Французская навела XX стагоддзя

Эльза Трыяле Івета

Калі ў гэтым горадзе і было што прыгожае, то гэта парк на фоне аголеных гор пясчанага колеру. Вострыя горныя вяршыні, здавалася, даставалі да самага неба. Неяк дзіўна было бачыць на гарызонце горы, бо гарызонт як быццам бы павінен быў засланяцца дамамі. Але справа ў тым, што горад быў не такі вялікі, як магло падацца на першы погляд: высокія будынкі ў цэнтры — мясцовыя небаскробы, цесныя завулачкі вакол сабора, дзе жыла бедната, новенькія акуратненькія вілы ў толькі што забудаваным квартале, дзе чамусьці нікога не было відно, — усё гэта сваёй маштабнасцю магло ўразіць толькі турыстаў. А мясцовыя жыхары добра ведалі, што прайсці гэты гарадок з канца ў канец можна было за лічаныя хвіліны. Парк, які, здавалася, быў цэнтрам горада, куды ўпіралася асноўная магістраль, што ішла ад вакзала, на самай справе знаходзіўся на ўскраіне, і таму фонам яму былі горы ды неба.

Парк красаваўся ў даліне. Туды можна было спусціцца па высокай прыгожай лесвіцы або па шырокай алеі, абапал якой стаялі белакаменныя скульптуры. І варта было зрабіць толькі некалькі крокаў, як чалавек нібы трапляў у іншы свет: дыхалася лёгка і прыемна, вочы супакойваліся ад зеляніны і квецені, а знізу даносіўся невядомы цудоўны водар, які, напэўна, ішоў вунь ад тых вялікіх ружовых кветак, што раслі на лужку пад экзатычнымі дрэвамі... Чалавек рабіў яшчэ два-тры крокі — водар станавіўся мацнейшым, цягнуў да сябе як магнітам, і на апошніх прыступках лесвіцы ўжо хацелася бегчы, каб хутчэй апынуцца ў раі.

Чаго тут толькі не было: зялёныя падстрыжаныя газоны, царства рознакаляровых кветак, дрэвы рэдкіх парод, на якіх віселі шыльдачкі, прасторныя паляны, абкружаныя векавымі дубамі, шырокія прамыя алеі, ручаёк, уздоўж якога змейкай вілася вузенькая сцежка, сажалка, ці, дакладней, ставок, дзе плавалі качкі. А крыху воддаль віднеўся гай. Там на волі бегалі лані. Былі тут і клеткі з птушкамі. Каля клетак важна паходжвалі паўліны, распусціўшы нібы напаказ свае залацістыя сіне-зялёныя хвасты. Ну, а белых галубоў было столькі, што пра іх і гаварыць не даводзіцца. У самым канцы парку стаяла агароджа, а за ёй — пыльная дарога, прыгарадныя рэстаранчыкі і аголеныя горы пясчанага колеру...

Адна круглая паляна была адведзена для дзяцей. Тут пад шатамі высокіх разгалістых дрэў, нібы ў велізарнай палатцы, створанай самой прыродай, можна было ўратавацца ад сонечнай спёкі і дажджу. Самых маленькіх тут чакалі пясочніцы; большых запрашалі да сябе арэлі і кольцы. Вакол стаялі лаўкі і металічныя крэслы са спружыністымі сядзеннямі. Такія крэслы віднеліся і ў іншых месцах парку: дзе па чатыры, дзе па шэсць, дзе па два — яны былі расстаўлены ў кружок або ў рад і нібы прапаноўвалі наведвальніку: пасядзі тут, перадыхні...

Быў гэта рай зямны, пакінуты Адамам і Евай, ці рай нябесны, прызначаны для праведнікаў? Рай першароднага грэху ці ўсіх дабрачыннасцей? Як бы там ні было, але цяпер ён пуставаў. Пыльны горад кішэў людзьмі, а ў парку не было ні душы. Мясцовыя жыхары прыходзілі сюды не часцей, чым парыжане падымаюцца на Эйфелеву вежу. Ніхто не сядзеў на металічных крэслах, хоць чамусьці здавалася, што на іх толькі што адпачывалі людзі, ніхто не прыплюшчваў вочы, упіваючыся гэтым непаўторным водарам, ніхто не любаваўся ланямі і паўлінамі... Жоўты пясочак для немаўлят паступова ператварыўся ў пыл, а вяроўкі на арэлях згнілі... Парк абязлюдзеў. Праўда, як і раней, тут заставаліся расліны, дрэвы, птушкі, звяры ды яшчэ адзінокія садоўнікі і вартаўнікі.

Зрэшты, бывалі тут і яшчэ дзве жывыя істоты: Івета і Дэдэ. Яны прыходзілі ў парк з тае самае пары, калі Дэдэ быў у два разы старэйшы за Івету, гэта значыцьі калі ёй было тры гады, а яму шэсць. З часам розніца гэтая згладзілася, і абодвум стала ясна, што іх проста раздзяляюць усяго толькі тры гады.

Але ў любым узросце — і калі яны поўзалі ў пясочніцы, і калі гулялі ў хованкі ці каталіся на арэлях, і калі цалаваліся ў кустах недалёка ад стаўка, і калі Дэдэ чытаў вершы, а Івета не слухала, бо ў яе кружылася галава ад поціску сябравай рукі, — у любым узросце, пакуль яны хадзілі ў парк, яны хадзілі разам і бывалі заўсёды разам. Пакуль яны хадзілі ў парк... Гэта быў іх парк, іх дом, іх радзіма...

...Банальная гісторыя, калі толькі можна назваць злачынства банальным. А вайна — што можа быць больш банальным за вайну! Але вайна тут ні пры чым. Не вайна прагнала іх з раю, яны самі, па сваёй волі, пакінулі яго...

Дэдэ вучыўся ў Парыжы. Івета працавала ў бацькавай краме «Дамскае гатовае адзенне». Гэта прыгожая крама з вялікімі люстранымі вітрынамі стаяла на рагу цэнтральнага праспекта і адной невялічкай вуліцы.

Івета была мілая, добрая і, на сваю бяду, прыгожая. Не было ў ёй ні кропелькі злосці, як не знойдзеш і намёку на горыч у трапічным плодзе папаі. Яна ветліва абслугоўвала пакупнікоў, а яе цярпенню, здавалася, не было мяжы. Заўсёды з усмешкай завіхалася яна за прылаўкам, і ў гэтай натуральнай, непадробнай усмешцы не было нічога ад пастаўленай гандлярскай ухмылачкі. З любоўю, пяшчотай адносілася яна і да бацькі — высокага худога мужчыны, хворага на страўнік, і да маці — рухавай мажнай кабеты, якая вечна задыхалася ў сваім цесным гарсэце. Маці была трохі бесталковая і мітуслівая, затое бацька любіў парадак і, за што ні браўся — усё даводзіў да ладу.

Бацькі не вельмі турбаваліся пра паводзіны дачкі ў вольны час — і так яна, бедная, не зведала маладосці з-за гэтай вайны, дык ці варта пазбаўляць яе хоць нямногіх забаў, якія яна можа сабе дазволіць...

Таму дома дзяўчына вечарамі не сядзела, а бацькі не пыталіся, куды яна ходзіць і з кім бавіць час. Суседзі, праўда, прыкмячалі, што Івета заўсёды вяртаецца ў самы апошні момант перад каменданцкай гадзінай, і лічылі яе не вельмі сур'ёзнай дзяўчынай. Гэтыя бясконцыя перашэптванні ў садку, гэтыя два цені на белай сцяне крамы... Што тут гадаць, хіба гэта да твару прыстойнай дзяўчыне — думалі і гаварылі суседзі...

Пачуўшы, як пстрыкае ключ у замку, маці падавала голас: «Гэта ты, Івета? Зайдзі пацалуй нас».

Івета заходзіла ў спальню бацькоў, там было душнавата і пахла чымсьці такім знаёмым! Гэты пах Івета памятала з самага маленства, калі, бывала, тата з мамай у нядзелю маглі паляжаць у пасцелі пазней і клалі яе паміж сабой на шырокі ложак. Фіранкі былі шчыльна завешаныя, і толькі на тумбачцы гарэў начнік пад сінім абажурам. На крэслах валялася знятая адзежа, стары халат, з якім бацька ніяк не хацеў развітвацца, — нішто так добра не грэе, як старыя рэчы, — маміна бялізна... На тумбачцы каля бацькі ляжалі яго пазалочаныя акуляры, кніжка і мноства пакецікаў і бутэлечак з лякарствамі. Яго залаты кішэнны гадзіннік вісеў на сцяне ў туфліку, які Івета вышыла яшчэ тады, калі ледзьве навучылася трымаць іголку ў руках. Гадзіннік падвешвалі да пяткі, а ланцужок хаваўся ў носіку туфліка. Ля галавы маці на мармуровай плітцы тумбачкі ляжалі шпількі для валасоў, грабеньчыкі, пярсцёнкі і маленькі гадзіннічак, які цікаў сабе ў мёртвай цішыні каменданцкага часу. Тут, у спальні, можна было адпачыць па-сапраўднаму. Тут маці здымала гарсэт, а бацька мог пакрактаць ды паскардзіцца на боль у страўніку. Тут душа знаходзіла спакой, калі было асабліва цяжка. Тут нарадзілася Івета. Тут з боку на бок варочаўся бацька, калі не мог у канцы месяца звесці рахункі. Тут на маленькім квяцістым дыванку перад ложкам Івета гуляла, пакуль мама апраналася. А вось гэтае люстэрка на трохстворкавай паліраванай шафе бачыла, як краўчыха прымярала Івеце сукенку і як падрастала, сталела Івета...

Івета прысаджвалася з краю ложка, і трэба было быць сляпым, як гэта і здараецца з бацькамі, каб не бачыць, якой узбуджанасцю свяціўся яе твар, як блішчалі яе вочы, як цудоўна выглядалі яе губы, з якіх сцерлася памада, як безабаронна і спакусліва гарэлі яе шчокі...

— Ну што, развеялася трохі? — пытаўся бацька, худы, доўгі, нібы шост; твар яго бялеў сярод белых падушак. А маці тым часам цмокала дачку ў абедзве шчакі. На яе яшчэ бялявых валасах была сетка, а фланелевая кашуля на мажным целе нагадвала бурдзюк з вадой.

Івета пераказвала змест вячэрняга фільма і апошнія гарадскія плёткі пра канец вайны, пра ад'езд ці прыезд немцаў...

— Сёння ангельцы перадавалі... — пачынаў бацька.

А маці скардзілася, што тата зусім галаву страціў з гэтым радыё... тым больш маючы такіх суседзяў... Ды што там суседзі, калі кожны прахожы можа ўдаць...

Івета ішла на кухню, гатавала там чай, падавала яго на падносе разам з пячэннем і цукеркамі, што заставаліся ад кіно. Потым яна выключала святло, а маці ўсё павучала бацьку, што трэба быць больш абачлівым і асцярожным, а то вунь кожны дзень забываецца завешваць вокны ў сваёй канторцы, і ўсё ідзе да таго, што немцы такі паласануць з аўтамата калі-небудзь па акне...

Івета выходзіла з бацькоўскай спальні і шчыльна зачыняла за сабой дзверы. І тады ў цемры чуўся бацькаў голас:

— Слухай, маці, а ці не здаецца табе, што наша дачка з кожным днём прыгажэе...

— У нас з табой не дачка, а золата, — шаптала маці ў адказ, — і прыгожая, і добрая, і пяшчотная... Але пара спаць, бацька. Дабранач...

Івета хуценька раздзявалася і клалася спаць. Хацелася хутчэй заплюшчыць вочы і хоць у думках зноў апынуцца на спатканні. Учора яе праводзіў П'ер, сёння — Жак... А зрэшты, якая розніца? П'ер ці Жак або яшчэ хто-небудзь — усе яны добра паводзяць сябе, паважаюць яе, і яна ім жадала толькі дабра...

Мелі рацыю яе бацькі, калі гаварылі, што яна не толькі прыгожая, але і добрая... Вось ёй ужо стукнула 20, а ў яе абліччы, паводзінах яшчэ столькі дзіцячага: гэтая акругленасць шчок, гэтыя ямачкі на руках, гэтая манера прычэсвацца без люстэрка і абы-як утыкаць грабеньчык у густыя чорныя валасы, гэтая наіўная бессаромнасць, з якой яна выстаўляла напаказ свае голыя калені, гэтае новае, патаемнае любаванне ўласнымі грудзьмі... А грудзі, між іншым, былі ў яе выразныя, налітыя, пругкія, як у сталай жанчыны, і губы яна фарбавала па-даросламу. Ох, як прыгожа бялелі паміж гэтымі чырвоненькімі губкамі чыстыя роўныя моцныя зубы. Ды і ўся Івета была такой жа чыстай, здаровай, моцнай, як і яе зубы.

Дэдэ рэдка цяпер наведваўся ў родны горад. І ўсё ж калі ён прыязджаў, то перш-наперш забягаў у краму да Іветы і толькі пасля сумеснай прагулянкі ў парку ехаў на ровары ў прыгарадны бацькоўскі маёнтак. Прыемна было пахадзіць па алеях знаёмага парку-раю, ды толькі гэты новы Адам з ясным і ўжо вопытным позіркам трымаўся неяк холадна, адчужана, і здавалася, што ён зноў удвая старэйшы за Івету. Можа, таму і яна не дазваляла сабе пры ім ніякіх вольнасцей і паводзіла сябе так, нібы побач з ёю ішоў строгі настаўнік. Цяпер у кожнага з іх было сваё жыццё са сваімі радасцямі, трывогамі, таямніцамі... Праўда, сёе-тое пра Дэдэ Івета ведала. Ведала яна не толькі гэты яго крыху мешкаваты пінжачок, які матляўся на плячах, як на вешалцы, не толькі гэтую наросхрыст расшпіленую кашулю, што ледзьве прыкрывала яго ўпалыя грудзі, не толькі гэтыя зашырокія ў таліі штаны, моцна сцягнутыя рэменем (туга падпяразваў ён свае портачкі і ў дзяцінстве, бо яны вечна спадалі). Ведала яна і гэтыя жоўтыя скураныя пальчаткі, што вытыркаліся з кішэні разам з газетай і кніжкай, і гэты хуткі позірк, нібы метка кінуты каменьчык, і гэтыя рукі з тонкімі пальчыкамі, і гэтыя ніколі не ваксаваныя чаравікі, і гэты спакойны, крыху самаўпэўнены выгляд, ад якога рабілася і радасна, і трывожна і за якім хавалася штосьці патаемнае... Ведала яна і тое, што Дэдэ вёў у Парыжы вясёлае жыццё, як і належыць юнаку з багатай сям'і, і што бацькам было чым аплочваць гэтае вясёлае жыццё, для якога сынок як быццам і быў створаны. Чуткі пра яго парыжскія любоўныя інтрыгі дакаціліся і да роднага горада. Ведала яна і пра тое, што за спартыўнай знешнасцю гэтага чалавека хаваецца страшная хвароба. У яго пачынаўся туберкулёз, — людзі казалі, што гэта ад зацятасці, бо чым бы ён ні займаўся: спортам, каханнем, навукай — ён за ўсё браўся надта зацята.

Івета ведала таксама, што за нейкія лістоўкі ён паўгода адсядзеў у турме. Яна тады без ніякай цікавасці аднеслася да гэтага здарэння, якое ледзьве не каштавала яму жыцця, а калі адразу пасля турмы ён прыйшоў да яе, яна толькі і сказала:

— Ну, вядома ж, ты тут ні пры чым. Які табе інтарэс улазіць у такія справы...

— Ну, вядома! — гаркнуў тады ў адказ бледны схуднелы Дэдэ і пасля гэтага доўга не прыязджаў у родны горад.

Дэдэ падышоў да знаёмай крамы. Сярод белага дня на вітрынах віселі цяжкія металічныя шторы. Хвіліну-другую малады чалавек пастаяў, падумаў, а потым пакрочыў да суседняй кандытарскай. Убачыўшы на парозе Дэдэ, гаспадыня, мадам Бенуа, голасна заплакала. Градам пасыпаліся слёзы на яе чорную сукенку з белымі карункамі: вось ужо дзесяць дзён, як гестапа арыштавала месьё і мадам Валон, Івету забралі таксама... Ноччу ўварваліся ў дом і ўсіх павялі... Кажуць, што іх абвінавачваюць у тым, што яны мелі радыёперадатчык... Кажуць, што яны — жыды, гэта ж трэба выдумаць такое! — а дачка, кажуць, сустракалася з парашутыстамі... ноччу, кажуць, хавала іх у краме і прыносіла ім ежу... кажуць... Не, ніякіх вестак ад іх няма... як забралі, дык ніхто іх больш не бачыў... Кажуць, што іх пасадзілі ў гарадскую турму, а адтуль мала хто выходзіць... Вось хутка два тыдні... — зноў залямантавала мадам Бенуа.

Не заходзячы дамоў, Андрэ адразу знік з горада. Праз тры дні ён зноў бег з вакзала ў краму. На вітрынах, як і мінулы раз, віселі жалезныя шторы. Гаспадыня кандытарскай расказала яму, што мадам Валон і Івету адпусцілі, а вось бацьку да гэтага часу катуюць у турме. Кажуць, немцы яму прыпомнілі 1924 год, калі ён быў кандыдатам на выбарах ад сацыялістычнай партыі... А немцы, мусіць, надта не любяць сацыялістаў... Кажуць, мадам Валон і Івету збілі да смерці, і мадам Валон нібыта сказала, што ёй сорамна паказацца на людзях... А што ўжо будзе з яе мужам, то бог ведае... У яго ж такі хворы страўнік, і мадам Валон сказала, што калі з мужам што здарыцца, то яна не перанясе гэтага... Плача, бедная, дзень і ноч...

Дэдэ выйшаў на вуліцу і накіраваўся да дома Іветы. У яго ў кішэні ляжала пісьмо да прэфекта — за тры дні, пакуль быў у Вішы, Дэдэ зрабіў усё, што мог. Прасцей, вядома, было звярнуцца да бацькі, але прасіць яго... Да таго ж раз абедзвюх жанчын выпусцілі... І тут ён убачыў Івету на ровары.

— Івета!

Паглядзеўшы, як весела яна націскае на педалі і як здалёк усміхаецца на ўвесь рот, мюжна было падумаць, што адчувае яна сябе проста цудоўна! Аднак калі яна пад'ехала бліжэй і злезла з ровара, у Дэдэ заныла сэрца. Божа! Як жа яна змянілася! Пад вачыма чорныя кругі, рукі сінія, доўгія ногі яшчэ больш выцягнуліся, спадніца ледзьве трымаецца на шпільцы... Але асабліва перамяніўся выраз твару: знаёмыя рысы нібы закамянелі...

— Пойдзем у парк, — сказаў Дэдэ і далікатна, нібы датыкаючыся да найдаражэйшай крохкай вазы, узяў яе пад руку.

Моўчкі спускаліся яны па лесвіцы: гэта была іх завядзёнка — пасля сустрэчы памаўчаць і пачынаць гаворку толькі тады, калі сыдзеш з апошняй прыступкі. Як лёгка і прыемна тут дыхалася! У той майскі дзень парк выглядаў так прыгожа, што нават яны, як быццам і звыклыя да гэтага хараства, адчулі сябе як у зачараваным царстве. Моўчкі дайшлі яны да стаўка. Тут, як і год назад, стаялі два крэслы, на якіх, здавалася, толькі што сядзела нябачная парачка. У парку не было ні душы... Ох, банальная, якая банальная гісторыя!..

— Цябе білі, Івета?

— Ды што ты, не! — Івета глядзела на Дэдэ са сваёй заварожлівай усмешкай.

— А як гэта ўсё здарылася? За што вас?.. І што будзе з бацькам?

— Нехта напісаў данос... Нямецкі афіцэр гаварыў мне, што яны заўсёды так робяць: раз ёсць сігнал — чалавека арыштоўваюць, а потым ужо высвятляюць. Калі нічога такога не знаходзяць, чалавека вызваляюць. І бацьку, вядома, адпусцяць.

Усё гэта яна сказала такім мілым, спакойным тонам, нібы расказвала пра штосьці звычайнае і прыемнае.

— А ў чым жа шукаюць бацькаву віну?

— Не ведаю... Адно мне толькі ясна, што ніякай крамолы ён не зрабіў...

— Ты ўпэўнена? Шкада...

— Шкада? Ты што, хочаш, каб бацьку там і трымалі? — разгневалася Івета.

— Бедненькая мая... Табе было балюча, скажы...

— Не, — адказала Івета і паглядзела яму проста ў твар сваімі спакутаванымі вачыма. — Маладых яны не катуюць... З маладымі і больш-менш прыгожанькімі яны ласкавыя, ветлівыя... Аж залішне ласкавыя, — і яна паблажліва ўсміхнулася.

— Залішне ласкавыя, каб быць прыстойнымі. Ды што гэта я? Пра якую прыстойнасць тут можна... Паслухай, а маці? Яна ж не маладая!

— Маму яны білі.

Дэдэ адвёў вочы ўбок.

— Кажуць, так ужо збілі, што аж не можа сесці, — раўнадушна прамовіў Дэдэ.

— Ну, гэта ўжо выдумкі! Людзі самі не ведаюць, што плятуць. Ну, білі, вядома, па твары... Ты ж ведаеш маму... Не, каб памаўчаць ды спакойна гаварыць... Яна ж крычала, закатвала сцэны, сама задавала немцам пытанні, а на іхнія адказваць не хацела.

Дэдэ апусціў галаву:

— А з бацькам што?

— Не ведаю. Падобна на тое, што з мужчынамі яны вельмі жорсткія... Зрэшты, хутка я пабачуся з бацькам... Адзін афіцэр абяцаў дапамагчы... Занясу перадачу... Ён жа, бедалага, не можа есці хлеба... Як з'есць, дык адразу прыступ. Трэба будзе сабраць сухароў ды занесці...

Качкі вылезлі на бераг і, валюхаючыся, па-качынаму, шпацыравалі па траве. Сярод іх вылучалася адна асабліва гаваркая і рухавая качачка. Івета глянула на яе і, успомніўшы вядомы мульцік пра качара Дональда, весела рассмяялася... Якая ж яна малайчына, гэтая мілая, слаўная дзяўчынка...

— Івета, а як было з табой? Як цябе дапытвалі?

— Ды так... глупства... Лейтэнант усё скардзіўся...

— Ах, лейтэнант нават? І малады?

— Малады і да таго ж бландзін. Такі самы бялявы, як я смуглая. І ведаеш, такі ўжо чысценькі, такі акуратненькі, ну проста дзіва было глядзець на такога дагледжанага чалавека. Мы ж усе пакутавалі ў страшэннай гразі. Увогуле, я табе скажу, нямецкія афіцэры ўсе такія ладныя, стройныя, высокія. Дык вось гэты лейтэнант усё скардзіўся, што ў нас жанчыны не вельмі згаворлівыя, не хочуць нідзе бываць з немцамі. Перад тым як прыехаць сюды, ён служыў у Парыжы і кажа, што парыжанкі куды лагаднейшыя...

— Прастытуткі ўсюды ёсць, — прамармытаў Дэдэ.

Івета з цікавасцю сачыла за рухавай качачкай, якая цяпер ужо горда плыла па люстраной роўнядзі, сарамліва хаваючы пад вадой свае няўклюдныя лапкі.

— Я пайду, — сказала Івета. — Маці адна ў пасцелі. Плача, бедная, і плача. Як ні ўгаворвалі, як ні супакойвалі, а яна лье і лье слёзы.

— Я, бадай, праводзіць цябе не буду. Ты ж усё роўна на ровары, — неяк нерашуча сказаў Дэдэ і акінуў яе разумеючым мужчынскім позіркам...

Ён доўга глядзеў ёй услед... Загадкавая натура гэтая Івета... Ніколі да канца яе не зразумееш, пра што яна думае, чаго хоча ад жыцця, да чаго імкнецца?.. Доўга сядзеў Дэдэ, прыгнечаны нейкай беспрычыннай тугой, якая была не пад сілу нават яму, мужчыну. А парк, гэты страчаны рай, рассцілаў перад ім свой атлас, аксаміт, муар, свае шырокія габелены, дзе з-за дрэў выглядваюць біблейскія лані, грацыёзныя, наіўныя, прыгожыя і загадкавыя... Калі побач была Івета, парк пераставаў быць паркам, ён нібы рабіўся проста шлейфам яе сукенкі... «З маладымі і больш-менш прыгожанькімі яны ласкавыя, ветлівыя... Аж залішне ласкавыя...» Дэдэ ўявіў сабе камеру. Ён добра ведаў, што такое камера. Уявіў сабе пакой, дзе вядуцца допыты, і афіцэра, высокага лейтэнанта-бландзіна.

Успомніў позірк Іветы, калі сам сказаў: «Прастытуткі ўсюды ёсць...»

Дэдэ агарнула страшэнная туга, такая туга, што пакідае след на ўсё жыццё. Абы толькі Івета стрымала сваё слова і напісала яму. А раптам яе зноў забяруць? Немцы — як сабакі. А сабакі любяць вяртацца на тое месца, дзе хоць раз падымалі ножку. Так і гэтыя: калі пабывалі ў доме, то быць не можа, каб зноў не заявіліся. Дэдэ закашляўся — як быццам у яго ёсць час хварэць!

«З бацькам я не пабачылася, — пісала Івета, — і перадач не прымаюць...»

«Бацьку перавезлі ў Парыж, у турму Фрэн, мне так і не ўдалося з ім пабачыцца», — пісала Івета.

«Ніякіх звестак ад бацькі няма», — пісала яна.

Жалезныя шторы былі апушчаныя, і Дэдэ зноў мусіў ісці ў кандытарскую да мадам Бенуа.

— Івета ў шпіталі, — уздыхнула мадам Бенуа, — у яе перытаніт. Я ўпэўнена, што маці не вытрывае і ўтопіцца, калі Івета памрэ. А божа мой, якое няшчасце! Такая прыгожая дзяўчына, такая мілая, добрая...

— Але ж яна жывая? Скажыце мне праўду!

— Ды што вы... у яе апендыцыт, ну... нейкі злаякасны апендыцыт... Маці ўсім кажа, што гэта апендыцыт...

— У якім шпіталі яна ляжыць?

Не адразу загаварыла мадам Бенуа. Без ніякай на тое патрэбы яна перастаўляла з месца на месца пустыя вазы.

— Вядома, не мая гэта справа — даваць вам парады, але, месьё Дэдэ, лепш не хадзіць туды... Бедная мадам Валон, свету белага не бачыць ад гора...

— Паслухайце, мадам Бенуа, калі Івета жывая і нават калі мёртвая, скажыце мне, дзе яна!

Мадам Бенуа разглядвала свае карункі на манжэтах, паправіла пярсцёнкі на худых маршчыністых руках...

— Ну што ж, раз вы такі настойлівы... Яна ў шпіталі доктара Машона.

Дэдэ куляй вылецеў з кандытарскай, прабег уздоўж крамы з апушчанымі шторамі... Немцы запрудзілі ўсю вуліцу, кавярні, крамы, тапталіся ля вітрын, любуючыся дамскімі кашулямі, станікамі, настольнымі гадзіннікамі, біжутэрыяй... У касках і з аўтаматамі раз'язджалі на матацыклах, імчаліся на шыкоўных машынах...

У гэтыя першыя вераснёўскія дні было вельмі ветрана. У цэнтральным кінатэатры ішоў фільм «Вячэрнія госці»*. На крывых вузкіх завулках вакол сабора корпаліся мурзатыя басаногія дзеці. Пасярод рыначнай плошчы, амаль бязлюднай у гэты час, каля самага фантана курчыўся ад болю хлопчык гадоў чатырох. Яго рвала. Побач стаялі дзеці і сумна пазіралі на пакуты малога. Адна дзяўчынка спагадліва паклала яму на плячо руку і ўсё паўтарала: «Нічога, Жано, пацярпі, пацярпі...» Малога рвала крывёю, але ён спрабаваў не падаваць выгляду, што яму баліць, і стараўся трымацца, як дарослы мужчына.

* «Вячэрнія госці» — фільм, створаны паводле сцэнарыя Жака Прэвера. Стылізаваны пад сярэднявечнае фабліо, гэты паэтычны фільм апавядае пра барацьбу Дабра са Злом, аб перамозе Кахання.

Дэдэ хутка перасек плошчу. Яго падбітыя цвікамі чаравікі грукаталі, як падковы. Дыхнула смуродам ад канавы. Нейкія чарнявыя людзі, не то цыганы, не то армяне, штосьці абмяркоўвалі паміж сабой, энергічна размахваючы рукамі...

Дэдэ прайшоў яшчэ з паўкіламетра. Далей горад канчаўся, і пачыналася шаша. Над уваходам вісела шыльдачка. Там было напісана, што тут і знаходзіцца шпіталь доктара Машона.

— Так, — сказала санітарка, — можаце да яе зайсці. Мадам Валон якраз пайшла трошкі адпачыць... Што вы, што вы, самая страшная небяспека ўжо ззаду...

Івета ўсміхнулася, калі ён зайшоў, а Дэдэ стала страшна. Усмешка не магла схаваць слёзы горкіх пакут, і ад гэтага рабілася страшна.

— Бедненькая мая! Табе зрабілі аперацыю? Ну як, усё нармальна?

Ён прысеў на светлую табурэтку каля белага жалезнага ложка. На акне віселі светлыя, у гарошак фіранкі, сцены былі пафарбаваныя ў нябесна-блакітны колер. На століку, засланым карункавым настольнікам, красаваўся букет кветак. Але нельга было схаваць эмаліраваных сасудаў і гэтага спецыфічнага шпітальнага паху.

— Нічога страшнага не было, так сабе, — адказала Івета і ўзняла на яго свае стомленыя вочы. Божа мой, ды гэта ж зусім не яе вочы! І раптам яму здалося, што цяпер яна ўдвая старэйшая за яго... У яе былі вочы сталай жанчыны з усім вопытам жаночага жыцця і жаночых бед. Ох, гэтая недасягальная Івета...

— Табе не ўсё выразалі? — суха спытаўся Дэдэ. Гэта было не проста пытанне, а прыём следчага, пастка.

Яе як быццам і не здзівіла гэтае пытанне... Зрэшты, хіба яе разбярэш, гэтую Івету. Гэта магло азначаць і прызнанне, і неразуменне, а можа, гэта была хітрасць... Дэдэ расшпіліў скураную куртку — яму стала горача.

— Не, — адказала Івета, — мне ўвогуле нічога не выразалі. Дробязь... Нічога сур'ёзнага са мной не было...

Далей распытваць пра хваробу Дэдэ не адважыўся.

— Ну, а як бацька? — запытаўся ён.

— Бацьку адправілі ў Германію.

Больш пытанняў Дэдэ не задаваў, бо сам стаміўся ад гэтай размовы не меней, чым Івета. Ён не ведаў, што і думаць, ніяк не мог сабе ўцяміць, што гэта — ахвярнасць або легкадумная разбэшчанасць...

Праз месяц Дэдэ прыехаў зноў. Івета была ўжо на нагах, калі толькі гэтая не вельмі маладая і не вельмі прыгожая жанчына была Івета. Яна стаяла за прылаўкам і нешта паказвала пакупніцы.

— Дапамагаю вось маме, — сказала Івета, калі пакупніца пайшла, — яна адна тут не ўправіцца...

А мадам Валон не давала ёй спакою:

— Не стой, Івета, табе нельга стаяць... Пакупнікі і не здагадваюцца, што я ледзьве ў труну не паклала дачку. Дэдэ! Яна ж пятнаццаць кілаграмаў страціла. Івета, дарагая мая, сядай, прашу цябе, сядай, не стой...

Мадам Валон была непрычасаная, хадзіла ў запэцканым халаце і стаптаных туфлях. У краме таксама панаваў беспарадак. Усюды валяліся нейкія скрынкі, пакеты, паламаныя крэслы... У бакоўцы побач з прылаўкам відаць была гурба вугалю, і на ўсім, да чаго ні дакранешся, ляжаў тоўсты слой чорнага пылу. Вугаль паскрыпваў нават пад нагамі. І ў бакоўцы, і ў самой краме стаяў змрок — пабітыя шкляныя вітрыны амаль усюды былі залатаны дошкамі і фанерай.

— Нас абакралі, — растлумачыла Івета, — пабілі шкло і вынеслі ўсё, што можна было панесці... Як не шанцуе, дык не шанцуе, — неяк міла падагульніла яна.

А Дэдэ аж кіпеў ад злосці. Гэта ж трэба! Над ёй наглуміліся, наздзекваліся, змяшалі з гразёю, а ёй, бачыце, не шанцуе! Толькі і бяды! Якая сціпласць...

— А што з бацькам? — запытаўся ён, спадзеючыся пачуць у адказ штосьці страшнае, абы толькі выбіць яе з раўнавагі, абы толькі яна заплакала, загаласіла, пачала раскідаць праклёны!..

— Тата ў Германіі. Атрымалі дазвол на пасылкі. Паслалі ўжо некалькі... Невядома толькі, ці даходзяць яны да яго...

Яна гаварыла спакойна і яшчэ спрабавала хоць трохі прыбраць на прылаўку. Пазногці ў яе вельмі адраслі і чапляліся за шоўк сукенкі, якую яна складвала ў скрыначку, а збялелыя, бяскроўныя пальцы здаваліся яшчэ даўжэйшымі. Дэдэ чамусьці прыгадалася бульбіна, якая пусціла парасткі... Звычайна Івета коратка падстрыгала свае густыя чорныя валасы. Цяпер яны падалі на шыю няроўнымі жорсткімі прамымі пасмамі. І сама Івета, здавалася, яшчэ больш вырасла... Голыя худыя бледныя ногі, пакрытыя чорнымі валаскамі, выцягнуліся і сталі да непрыгожага доўгімі. Цяпер Івета трохі сутулілася, і ад гэтага яе грудзі здаваліся ўпалымі. Як і раней, зачароўвала яе ўсмешка, але цяпер ужо толькі таму, што яна была недарэчы на гэтым твары...

— А я вось атрымаў позву ў Германію, — сказаў Дэдэ, адхінуўшы заслону над сваім замкнёным загадкавым жыццём, — дык я змываюся...

— А куды?

— Ну, ведаеш, у мяне няма ніякага жадання пакідаць табе мой адрас! — зарагатаў Дэдэ. — Я з ахвотай прыхапіў бы і цябе з сабой, ды падполле — гэта не для хворых дам. А зрэшты, табе адно пальцам пакажы — да немцаў ты пабегла б без аглядкі...

Дэдэ пацалаваў у руку мадам Валон, а Івеце па-ваеннаму аддаў чэсць.

Вярнуўся ён акурат пасярод зімы.

— Ну, як маешся, Івета?

Як і тады, у іх апошнюю сустрэчу, парадку ў краме не было.

— Можа, пройдземся ў парк?

— Давай пройдземся.

Яна хуценька зняла свой старэнькі швэдар і апранула чорнае паношанае паліто з футравым каўнерыкам. Яна заўсёды ўлазіла ў паліто, падняўшы ўгару абедзве рукі, ніколі не чакаючы нічыёй дапамогі.

Маўчанне парушыла Івета, калі яны сышлі з апошніх прыступак белай лесвіцы:

— У цябе так і няма адраса?

— Не... А што чуваць пра бацьку?

— Пасля яго прыезду ў Германію мы атрымалі толькі адно пісьмо. Ён пісаў, што яго пакінулі ў Берліне і ён будзе працаваць па сваёй спецыяльнасці, краўцом. Усё гэта, вядома, добра. Але ж ці доўга ён пратрымаецца без цёплай вопраткі, без нармальнай ежы... Мы-то пасылаем яму ўсё, што можам...

— А вам удаецца дастаць сёе-тое? Калі не, то, ведаеш, хлопцы з макі дапамогуць.

— Ну, як табе сказаць... На чорным рынку можна купіць усё, што хочаш... Ды толькі да бацькі нічога не даходзіць. Некалькі пасылак вярнуліся назад...

Каля дзіцячай пляцоўкі голая гіпсавая жанчына зябка прыкрывала грудзі, маленькія блішчастыя кропелькі інею ўсеялі яе плечы, і здавалася, што яна ўся дрыжыць.

— Добра яшчэ, што хоць вяртаюць назад, а не забіраюць сабе! — прамармытаў Дэдэ.

— О, калі б яны вярталі тое, што мы пасылаем! А то швэдары — з адным рукавом, а кожная кансервавая бляшанка абавязкова будзе прасвідравана.

Ад нечаканасці Дэдэ спыніўся.

— Ды яны проста насміхаюцца з нас, — сказала Івета і села ў белае ад інею жалезнае крэсла. Яна ўзняла галаву і ўсміхнулася. І ўсмешка тая была горкая, як палын, горкая, як доля абылганай жанчыны, горкая, як яе паламанае жыццё!.. Бедная Івета!

Яна не плакала. Яна ўвогуле ніколі не плакала — ні тады, калі ў маленстве ўдарыла сабе ножку, бегучы па алеі, ні тады, калі гадзінамі не магла дачакацца ў парку Дэдэ, а той усё не прыходзіў, ні тады, калі нямецкі лейтэнант не стрымаў свайго абяцання, за якое было заплочана такой дарагой цаной, ні тады, калі ёй рабілі аперацыю, ні тады, калі яе змешвалі з гразёю і ў тым сумна вядомым шпіталі выкрадалі ў яе маладосць, здароўе, веру ў людзей, — гэтую бясконцую, дурную, злачынную, подлую веру прыгажуні-дзяўчыны, для якой увесь свет быў падзелены толькі на мужчын і жанчын. Івета ўстала. Дэдэ моўчкі падаў ёй руку. І на гэты раз ён адпусціў яе адну, а сам застаўся ў крэсле каля качынага стаўка.

Ён глядзеў, як усё аддалялася і аддалялася Івета. Яна трохі накульгвала: пэўна, ёй цяжка было ісці на высокіх абцасах па жвірыстай алеі, а можа, у яе балелі ногі... Адной рукой яна прытрымлівала паліто, а другой — жорсткія чорныя пасмы валасоў, і таму паходка ў яе была нейкая няроўная... Здавалася, што і парк, які нібы разам страціў і сваю красу, і свае кветкі, і сваіх птушак, — здавалася, што і парк маркотна пазіраў, як адыходзіла Івета...

Івета, недасягальная, неспазнаная Івета, панесла з сабой сваё неразгаданае жыццё... Яна ішла да аголеных гор пясчанага колеру, чые вяршыні даставалі да самага неба... Дарэчы, чаму яна ідзе не ў горад, а зусім у другі бок?..

Банальная, банальная гісторыя ваеннай пары... калі толькі можна назваць злачынства банальным.