Французская навела XX стагоддзя

Ален Роб-Грые Сцэна

Калі заслона адчыняецца, першае, што відаць з залы — паміж чырвонымі аксамітнымі крысамі, якія паволі разыходзяцца ў бакі, — першае, што відаць, — чалавек. Ён сядзіць за рабочым сталом пасярод ярка асветленай сцэны, спінай да гледачоў.

Нерухомы, абодва локці, рукі — на стале. Галава крыху павернутая направа — градусаў на сорак пяць, — так што рысы твару не вельмі відны, адно няясны, незавершаны профіль: шчака, скроня, выпнутая сківіца, край вуха...

Рук таксама не відаць, хоць па паставе можна здагадацца, чым занятая кожная: левая ляжыць плазам на раскіданых паперах, другая — з ручкаю — на хвіліну знерухомела ў роздуме над распачатай старонкай. Абапал — бязладныя стосы тоўстых кніг; па форме і памерах — слоўнікі, хутчэй за ўсё замежнай мовы — і відаць, старажытнай.

Галава павернутая направа, крыху прыўзнятая: погляд адарваўся ад абарванага сказа і кніг. Ён глядзіць у глыбіню пакоя — туды, дзе за цяжкімі фіранкамі з чырвонага аксаміту хаваецца акно — шырачэзнае і высокае. Фіранкі доўгія, ад столі да самай падлогі. Складкі на іх вертыкальныя і роўныя, вельмі частыя, у глыбокіх выгінах — цень...

Прыцягвае ўвагу рэзкі грук — з левага боку пакоя: б'юць па нечым драўляным, даволі моцна і настойліва, адразу відаць, не першы — прынамсі, другі раз.

Але чалавек па-ранейшаму нерухомы, маўчыць. Потым, без ніякага руху ў целе, паволі, паварочвае галаву — налева. Погляд прабягае па ўсёй сцяне ў глыбіні шырокага пакоя, абсалютна голай — гэта значыць без ніякай мэблі, адно абабітай дошкамі з цёмнага дрэва, — ад акна з чырвонымі фіранкамі да зачыненых дзвярэй — звычайных памераў, калі не маленькіх. Погляд спыняецца, але грукат чуецца зноў — рэзкі, здаецца, можна ўявіць, як скаланаюцца форткі дзвярэй.

Рысы твару па-ранейшаму не відны, хоць галава ўжо павярнулася. Цяпер, пасля павароту на дзевяноста градусаў, яна займае становішча сіметрычнае таму, што было спачатку — сіметрычнае да агульнай восі пакоя, крэсла, стала. І зноў — адно незавершаны профіль: другая шчака, другая скроня, другое вуха і г. д.

У дзверы стукаюцца, яшчэ раз, але ўжо слабей, нібы з апошняю просьбай — ці нібы ўжо не спадзяюцца, ці ўжо супакоіліся, ці страцілі ўпэўненасць, ці ўсё, што хочаце яшчэ. Колькі секунд пазней чуваць цяжкія крокі — яны пакрысе аддаляюцца па доўгім калідоры.

Чалавек зноў паварочвае галаву да чырвоных фіранак, направа. Свішча праз зубы некалькі нот — відаць, урывак нейкай музычнае фразы — сумнай народнай мелодыі або песні, — але скажона, перарывіста, цяжка пазнаць.

Потым яшчэ хвіліну сядзіць нерухома і моўчкі. І нарэшце апускае вочы на твор.

Галава нахіляецца. Спіна горбіцца. Спінка крэсла — чатырохкутная рамка: абапал дзве вертыкальныя рэйкі, між імі — у цэнтры — суцэльны драўляны квадрат. І зноў чуваць свіст, колькі нотак з прыпеўкі, яшчэ цішэй, яшчэ болей разрознена.

Раптам чалавек падымае галаву — да дзвярэй, і застывае, шыя напружаная. Сядзіць так некалькі доўгіх секунд — нібыта пільнуе. У зале, аднак, не чуваць ні гуку.

Чалавек асцярожна ўстае, адсоўвае крэсла — каб не шоргнула, каб не стукнула аб падлогу, — і бязгучна ідзе да аксамітных фіранак. Адхінае крыху адзін край — той, што справа, бліжэй да залы, і глядзіць вонкі — на дзверы (налева). Цяпер было б можна ўбачыць увесь яго профіль, злева, але ён схаваны чырвонай тканінай, якую рука адвяла да шчакі. Затое на стале — відны аркушы белай паперы.

Іх даволі многа, часткова яны налазяць адзін на адзін. Куточкі ніжніх бязладна высоўваюцца ва ўсе бакі, яны спісаны акуратным почыркам, радкі шчыльныя. Верхні аркуш — адзіны, які відаць цалкам, — спісаны толькі да палавіны; сказ абрываецца на сярэдзіне радка, за апошнім словам — ніякага знака прыпынку.

Правей ад гэтага аркуша — край другога, ніжняга: вельмі выцягнуты трохкутнік, аснова — каля двух сантыметраў, вострая вяршыня накіравана да задняй часткі стала — туды, дзе слоўнікі.

Яшчэ правей — па-за гэтай вяршыняй — край іншай старонкі, але скіраваны да бакавой часткі стала; ён высоўваецца на цэлы корх, па форме — таксама трохкутнік, падобны амаль да паўквадрата, рассечанага наўскасяк. Паміж вяршыняю гэтага трохкутніка і найбліжэйшым слоўнікам, на вашчанай паверхні стала — белаваты прадмет велічынёю з кулак: адпаліраваны часам камень, выдзеўбаны ўсярэдзіне, накшталт кубка з вельмі тоўстымі берагамі — намнога таўсцейшымі за сам выдаўб, — абрыс няроўны і плаўны. У выдзеўбанай ямцы, сярод попелу — раздушаны недакурак. На цыгарэтнай паперы з незапаленага канца — выразныя сляды губной памады.

Аднак чалавек на сцэне, як відаць, — мужчына: коратка стрыжаныя валасы, пінжак, штаны. Калі перавесці позірк, можна заўважыць, што ён ужо ля дзвярэй, павярнуўся да іх тварам — гэта значыць, па-ранейшаму — спінай да залы. Здаецца, ён намагаецца нешта пачуць — тое, што адбываецца там, па той бок.

Але ў зале не чуваць ні гуку. Нарэшце не азіраючыся чалавек пачынае адыходзіць задам да рампы, не зводзіць вочы з дзвярэй. Наблізіўшыся да стала, кладзе правую руку на рог і...

— Павальней, — прамаўляе голас з залы.

Безумоўна, нехта гаворыць у рупар: слова гучыць надта моцна.

Чалавек спыняецца. Голас паўтарае:

— Павальней, той самы рух! Пачніце зноў ад дзвярэй: спачатку ступаеце адзін крок, назад — толькі адзін — і спыняецеся, секунд на пятнаццаць-дваццаць. Потым зноў, задам, адыходзіце да стала, але намнога павальней.

Ізноў чалавек ля дзвярэй, павярнуўся да іх тварам — гэта значыць, па-ранейшаму — спінай да залы. Здаецца, ён намагаецца нешта пачуць — тое, што адбываецца там, па той бок. У зале не чуваць ні гуку. Не азіраючыся, чалавек ступае адзін раз — назад — і нерухомее. Праз нейкі час — зноў, задам, пачынае адыходзіць да стала, дзе яго чакае твор, — вельмі павольна, роўнай, бязгучнай хадой, ступае дробна, не зводзіць вочы з дзвярэй. Рухаецца па прамой, увесь час з аднолькавай хуткасцю. Ногі ледзь варушацца, цела — абсалютна нерухомае, абедзве рукі — таксама, крыху разведзеныя, не датыкаюцца да бакоў, ледзь прыкметна сагнутыя.

Наблізіўшыся да стала, ён кладзе правую руку на рог і, каб абысці стол з левага боку, трошкі мяняе напрамак руху. Цяпер, мацаючы край стала, ён ідзе перпендыкулярна рампе... потым, калі мінае рог, — паралельна... і зноў сядае на крэсла, засланяе шырокаю спінай паперу, якая ляжыць перад ім.

Глядзіць на паперу, потым — на чырвоныя фіранкі акна, потым зноў — на дзверы; і, пазіраючы ў гэты бок, невыразна прамаўляе некалькі словаў, чатыры ці пяць.

— Гучней! — кажа рупар у зале.

— Тут, зноў, маё жыццё, цяпер... — прамаўляе натуральны голас — голас чалавека на сцэне.

— Гучней! — кажа рупар.

— Тут, зноў, маё жыццё, цяпер... — паўтарае чалавек, павышаючы голас.

Потым зноў схіляецца над творам.