Беларусь і суседзі

Аб нашым нацыянальным назове

Мы ўжо пару разоў закраналі справу нашага нацыянальнага назову, выясьняючы, што беларусы могуць называцца ня толькі гэтым імём, але і, можа яшчэ лепш, прынамся з вялікшым гістарычным абаснаваньнем — крывічамі ці ліцьвінамі (апошні назоў не мае нічога супольнага з цяперашнімі этнограф. ліцьвінамі, ён азначае г. зв. «гістарычных» ліцьвіноў, меўшых сваё гаспадарства — Вялікае Княства Літоўскае). Закрананьне справы нац. назову сяньня, магло-б многім выдавацца нейкім аргумэнтам, каторы мог-бы сьведчыць аб якойсьці «нясьпеласьці» народу, які яшчэ сяньня разважае, як яму назвацца. Гэткі аргумэнт маглі-б падняць, аднак, толькі ляікі, незнаёмыя з беларускай гісторыей. Справа гэта даўно выясьнена і сярод г. зв. навуковых кругоў не выклікае ніякіх сумлеваў. Калі, аднак, мы яе нарушаем, дык ідзе нам толькі аб популярызацыю гэтага пытаньня сярод шырэйшых слаёў нашага тут грамадзянства, якое незаўсёды мела магчымасьць пазнаёміцца з роднай гісторыей i часта паддавалася сугэстыі рознае палітычнае прапаганды, скіраванае супроць беларусаў як народу, яго гісторыі, нацыянальных інтарэсаў i г. д. Гэткая процібеларуская прапаганда, не знаходзячы, дзякуючы розным, ад бел. грамадзянства незалежным прычынам, адпору зь яго боку, вельмі часта нам шкодзіла, выклікаючы ўражаньне, што беларусы, прыкладам, гэта народ без гісторыі, традыцыяў i г. д. На гэтай аснове стварыліся памысныя варункі да дэнацыяналізацыі беларусаў, асабліва інтэлігенцыі, якая канчала польскія або расейскія школы. Дык-жэ закрананьне гэткіх спраў ніколі ня трэба разглядаць як праяў нац. нясьпеласьці беларусаў, a толькі як жаданьне пашырэньня ў папулярнай форме вынікаў навуковых досьледаў між нашым грамадзянствам.

Некаму магло-б выдавацца дзіўным, чаму беларусы маюць тры назовы, тады, калі нармальна народ «павінен» мець i мае адзін назоў. Вось-жа гэтая думка, што народы ў сваёй гісторыі існавалі толькі пад адным назовам у велізарнай бальшыні выпадкаў зьяўляецца цалком памылковай. Найбольш «гістарычныя» народы мелі і маюць па некалькі назоваў. Возьмем дзеля прыкладу Эўропу. Нямецкі народ, каторага нац. адналітасьць не выклікае ніякага сумлеву, мае аж колькі нац. назоваў. Побач з агульньм назовам «Deutschen» мае ён найвялікшае права на назоў «германцы» а да гэтага на іншыя назовы, як прусакі, баварцы i г.д. Сяньняшнія французы, паўстаўшыя з мешаніны германскіх франкаў і ранейшых галлаў, маюць права на гэты назоў «галлаў» i пачынаюць ад ix сваю гісторыю. Англійцы, апрача гэтага назову, завуцца так-жа раўналежна брытамі. Італьянцы, каторыя паўсталі з мешаніны даўнейшых рымлянаў з германскімі плямёнамі, слушна прэтэндуюць на гэты апошні назоў «рымляне». Бізантыйскія грэкі ў пару існаваньня Бізантыі, ахвотна называлі сябе рымлянамі. Расейцы, перш чымся пачалі гэтак звацца, зваліся маскалямі.

Падобных прыкладаў можна паклікаць яшчэ больш, але i гэтых хопіць, каб праканацца, што народы незаўсёды ў гісторыі выступалі пад адным назовам. Нават можва ісьці далей i цьвердзіць, што чымся багацейшай была гісторыя народу, тым больш ён меў нац. назоваў.

Вяртаючыся да нашых нац. назоваў — крывічы, ліцьвіны, беларусы, выясьнім кораценька значэньне кажнага зь ix. Пачнём ад крывічоў. Пачаткова гэта быў назоў аднаго з пяці беларускіх плямёнаў (апрача крывічоў беларускімі плямёнамі былі дрыгавічы, радзімічы, вяцічы, северане). Крывіцкае племя ў зараньню нашай гісторыі першым увайшло на гістарычную арэну. Яно ўтварыла два самастойныя беларускія гаспадарствы — княствы: Полацкае i Смаленскае ды апрача гэтага — Пскоўскае. Назоў іхні ўсё больш заціраў іншыя пляменныя назовы i станавіўся агульнабеларускім нац. назовам. Пад гэтым імём наш народ быў ведамы i заграніцай дзе, прыкладам у Італіі полац. княжну Прадславу называлі «Regina Crivitiae». Аднак, як агульна-нац. назоў «крывічы» не ўтрымаўся, ён ня быў яшчэ дастаткова ўмацаваўшыся, калі на зьмену яму прыйшоў другі назоў, які стаўся агульна нацыянальным i сьляды каторага мы цяпер знаходзім у нашым народзе. Гэты назоў быў «ліцьвіны». Скуль ён узяўся?

У палове XIII ст. у гісторыі нашага народу адбыліся вельмі важныя палітычныя падзеі. Існаваўшыя да гэтай пары самастойныя беларускія гаспадарствы — княствы пад уплывам вонкавых (пагроза татарскага нападу) i нутраных (супольная рэлігія, культура) прычынаў, пачалі дабравольна аб'еднавацца ў вадным гаспадарстве. Ядром гэтага новага беларускага гаспадарства, атрымаўшага назоў Вялікае Княства Літоўскае было Наваградзкае Княства, паўстаўшае на тэрыторыі, займанай дрыгавічамі. Гэтае гаспадарства пачало адразу называцца «Літоўскім». Гэты назоў меў з пачатку толькі палітычнае значэньне — ліцьвіном называўся толькі той, хто ў гэтым гаспадарстве жыў, быў яго грамадзянінам. Дзеля таго, аднак, што гэтае гаспадарства складалася ад свайто паходжаньня з беларускіх этнографічных земляў (Наваградчына, Меншчына, Горадзеншчына, Ваўкавышчына, Піншчына), да якога толькі пазьней (пры Войшалку) былі далучаны частка Жмудзі i Аўкштота, дык практычна гэты палітычны назоў пакрываўся з нацыянальным бо «палітычным» ліцьвіном быў той-жа дрыгавіч.

Дзеля таго, што Вялікае Княства Літоўскае будавалася на аснове шырокае аўтаноміі, назоў «літоўскі», «ліцьвін», меўшы, як ніяк, палітычны адцень, не прыняўся адразу гэткімі складовымі часткамі яго, як Полаччына, Смаленшчына, хоць у вачох, напрыклад Масквы адна i другая даўно былі «літоўскімі». Толькі паступова назоў, літоўскі стаўся нацыянальным у Полаччыне i Смаленшчыне. Гэтак, вялікі канцлер Леў Сапега, паходзіўшы із Смаленшчыны, называў сябе ўжо «ліцьвіном» ня толькі з гледзішча палітычнага, але i нацыянальнага. У сваёй прадмове да Літ. Статуту 1588 года ён кажа: «А калі якому народу ўстыд правоў сваіх не знаці, дык пагатове нам, каторыя не обчым якім языком i словы, а сваім ўласным правы спісаныя маем». Ведама, што Літоўскі Статут «спісаны» у беларускай мове дык, значьщца, Леў Сапега, як ліцьвін, называў сваёй уласнай, як цяпер кажам, роднай мовай, беларускую мову. Яна сталася неадлучнай часткай паняцьця ліцьвіна як азначэньня нацыянальнасьці. Усе найвыдатнейшыя нашы палітычныя і культурныя дзеячы з пары існаваньня Вялікага Княства Літоўскага называлі сябе «ліцьвінамі» як, прыкладам, Рыгор Хадкевіч, князі Агінскія, Радзівілы, Сапегі, Валовічы і іншыя. Пры гэтым у паняцьце «ліцьвін» укладалі беларускі, як з гледзішча культурнага, так i гістарычна-палітычнага, нацыянальны зьмест. Калі мы сёньня прыраўнаем нацыянальны зьмест, які лучыцца з паняцьцем «беларус» з тым зьместам, які лучылі нашыя продкі з паняцьцем «ліцьвін», як з нацыянальным назонам нашага народу, дык праканаемся, што тут няма абсалютна ніякае розьніцы. Гістарычны ліцьвін i пазьнейшы беларус маюць той самы нацыянальны зьмест.

Назоў «ліцьвін» натолькі пашырыўся як нацыянальны назоў нашага народу, што глыбока закараніўся ў народных гушчах. Гэтак, прыкл., яшчэ сяньня можна спаткацца на Палесьсі і, нават, аж у далёкім Навазыбкаўскім павеце, з гэтым назовам, які ўжываюць мясцовыя беларусы на азначэньне сваей нацыянальнай прыналежнасьці.

Неабходна падчыркнуць, што сяньняшнія этнаграфічныя ліцьвіны не маюць нічога супольвага з гэтым гістарычным назовам.

У часе існаваньня Вял. Кн. Літ. гэты назоў з палітычнага гледзішча абыймаў нейкі час i ix, але нацыянальным назовам iхнім быў «жмудзіны». Гэтага назову яны моцна трымаліся, так што нават навейшы літоўскі адраджэнскі рух даўжэйшы час называўся «жмудзкім». З часам, аднак, жмудзкія гісторыкі, як Басановіч, Давойна-Сыльвэстровіч і іншыя, рэпрэзэнтуючыя жмудзкі імпэрыялізм, захапілі ўсю мінуўшчыну Вялікага Княства Літоўскага. Гэта ім тым лягчэй удалося, што ў той час ня было яшчэ разьвітага бeларускага навуковага руху, які ў галіне гісторыі cтавіў першыя шагі i опэруючы ўжо гатовым назовам «беларусы», вельмі падазрона адносіўся да гэтага свайго старога назову. З часам, аднак, калі дасьледаваньні нашай мінуўшчыны i ў прыватнасьці пары Вялікага Княства Літоўскага былі належна пастаўлены (нашымі дасьледчыкамі праф. М. Любаўскім і M. Доўнар-Запольскім) выяснілася, што тэрмін «літоўскі» наўперад, подле свайго нацыянальнага зьместу, адносіўся да беларусаў. Ён, аднак, не прыняўся беларускім адраджэнскім рухам, галоўна, з прычынаў апартуністычных, каб ня ўводзіць блытаніны ў нацыянальную номэнклятуру беларусаў і новапаўсталых ліцьвіноў (жмудзінаў).

Што датычыць трэцяга нашага назову — беларусы, — які цяпер найбольш пашыраны, дык ім пачалі нас называць у сэнсі агульна-нацыянальным маскоўцы, галоўна ад пары Кацярыны II, за якой усе беларускія землі ўвайшлі ў склад расейскае імпэрыі. Раней маскоўцы звалі нас такжа блізу выключна, «літоўцамі» i толькі адзіночных выпадках «белорусамі», «белорусцамі». Самі сябе беларусы гэтым назовам ніколі не называлі, аж пакуль не пачалося нашае адраджаньне ў XIX стагодзьдзі, якое прыняло гэты назоў. Ён цяпер вельмі пашыраны i зусім выціснуў два старыя нашыя назовы «крывічы» і «ліцьвіны». Нейкі час (прыблізна да 1928 г.) ува Ўсходняй Беларусі пачаў вельмі пашырацца стары назоў «крывічы», аж пакуль новая хваля русыфікацыі, несеная гэтым разам не татарскай, a бальшавіцкай Масквой, пашэрэньня яго не спыніла.

Гэтак стаіць справа з нашымі нацыянальнымі назовамі. Насоўвалася-б у сувязі з гэтым думка, каторы назоў мае вялікшае права на існаваньне i пашырэньне. На гэта трэба адказаць, што ўсе тры назовы аднолькава добрыя, усе тры зусім добра азначаюць нацыянальнасьць беларусаў. Калі каму выдаецца дзіўным паварот нашых старых назоваў i ўжываньне ix побач з «беларусамі», дык гэта адзіна толькі квэстыя непрызвычаеньня i слабой асьведамленасьці ў собскай гісторыі. Таму, падобна іншым народам, якія ўжываюць побач розныя свае нацыянальныя назовы, могуць гэта рабіць i беларусы. Мікола Шкялёнак, Беларусь і суседзі. Гістарычныя нарысы