Французская навела XX стагоддзя

I

Першае пасланне, паштоўка з каляровай выяваю палаца Негуса* ў Адыс-Абебе і эфіопскай маркаю, было, як, зрэшты, і ўсе наступныя, лаканічнае:

«Вось я цябе і знайшоў, сабака. Пад страхам смерці, прыгадваеш?

Твой даўні знаёмы Жуль».

* Негус — тытул імператара ў Эфіопіі да скасавання манархіі.

Аскар Лябро атрымаў гэтую паштоўку праз колькі тыдняў пасля вяселля дачкі. У той час ён уставаў штодня ў пяць гадзін раніцы і выходзіў на сваёй лодцы ў мора лавіць рыбу. Вяртаўся ён зазвычай гадзін у адзінаццаць, амаль заўсёды акурат пасля таго, як у дом да яго прыносілі пошту.

Пакідалі яе на століку ў калідоры.

У гэты самы час пані Лябро прыбірала пакоі на другім паверсе.

Ці спускалася яна тады ўніз, ці заўважыла гэтую надта ўжо маляўнічую паштоўку? Ва ўсякім выпадку, мужу, калі ён вярнуўся, яна не сказала нічога. І твар у яе быў спакойны — дарэмна пан Лябро падоўгу прыглядаўся да жонкі.

А ці прачыталі, думаў Лябро, гэтае больш чым дзіўнае паведамленне сам паштальён і сарціроўшчыца пошты панна Марта?

Пан Лябро яшчэ выйшаў у мора некалькі разоў, але вяртаўся цяпер ужо раней, а дзесятай гадзіне, і сам заходзіў на пошту — якраз тады, калі панна Марта заканчвала сарціраваць карэспандэнцыю.

— Мне што-небудзь ёсць? — пытаўся ён, пільна ўглядаючыся ў дзяўчыну.

— Газеты і праспекты, пан Лябро. Ліст ад вашай дачкі...

Выдавала на тое, думаў з хваляваннем Лябро, што за работаю яна ўсё ж такі паспявала разгледзець як след канверты, прачытаць, што на іх напісана.

Нарэшце праз два тыдні прыйшла новая паштоўка. Падаючы яе пану Лябро, дзяўчына ўсміхнулася.

— А гэта ад таго самага дзівака...

Значыцца, Марта прачытала і першую паштоўку.

Другая паштоўка, з выяваю залітага сонцам марскога вакзала, была даслана ўжо з Джыбуці.

«Чакай, свіное рыла. Неяк сустрэнемся. Пад страхам смерці, будзь упэўнены.

Прывітанне ад Жуля».

— Ён сябар ваш, што так жартуе?

— Не надта ён дасціпна гэта робіць, — адказаў пан Лябро.

Але так ці інакш, гэты Жуль наблізіўся да яго...

Праз месяц прыйшла трэцяя паштоўка — з выяваю порта. Гэтая была з Порт-Саіда — у сваёй вандроўцы Жуль пасоўваўся на поўнач, спакваля падбіраючыся да адрасата.

«Бачыш, я цябе не забываю. Пад страхам смерці, прыяцель. У самы раз цяпер табе гэта сказаць, га?

Твой кончаны Жуль».

З гэтага дня пан Лябро зусім перастаў выходзіць у мора. Плыць ад Порт-Саіда да Марселя ўсяго толькі чатыры ці пяць дзён, а ўжо адтуль да Паркэроля, астраўка, на якім жыў пан Лябро, дабірацца некалькі гадзін.

Цяпер кожны дзень у восем гадзін раніцы можна было ўбачыць, як пан Лябро выходзіў з дому ў накінутым на піжаму халаце і ў пантофлях на босую нагу. Калі Паркэрольская плошча з яе чысцюткімі рознакаляровымі домікамі — адна з сама прыгожых у свеце, дык дом пана Лябро, які пазнавалі здалёк па вялікай верандзе ў чырвонай герані, — сама пекны на гэтай плошчы.

Выпальваючы першую люльку, пан Лабро павольна ішоў да порта. Дарогі было сама больш метраў сто — адразу ж за партовым гатэлем «Ноеў каўчэг» пачыналася мора.

Выгляд у пана Лябро ў час гэтага шпацыру быў сама што ні ёсць спакойны: шчаслівы буржуа на пенсіі дыхае свежым марскім паветрам.

Гэтаю парою каля мола можна было сустрэць і некаторых іншых паркэрольцаў. Рыбакі, што вярнуліся з мора, перабіралі рыбу або рапаравалі сеткі. Стаяў непадалёк ад іх са сваёй каляскаю грузчык з кааператыўнай крамы. Побач спыняў свой запрэжаны аслом вазок дзядзька з гатэля «Лавец лангустаў», што на другім канцы выспы.

На Паркэролі, дзе жыхароў было ўсяго толькі чатырыста чалавек, усе ведалі адно аднаго і кожны называў пры сустрэчы або па імені, або па прозвішчы. Лябро быў адзін, каго называлі панам: ён нідзе не рабіў, меў грошы, а раней чатыры гады быў на выспе мэрам.

— Вы яшчэ не на рыбалцы, пан Лябро? — пыталіся ў яго.

Два-тры словы ў адказ — абы адчапіліся.

Якраз у гэты самы час «Баклан», невялікі карабель, які паўгадзіны назад выйшаў з Паркэроля, ужо прычальваў да Ж'янскай касы, што віднелася на тым баку зіхоткага праліва, які аддзяляў выспу ад мацерыка. Ад Францыі, як казалі самі жыхары Паркэроля. Удалечыні была бачная маленькая белая кропка — гэта і быў «Баклан». У залежнасці ад часу можна было меркаваць, ці вернецца яно поўнае пасажыраў і грузу ці амаль зусім пустое.

Сто шэсцьдзесят восем разоў, дзень у дзень выходзіў пан Лябро сустракаць невядомага госця, назіраў, як заліты сонцам «Баклан» адплываў ад Ж'янскай касы і ішоў да Паркэроля.

Белая кропка спакваля павялічвалася. Неўзабаве можна было разгледзець пасажыраў на палубе, яшчэ праз нейкі час іх твары. Нарэшце судна прычальвала, і людзі на беразе і на палубе «Баклана» перагукаліся між сабою ў час манеўру слоўцам-другім.

Грузчык падымаўся на судна, выцягваў на бераг скрыні, бочкі, паштальён звальваў на свой вазок мяшкі з поштаю, турысты фатаграфаваліся сем'ямі і ішлі ў гатэль услед за прысланым адтуль хлопчыкам.

Сто шэсцьдзесят восем разоў! Пад страхам смерці, як пісаў Жуль.

Акурат побач з месцам, адведзеным для стаянкі «Баклана», пагойдвалася на вадзе лодка пана Лябро, зробленая па яго спецыяльным заказе на мацерыку. Гэта было сама прыгожае на выспе рыбацкае судна. Яно так зіхацела шклом і меддзю, адпаліраваным дрэвам і начышчаным да бляску металам, што астраўляне назвалі яго «Люстраной шафаю».

Пан Лябро няспынна ўдасканальваў лодку, аздабляў яе і рабіў усё больш камфартабельнай. І хоць даўжыня ў яе была толькі пяць метраў, уладальнік абсталяваў на ёй даволі прасторную, у свой рост, шкляную кабіну — так што судна выдавала больш на які-небудзь буфет, а не шафа.

І вось цяпер пан Лябро ўжо сто шэсцьдзесят восем дзён не карыстаўся лодкаю, хадзіў кожнае раніцы да прычала ў піжаме і пантофлях, пасля ўслед за паштальёнам на пошту — і першы на выспе атрымліваў карэспандэнцыю.

Але чацвёртай паштоўкі прыйшлося чакаць каля шасці месяцаў — і прыйшла яна з Александрыі.

«Не адчайвайся, старая порхаўка! Пад страхам смерці — цяпер як ніколі! А тут горача.

Жуль».

Ад Александрыі да Порт-Саіда, адкуль прыйшла папярэдняя паштоўка, — як плыць морам, дык амаль рукою падаць, варта адно на карту зірнуць. А прайшло ажно паўгода...

Чым мог ён займацца ў дарозе?.. І ўвогуле, чым ён займаўся ў жыцці? Які быў з выгляду? Якога ўзросту? Мусіць, яму не менш за пяцьдзесят, бо столькі ж было і Лябро.

Паштоўка з Неапаля. Праз некалькі тыдняў — з Генуі.

Можа, ён перасаджваецца з судна на судна?.. Але навошта так доўга затрымлівацца ў кожным порце?

Паштоўка сёмая.

«Я прыбываю, гарэза! Пад страхам смерці — ты зразумеў?

Жуль».

Марка на ёй — партугальская. Ну і ну!.. Значыцца, ён не спыніўся ў Марселі. Рабіў круг. Аддаляўся.

І раптам — паштоўка з Бардо!.. Ён зноў набліжаўся. Адтуль да порта насупраць Паркэроля — ноч дарогі чыгункаю.

Але наступная паштоўка прыйшла ўжо з Булоні.

Дзесятая была даслана з Антверпена.

«Пачакай яшчэ крыху, міленькі. Час не прыспешвае. Пад страхам смерці.

Жуль».

— А ён усё-ткі жартаўнік, ваш сябра, — сказала панна Марта, перадаючы Лябро гэтае паведамленне.

«Ці расказвала яна пра гэтыя паштоўкі каму-небудзь?» — узіраўся Лябро ў вочы дзяўчыне.

І вось, нарэшце, цудоўным лагодным ранкам — на моры быў поўны штыль, пад шчодрым сонцам вада так і зіхацела — незнаёмы з'явіўся.

Жуль быў на судне!

Лябро ўпэўніўся ў гэтым ужо тады, калі «Баклан» быў яшчэ толькі за мілю ад паркэрольскага берага. Удалечыні бялела маленькае судна, на палубе якога стаяў адзеты ў цёмнае чалавек — усё адно як невялічкая лялька на дзіцячым карабліку. Але ўжо і з такой адлегласці было відаць, што пасажыр гэты — вельмі высокі.

Чаму Лябро заўсёды здавалася, што незнаёмы — чалавек высокага росту?..

Цяпер ён буйнеў на вачах, з кожнай хвілінаю. Застаючыся ўвесь час нерухомым, ён стаяў каля самага носа, які рассякаў ваду, уздымаючы па абодвух баках судна пышныя срэбраныя вусы марскога шуму.

Аскар Лябро зняў свае чорныя акуляры, з якімі расставаўся, толькі кладучыся спаць. Пакуль ён выціраў запацелыя шкельцы, можна было разгледзець ягоныя вочы: адно — жывое, другое — напалову заплюшчанае, даўно мёртвае.

Нарэшце ён павольна, быццам прысутнічаў на якойсьці ўрачыстасці, надзеў акуляры і машынальна зацягнуўся люлькаю, але тая патухла.

Ён, Лябро, і сам быў высокі і шырокі ў плячах, нават дужы, праўда, трохі ўжо азызлы. Але чалавек на носе «Баклана» ўсё роўна быў вышэйшы, мажнейшы. Ягоная прасторная адзежа — карычневыя палатняныя штаны, чорная люстрынавая куртка, шырокі саламяны капялюш — рабілі яго яшчэ больш вялізным. Дый тое, што ён дагэтуль не зварухнуўся яшчэ са свайго месца, толькі надавалі ягонай постаці важнасці.

Калі «Баклан» досыць наблізіўся і чалавека можна было ўжо ўбачыць у твар, ён нарэшце ступіў па палубе некалькі крокаў. Уражанне было такое, нібыта манумент аддзяліўся ад пастамента.

Лябро прыкмеціў, што незнаёмы высока ўзнімае правае плячо.

Незнаёмы падышоў да капітана «Баклана» Батыста, які стаяў у сваёй шкляной кабіне, загаварыў з ім. Лябро здалося, што ён ужо чуў некалі гэты голас. Пасажыр кіўнуў галавою на людзей, што сабраліся на прычале, і капітан, выцягнуўшы руку, тыцнуў пальцам якраз у Лябро.

— Гэта вунь той, — мусіць, дадаў Батыст.

Пасля ён паказаў тым самым пальцам на лодку Лябро і зноў нешта сказаў. Відаць, растлумачыў, чыя гэта лодка.

Людзі на судне і беразе жэстыкулявалі, абменьваліся звычайнымі ў гэтых выпадках словамі. З «Баклана» кінулі трос, які адзін з рыбакоў прымацаваў да кнехта. Судна дало задні ход, прычаліла, але незнаёмы, які, здавалася, зноў прырос да таго месца, на якім спыніўся, заставаўся настолькі спакойны, што можна было ўпэўнена сказаць, нішто на беразе не цікавіла яго.

Каб сысці з судна, ён вымушаны быў высока ўзняць правую нагу — і ўсе адразу зразумелі, што яна ў яго драўляная. Павярнуўшыся тварам да «Баклана», ён пачакаў, пакуль матросы спусцяць па сходах яго старую валізу, вельмі цяжкую на выгляд і абвязаную вяроўкамі, — пэўна, за доўгае яе жыццё абыходзіліся з ёю не надта далікатна.

Пан Лябро так і застыў на месцы, усё адно як загіпнатызаваны ўдавам трус. Цяпер яны стаялі за колькі метраў адзін ад аднаго. Постаці ў іх на самай справе былі вельмі падобныя: прыкладна адзін рост, адной шырыні плечы, адна і тая ж сіла людзей аднолькавага ўзросту.

Жуль ступіў яшчэ некалькі крокаў — паходка ў яго з-за драўлянай нагі была вельмі адметная.

Каля прычала стаяла прыблізна чалавек сорак: рыбакі ў сваіх лодках, грузчык з кааператыўнай крамы, Марыс — уладальнік «Ноевага каўчэга», які прыйшоў забраць з судна правізію ў гатэльную рэстарацыю. Некалькі чалавек апынуліся тут проста так — не было чаго рабіць. Бегала сярод дарослых малое дзяўчо ў чырвонай сукенцы.

Спыніўшыся, Жуль дастаў з кішэні вялізны складны нож. Бліснула лязо. Нейкі час чалавек нібы лашчыў яго сваім позіркам. Пасля нахіліўся. Мабыць, нагу яму адрэзалі да самага сцягна, бо сагнуўся ён папалам, усё роўна як нейкая марыянетка.

Лябро збянтэжана, нічога не разумеючы, глядзеў на яго праз свае чорныя акуляры. Раніца ж была такая светлая, такая зусім звычайная...

«Пад страхам смерці!» — прыгадалася раптам...

Швартоў «Люстраной шафы» быў прымацаваны да пірса. Адным ударам нажа з жудасна шырокім лязом чалавек перарэзаў трос, лодка, падскочыўшы, скранулася з месца — і павольна паплыла па ціхай вадзе.

Людзі на прычале ўтаропіліся вачыма ў свайго былога мэра і аднаногага. Нельга было не здагадацца, што паміж імі былі нейкія асабістыя рахункі.

Выбрык незнаёмага быў да таго нечаканы і недарэчны, што ў натоўпе запанавала цішыня. Адна толькі дзяўчынка ў чырвонай сукенцы залівіста зарагатала, але і яна адразу ж змоўкла.

Аднаногі выпрастаўся, задаволена агледзеў натоўп, нетаропка паклаў нож у кішэню. Калі ж адзін рыбак сабраўся быў зачапіць лодку бусаком, ён ляніва вымавіў:

— Кінь гэта, галубок...

Не было ў гэтых словах ні злосці, ні асаблівай цвёрдасці, але разам з тым адчуваўся ў іх настолькі ўладны загад, што рыбак скарыўся і ніхто больш і не думаў спыніць судна, якое само па сабе выплывала ў мора.

А тут яшчэ і сам Лябро сказаў рыбаку:

— Кінь, Віяль?..

Усе зразумелі: на іх вачах адбываецца нешта дужа незвычайнае.

Дарэчы, і Лябро, і аднаногі гаварылі прыблізна адным тонам, амаль аднолькавым голасам, і ў абодвух быў відавочны паўднёвы акцэнт.

Нават сам Лябро, лоб у якога пакрыўся кропелькамі поту, прыкмеціў у госця гэты акцэнт — і адкрыццё вельмі яго ўразіла.

Жуль рушыў да Лябро.

Тры крокі... Чатыры... Рух пляча, сцягна, рывок драўлянай нагі — увесь правы бок ягонай фігуры неяк дзіўна ўздрыгваў, то падымаўся, то апускаўся...

— Прывітанне, Аскар! — зноў пачуўся ягоны голас, які можна было б назваць лагодным, нават вясёлым.

Лябро, застыўшы на месцы, бы статуя, не выпускаў з зубоў люлькі.

— Ты бачыш, я тут! — усміхаўся Жуль.

— Хадземце да мяне, — ледзь вымавіў у адказ Лябро.

— Ты не хочаш быць са мною на «ты»?

Ні слова ў адказ. У горле ў Лябро захрас камяк. Люлька ў зубах дрыжала.

Жуль агледзеў Лябро з галавы да ног, памацаў рукою тканіну піжамы, кіўнуў на пантофлі.

— А ты, я гляджу, позна ўстаеш! Яшчэ не адзеўся як след...

Здавалася, Лябро пачне зараз прасіць прабачэння.

— Нічога!.. Нічога!.. Гэй ты, карантыш! Але, ты, кухар! — крыкнуў аднаногі Марысу, гаспадару «Ноевага каўчэга», які і праўда быў нізкі ростам і хадзіў у белым кухарскім халаце. — Скажы, каб мой куфар аднеслі да вас!.. І падрыхтуй мне найлепшы пакой!

Марыс зірнуў на Лябро. Той кіўнуў галавою.

— Слухаю, пане...

— Жуль.

— Прабачце.

— Я сказаў, што мяне завуць Жуль... Скажы яму, Аскар, што мяне завуць Жуль.

— Яго завуць Жуль, — паслухмяна паўтарыў Лябро.

— Ідзеш, Аскар?

— Іду.

— У цябе, напэўна, вока не ў парадку? Ану, здымі на хвілінку акуляры, каб я мог паглядзець!

Лябро зняў акуляры, праўда, не адразу. Разгледзеўшы выбітае вока, Жуль прысвіснуў, усё роўна як выказаў гэтым сваё захапленне ўбачаным:

— Нішто сабе, га?.. У цябе адно вока, а ў мяне адна нага. Добрая кампанія!

Ён узяў Лябро за руку, быццам старога сябра, і павёў яго, падскокваючы, да гатэля. Пры кожным кроку Лябро адчуваў рывок драўлянай нагі.

— Ведаеш, я спыніўся б лепш не ў цябе, а ў «Ноевым каўчэзе». Не люблю замінаць людзям. Дый жонка ў цябе не надта памяркоўная. — Ягоны гучны голас быў адначасна і злы і насмешлівы. — Я распытаў пра цябе на «Баклане»... Гэтая старая малпа расказала мне ўсё, што трэба...

Старою малпаю быў капітан судна Батыст — Жуль празваў марака так, напэўна, таму, што яго загарэлы твар парос сівым шчаціннем. Батыст нешта незадаволена буркнуў. Зірнуць на яго Лябро не асмеліўся.

— Калі хочаш, можаш ім сказаць, каб яны паставілі лодку на месца... Яна яшчэ нам спатрэбіцца... Палаўлю і я рыбку... Скажы ім! Ну, чаго ты чакаеш, га?

— Віяль! — крыкнуў Лябро рыбаку. — Злаві лодку і пастаў на месца!

Па твары ў Лябро цёк пот. Акуляры ссунуліся ўніз і блішчалі на мокрым пераноссі.

— Трэба трошкі перакусіць, га?.. — запытаўся Жуль. — А мясціны тут прыгожыя, нічога не скажаш...

Дарога ішла ўгару — яны ўзбіраліся ўверх павольна і важка, бы надавалі гэтай хвіліне ўрачысты характар.

Плошча. Рады эўкаліптаў з пяшчотнай лістотаю. Маленькая жоўтая царква, падобная на цацачны дамок.

— Дзе тут твая хацінка?.. Вось гэтая?.. Ты, я бачу, любіш герань... Паслухай, гэта не твая кабета на нас пазірае?..

Пані Лябро, у бігудзі, развешвала на другім паверсе бялізну.

— Дык праўда гэта, што яна ў цябе не надта памяркоўная?.. Будзе злаваць, калі мы замочым нашу сустрэчу шкляначкай беленькага?

У гэты момант пану Лябро, нягледзячы на яго пяцьдзесят гадоў, вялікі рост і вагу, аўтарытэт багатага чалавека і былога мэра выспы, захацелася ўпасці прылюдна на калені і ўголас маліць: «Пашкадуйце!..»

Больш таго, ён ледзь не зрабіў яшчэ горш. Бо гатовы ўжо быў завыць: «Забіце мяне адразу ж!»

І не таму не зрабіў ён гэтага, што баяўся страціць павагу людзей. Проста пан Лябро не ведаў ужо больш, дзе ён знаходзіцца, не валодаў ні целам сваім, ні думкамі, проста госць трымаў яго за руку, абапіраўся на яго і паволі і ўладна цягнуў да чырвона-зялёнай тэрасы «Ноевага каўчэга».

— Ты, мабыць, часта сюды заходзіш, га?

Лябро адказваў, бы вучань настаўніку:

— Некалькі разоў на дзень.

— Выпіваеш?

— Не... Трохі...

— Але зрэдку хоць напіваешся?

— Ніколі...

— А ў мяне бывае... Убачыш яшчэ... Толькі не бойся... Гэй, там ёсць хто-небудзь?

З гэтымі словамі Жуль падштурхнуў Лябро ў залу кавярні, да бара, які зіхацеў у змроку нікелем.

З кухні выйшла маладзенькая афіцыянтка. Яна яшчэ, мусіць, нічога не ведала пра прыезд такога дзіўнага госця.

— Дзень добры, пан Лябро...

— А мяне завуць Жуль... Дай нам, крошка, пляшку беленькага... І што-небудзь паесці...

Дзяўчына зірнула на Лябро.

— Анчоўсы? — спыталася яна.

— Няхай будуць анчоўсы, — адказаў за Лябро Жуль. — Я бачу, Аскар іх любіць. Анчоўсы дык анчоўсы... Падай нам на тэрасу.

Ён сеў, ці, хутчэй, упаў у лазовае крэсла, выцягнуў драўляную нагу, выцер твар вялікай чырвонай насоўкаю — горача было і яму.

Пасля доўга пляваўся, харкаў. Урэшце паднёс шклянку з віном да вуснаў, паглядзеў яе на святло, уздыхнуў.

— Цяпер ужо лепш!.. За тваё здароўе, Аскар!.. Я заўсёды казаў, што калі-небудзь усё роўна знайду цябе... Пад страхам смерці, памятаеш?.. А дзіўна ўсё ж такі... Я ж зусім не ведаў, які ты...

Ён зноў паглядзеў на Лябро — задаволены, нават шчаслівы.

— А ты тлусцейшы за мяне... У мяне адны мускулы... — Ён напружыў біцэпсы. — Памацай... Ну, не бойся... Я ж толькі і ведаў, што твае імя ды прозвішча, якія ты напісаў на шчытку. А ты не з тых людзей, пра якіх пішуць газеты... Адзін з сарака мільёнаў французаў... Адгадай, як я цябе знайшоў. Ну, адгадай!..

— Не ведаю...

Хочучы ўлашчыць госця, Лябро змушана ўсміхнуўся.

— Гэта ўсё твая дачка Івона...

Лябро занепакоіўся яшчэ больш: як магла яго дачка...

— Я напаў на твой след якраз тады, калі ты выдаваў яе замуж, дзевяць месяцаў назад... Слухай, дзіцяці ў іх яшчэ няма?.. Дык ты, значыць, такое закаціў вяселле, што пісалі пра яго ажно на першай старонцы «Вара»*... Газета выходзіць у Тулоне, га?.. Уяўляеш, мне сустрэўся ў Адыс-Абебе, адкуль ты і атрымаў першую паштоўку, тып з гэтых мясцін, які пражыў у Афрыцы дваццаць гадоў і ўсё яшчэ падпісваецца на вашу газету... Вось у адным з яе нумароў я і напаткаў тваё імя... Тут і ўспомніўся шчыточак...

* Вар — дэпартамент на паўднёвым усходзе Францыі.

Ён нахмурыў бровы. Твар у яго пасуравеў. Ён глядзеў Лябро ў самыя вочы — позірк у яго быў і люты, і адначасна насмешлівы.

— Прыгадваеш, га?..

Памаўчаўшы крыху, Жуль, хоць і груба, ды ўсё ж зычліва дадаў:

— Давай пі віно... Пад страхам смерці, чуеш?.. Я ад гэтых слоў не адракуся... Пі, я табе кажу!.. Гэта, браток, усяго толькі віно, а будзе яшчэ і ром... Як яе зваць, афіцыянтачку?..

— Жажо...

— Жажо?.. Хадзі сюды, прыгажуня... І прынясі нам другую бутэльку... У Аскара вельмі ўжо ў горле сушыць...

II

Кожныя пяць хвілін аднаногі выпіваў адным глытком шкляначку віна і загадваў Лябро такім тонам, што пярэчыць ніяк было нельга:

— Дапівай, Аскар!

І Лябро піў. Пасля трэцяй бутэлькі ён ужо ледзь бачыў стрэлкі гадзінніка на званіцы царквы: было ці то дзесяць гадзін, ці то адзінаццаць. А Жуль, адкінуўшыся ў крэсле, паліў і паліў да самага канца цыгаркі, якія ён сам скручваў, і буркліва дапытваў Лябро:

— Адкуль ты?

— З Пон-дзю-Ляса... Гэта непадалёк ад Тулона...

— Ведаю! А я з Марселя, з квартала Сэн-Шарль, — радасна ўсміхнуўся Жуль. Але ў радасці гэтай, як, зрэшты, і ва ўсіх астатніх праявах ягоных пачуццяў, было і нешта жахлівае. Нават калі ён прыкметна мякчэў у гаворцы, то ўсё роўна глядзеў на Лябро, бы на мураша, якога збіраўся вось-вось раздушыць.

— Бацькі багатыя?

— Бедныя... Так сабе... Не, хутчэй бедныя...

— Як і ў мяне. Вучыўся ты дрэнна — іду ў заклад. З матэматыкай заўсёды было кепска. Зноў жа — як і ў мяне!.. Дапівай! Кажу табе, ну!.. Як ты трапіў у Габон?

— З адной марсельскай фірмы, пасля службы ў арміі.

Жуль спытаўся ў Лябро і пра ўзрост. Выявілася, што Лябро быў на год старэйшы — і гэта вельмі ўзрадавала аднаногага.

— Урэшце, мы маглі сустрэцца на якім-небудзь параходзе, а яшчэ раней у арміі... Весела было б, га?.. Яшчэ пляшку, міленькая...

Лябро ўжо дрыжаў ад адной думкі, што яму яшчэ прыйдзецца піць.

— Не бойся! — засмяяўся Жуль. — У мяне норма. Дый табе лепш, калі я набяруся: убачыш тады, які я чуллівы...

І ўсё гэта было на вачах у людзей: адны заходзілі да Марыса выпіць, другія гулялі на вуліцы ў шары. Усе ведалі свайго былога мэра, але дапамагчы яму не мог ніхто. Лябро махалі рукою, клікалі яго, але адзінае, што мог ён зрабіць, — гэта вымушана ўсміхнуцца.

— Значыцца, калі ты так брыдка абышоўся са мною, табе было дваццаць два гады... Як ты апынуўся ў балотах Мбале?

— Фірма даручыла наладзіць у тамтэйшых селішчах збор пальмавага алею.

— Такой спякоты, як там, я больш нідзе не сустракаў... Сама малярыйны экватарыяльны лес... Але ж ты не адзін там быў?..

— Са мною былі яшчэ кухар і два весляры.

— І ты згубіў сваю пірогу?.. Адказвай?.. Чакай... Выпі спачатку... Выпі, або раструшчу табе галаву!

Лябро цераз сілу піў. Усё яго цела пакрывалася потам, як некалі ў час службы ў Габоне, але гэты пот быў халодны. Аднак зманіць смеласці не хапіла. Ён шмат думаў з таго часу пра гэты выпадак з Жулем — і ўдзень, і ўначы, калі не спалася. Каб не гэтая афрыканская гісторыя, ён мог бы лічыць сябе сумленным чалавекам, нават шчаслівым чалавекам. Успамін аб ёй прыходзіў кожныя два-тры месяцы, працінаў душу знянацку і стаў ягоным сапраўдным кашмарам.

— Я не губляў пірогі, — прызнаўся Лябро.

Жуль глядзеў на яго, нахмурыўшы бровы, і не мог паверыць таму, што пачуў.

— Дык што ж ты тады?..

— Была страшэнная задуха... Мне здалося, што ў мяне ліхаманка... Тры дні ледзь паспявалі адмахвацца ад камароў...

— Я таксама...

— Мне было дваццаць два гады...

— Мне таксама... Яшчэ менш: дваццаць адзін...

— Я не ведаў Афрыкі...

— А я?.. Пі!.. Пі, я табе сказаў!.. У цябе была пірога, і, нягледзячы на гэта...

Цяпер, праз многія гады, пан Лябро, былы мэр Паркэроля, і сам не мог зразумець свой колішні ўчынак.

— У мяне быў мурын, вясляр з племені пагу... Ён сядзеў зусім блізка ад мяне, і ад яго нясцерпна смярдзела...

Гэта і была сапраўдная прычына ягонага злачынства. Бо Лябро ўсведамляў, што зрабіў злачынства, і не шукаў сабе апраўдання. Калі б трыццаць гадоў назад ён проста забіў чалавека, то, мажліва, і не пакутаваў бы гэтак праз тое цяпер. Але ягоны ўчынак быў горшы за забойства — і Лябро разумеў гэта.

— Расказвай далей, — утаропіўся ў яго Жуль. — Значыцца, ты, паскуда, не любіш, як пахнуць пагу...

Лябро ўспамінаў.

Балоты Мбале... На паверхні мутнай вады лопаюцца велізарныя бурбалкі... Усё кішма кішыць кракадзіламі, змеямі і ўсялякай іншай брыдотаю... І нідзе ні купінкі цвёрдай зямлі — толькі балота, такое зарослае дрэвамі і кустоўем, што ледзь удавалася прадзірацца скрозь гэты гушчар... І ўдзень і ўначы камары, а кусаліся яны так балюча і небяспечна, што ён не здымаў з твару маскітнай сеткі, пад якой проста задыхаўся...

Можна было плыць цэлымі тыднямі і не сустрэць ніводнай халупы, ніводнага чалавека... І тут ён убачыў раптам схаваную паміж карэннямі мангля* пірогу, а на ёй — маленькі шчыток з надпісам:

«Лодку не браць — пад страхам смерці.

Жуль».

* Мангль — трапічнае дрэва, якое расце на ілістых берагах і мае спецыфічныя паветраныя карані, што ідуць ад ствала і галін у глебу.

Словы «пад страхам смерці» былі двойчы падкрэсленыя. Гэта і выклікала ў Лябро смех.

Тут, у гушчары экватарыяльнага лесу, за сотні кіламетраў ад усякай цывілізацыі, ад бліжэйшага жандарскага паста, гэтае папярэджанне, напісанае друкаванымі літарамі, здавалася вар'яцкім. Вось яму і прыйшла ў галаву не менш вар'яцкая думка, якая магла нарадзіцца хіба што ў гэтай саракапяціградуснай спякоце. Ногі ў яго зацяклі, бо ў цемнаце ён вымушаны быў падкурчваць іх пад сябе. Ад мурына нясцерпна смярдзела — той невядома калі апошні раз мыўся... А калі ён возьме гэтую пірогу і прывяжа яе да сваёй, то застанецца ў лодцы зусім адзін да самага канца падарожжа і не будзе больш чуць, як смярдзіць ягоны вясляр...

«Пад страхам смерці?» Вось і добра! Якраз таму і вазьму, што пад страхам смерці!

— І ты яе ўзяў?

— Я прашу ў вас прабачэння...

— Я ўжо сказаў табе, каб ты быў са мною на «ты»... Паміж намі гэта больш натуральна... А я якраз у той самы момант пайшоў раздабыць што-небудзь паесці, бо здыхаў ужо з голаду некалькі дзён... І вось, вярнуўшыся назад да пірогі, апынуўся раптам у становішчы вязня на выспе...

— Я не ведаў...

Але гэта было яшчэ не ўсё. Лябро не толькі ўзяў чужую пірогу, але і дадумаўся нават брыдка адказаць яе невядомаму гаспадару. Узяў і напісаў на тым самым шчытку, які пакінуў на месцы ўкрадзенай пірогі:

«С... я на цябе!»

І, смеючыся, падпісаўся: «Аскар Лябро».

— Я прашу ў вас прабачэння, — паўтарыў цяпер ужо пяцідзесяцігадовы Жулеў злоснік.

— Адзін, у балоце, — узіраўся ў Лябро Жуль, — сярод кракадзілаў... Што б, цікава, рабіў на маім месцы ты?.. Га?..

Лябро не ведаў, куды і дзецца.

— Адзін, — працінаў яго сваім позіркам Жуль, — сярод змей і велізарных ядавітых павукоў... Я быў там зусім адзін, ты разумееш?.. Мурыны-насільшчыкі кінулі мяне яшчэ за некалькі дзён да таго... Ты сволач, Аскар...

— Але...

— Сволач жудасная, якіх пашукаць... Аднак, гляджу, цяпер ты шчаслівы...

Сказаўшы гэта, Жуль паглядзеў на прыгожы ружовы дом у герані, на пані Лябро, якая час ад часу падыходзіла да акна — выглядала, ці не вяртаецца муж дамоў.

Лябро не было чаго сказаць у адказ. Не стане ж ён сцвярджаць адваротнае: гэта была б няпраўда.

Пастукаўшы па драўлянай назе, Жуль сказаў:

— Там я нагу і пакінуў...

Лябро не асмеліўся нават спытацца, як гэта здарылася: ці яе адкусіў кракадзіл, ці гэта вынік якойсьці інфекцыі.

— З таго часу што толькі я ні рабіў, каб не здохнуць з голаду... Ты не думаў, чаму я не выправіўся да цябе напрасткі адразу ж пасля першай паштоўкі?.. Да цябе з Адыс-Абебы не так ужо і доўга дабірацца... А таму, што ў кішэні ў мяне не было ніводнай манеты, і я павінен быў увесь час адкладваць нашу сустрэчу, каб зарабіць на хлеб і дарогу... З гэтым паленам, ты разумееш? — зноў дакрануўся Жуль да драўлянай нагі.

Але цяпер позірк у яго не быў ужо такі пагрозлівы, як гадзіну назад. Часам, гледзячы на іх, можна было сказаць, што гэта сядзяць старыя сябры.

Раптам Жуль прыўзняўся, нагнуўся над Лябро і, схапіўшы яго за каўнер халата, прахрыпеў:

— Яшчэ пляшку!.. Але, я п'ю... І ты будзеш піць са мною кожны раз, як я таго захачу... Не так ужо і шмат я патрабую, га?.. А што ў цябе з вокам?

— Няшчасны выпадак, — адказаў Лябро, усё роўна як саромеючыся таго, што не страціў гэтае вока ў тым самым лесе, у якім Жуль страціў нагу.

— Які выпадак?

— Адкаркоўваў бутэльку... Бутэльку з воцатам, жонка папрасіла... Рыльца адскочыла, і асколак шкла трапіў у вока...

— Ну і ну!.. А ты доўга яшчэ заставаўся ў Афрыцы?

— Дзевяць гадоў... Усяго тры кантрактныя тэрміны па тры гады, разам з адпачынкам. Пасля мяне перавялі ў Марсель.

— Тут ты і стаў вялікім начальнікам? Дырэктарам, здаецца?

— Намеснікам дырэктара... Пяць гадоў назад я пайшоў на пенсію, з-за вока...

— Багаты, мусіць?.. Грошы, відаць, не лічыш...

У Лябро з'явілася надзея. А што, калі адкупіцца грошамі? Чаму не? Нават пасля суда, калі выносяць смяротны прысуд, і то не заўсёды вядуць на гільяціну. Ёсць катарга, турма, штраф, нарэшце.

Чаму б не заплаціць штраф?

Але адначасна з надзеяй прыйшла і трывога. Лябро не ведаў апетытаў гэтага аднаногага і баяўся назваць першы суму, на якой яны маглі б пагадзіцца.

— Жыву няблага, — адказаў асцярожна Лябро.

— Рэнту ж маеш! Які пасаг даў ты за Івонаю?

— Хацінку ў Гіеры.

— А ў цябе яшчэ ёсць такія хацінкі?

— Ёсць... Дзве. Невялікія...

— Ты, напэўна, скупы?

— Не ведаю...

— Зрэшты, гэта не мае значэння, бо нічога не мяняе...

Што ён хацеў гэтым сказаць? Што яму не патрэбныя грошы? Што прагне выканаць свой колішні прысуд?

— Ты разумееш, Аскар, я, калі ўжо што вырашыў, ніколі не перадумваю. Слова даю адзін толькі раз! Хіба што цяпер у мяне ёсць час...

Але, думаў Лябро, гэта не сон, а праўда. І плошча — хоць і цьмяна ён яе бачыў цяпер — стаіць на месцы. І галасы ў кавярне і на тэрасе былі знаёмыя.

Праходзячы міма кавярні па вуліцы, Віяль, босы, з сеткаю на спіне, спыніўся і крыкнуў:

— Пан Лябро! Лодка ў парадку!

— Дзякуй, Віяль, — адказаў машынальна Лябро.

Ніхто, вядома, і не падазраваў, што ён, іх добры знаёмы, былы іх мэр і паважаны на выспе чалавек, — асуджаны на смерць. І якім чынам асуджаны — горш ужо і не прыдумаеш!

У судзе хоць ёсць адвакаты. Журналісты, якія даюць у друку паведамленні аб ходзе працэсу. Нарэшце, рашэнне суда можна абскардзіць. І апошні злачынца можа выклікаць спачуванне ці нават нейкія сімпатыі. А тут...

— Урэшце, гэта будзе залежаць ад таго, што за жыццё будзе ў мяне на тваёй выспе, ты разумееш?

Не, Лябро нічога не разумеў. Бачыў адно, як зноў наліваў яму Жуль у шклянку віно. Няўмольны погляд прымусіў паднесці шклянку да вуснаў і зноў піць...

А Жуль ужо крычаў:

— Жажо, паўтарыць!

Лябро зусім атупеў. Пяць бутэлек — гэта ўжо занадта. Ды яшчэ раніцай! Ён ніколі і за тыдзень столькі не выпіваў. Страўнік у яго яшчэ з Афрыкі быў не ў парадку.

— А нумар мой нічога, га? — спытаўся Жуль. — Спадзяюся, плошчу з яго відаць?

— Вядома... Пайду скажу Марысу...

З'явіўся шанц хоць на якую хвіліну адысці ад гэтага невыноснага тыпа, пастаяць аднаму ў цяньку, перадыхнуць крыху ад яго няўмольнага, здзеклівага позірку. Але толькі Лябро прыўзняўся, як аднаногі паклаў яму на плячо сваю цяжкую, бы свінцовую, руку.

— Паглядзім яшчэ... Мажліва, мне тут спадабаецца, і тады нам хопіць часу на сёе-тое...

Ці ж не давалі гэтыя словы хоць якую надзею?

— Не думай пра гэта, Аскар. Ты яшчэ мяне не ведаеш.

Лябро не сказаў ні слова. Твар у яго быў абсалютна нерухомы, а вочы, дакладней, вока праз цёмныя акуляры ніяк нельга было разгледзець.

Дык як тады ўгадаў аднаногі, пра што ён думае?

— Я ж сказаў: «Пад страхам смерці» — хіба не так? Га?.. Але пакуль што, у чаканні прысуду, нішто не перашкаджае нам пазнаёміцца трохі бліжэй. Урэшце, мы ж зусім не ведаем адзін аднаго... Дык праўда, што твая жонка не надта памяркоўная?.. Іду ў заклад, што яна намыліць табе шыю, бо ты смярдзіш шынком і праседзеў тут да паўдня... У піжаме... А дзіўна, братка, бачыць цябе ў такім выглядзе ў гэты час... Жажо!..

— Я малю вас...

— Апошняя... Пляшку, Жажо!.. Што я табе казаў?.. А, што ў нас ёсць час пазнаёміцца бліжэй... Рыбу разам палавіць... Ніколі не было на гэта ні часу, ні магчымасці... Заўтра ты мяне навучыш... Як тут, бярэ?

— Бярэ.

— І ў цябе?

— І ў мяне... Як і ў іншых...

— Ну, і мы пойдзем на рыбалку... Возьмем з сабою віна... Ты гуляеш у шары?.. Выдатна, я так і думаў... Навучыш і мяне... Мы час марнаваць не будзем!.. За тваё здароўе!.. «Пад страхам смерці», не забывай... А цяпер я пайду спаць...

— Не пад'еўшы? — спытаўся збянтэжаны Лябро.

— Крошка Жажо прынясе мне снеданне ў нумар...

Ён устаў, уздыхнуў і, хістаючыся, рушыў да дзвярэй, у якія так і не патрапіў. Нехта засмяяўся, і Жуль раз'юшана агледзеў прысутных.

— Паклапаціся, Аскар, каб такога больш не было, — сказаў ён Лябро.

Пасля прайшоў праз усю залу на кухню, падняў, ні на кога не звяртаючы ўвагі, накрыўку з рондаля і гучна загадаў:

— Мне ў нумар!

— Зараз, пан Жуль!

У кавярне было чуваць, як ён стукаў драўлянай нагою па прыступках, пасля па падлозе. Мяркуючы па гуку, які данёсся з ягонага нумара, ён адразу ж, не раздзеўшыся, упаў на ложак.

— Адкуль ён? — спытаўся Марыс, спусціўшыся ў кавярню. — Калі гэты тып збіраецца тут заставацца...

Лябро перапыніў яго, пераймаючы тон Жуля, каб і слова супраць сказаць было нельга:

— Застанецца дык застанецца.

Пасля чаго выйшаў з кавярні і накіраваўся дамоў праз плошчу. На ганку яго чакала жонка. Лябро, хоць і сціснуў у кулак усю сваю волю і не зводзіў з жонкі вачэй, зрабіў усё ж некалькі добрых кругоў.

— Што гэта цябе так разабрала? Што ты робіш у кавярне ў такіх строях? — паказала яна на ягоныя піжаму і пантофлі. — Мне распавядалі, быццам нейкі тып перарэзаў трос у тваёй лодкі. Хто ён?

Лябро не мог адказаць на ўсе пытанні адразу і таму адказаў толькі на апошняе:

— Гэта сябра. — І дадаў, націскаючы на склады са стараннасцю п'янага чалавека, які хоча здавацца цвярозым: — Гэта мой лепшы сябра... Больш чым сябра... Гэта брат, ты чуеш?.. Я не дазволю нікому...

У пяць гадзін дня ў нумары, дзе спыніўся новы пастаялец «Ноевага каўчэга», усё яшчэ было ціха.

Калі ў той самы час звычайныя партнёры пана Лябро па гульні ў шары пастукаліся ў дзверы ягонага дома, выйшла да іх гаспадыня.

— Тс-с! — ціха сказала яна. — Ён спіць. Вельмі стаміўся сёння...

III

Кожны наступны дзень яны выходзілі зранку ў мора. Лодка мерна пагойдвалася на лагодных хвалях. У гэты час мора заўсёды было спакойнае, гладкае, бы атлас, — брыз падымаўся толькі праз некалькі гадзін пасля ўсходу сонца. І марскі лазурак, і нябесная сінь так і пераліваліся дзівоснымі вясёлкавымі адценнямі. А непадалёк ад «Люстраной шафы», за колькі сотняў метраў ад мыса, бы снег, бялела высачэзная скала Мэд.

Спадзяванні аднаногага спраўдзіліся: ён усур'ёз захапіўся рыбалкаю. Часцей за ўсё Жуль сам будзіў Лябро свістам гадзін у пяць раніцы.

— Не забудзь узяць вінца! — напамінаў ён кожны раз.

Сеўшы ў лодку, Лябро заводзіў маторчык, і «Люстраная шафа», ірвануўшыся з месца, ускаламучвала ваду, пакідаючы шумны след уздоўж пляжаў і бухтаў да самай скалы Мэд, непакоіла сваім гудзеннем ціхі світанак.

— Насадзі мне новую піяду! — раз-пораз гучна загадваў Жуль.

Як прынаду на Паркэролі выкарыстоўвалі ракаў-адзінцоў, па-тутэйшаму піядаў. Ракавіны, у якіх сядзелі піяды, даводзілася разбіваць малатком або каменем.

Жуль гадзіўся нават дакранацца да ракавін. Насаджваць ракаў на кручок стала работаю аднаго Лябро. Рака нельга было параніць, і таму апрацоўка ракавіны вымагала вялікай далікатнасці, так што самому Лябро рыбу лавіць часу амаль не заставалася. Скручваючы цыгарку, Жуль кідаў на яго позірк.

— Як ты думаеш, Аскар: мне здалося, што...

Кожнага дня яму прыходзіла ў галаву якая-небудзь новая ідэя, звязаная са спосабам смяротнага пакарання Лябро, і ён абмяркоўваў яе з ім у сама зычлівым тоне, усё роўна як давяраў сябру.

Аднаго разу ён сказаў:

— Спачатку я думаў задушыць цябе. Ведаеш чаму?.. Бо неяк у бары, не памятаю ўжо дзе, адна жанчына сказала мне, што ў мяне рукі забойцы, які ўжо задушыў не аднаго чалавека. Дык цяпер добры выпадак паспрабаваць, га?..

Ён прыглядаўся да шыі Лябро, пасля пазіраў на свае рукі, круціў галавою.

— Не, наўрад ці я буду душыць цябе...

Перабіраў уголас усе магчымыя варыянты смяротнага пакарання.

— Калі я цябе ўтаплю, ты будзеш такі непрыгожы ў труне... Мне агідна пра гэта думаць... Ты калі-небудзь бачыў тапельца, Аскар?.. А цябе ж і цяпер прыгажуном не назавеш...

Апусціўшы вуду ў ваду, ён нерваваўся, калі не торгала хоць пяць хвілін. І тады Лябро, які ўжо даўно перастаў маліцца, пачынаў прасіць Бога, каб той паслаў Жулю рыбы, бо баяўся, што той разлюбіць рыбалку і... Страшна было падумаць, што тады можа здарыцца...

— Скажы, Аскар... Не, дай мне спярша пляшку... Час ужо...

З кожным днём ён пачынаў піць усё раней і раней.

— А ведаеш, справа ўсё больш ускладняецца. Раней я думаў, што заб'ю цябе і не мае, урэшце, значэння, як я гэта зраблю, бо як ужо выйдзе ўсё, так яно няхай і будзе... Ты разумееш, што я хачу сказаць? У мяне не было асаблівых прычын чапляцца за жыццё... Урэшце, магу табе прызнацца, што мне было б нават цікава трапіць у турму, каб вакол мяне ўсчаўся ўвесь гэты гвалт: паліцыя, суддзі, журналісты, прыгожыя дамы ў зале суда... Грандыёзны быў бы працэс, га?.. Я расказаў бы ім усё, што ёсць у мяне на сэрцы... А чаго толькі там няма — аднаму Богу вядома!.. Упэўнены, галаву мне не адсеклі б... А ў турме мне было б не так ужо і блага... Але ўяві: цяпер я зноў адчуў смак жыцця... Што ўсё і ўскладняе, бо цяпер мне трэба, каб я забіў цябе і мяне не сцапалі... Тры ці чатыры спосабы пракруціў я ўжо ў сваёй галаве — ад самага пачатку да самага канца... Гадзінамі думаю... Дзіва, дый годзе... Прадумваю кожную дэталь, спрабую прадугледзець любы магчымы паварот... І толькі пачне ўжо здавацца, што ўсё гладка, ды тут раптам — ба-ба-ах! Нейкая драбяза нішчыць увесь план...

На якісьці час ён змоўк, пасля абсалютна спакойна спытаўся ў Лябро:

— Ну а як бы ты ўзяўся за гэтую справу, га?..

З дня яго з'яўлення на выспе прайшло ўжо амаль тры тыдні. Лябро ўжо прызвычаіўся да такіх размоў. Якраз у той самы момант ён даставаў з вады добрую, ці не кілаграмовую скарпену.

— А можа, не трэба мяне забіваць? — асцярожна спытаўся ён у адказ.

Жуль здзіўлена, нават дакорліва паглядзеў на яго.

— Ну, сам падумай, Аскар... Ты ж выдатна ведаеш, што я напісаў: «Пад страхам смерці...»

— Гэта было так даўно...

Жуль стукнуў кулаком па сваёй драўлянай назе:

— А хіба я адмяняў свой прысуд?

— Мы тады яшчэ не былі знаёмыя...

— Ну і што?.. Дык тым больш, што знаёмыя!.. Не, галубок!.. Трэба, каб я знайшоў добры спосаб... Відаць, зраблю гэта ўсё ж такі ў моры... Хто тут можа бачыць нас цяпер?.. Ніхто. Ты плаваць умееш?

— Трошкі.

Лябро адразу ж пашкадаваў, што сказаў гэтае «трошкі», якое магло канчаткова падштурхнуць Жуля да здзяйснення задуманага. І асцярожна зазірнуў свайму кату ў вочы.

— Я заўсёды няблага плаваў...

— Але ты не зможаш плыць, калі атрымаеш добры ўдар па галаве... І слядоў пасля майго ўдару не застанецца... Трэба, каб я навучыўся кіраваць лодкаю, бо буду ж вяртацца на бераг адзін... Насадзі ж мне новую піяду!

Калі не торгала і Жуль быў у кепскім настроі, ён зусім ужо дапякаў Лябро.

— Ты, мусіць, думаеш купіць мяне тым, што будзеш карміць і паіць? Га?.. А ўвесь час лічыш, колькі я выпіў пляшак... Ты сквапны, Аскар! І эгаіст. А баязлівец які! Памерці нават прыгожа не зможаш. Ведаеш, што я табе скажу? Ты мне агідны. Дай выпіць...

Трэба было піць разам з ім. Лябро жыў усё роўна як у нейкім кашмары — аглушаны віном ужо з дзесяці гадзін раніцы і п'яны ўшчэнт апоўдні. А Жуль нават праспацца яму не даваў пасля гэтага, будзіў у чатыры-пяць гадзін дня, каб ісці гуляць на плошчу ў шары.

Гуляць ён не ўмеў зусім, але ўпарта імкнуўся выйграць. Спрачаўся пасля кожнага ўдару, вінаваціў іншых гульцоў у махлярстве. А калі хоць хто-небудзь з прысутных дазваляў сабе зрабіць заўвагу або ўсміхнуцца, Жуль кідаў тады шалёныя позіркі на Лябро.

— Спадзяюся, што ты перастанеш урэшце сустракацца з гэтым тыпам? — казала пані Лябро. — Думаю, гэта не ты плаціш за віно, якое вы, кажуць, літрамі смокчаце?..

— Ды не... Не я...

Ведала б яна, што ён плаціў не толькі за віно, але і за пражыванне Жуля ў «Ноевым каўчэзе», у тым ліку і за сталаванне!

— Паслухайце, пал Лябро, — казаў яму гаспадар гатэля Марыс. — Усялякія кліенты ў нас былі. Але гэты зусім навыносны. Учора ўвечары ён пагнаўся ў калідоры за маёю жонкаю... Пазаўчора — за Жажо. Цяпер дзяўчына адмаўляецца заходзіць да яго ў пакой... Ён падымае нас сярод ночы, грукоча сваёю драўлянкаю па падлозе, каб запатрабаваць шклянку вады і таблетку аспірыну... Лямантуе з любой нагоды, адсылае назад ежу, якую ён, ці бачыце, не ўпадабаў... Адбівае, словам, ад гатэля пастаяльцаў... Я так больш не магу...

— Я прашу цябе, Марыс... Калі толькі ты паважаеш мяне, як сябра...

— Дзеля вас я ўсё гатовы зрабіць, пан Лябро... Але не дзеля гэтага аднаногага, не...

— Пацярпі яго яшчэ два тыдні...

Два тыдні... Тыдзень... Трэба было выйграць час... Пазбегчы смерці... А яшчэ прыходзілася штодня па некалькі разоў улагоджваць гульцоў у шары: людзі адмаўляліся гуляць з гэтым нахабным шаленцам, які няспынна сварыўся і кляў кожнага, не лезучы за словам у кішэню...

— Трэба табе пагуляць сёння, Віяль... І Герсі папрасі прыйсці... Скажы яму ад майго імя, што гэта вельмі важна... Проста неабходна, каб ён сёння прыйшоў...

Плакаць хацелася ад такой абразы. Іншы раз Лябро казаў сам сабе, што Жуль — вар'ят. Але гэта нічога не мяняла. Не мог жа ён запраторыць свайго нязванага госця ў вар'ятню?

Ён нават не мог пайсці ў паліцыю і заявіць, што гэты чалавек пагражае яму смерцю.

Перш за ўсё таму, што ў яго не было ніякіх доказаў. Не паштоўкі ж паказваць — абсмяялі б адно. Па-другое, яго мучыла сумленне. Бо Жуль такі, як ён ёсць цяпер, быў, можна сказаць, яго ўласным творам. Хто ж, як не ён, Лябро, быў адказны за ўсе тыя рысы, якія набыў Жуль разам са стратаю нагі і веры ў людзей?..

Але няўжо ён павінен быў даць забіць сябе?.. Павінен, што яшчэ горш, жыць тыдзень за тыднем, мажліва, месяц за месяцам (гэта калі пашанцуе) з думкаю, што ў любую гадзіну, у сама нечаканы момант Жуль скажа яму сваім адначасна і зычлівым і здзеклівым голасам: «Час прайшоў, Аскар...»

А Жуль быў садыст, якіх пашукаць. Дбайна падкідаў і падкідаў дровы ў вогнішча страху свайго колішняга злосніка. Варта было Лябро супакоіцца крыху хоць на якую хвілінку, як Жуль адразу ж казаў ліслівым голасам:

— А што, калі мы гэта зробім зараз?..

Яшчэ гэтае сапраўды езуіцкае «мы»! Нібыта ён, Лябро, даў ужо яму сваю згоду і самахоць пойдзе на смерць.

— Павер мне, Аскар, я пастараюся зрабіць усё так, каб ты пакутаваў як мага меней... Не такі ўжо я і жорсткі, як можаш ты думаць... Усё гэта зойме хвіліны тры, сама больш...

Лябро заставалася адно ўшчыкнуць сябе, каб пераканацца, што гэта не сон, не вар'яцкае насланнё.

— Дай пляшку, — зноў і зноў казаў Жуль.

Выпіўшы, Жуль пачынаў гаманіць пра рыбалку, гульню ў шары, пра пані Лябро, якую ён, хоць і бачыў толькі здалёк, дужа незалюбіў.

— Ты ніколі не думаў развесціся?.. Табе гэта трэба зрабіць. Прызнайся, што ты не шчаслівы з ёю, га?.. Яна ж на ланцужку цябе водзіць, бы сабачку якога!..

І Лябро прызнаваўся, хоць тое, што казаў яму толькі што Жуль, поўнай праўдаю назваць ніяк нельга было. Гэта была праўда хіба што ў пэўнай ступені. Але лепш было не пярэчыць, бо тады Жуль адразу ж тэрарызаваў яго новымі жорсткімі меркаваннямі пра ягоную не надта далёкую смерць.

Дый без пярэчанняў не вельмі лёгка было яго слухаць.

— Калі ты развядзешся, — зазіраў у будучыню Жуль, дачакаўшыся ад Лябро прызнання, — думаю, мне будзе лепш перабрацца да цябе. Возьмем Жажо за служанку...

Лябро ўпіваўся пазногцямі ў далонь. Былі моманты — у моры, на тэрасе кавярні ў Марысавым гатэлі, на плошчы ў час гульні ў шары, — калі яму жудасна хацелася выць. Выць, як вые на месяц сабака. А што, калі гэта наставала вар'яцтва?..

— Я заўважыў, што ты ўмееш гатаваць, — сказаў Жуль.

— Я гатую толькі рыбу...

— Але ўсё роўна няблага, што ты ўмееш гатаваць... Кажуць, ты нават мыеш посуд... Дык як табе мая ідэя?..

— Жонка не захоча.

Праз якія тры-чатыры дні Жуль зноў браўся за сваё.

— Падумай... Тады я яшчэ пачакаю... Урэшце, пратуляўшыся ўсё жыццё па гатэлях, я пачынаю цяпер думаць, што, як і ўсе іншыя людзі, маю права на свой кут...

— А калі я дам вам грошы, каб уладкавацца дзе-небудзь у іншым месцы?

— Аскар!

Жуль сурова заклікаў яго да парадку.

— Сцеражы цябе Бог загаварыць са мной так хоць адзін яшчэ раз! Бо тады я зраблю гэта адразу ж. Ты чуеш? Адразу ж!

Не, жыць так далей было нельга. Трэба было нешта прыдумаць. «А як бы ты сам узяўся за гэтую справу, га?» — спытаўся ў яго неяк на днях Жуль, выцягваючы здаравенную скарпену.

Гэтыя згаданыя цяпер словы падказалі Лябро выйсце: што мог зрабіць аднаногі, тое мог здзейсніць і ён сам.

«Упэўнены, — сказаў яму Жуль аднаго разу, — што ёсць усё ж такі спосаб забіць цябе так, каб пасля самога не сцапалі...»

А чаму б і яму не знайсці такі спосаб? Чаму не пазбавіцца ад свайго ката?

Калі гэтая думка прыйшла раптам Лябро ў галаву, яму стала страшна, што Жуль прачытае яе на ягоным твары, ледзь азірнуўшыся. І тут аднавокі гаротнік упершыню ў жыцці парадаваўся, што вымушаны насіць чорныя акуляры.

«Слушна, — думаў Лябро. — Трэба гэта ўлічыць: ён таксама мажны... Малаток у мяне заўсёды пад рукою... Не, малаток не падыдзе: сляды застануцца... Штурхнуць яго як след, і ён вываліцца за борт... А што, як выплыве?.. Ды не павінен... Калі гэта лепш зрабіць?.. Праз нейкі час, выбраўшы сеткі на другім канцы выспы, міма іх пройдуць рыбацкія лодкі... Пасля, гадзін прыкладна ў восем, дзесьці за паўмілі ад «Люстраной шафы» праплыве на сваёй пасудзіне стары ў каланіяльным шлеме... Паміж праходам рыбакоў і васьмю гадзінамі, во калі трэба!..»

Праўда, і Жуль ведаў, хто і калі тут праплывае, бо паспеў, напэўна, прыгледзецца за ўвесь гэты час... Так што і ён мог прыступіць да задуманага ў тыя ж самыя паўгадзіны...

З гэтага моманту Лябро пачаў прыглядацца да ворага. Ён прыкмеціў, што пасля трэцяй бутэлькі Жуль заўсёды робіцца абыякавы да рыбалкі і пачынае драмаць. Але ці драмаў ён напраўду? Можа, сачыў употайкі за ім?

Вырашыўшы аднойчы праверыць Жуля, Лябро рэзка ўстаў.

Аднаногі адразу ж расплюшчыў вочы і, утаропіўшыся ў яго сваім хітрым, пільным позіркам, буркнуў:

— Што ты збіраешся рабіць?

Лябро лёгка падмануў Жуля, бо загадзя падрыхтаваў на гэты выпадак праўдападобны адказ, але, баючыся выклікаць падазрэнні, вырашыў не праводзіць больш такіх эксперыментаў. Сумнявацца не прыходзілася: адгадаўшы ягоную задуму, Жуль адразу ж, як і абяцаў, зробіць тое, што збіраўся.

А пакуль што аднаногі дзяліўся з ім сваімі меркаваннямі:

— Урэшце, раніцой тут амаль што заўсёды прыліў, і хвалі, думаю, вынесуць цябе на бераг непадалёк ад порта...

Абодва глядзелі на тыя самыя хвалі. Толькі труп ім бачыўся не адзін і той самы.

— Трэба будзе, напэўна, — разважаў Жуль, — зрабіць гэта, калі ты будзеш на нагах. Ты цяжкі, і, калі мне прыйдзецца падымаць цябе, каб выкінуць за борт, лодка можа перакуліцца, і я апынуся ў вадзе разам з табой...

Але была яшчэ адна акалічнасць, невядомая Жулю, якую, каб зрабіць усё гладка, нельга было не ўлічваць. На беразе, у соснах, стаяла халупа флоцкага кватармайстра, ахоўніка форта Мэд. Лябро ведаў, што два разы на тыдзень, у аўторак і пятніцу, кватармайстар выпраўляўся ў Гіер на «Баклане». Значыць, ён выходзіў з дому прыблізна без дваццаці пяці, сама пазней без дваццаці восем.

Без пятнаццаці восем... Якраз тады і трэба гэта зрабіць!.. А яшчэ трэба сачыць, каб дазорац маяка не стаяў у той самы момант каля парапета, а то ўгледзіць усё ў свой бінокль...

— Бываюць дні, Аскар, — гаманіў і гаманіў Жуль, — калі я пытаюся ў сябе, ці не час ужо скончыць з усім гэтым... Гатуюць у Марыса нядрэнна, але мне ўжо абрыдла дзень пры дні есці адно і тое... Я ўжо не кажу, што жанчын не хапае... Жажо і глядзець на мяне не хоча...

Лябро чырванеў, бы школьнік. Няўжо гэты аднаногі монстр думае, што ён яшчэ і жанчыну шукаць яму павінен?..

— Мы бавілі разам неблагія хвіліны, гэтага я адмаўляць не буду... Амаль што сябрамі сталі, во як!.. Так і быць, скажу тое, што думаю... Цяжка мне будзе ісці за тваёю труной... Цябе ж на Паркэролі, мусіць, пахаваюць, га?..

— Я ўжо купіў сабе месца на могілках...

— Выдатна!.. На могілках лепш, чым пад вадою... Дай пляшку, Аскар... Не, выпі спачатку сам... Ну, пі!.. Хай твая баба скуголіць — рабі тое, што кажу табе я...

Тысячы, сотні тысяч, мільёны людзей жылі — і не так ужо далёка ад іх — нармальным жыццём. Хіба ж можна было цярпець больш гэтакі здзек з сябе?..

— Што мяне дзівіць, Аскар, дык тое, што ты быў тады такі хам... Ты ж цяпер зусім далікатны чалавек... У прынцыпе, ты стаў тыповы буржуа... Ну, прызнайся, што так... Іду ў заклад, што ты нашмат багацейшы, чым кажаш... На біржы не гуляеш?

— Трошкі.

— Во як яно ў цябе выйшла... А я яшчэ сумняваўся... Заўваж, пачыналі мы абодва аднолькава... Хто ведае, можа, калі б не гэты твой фокус з пірогаю, каб не мая дзеравянка, і я стаў бы кімсьці накшталт цябе... Ну і гад ты быў!.. Падумай, што ты зрабіў: пакінуў чалавека, белага чалавека, у афрыканскім балоце, без аніякай надзеі выбрацца адтуль... Дагэтуль не разумею, як гэта здолеў я ўратавацца... задумваўся ты хоць калі-нікалі пра гэта?.. А напісаў ты мне што тады?.. Я і цяпер гэтакіх слоў не вымаўлю, хоць і не буржуа, як ты... Ты нават уявіць не можаш, падарваў ты маю веру ў людзей...

У такія моманты Лябро нават паварушыцца не смеў, бо бояўся, што гэта здарыцца менавіта зараз. Стараўся не пакідаць малаток паблізу ад Жуля...

— Баішся памерці, га?.. А мне дык глядзець на цябе смешна, бо напляваць мне на смерць... Ты таму баішся, што стаў буржуа, што табе ёсць што траціць...

«Ну, — думаў Лябро, — калі табе няма чаго траціць...»

— Я нават не ведаю, ці жывыя яшчэ мае бацькі... Была сястра, збіралася замуж, але так ні разу і не аказалася... Не дай Бог, таксама шалапутная...

Цікава, падумаў раптам Лябро, а якое ў яго прозвішча? Там, у Габоне, ён падпісаўся на гэтым праклятым шчытку проста: «Жуль».

— Прозвішча?.. Шапю... Ты хіба не ведаў?.. Жуль Шапю... Не горшае за тваё, га?.. Іду ў заклад, што ёсць на свеце і вельмі прыстойныя людзі з прозвішчам Шапю... Дай пляшку... Не... Трымай... Я пытаюся ў сябе іншы раз...

«Чаму ён раптам прыўзняўся?» — падумаў Лябро і ўхапіўся за сядзенне. Ён уклаў у гэты рух усю сваю сілу. Але адчуў, што спацеў, толькі тады, калі заўважыў: устаў Жуль, каб схадзіць да ветру.

І тут у галаву Лябро закралася думка:

«Час настаў...»

Лябро дрыжаў — у ім віравала цяпер усё тое, што перажыў ён побач з гэтым страшным чалавекам... Ён таксама ўстаў і ступіў два крокі...

IV

Былы мэр Паркэроля забыўся на ўсё, што так старанна абдумваў: і на кватармайстра-вартаўніка, і на рыбакоў, якія павінны былі вяртацца на выспу з другога канца Паркэроля, і на старога ў каланіяльным шлеме.

Дазорац з маяка, які пазіраў на мора ў бінокль акурат у тую самую хвіліну, расказваў пасля:

— Прыблізна без дзесяці восем, гледзячы ў бок мыса Мэд, я заўважыў, што пан Лябро і гэты ягоны дзівак-прыяцель стаяць каля самага борта «Люстраной шафы», абхапіўшы адзін аднаго. Спярша я падумаў, што некаму з іх стала блага і другі прытрымлівае таварыша, каб той не ўпаў у ваду. Але пасля зразумеў, што яны боруцца. Лодка была ад мяне за некалькі сотняў метраў, і ўмяшацца я ніяк не мог. І вось урэшце яны ўпалі разам на планшыр*, і лодка перакулілася...

* Планшыр — парэнчы ўздоўж борта лодкі.

Рыбак Віяль у той момант разам са сваімі двума сынамі агінаў мыс Мэд.

— Я ўбачыў перакуленую лодку, — расказваў Віяль, — і пазнаў, што гэта была «Люстраная шафа». Я заўсёды казаў, што судна пана Лябро калі-небудзь конча перакуліцца, бо надта ўжо шмат усяго на ім пабудавана і кабіна дужа высокая... У той момант, як мы заўважылі пана Лябро і гэтага вар'ята ў вадзе, яны яшчэ віслі адзін на адным... Я падумаў быў, што пан Лябро, добры плывец, ратуе аднаногага, які ўпаў у ваду і, мусіць, не ўмее плаваць... А гэты чалавек, як часта бывае, учапіўся ў яго ад страху кляшчом...

Стары, што не знімаў ніколі свайго каланіяльнага шлема, не бачыў нічога.

— Я якраз выцягнуў добрую скумбрыю... Лодка пана Лябро была на ўсход ад мяне, і сонца сляпіла вочы...

Такім чынам, ніхто не мог дакладна расказаць, што ж здарылася на самай справе. Ніхто, апроч Лябро, які выйграў бой.

А было ўсё так.

Калі ён падышоў да Жуля і штурхнуў яго, той, устояўшы неяк на нагах, павярнуўся назад, і Лябро ўбачыў у колькіх сантыметрах ад сябе ягоны скрыўлены твар. Толькі не злосць, не лютасць былі на ім, а неверагодны жах.

Але, неверагодны, бо цяпер перад Лябро стаяў зусім іншы, непадобны на ранейшага шаленца чалавек, вочы якога малілі пашкадаваць яго, вусны дрыжалі...

— Не трэба, пан Лябро!

Ён сказаў не «Аскар», як звычайна, а «пан Лябро»!

Нават голас яго нельга было пазнаць, столькі чулася ў ім мальбы: і Лябро стала шкада гэтага слабага цяпер чалавека. Ды позна было ўжо. Адступіць ён не мог. Хоць бы таму, што замах ён ужо зрабіў. Што станецца пасля гэтага, пашкадуй ён Жуля, з ім самім?.. Як паводзіць сябе з чалавекам, якога ты спрабаваў забіць?.. І як будзе абыходзіцца з табою той самы чалавек?.. Не, адступленне стала ўжо абсалютна немагчымае.

Па сутнасці, усё здарылася ў адзін момант.

Лябро моцна ўдарыў Жуля плячом, але той невядома як паспеў ухапіцца за яго.

Кароткі час яны яшчэ ўтрымлівалі нейкім чынам раўнавагу на невялікім судне, якое ўжо гайдалася, бы ў шторм.

Абодва цяжка дыхалі, абодва адчувалі страх.

Хто каго?

Сілы былі прыкладна роўныя.

— Паслухайце, я... — прахрыпеў Жуль, але ці ж мог Лябро пачуць што-небудзь цяпер? Адзін павінен быў прайграць у іх паядынку.

За борт упалі абодва, бо «Люстраная шафа» перакулілася.

Жуль і ў вадзе здолеў учапіцца за Лябро. Ён адчайна спрабаваў яшчэ нешта сказаць, але марна, бо захлёбваўся вадою.

Пачуўся буркат матора. Да іх набліжалася чыясьці лодка. Нейкім чынам, проста інтуітыўна, Лябро здагадаўся, што гэта лодка Віяля. Жадаючы вызваліцца, ён ударыў Жуля ў нос з такой сілай, што ажно адчуў боль у костках параненых пальцаў.

Нарэшце ўсё скончылася...

— Трымайцеся, пан Лябро! — бы ў сне пачуў голас Віяля.

Лябро згубіў у вадзе акуляры, ногі заблыталіся ў лёсцы.

— Хапай яго, Фердынанд! — крыкнуў Віяль аднаму з сыноў.

Яго зачапілі бусаком і трымалі над вадою, быццам нейкую цяжкую торбу, якую не стае сілы падняць. Бусак балюча ўрэзаўся ў бок.

— Трымай мацней, тата!.. Чакай, я ўхаплю яго за ногі!

Праз якісьці час Лябро ляжаў на дне Віялевай лодкі. У вачах у яго былі слёзы. Стары рыбак і яго сыны думалі, што гэта вада, але сам Лябро добра разумеў, чаму ён плача...

Маніць яму амаль не давялося. Хлусілі за яго ўсе паркэрольцы, хлусілі, не падазраючы, што дапамагаюць тым самым свайму былому мэру. Кожны жыхар мястэчка, усёй выспы прыдумаў і расказваў гісторыю, якая здарылася ў моры, яшчэ да прыезду следчага.

— Вы яго добра ведалі? — спытаўся ў хворага Лябро, які ляжаў у ложку, камісар паліцыі, упэўнены, што так яно і было.

— Я сустрэў яго ў Афрыцы, вельмі даўно...

— І ласкава далі яму прытулак... А ён круціў вамі, як толькі хацеў... Нам ужо багата пра гэта расказалі... Нікому тут жыцця не даваў...

— Але...

— Піў з самага ранку, усім хаміў, пагражаў... Калі здарылася ўсё гэта з вамі ў моры, ён паспеў ужо да таго выпіць дзве бутэлькі, ці ж не так?..

— Я ўжо і не памятаю...

— Сама меней дзве, калі меркаваць па астатніх днях... Ён вас абразіў... Мажліва, накінуўся на вас. Ва ўсякім разе, вы біліся...

— Біліся...

— У вас не было з сабой ніякай зброі?

— Не... Я нават не ўзяў у руку малаток...

Ніхто і ўвагі не звярнуў на гэтыя словы, аб якіх сам Лябро неўзабаве пашкадаваў, бо яны маглі лёгка стаць завязкаю абвінавачвання.

— Ён адштурхнуў вас, і лодка перакулілася... А ў вадзе ўчапіўся ў вас, бо не ўмеў плаваць... Тут яму і канец прыйшоў... Ну, што ж, адным меней...

Лябро нічога не мог зразумець. Можа, ён трызніць? Можа, кашмар усіх апошніх тыдняў дабіў яго, і прыйшоў гэты салодкі і лёгкі сон?..

Усё, калі паслухаць следчага, было так проста, што здавалася ўжо немагчымым, зусім нерэальным.

— Я прашу, каб мне даравалі тое, што я зрабіў...

— Ды пра што вы, смешны вы чалавек! Вы абараняліся, і закон на вашым баку. З такімі тыпамі...

Не, здавалася Лябро, нешта ў гэтай гісторыі не так, вельмі ўжо спакойным быў следчы. Лябро пачаў яшчэ больш турбавацца і адчуў сябе зусім няшчасным. А паколькі ў яго была пасля халоднага купання і перажытага страху гарачка, ён блытаў дні сённяшнія і ўчарашнія, казаў нешта такое, чаго ніхто не мог уцяміць, напрыклад, згадваў раптам нейкую пірогу дзесьці ў Мбале.

— Вядома, цяпер я разумею, што нельга было так рабіць, — умольваў Лябро следчага.

— Ваша жонка, Марыс, рыбак Віяль і многія іншыя расказалі нам усё...

Што маглі яны расказаць, гэтыя людзі, якія нічога не ведалі?

— Вы велікадушны, гасцінны чалавек. Дзівак, якіх пашукаць... Не кожнага ж чалавека, з якім пілі колісь раз-два, трэба так сустракаць, калі ў яго за душою ніводнага франка. Шаноўны пан Лябро, адзіная ваша памылка ў тым, што вы не пацікавіліся ў паліцыі, што гэта за тып... Калі б вы зайшлі да нас...

— Га?..

Што гэта кажа яму камісар?.. Пра якога тыпа трэба было яму пацікавіцца ў іх?..

— Гэтага чалавека шукала па абвінавачванні ў махлярстве паліцыя не менш як пяці краін. Яму ўжо не было куды дзецца. Дзе б ён ні з'явіўся, яго маглі пазнаць і схапіць. Таму і кажу, што адным меней... Больш ужо гэтага прайдзісвета Марэлье ўспамінаць не будуць...

Што ён чуе?.. Як... Марэлье?..

— Прабачце, — спытаўся Лябро далікатна нейкім чужым голасам, — што вы сказалі?

— Марэлье... Жуль Марэлье... Дваццаць гадоў гастраляваў па Паўночнай Афрыцы і міжземнаморскім узбярэжжы, жыў адным махлярствам, не грэбуючы нічым... А да таго адседзеў дзесяць гадоў у турме за крадзеж з узломам.

— Хвілінку!.. Хвілінку... Вы ўпэўнены, што яго звалі Жуль Марэлье?

— Мы не толькі знайшлі ў валізах гэтага тыпа яго дакументы, але і маем адбіткі яго пальцаў і антрапаметрычную картку...

— Вы сказалі, што ён... што ён сядзеў у турме?.. Чакайце... Вы прабачце... галава баліць... Калі дакладна ён сядзеў у турме?

— Трыццаць гадоў таму...

— А нага ў яго...

Лябро змоўк. Сілы не было гаварыць.

— Што — нага?

— Як ён застаўся без нагі?

— Ён страціў яе, калі спрабаваў аднойчы ўцячы з турмы. Саскочыў у цемнаце з дзесяціметровага муру акурат на жалезныя штыры... Не ведаў, што там, унізе... Пан Лябро, здаецца, вы стаміліся... Доктар у суседнім пакоі, гаворыць з вашай жонкаю. Зараз я яго паклічу.

— Не... Чакайце... А калі ён быў у Габоне?

— Ніколі... Мы ўсю яго біяграфію ведаем... Ніжэй Дакара ён у бок экватара не спускаўся... Вам што, кепска?

— Не звяртайце ўвагі... І што... ён ніколі не быў у балотах Мбале?

— Прабачце?

— Гэта адзін з раёнаў Габона...

— Я ж вам сказаў...

І тут Лябро адчайна прастагнаў:

— Значыцца, гэта не ён!.. Не той Жуль...

Занепакоены камісар адчыніў дзверы і паклікаў доктара:

— Пан доктар!.. Мне здаецца, хвораму кепска!..

— Ды не! Пакіньце мяне аднаго! — закрычаў Лябро, адчуваючы жаданне біцца галавою аб сцяну. — Вы не зможаце зразумець... Гэта быў не той Жуль... Я забіў другога Жуля... Другога Жуля, які...

— Супакойся, Аскар, — перапыніла ягоныя крыкі жонка. — Не варушыся. Ты трызніш, мой дарагі...

— Што я сказаў? — спытаўся Лябро, ачуняўшы.

— Глупства... Але ж ты нас і напалохаў... Так ты да інсульту дойдзеш...

— Дык што я сказаў?

— Кажу ж, глупства нейкае... Усё пра Жуля... То пра аднаго, то пра другога... Толькі і трызніш гэтым махляром, дык ён табе ўжо дваіцца стаў...

— Што яшчэ я казаў? — горка ўсміхнуўся Лябро.

— Што забіў яго нізавошта... Супакойся, дурненькі... Выпі мікстуры... Выпі, яна не горкая... Заснеш...

Ён адразу ж выпіў гэту мікстуру, так хацелася заснуць: цяперашні яго кашмар быў проста невыносны! Нізашто забіў чалавека!.. Нейкага абармота, які не быў тым самым Жулем, з якім ён так жорстка абышоўся некалі ў Габоне... Забіў нікчэмнага тыпа, які не хацеў зрабіць яму нічога благога, звычайнага жуліка, які толькі і думаў, што, пагражаючы яму час ад часу, пажыць спакойна за ягоны кошт на Паркэролі!..

«Не трэба, пан Лябро!» — усё яшчэ стаялі ў яго ў вушах апошнія словы гэтага прайдзісвета, вымаўленыя ў неверагодным жаху.

Ён маліў яго.

А хамства, пагрозы былі яго прафесійнай гульнёю.

Значыцца, ён, Лябро, і баяўся марна, і забіў нізашто.

— Дык што, пан Лябро, адным менш, га?.. Цяпер можна і ў шары пагуляць спакойна, — казалі Лябро на плошчы гульцы.

Ціха было цяпер і ў Марыса ў «Ноевым каўчэзе» — паркэрольцы забываліся патроху на стук драўлянай нагі, які і наводзіў на ўсіх жах.

— А вы яшчэ ўпрошвалі нас быць з ім цярплівымі, бо ён сам, гаротны, нацярпеўся ўсяго ў Габоне... Гм... У Габоне, куды ён і нагою не ступаў!.. Ну і штукар быў гэты ваш Жуль... Дык што, шклянку белага, пан Лябро?

— Дзякую...

— Як настрой? Відаць, пакуль што яшчэ не надта?..

— Нічога, наладзіцца пакрысе...

Трэба было прывыкнуць да таго нялёгкага факту, што з гэтага часу і назаўсёды ён — забойца. Але крычаць пра гэта ўсюды ён, вядома, не стане.

Ды вось падумаць адно балюча, што ўся гэтая недарэчная гісторыя толькі таму і здарылася, што нейкі нікчэмны шарлатан, які стаміўся цягацца па свеце, хаваючыся ад паліцыі, падслухаў зусім выпадкова расказаную якімсьці каланістам гісторыю пра ўкрадзеную пірогу, гісторыю, перажытую невядомым па імені Жуль Шапю. Невядомы гэты памёр сваёй смерцю праз пятнаццаць гадоў пасля таго, як усё ж такі здолеў выбрацца з балот Мбале, памёр на службе ў Індакітаі, куды быў накіраваны сваёю фірмаю з Габона.

А спрытнаму махляру выпала не толькі пачуць гэтую гісторыю, але і разгарнуць неяк у Адыс-Абебе, каб прагнаць нуду, нумар тулонскай газеты «Вар» і напаткаць у ім знаёмае імя — Аскар Лябро.

Гэта і наштурхнула яго на думку скончыць у спакоі свае нялёгкія дні на маленькай і ціхай выспе Паркэроль.