Французская навела XX стагоддзя

Джейн Веркор Маўчанне мора

Да таго, як з'явіўся ён, немцы не раз прыглядаліся да нашага жытла. Перш за ўсё салдатня: два белабрысыя пехацінцы, адзін — няўклюдны, худзенечкі, другі — каржакаваты, з рукамі каменячоса. Яны агледзелі жытло з усіх бакоў. Пазней з няўклюдным пехацінцам прыйшоў унтэр-афіцэр. Яны загаварылі са мною на мове, якую, відаць, лічылі французскаю. Я не зразумеў ніводнага слова, але правёў іх па свабодных пакоях. Здалося, што немцам яны прыйшліся даспадобы.

Назаўтра раніцай у сад уехала адкрытая ваенная машына, шэрая і вялізная. Шафёр і худы салдат, малады і вясёлы, выгрузілі з яе дзве скрыні і велізарны пак, загорнуты ў брызент, і ўцягнулі ўсё гэта ў гасцёўню. Машына кудысьці паехала, а праз некалькі гадзін я пачуў на дварэ конскі тупат. Былі гэта тры кавалерысты. Адзін злез з каня і пайшоў да старой мураванай будыніны, дзе была мая майстэрня. Потым вярнуўся, і немцы павялі туды коней. Пазней я ўбачыў, што яны прывязалі коней да скабы, якую замацавалі ў дзірцы паміж камянямі ў сцяне.

Прайшло яшчэ два дні, і нічога новага не адбылося. Больш я не бачыў нікога. Кавалерысты выходзілі з коньмі на золку, вярталіся ўвечары і клаліся спаць у каморы пад лесвіцай, куды нацягалі сабе саломы.

На трэці дзень раніцай вярнулася ваенная машына. Вясёлы салдат узваліў на плечы вялікі куфэрак і занёс яго ў гасцёўню. Потым узяў свой мяшок і паклаў яго ў суседнім пакоі. Сышоў уніз і на правільнай французскай мове загадаў маёй пляменніцы прынесці пасцельную бялізну.

Калі пачуўся стук, адчыняць дзверы пайшла пляменніца. Як звычайна, яна толькі што падала мне кубак кавы, якую я п'ю перад сном. Я сядзеў у самым куце, далёка ад лямпы. Дзверы адгэтуль выходзяць у сад, а ўздоўж усяго дома цягнецца выкладзены пліткаю тратуар. Мы пачулі стук абцасаў па тратуары. Пляменніца паглядзела на мяне і паставіла кубак. Я трымаў свой у руках.

Было цёмна, не вельмі холадна. Леташні лістапад увогуле не быў халодны. Я ўбачыў велізарны сілуэт, плоскую фуражку, плашч, накінуты на плечы нібыта палярына.

Пляменніца моўчкі адчыніла дзверы. Стала, прыціснуўшыся да сцяны, апусціла вочы. Я ж маленькімі глыткамі піў каву.

— Прабачце, — сказаў чалавек у дзвярах і пачціва схіліў галаву.

Здавалася, ён спрабаваў зразумець наша маўчанне. Пастаяўшы крыху, афіцэр увайшоў.

Плашч саслізнуў яму на руку. Ён аддаў нам чэсць і зняў фуражку. Павярнуўся да пляменніцы, элегантна пакланіўся ёй, амаль няўлоўна ўсміхнуўся. Пасля з прыкметнай павагай пакланіўся мне.

— Мяне завуць Вернер фон Эбрэнак.

У галаве мільганула: «Імя гучыць не па-нямецку. Нашчадак эмігранта-пратэстанта?»

— Я вельмі вам спачуваю, — павольна дадаў афіцэр.

Апошняе слова нібыта ўпала ў наша маўчанне. Пляменніца зачыніла за афіцэрам дзверы. Яна ўсё яшчэ стаяла каля сцяны і глядзела перад сабою. Я не зварухнуўся з месца. Павольна паставіў пусты кубак на фісгармонію, сашчапіў пальцы і стаў чакаць.

Афіцэр загаварыў зноў:

— Я проста вымушаны быў стаць вашым кватарантам. Іншага выйсця ў гэтых умовах няма. Спадзяюся, што мой ардынарац забяспечыць вам спакой.

Ён стаяў пасярэдзіне пакоя — высачэзны і тонкі. Рукою ён мог бы дастаць да столі.

Галава ў яго была крыху нахілена ўперад, і таму ўражанне было такое, што яна ішла не з шыі, а з грудзей; ён здаваўся згорбленым. Сцёгны і плечы — сухарлявыя. Прыгожы худы твар. Глыбока запалыя вочы, здаецца, блакітныя, цяжка было разгледзець. Зачасаныя назад валасы, бялявыя і шаўкавістыя, мякка блішчалі ў святле люстры.

Маўчанне было, як туман на досвітку — густое і нерухомае, а нашы застылыя постаці рабілі яго яшчэ цяжэйшым, быццам налівалі свінцом. Разгублены, такі ж нерухомы, стаяў і афіцэр. Урэшце я ўбачыў, як на яго вуснах пачала з'яўляцца ўсмешка — сур'ёзная, без намёку на іронію. Ён зрабіў нейкі рух рукою, сэнсу якога я не зразумеў. Вочы яго спыніліся на пляменніцы, што застыла каля сцяны, і я добра разгледзеў яго мужны твар, вялікі тонкі нос. Прыкмеціў, што адзін зуб быў залаты. Урэшце афіцэр адвёў вочы, паглядзеў на полымя ў каміне і сказаў:

— Я вельмі паважаю людзей, якія любяць сваю радзіму. — Потым рэзка падняў галаву і ўгледзеўся ў скульптурку анёла над акном. — Я мог бы падняцца цяпер у свой пакой, але не ведаю як.

Пляменніца адчыніла дзверы на лесвічку і пачала падымацца па прыступках, не гледзячы на афіцэра, нібыта нікога побач з ёю і не было. Немец ішоў следам. Тут я ўбачыў, што адна нага ў яго не згінаецца.

Я пачуў, як яны прайшлі праз пярэдні пакой; крокі афіцэра то гучнелі, то заціхалі. Адныніліся і зачыніліся дзверы. Пляменніца вярнулася, узяла свой кубак і пачала піць каву. Я распаліў люльку. Некалькі хвілін мы маўчалі.

— Дзякуй богу, здаецца, чалавек ён прыстойны, — сказаў я.

Пляменніца паціснула плячыма. Паклала на калені маю вельветавую куртку і пачала латаць локаць.

Раніцай, у снеданне, афіцэр сышоў уніз. У кухню вяла другая лесвіца, і я не ведаю, ці пачуў немец нашы галасы, ці пайшоў так.

— Я добра выспаўся. Спадзяюся, і вы таксама, — сказаў ён і спыніўся ля дзвярэй. Потым з усмешкай агледзеў прасторны пакой. У нас было не дужа багата дроў і яшчэ менш брыкету, таму мы вырашылі перайсці на зіму ў кухню. Я яе перафарбаваў, яшчэ мы ўпрыгожылі яе розным медным і іншым даўнім посудам, перанеслі сюды сёе-тое з мэблі. Ён разглядваў усё з той самай ледзь прыкметнаю ўсмешкаю, і я ўбачыў вузенькую палоску белых зубоў. Яшчэ я ўбачыў, што вочы ў яго не блакітныя, як мне здалося спачатку, а зеленаватыя. Урэшце ён прайшоў праз пакой і адчыніў дзверы ў сад. Ступіў два крокі і павярнуўся да нас, каб паглядзець на доўгі і нізкі дом з цёмным чарапічным дахам, увесь увіты вінаградам. Пасля задаволена ўсміхнуўся.

— Ваш стары мэр абяцаў мне, што я буду жыць у замку, — сказаў ён, углядаючыся ў шыкоўны будынак на ўзгорку, што віднеўся скрозь аголеныя дрэвы. — Я падзякую маім падначаленым за тое, што яны не памыліліся. Гэты замак куды лепшы.

Потым зачыніў за сабою шкляныя дзверы, пакланіўся нам і пайшоў.

Вярнуўся ён вечарам, у той самы час, што і напярэдадні. Мы пілі каву. Ён пастукаўся, але не чакаў, пакуль да дзвярэй падыдзе пляменніца, адчыніў іх сам.

— Баюся, што не ў пару, — сказаў ён. — Калі хочаце, я буду хадзіць праз кухню, тады вы зможаце замыкаць гэты пакой. — Ён падышоў да дзвярэй, спыніўся на хвіліну, агледзеў памяшканне. Урэшце пачціва пакланіўся, сказаў: — Дабранач, — і выйшаў.

Мы так і не замкнулі ні разу пакой. Я не ўпэўнены, што ўсё, што мы тады рабілі, было нам ясна і зразумела. Маўкліва пагадзіўшыся, мы вырашылі нічога ў нашым жыцці не мяняць, ніводнае дэталі — і жылі так, быццам афіцэра не было, нібыта ён быў які прывід. Але магло быць і так, што з гэтым рашэннем зжылося ў маім сэрцы і нейкае іншае пачуццё: я не ўмею, не пакутуючы сам, пакрыўдзіць чалавека, нават ворага.

Даволі доўга — больш за месяц — гэта сцэна паўтаралася штодзень. Афіцэр стукаўся і ўваходзіў, гаварыў пра надвор'е ці яшчэ што, так, што можна было яму не адказваць. Ён заўсёды спыняўся каля дзвярэй, абводзіў поглядам пакой, нас. Лёгкая ўсмешка перадавала задавальненне, якое яму, як мне думаецца, даваў гэты агляд. І так кожны раз: агляд і задавальненне. Ён узіраўся ў твар пляменніцы за вязаннем або шытвом, заўсёды стрыманай і абыякавай, а калі ўрэшце адводзіў вочы, я бачыў у яго ўсмешцы нешта спачувальнае, нейкую пахвалу. Кланяючыся, ён заўсёды казаў: «Дабранач».

Усё нечакана змянілася ў адзін вечар. На дварэ ішоў дождж з невялікім снегам, было страшэнна сыра і холадна. Я падкладаў у камін тоўстыя палены, якія бярог менавіта на такія халады, і неяк непрыкметна пачаў думаць пра афіцэра, уяўляць сабе, як ён ідзе па вуліцы, як зараз увойдзе, увесь заснежаны. Але ён не прыйшоў. Час, калі ён вяртаўся, даўно мінуў, і я злаваў, што не магу прагнаць гэтых думак. Пляменніца засяроджана вязала.

Урэшце пачуліся крокі. Але чамусьці зверху. Па іх няроўным стуку я здагадаўся, што гэта афіцэр. Відаць, ён увайшоў праз другія дзверы, а цяпер спускаўся да нас. Вядома, яму не хацелася, каб мы бачылі яго ў прамоклай форме, таму ён і пераадзеўся.

Крокі па лесвіцы, то цяжкія, то лёгкія, набліжаліся. Дзверы адчыніліся, і афіцэр увайшоў — у цывільным. На ім былі штаны з тоўстай шэрай фланелі і куртка са сталёва-блакітнага цвіду з рудаватымі пражылкамі, шырокая і свабодная; швэдар з тоўстай нябеленай шэрсці хораша прыставаў да яго статнага мускулістага торса. Ва ўсёй яго паставе адчувалася нейкая вытанчаная грэба да таго, што ён насіў.

— Прабачце. Не магу сагрэцца. Прамок дашчэнту, а ў пакоі вельмі холадна. Пагрэюся колькі хвілін каля вашага агню.

Ён грузна прысеў на кукішкі перад камінам, працягнуў да цяпла рукі.

— От добра!.. Добра!.. — прыгаворваў ён задаволена.

Пасля павярнуўся да агню спінаю, абхапіў калена рукамі. Пачакаўшы яшчэ крыху, загаварыў:

— Ну, гэта яшчэ нічога. Зіма ў Францыі мяккая. А ў нас яна вельмі суровая. Лясы ў нас сасновыя, густыя, узімку снегу на іх — процьма. А тут і дрэвы нейкія пяшчотныя, і снег на іх, што тыя карункі. Наша прырода — усё роўна як дужы, прысадзісты бык, створаны для барацьбы за выжыванне. А ваша — дух, узнёслая паэтычная думка.

Акцэнт у Эбрэнака быў лёгкі, прыкметны хіба што на цвёрдых зычных, голас — даволі глухі, амаль без тэмбру, так што гаворка яго нагадвала нейкае пявучае гудзенне.

Ён устаў, паставіў локаць на камінную палічку, прыціснуўся лобам да рукі. Гэты немец быў такі высокі, што яму прыходзілася нахіляцца нават там, дзе я і блізка не даставаў галавою.

Ён стаяў так даволі доўга — маўклівы і нерухомы. Пляменніца механічна вязала. Яна не глянула ў яго бок ні разу. Я курыў, седзячы ў ёмкім крэсле, і думаў, што нішто не можа парушыць нашага гнятучага маўчання, адно чакаў, калі ўжо афіцэр адкланяецца і пойдзе.

Але пявучае глухое гудзенне пачулася зноў, і дзіўна, адно ж здавалася, яно не парушала маўчання, а ці не ўзнікала з яго.

— Я заўсёды любіў Францыю, — сказаў ён, не зважаючы на нашу абыякавасць. — Заўсёды. У мінулую вайну я быў яшчэ маленькі, і пра тое, што я думаў тады, успамінаць не варта. Але потым я любіў яе заўсёды. Толькі здалёку, нібыта прынцэсу Мару.

— Праз бацьку, — дадаў ён задуменна, потым засунуў рукі ў кішэні курткі і прытуліўся да каміна. Час ад часу ён павольна цёрся аб карніз патыліцаю, — у гэты момант ён нагадваў мне аленя. Побач з ім стаяла крэсла, трэба толькі было зрабіць адзін крок. Але ён застаўся на месцы. Да апошняга дня ён так і не сеў у гэтае крэсла — ні разу. Мы яго сесці не запрашалі, ён жа ніколі не рабіў таго, што магло падацца фамільярнасцю.

— Праз бацьку, — паўтарыў ён. — Ён быў сапраўдны патрыёт. Паражэнне стала для яго асабістым горам. І ўсё ж ён любіў вашу краіну, Брыяна, верыў у Веймарскую рэспубліку, у тое, што Брыян з'яднае Гермянію і Францыю ў адну непарушную сям'ю, верыў, што сонца ўрэшце ўзыдзе над Эўропай... Яго энтузіязму хапіла б на многіх...

Расказваючы, Эбрэнак не зводзіў вачэй з пляменніцы. Але глядзеў на яе не як мужчына на жанчыну, а так, як глядзяць на статую. Ды яна і была статуя. Жывая, а ўсё-такі статуя.

— Але Брыяна перамаглі. Бацька зразумеў, што ў вас гаспадараць людзі, падобныя на Вэндэля, Анры Бардо, старога маршала Пэтэна — уся гэта пражэрлівая буржуазія. Тады ён і сказаў мне, што я змагу ступіць на зямлю Францыі толькі ў касцы і ботах. Я быў вымушаны паклясціся яму ў гэтым, таму што ён быў пры смерці. І вось да вайны я аб'ездзіў усю Эўропу, апроч Францыі.

Немец усміхнуўся і дадаў:

— Я ж музыкант.

З каміна выпала палена, вакол рассыпалася вуголле. Немец нагнуўся, падабраў яго, пасля загаварыў зноў:

— Кампазітар. У музыцы ўсё маё жыццё, і ці не дзіўна, што я салдат?.. І ўсё ж я не шкадую, што ідзе гэтая вайна. Я веру, што яна — пачатак вялікіх спраў...

Ён выпрастаўся, выняў рукі з кішэняў і, не апускаючы іх, дадаў:

— Прабачце мне: можа быць, я чымсьці вас параніў. Але ж я веру, усім сэрцам веру ў тое, што вам сказаў. Я веру ў гэта ад любові да вашае краіны. Вайна стане пачаткам вялікіх спраў і для Германіі і для Францыі. Як і бацька, я перакананы, што над Эўропаю будзе свяціць сонца.

Ён зрабіў два крокі, пакланіўся і, як заўсёды, сказаў, перад тым як выйсці:

— Дабранач.

Я моўчкі дакурыў люльку. Кашлянуўшы, сказаў:

— Можа, бесчалавечна адмаўляць яму ў такой дробязі, як адно слова?..

Пляменніца ўзрушана паглядзела на мяне. Вочы яе блішчалі ад абурэння. Я адчуў, што чырванею.

З гэтага дня яго візіты сталі інакшыя. Цяпер мы вельмі рэдка бачылі яго ў форме. Ён пераадзяваўся, а потым ужо ішоў да нас. Ці рабіў ён так, каб мы не бачылі варожага мундзіра? Ці каб мы забыліся, што ён яго носіць, і прызвычаіліся да кватаранта? Хутчэй за ўсё справа была і ў тым, і ў другім. Ён стукаўся і ўваходзіў, не чакаючы адказу, бо ведаў, што яго не будзе. Рабіў ён гэта вельмі проста і натуральна: прыходзіў пагрэцца каля каміна. Ён і хаваць не спрабаваў зручную ўмоўнасць гэтае заўсёднае падставы.

Прыходзіў ён, праўда, не кожны вечар, але ж не помню, каб хоць раз пайшоў ад нас, не сказаўшы ні слова. Грэючы то рукі, то спіну, ён ціхенька пачынаў сваё пявучае гудзенне. Усе гэтыя доўгія вечары ён вёў няспынны маналог на тэмы, што запаланілі ўсю яго душу: радзіма, музыка, Францыя... Ніводнага разу не спрабаваў ён дамагчыся ад нас адказу, ухвалы ці нават позірку. Ніколі не заставаўся ў нас так доўга, як у першы вечар. Расказваў што-небудзь пакрысе, то падзяляючы думкі маўчаннем, то зліваючы іх у адну няспынную манатонную малітву. То стаяў каля каміна нерухомы, як карыятыда, то, гаворачы, падыходзіў да якой-небудзь рэчы ці малюнка на сцяне. Потым змаўкаў, кланяўся і выходзіў, сказаўшы заўсёднае: «Дабранач».

— У чым розніца між гэтым агнём і тым, што палае ў каміне майго жытла? — сказаў ён у адзін з першых вечароў. — Вядома, і дровы, і полымя, і камін усюды аднолькавыя. Але ж толькі не водсвет гэтага полымя! Бо водсвет яго нясе ў сабе кавалачак душы тых рэчаў, якія полымя асвятляе, людзей, што жывуць яго цяплом, мэблі, сцен, кніг на паліцах...

— Чаму я так люблю гэты пакой? — сказаў ён задуменна. — Не такі ўжо ён прыгожы — выбачайце!.. — Ён засмяяўся. — Я хачу сказаць, што гэта не музей. Пра вашу мэблю ніяк не скажаш, што гэта цуд мастацтва!.. Але ж у гэтага пакоя ёсць душа. Усё гэта жытло — жывое.

Ён стаяў перад паліцамі з кнігамі, з ласкавай лёгкасцю праводзіў пальцамі па пераплётах.

— ...Бальаак, Барэс, Бадлер, Бамаршэ, Буало, Бюфон... Шатабрыян, Карнэль, Дэкарт, Фенелон, Флабэр... Лафантэн, Франс, Гацье, Гюго... Якія мастакі! — сказаў ён,і ўсміхнуўшыся. — А гэта ж усяго толькі некалькі паліц..» Ёсць яшчэ Мальер, Рабле, Расін, Паскаль, Стэндаль, Вальтэр, Мантэнь і ўсе астатнія... — Час ад часу ён здзіўляўся — мусіць, тады, калі сустракаў нечаканае імя.

— Гаворачы пра Англію, перш за ўсё ўспамінаюць Шэкспіра, пра Італію — Дантэ, пра Гішпанію — Сервантэса. Бяруцца за нас — зараз жа кажуць: Гётэ. А потым трэба корпацца ў памяці. А калі гаворка заходзіць пра Францыю? Хто прыгадаецца адразу? Мальер? Расін? Гюго? Вальтэр? Рабле? Хто? Не ведаеш, каго і выбраць.

Ён павярнуўся да нас і дадаў сур'ёзна:

— Але што да музыкі — тут ужо пашукайце ў нас: Бах, Гендэль, Бетховен, Вагнер, Моцарт... Якое імя вы ўспомніце першае? А мы ваюем!.. — сказаў ён сумна. Пасля вярнуўся да каміна і з усмешкаю паглядзеў на пляменніцу. — Але гэтая вайна апошняя! Больш ваяваць мы не будзем: мы з'яднаемся. — Каля вачэй у яго з'явіліся маршчынкі, на шчоках — ямачкі, бліснулі белыя зубы, і ён весела сказаў: — З'яднаемся, — пасля пацвердзіў свае словы лёгкім рухам галавы і дадаў, памаўчаўшы: — Калі мы ўвайшлі ў Сэнт, я быў проста шчаслівы, так добра нас сустракалі. Думаў, што ўсё будзе лёгка. Адно ж пасля зразумеў, што гэта была баязлівасць. — Ён пасур'ёзнеў. — Я стаў пагарджаць гэтымі людзьмі, пачаў баяцца за Францыю. Думаў: няўжо яна так змянілася? Але не! Яна не змянілася! Я зразумеў гэта пазней, і цяпер мяне робіць шчаслівым яе строгі і стрыманы твар.

Ён паглядзеў на мяне, — я адвёў вочы, — потым вакол сябе, і ўрэшце погляд яго зноў спыніўся на бязлітасна абыякавым твары пляменніцы.

— Я шчаслівы, што сустрэў тут старога чалавека з пачуццём годнасці. І маўклівую дзяўчыну. Трэба перамагчы гэтае маўчанне Францыі. Мне гэта люба.

Ён глядзеў на пляменніцу, на яе ўпарты, замкнёны і чысты твар, глядзеў моўчкі, з сур'ёзнаю настойлівасцю, але ў гэтай настойлівасці таілася нейкая ўсмешка. Пляменніца адчувала гэта. Я ўбачыў, як яна пачырванела, між яе бровамі з'явілася маршчынка. Пальцы занадта таропка цягнулі іголку — здавалася, нітка вось-вось парвецца.

— Вядома, — зноў загудзеў ён, — так будзе лепш. Намнога лепш. Мы створым непахісны саюз — саюз, у якім кожны набудзе веліч... Ёсць цудоўная казка для дзяцей, якую чытаў я, чыталі вы, чытаў увесь свет. Не ведаю, як у вас, а ў нас яна называецца «Das Tier und die Schone» — «Страшыдла і Прыгажуня». Бедная Прыгажуня — бяссільная нявольніца Страшыдлы, якое бязлітасна не адпускае яе ад сябе ні на хвіліну... Прыгажуня горда і мужна пераносіць свае пакуты... Але Страшыдла лепшае, чым здаецца. Яно не ведае вытанчаных манер! Яно нязграбнае, прыкрае, проста пачварнае побач з Прыгажуняй. Але ў Страшыдлы ёсць сэрца, у яго ёсць душа, і ў гэтай душы жывуць высокія імкненні. Толькі б Прыгажуня захацела яго зразумець!.. Але ж не, яна гэтага не хоча. Аднак ідуць дні, і яна спакваля пачынае прыкмячаць у вачах ненавіснага турэмшчыка душэўнае святло, штосьці падобнае на малітву і каханне. Яна ўжо не так балюча адчувае на сабе цяжар лапы Страшыдлы, лягчэй пераносіць аковы свайго палону... Яе кранае яго пастаянства. Яна перастае ненавідзець Страшыдлу, падае яму руку — і раптам знікаюць вядзьмарскія чары, пад пачварнаю ўладай якіх быў рыцар... Перад Прыгажуняй рыцар — прыгожы і чысты, лагодны і выхаваны. А кожны пацалунак Прыгажуні аздабляе яго новымі адмысловымі вартасцямі... Найвышэйшае шчасце спадарожнічае іх шлюбу. Дзеці іх, у якіх усё больш прыгажэе суквецце бацькоўскіх талентаў, — самыя цудоўныя з усіх, каго нараджала зямля... Вам даспадобы гэтая казка? Я заўсёды яе любіў. Часта перачытваў. Плакаў над ёю. Асабліва кранала мяне Страшыдла: я так добра разумеў яго пакуты... Нават сёння хвалююся...

Ён змоўк, удыхнуў з усяе сілы паветра і пакланіўся:

— Дабранач.

Аднойчы вечарам, падняўшыся да сябе па тытунь, я пачуў гукі фісгармоніі. Гэта былі «Восьмая прэлюдыя і фуга», якія пляменніца развучвала яшчэ да разгрому. Ноты так і засталіся адкрытыя на той самай старонцы: да гэтага вечара пляменніца не рашалася зноў падысці да фісгармоніі. Музыка выклікала ўва мне і задавальненне і здзіўленне: якая ўнутраная неабходнасць падштурхнула пляменніцу да інструмента?

Але іграла не яна. Пляменніца, як заўсёды, вязала на сваім звычайным месцы. Позірк яе сустрэўся з маім, яна нешта хацела сказаць мне вачыма, але што — я не зразумеў. Я разглядваў высокую постаць каля інструмента, галаву, якая над ім схілілася, доўгія рукі. Тонкія, нервовыя пальцы дакраналіся да клавішаў, нібыта жывыя істоты.

Ён сыграў толькі прэлюдыю. Устаў, падышоў да каміна.

— Што можа быць вышэй за гэтую музыку? — сказаў ён глуха і ціха. — Вышэй?.. Не, гэта не тое слова, не тое... Яна па-за чалавекам, па-за яго істотаю. Яна раскрывае, не, вымушае ўгадваць... не, прадчуваць... прадчуваць, што ж гэта такое — прырода... загадкавая прырода душы чалавечае... Так: прырода, боская і недаступная розуму... Не, гэта музыка не чалавечая.

Ён надоўга змоўк, пасур'ёзнеў, задуменна пакусваў вусны.

— Бах... Ён мог быць толькі немцам. Гэта ёсць у характары нашае зямлі: штосьці нечалавечае. Я хачу сказаць — далёкае чалавеку... Я люблю гэтую музыку, абагаўляю яе, яна напаўняе мяне, жыве ўва мне, нібыта бог, але... Але яна не мая. Я хацеў бы стварыць музыку, блізкую чалавеку: гэта таксама шлях да праўды. Гэта мой шлях. Я не хацеў бы, не мог бы ісці іншым шляхам. Цяпер я гэта ведаю... Ведаю цвёрда. З якога часу? З таго, як жыву тут.

Ён павярнуўся да нас спінаю. Моцна ўхапіўся за палічку каміна і глядзеў на агонь між сваіх рук, нібы праз пруты кратаў. Голас яго пацішэў, паглушэў:

— Цяпер я не магу без Францыі. Але ж я патрабую многага: я хачу, каб яна мяне прыняла. І не як чужынца — вандроўніка ці пераможцу. Не. Гэтыя ад яе не атрымаюць нічога, яна ім нічога не дасць... Багацце яе, велізарнае багацце не захопіш. Трэба, каб яна сама аддала яго са сваім малаком, сама, як маці, прыгарнула да грудзей... Я добра разумею, што гэта залежыць ад нас... Але і ад яе таксама. Трэба, каб яна згадзілася зразумець нашу прагу, згадзілася яе спатоліць... згадзілася з'яднацца з намі.

— А мне, — ён выпрастаўся, голас яго пазванчэў, — мне трэба тут жыць. Жыць доўга. У такім жытле, як гэта. Жыць, як сыну такое вёскі... Мне гэта трэба...

Ён змоўк. Павярнуўся ўрэшце да нас. Ён глядзеў на пляменніцу і ўсміхаўся, але ўсміхаліся яго вусны, толькі не вочы.

— Перашкоды будуць пераадолены, — сказаў ён. — Шчырасць заўжды пераадольвае перашкоды. Дабранач.

Я не магу прыпомніць цяпер усё тое, што пачулі мы ад яго за гэтыя сто з лішкам зімовых вечароў. Але тэма не мянялася ніколі. Гэта была доўгая рапсодыя яго адкрыцця Францыі: любові да яе здалёку, да таго, як ён спазнаў яе, і любові, якая спела ў ім з кожным днём з таго часу, як лёс, на шчасце, прывёў яго сюды. Дальбог, я яго паважаў. Паважаў за тое, што ён не страціў цярпення. За тое, што яго ні разу не спакусіла жаданне разбіць гэтае няўмольнае маўчанне якім-небудзь злым словам... Наадварот, калі, бывала, маўчанне, як цяжкі газ, запаўняла наш пакой, кожны куточак, здавалася, што з нас траіх лягчэй за ўсіх дыхалася, вядома, яму. Тады ён глядзеў на пляменніцу, выказваючы тую асаблівую ўхвалу — адначасова і сур'ёзную і іранічную, — якую мы прыкмецілі на яго твары яшчэ ў першы дзень, а я бачыў, як мітусіцца душа пляменніцы ў турме, якую яна сама сабе збудавала, і самай першай прыкметай яе хвалявання было лёгкае дрыжанне пальцаў. І калі ўрэшце Вернер фон Эбрэнак мякка і спакойна парушаў гэта маўчанне сваім ціхім пявучым гудзеннем, здавалася, што і мне дыхаць было ўжо лягчэй. Ён часта расказваў пра сябе:

— Наша жытло стаіць у лесе; там я нарадзіўся, хадзіў у школу. Я нікуды не выязджаў да тае пары, пакуль не паехаў у Мюнхен здаваць экзамены, а потым у Зальцбург — вучыцца музыцы. Вярнуўшыся адтуль, я стаў дамаседам. Я не любіў вялікіх гарадоў. Ні Лондан, ні Вена, ні Рым, ні Варшава, ні нямецкія гарады не спадабаліся мне... Я толькі вельмі любіў Прагу — ніводзін горад не мае такой душы — і асабліва — Нюрнберг. Кожнаму немцу гэта горад, дзе растае яго сэрца: там ён знаходзіць дарагія яму прывіды, там кожны камень захоўвае памяць пра тых, хто быў гонарам старое Германіі. Я думаю, што французы адчуваюць тое ж самае перад Шартрскім саборам: блізкасць продкаў, вытанчанасць іх душы, веліч веры, высакароднасць. Лёс прывёў мяне ў Шартр. Як я там расхваляваўся, калі ўбачыў, як над спелай збажыной у блакіце далёкае смугі ўзнікае гэты сабор-прывід! Я ўяўляў сабе пачуцці тых людзей, што калісьці сцякаліся да яго пехатою, конна, на калёсах... У думках ішоў з імі, перажываў тыя ж пачуцці, што і яны, і любіў гэтых людзей... І як хацелася мне быць ім братам!..

Твар яго стаў змрочны.

— Вядома, цяжка чуць такія словы ад чалавека, які прыехаў у Шартр у браніраванай машыне... Аднак гэта праўда. Столькі супярэчнасцей поўніцца ў душы ў немца, нават у самага лепшага! І як бы ёй хацеў, каб яго вылечылі ад гэтае хваробы... — Ён зноў ледзь прыкметна ўсміхнуўся. Твар яго пасвятлеў.

— У суседнім з нашым маёнтку, — гаварыў Эбрэнак, — жыве дзяўчына, вельмі прыгожая і лагодная. Мой бацька быў бы шчаслівы, калі б я ажаніўся з ёю. Калі ён памёр, мы былі амаль заручаныя, нам нават дазвалялі гуляць удваіх і падоўгу.

Пляменніца парвала нітку. Ён спыніўся. Вушка было надта маленькае, і дзяўчына доўга не магла ўцягнуць нітку ў іголку.

— Аднойчы мы гулялі з ёю ў лесе. Хараство было незвычайнае: зайцы, вавёркі, птушкі, усялякія краскі — нарцысы, гіяцынты, амарылісы... Ад радасці яна расчырванелася. «Я шчаслівая, Вернер! Як я люблю гэтыя боскія дарункі!..»

Я таксама быў шчаслівы. Мы прылеглі на моху сярод папараці і моўчкі любаваліся лесам. Раптам яна закрычала: «Маленькая дрэнь, брыдкі камар, ён укусіў мяне ў падбародак! — Пасля ўзмахнула рукою. — Я злавіла аднаго, Вернер! Глядзіце, як я зараз яго пакараю! Я адарву яму ножкі — адну, цяпер другую...» — і зрабіла гэта... На шчасце, у яе было багата жаніхоў. Сумленне мяне не мучыла. З таго часу я пачаў баяцца нямецкіх дзяўчат.

Ён задуменна паглядзеў на свае далоні і сказаў:

— Такія ж і нашы палітыкі. Вось чаму я ніколі не хацеў лезці ў палітыку, нягледзячы на маіх таварышаў, якія ў лістах заклікалі мяне далучыцца да іх гуртаванняў. Не, я заўсёды быў дамаседам. Вядома, гэта не павялічвала поспеху маёй музыкі, але што такое поспех у параўнанні са спакойным сумленнем?! Я перакананы, што мае сябры змагаюцца разам з фюрэрам за самыя вялікія і высакародныя ідэі. Але ж я перакананы і ў тым, што яны здольныя адрываць камарам ножкі. Так заўсёды ў немцаў, калі яны застаюцца ў поўнай адзіноце: тады гэта проста непазбежна. А хто больш адзінокі, як не людзі, што становяцца гаспадарамі зямлі? На шчасце, цяпер яны ўжо не адзінокія: яны ў Францыі. Гэта краіна іх вылечыць. І скажу вам: немцы гэта ведаюць. Веліч і чысціня Францыі будуць ім лекамі.

Ён пайшоў да дзвярэй і ціха сказаў, нібыта сабе:

— На гэта патрэбная любоў...

Ён спыніўся на імгненне і азірнуўся. Паглядзеў на пляменніцу, якая схілілася над вязаннем, на яе кволую, бледную шыю з завіткамі валасоў колеру цёмнага чырвонага дрэва, спакойна і рашуча дадаў:

— ...Любоў, якая падзяляецца.

Пасля адвярнуўся і, зачыняючы дзверы, сказаў як звычайна:

— Дабранач.

Насталі доўгія веснавыя дні. Цяпер афіцэр прыходзіў да нас, калі ўжо дагарала сонца. Як і зімою, ён насіў шэрыя фланелевыя штаны, але куртку змяніў на лягчэйшую вязаную, а швэдар — на кашулю з адкрытым каўняром. Аднойчы вечарам ён сышоў уніз з кніжкаю ў руках, трымаючы палец між старонак. На твары ў яго была радасная ўсмешка, як у чалавека, што смакуе наперад задавальненне, якое ён з кімсьці зараз падзеліць.

— Я прынёс гэта вам. Старонка з «Макбета». Божа! Як велічна!

Ён разгарнуў кнігу.

— Надыходзіць канец. Магутнасць выслізгвае з Макбетавых рук разам з прыхільнасцю тых, хто ўрэшце ўбачыў яго агідную, пыхлівую сутнасць і расчараваўся ў ім. Дваране, якія абараняюць гонар Шатландыі, чакаюць яго падзення. Адзін з іх апісвае трагічныя прыкметы набліжэння катастрофы...

Ён падняў галаву і засмяяўся. Я здзіўлена падумаў, ці не мае ён на ўвазе таго ж тырана, што і я. Але ён сказаў:

— Ці не праўда, што менавіта гэты неспакой не дае спаць вашаму адміралу Дарлану? Дальбог, я шкадую гэтага чалавека, нягледзячы на пагарду, якую адчуваю да яго, як і вы. Падпарадкоўваюцца яму ўжо не ад любові, а ад страху. Правадыр, ад якога адвярнуліся паплечнікі, — проста вартая жалю марыянетка... Але... але... ці можна было жадаць чаго-небудзь іншага? Хто, як не такі ж змрочны славалюб, як ён, узяў бы на сябе гэтую ролю? А зрабіць гэта трэба было. Нехта павінен, але, нехта павінен быў здрадзіць сваёй радзіме, таму што ні сёння, ні яшчэ доўга Францыя не зможа самахоць кінуцца нам у абдымкі, не страціўшы пачуцця сваёй вартасці. Часам самая брудная зводніца стварае найвыдатнейшы саюз.

Ён імкліва загарнуў кнігу, сунуў яе ў кішэню курткі і неяк машынальна паляпаў па кішэні далонню. На яго доўгім твары з'явілася шчаслівая ўсмешка.

— Павінен папярэдзіць, — сказаў ён, — што мяне не будзе два тыдні. Я еду ў Парыж і радуюся гэтаму. Надышла мая чарга ісці ў адпачынак, і я ўпершыню прабаўлю яго ў Парыжы. Гэта вялікі дзень для мяне. Самы вялікі дзень у чаканні другога, які, я спадзяюся ўсёю душою, абавязкова настане, і калі трэба, я буду чакаць яго гады. Маё сэрца ўмее доўга чакаць. Я думаю, што сустрэну ў Парыжы сяброў, многія з якіх, дбаючы пра стварэнне цудоўнага саюзу нашых двух народаў, прысутнічаюць на перагаворах з вашымі палітычнымі дзеячамі. Такім чынам, я стану маленькім сведкам гэтага вялікага шлюбу... Мушу дадаць, што я шчаслівы за Францыю, раны якой дзякуючы гэтаму загояцца вельмі хутка, але яшчэ больш я радуюся за Германію і за сябе! Ніхто яшчэ так не выйграваў ад добрае справы, як выйграе Германія, вярнуўшы Францыі яе былую веліч і волю! Дабранач.

Мы не бачылі, як ён вярнуўся.

Мы ведалі, што ён тут, бо прысутнасць у доме чужынца пазнаецца па шмат якіх прыкметах, нават тады, калі ён і нябачны. Але многа дзён — больш за тыдзень — мы яго не бачылі.

Ці прызнацца мне? Яго адсутнасць не давала мне спакою. Я думаў пра яго; не ведаю, ці адчуваў я спагаду і хваляванне. Мы не заводзілі гутарку пра яго. Але калі часам мы чулі над сабою ўвечары глухі стук яго няроўных крокаў, то па ўвазе, з якою пачынала вязаць пляменніца, па некаторых ледзь прыкметных рысах, што надавалі яе твару выраз адначасова ўпарты і засяроджаны, я адчуваў, што яна падзяляе мае думкі.

Аднойчы мне прыйшлося пайсці ў камендатуру на нейкі выклік. Калі я запаўняў паперы, Эбрэнак выйшаў са свайго кабінета. Спачатку ён не заўважыў мяне і загаварыў з сяржантам, што сядзеў за столікам каля вялікага люстэрка на сцяне. Я пачуў яго глухі і пявучы голас і, хоць мне ўжо не было чаго рабіць у камендатуры, не ведаю чаму, застаўся — я хваляваўся, нібы чакаў нейкае развязкі. Я ўбачыў у люстэрку яго бледны і змарнелы твар. Вочы яго ўзняліся і сустрэліся з маімі, мы глядзелі адзін на аднаго колькі хвілінак, пасля ён павярнуўся тварам да мяне. Вусны яго растуліліся, ён павольна і лёгка падняў руку і адразу ж яе апусціў. Ледзь прыкметна, не адводзячы ад мяне погляду, пакруціў галавою з нейкай усхваляванай нерашучасцю, нібы казаў сабе «не». Пасля пакланіўся, апусціў вочы і, пакульгваючы, пайшоў у свой кабінет.

Я нічога не сказаў пляменніцы. Але жаночая здагадлівасць — неверагодная. Увесь вечар яна адводзіла вочы ад вязання, кожную хвіліну ўглядалася мне ў твар, быццам спрабавала прачытаць на ім што-небудзь, пакуль я старанна распальваў люльку, з цяжкасцю захоўваючы спакой. Урэшце яна апусціла рукі, робячы выгляд, што стамілася, адклала вязанне. Пацерла пальцамі лоб, быццам адганяла мігрэнь, і сказала мне, пацалаваўшы, што пойдзе спаць. Мне здалося, што ў яе прыгожых шэрых вачах стаяць папрок і сум. Яна пайшла, і я адчуў, што мяне апаноўвае недарэчны гнеў: я сердаваў і на сваю безразважлівасць і на сваю безразважлівую пляменніцу. Што гэта яшчэ за вар'яцтва?! Але адказаць сабе на гэта я не мог. Калі ўжо гэта і было вар'яцтва, то яно мела глыбокія карані.

Толькі праз тры дні пачулі мы зноў знаёмыя няроўныя крокі, якія гэтым разам, бясспрэчна, набліжаліся да нас. Мы якраз канчалі каву. Я ўспомніў раптам той зімовы вечар паўгадавое даўнасці, калі мы ўпершыню пачулі гэтыя крокі, і падумаў, што сёння таксама дождж. Моцны дождж сек з самага ранку. Роўны і настойлівы, ён затапіў усё наўкол і нават жытло напоўніў нейкай халоднай няўтульнасцю. Пляменніца накінула на плечы шаўковую хустку з малюнкам Жана Както: дзесяць рук, поўных унутранай трывогі, млява паказваюць адна на адну. Я саграваў люлькаю пальцы — і гэта быў ліпень!

Ён прайшоў праз пярэдні пакой, пасля зарыпелі прыступкі лесвіцы. Спускаўся ён усё цяжэй і цяжэй, але ж не ваганне адчувалася ў гэтым, а воля чалавека, што рашыўся на вельмі цяжкае выпрабаванне. Пляменніца глядзела на мяне ўвесь гэты час так, быццам нічога не бачыла, быццам на ўсё забылася. Калі рыпнула апошняя прыступка і настала доўгая цішыня, пляменніца адарвала ад мяне вочы, і я ўбачыў, як пацяжэлі яе павекі, як схілілася галава. Урэшце яна стомлена адкінулася на спінку крэсла.

Наўрад ці гэтая цішыня стаяла больш за некалькі хвілінак, але хвіліны гэтыя былі надзвычай доўгія. Мне здавалася, што я бачыў, як чалавек за дзвярыма стаіць з паднятаю рукою і ўсё аддаляе той момант, калі ён адным стукам паставіць на карту сваю будучыню... Урэшце ён пастукаў. У гэтым стуку не было ні лёгкасці вагання, ні раптоўнасці пераадоленай нясмеласці. Ён пастукаў тры разы — выразна, упэўнена і спакойна, быццам адганяў апошнія сумненні. Я чакаў, што, як і раней, ён зараз жа ўвойдзе. Але ён не адчыняў дзвярэй, быццам чакаў, што мы гэта зробім самі, і тады мяне ахапіла неверагоднае хваляванне: супрацьлеглыя, нерашучыя жаданні змяшаліся ў ім з мноствам пытанняў; з кожнаю хвілінай, што імчаліся, як мне здавалася, усё хутчэй і хутчэй, быццам лавіна, адчуванне гэтае рабілася ўсё цяжэйшае, усё больш безвыходнае. Ці трэба адказваць? Адкуль, з якой нагоды гэта перамена? Чаму ў гэты вечар наш кватарант чакаў, што мы ўрэшце парушым маўчанне, стойкасць якога ён так ухваляў да гэтага часу ўсімі сваімі паводзінамі? Што загадвала мне ў гэты вечар — у гэты час — пачуццё годнасці?

Я паглядзеў на пляменніцу, каб знайсці ў яе вачах ухвалу альбо які іншы знак, але яна сама глядзела на клямку. Глядзела тым нечалавечым пільным позіркам, які ўжо аднойчы ўразіў мяне — быццам нічога іншага і не бачыла, быццам на ўсё забылася. Яна была вельмі бледная. Потым я прыкмеціў, як растуліліся яе вусны і агалілася ў пакутнай грымасе тонкая лінія зубоў. Якімі ж простымі здаліся мне мае ваганні ў параўнанні з гэтай душэўнай драмай, што раскрылася так раптоўна. Я страціў апошнюю сілу. У гэты момант пачуліся два новыя ўдары — толькі два, два слабыя таропкія ўдары, — і пляменніца сказала:

— Ён зараз пойдзе...

Сказала ціха, з такім адчаем, што я не стаў больш чакаць і выразна сказаў:

— Уваходзьце, васпане.

Чаму я дадаў гэтае «васпане»? Каб падкрэсліць, што запрашаю чалавека, а не варожага афіцэра? Ці, наадварот, каб паказаць, што я ведаю, хто стукае, і звяртаюся таму менавіта да яго? Не ведаю. Няважна. Але ўсё ж такі я гэта сказаў, і ён увайшоў.

Я думаў, што ўбачу яго ў цывільным, але ён быў у мундзіры. Я сказаў бы нават, што адчуванне было такое, быццам ён быў у мундзіры неяк больш, чым калі-небудзь раней: я мушу дадаць гэтым тое, што мне здалося, нібыта на гэты раз ён надзеў форму таму, што вырашыў вымусіць нас звярнуць на яго ўвагу. Ён расчыніў дзверы да самае сцяны і спыніўся на парозе — такі высачэзны і важны, што я ўжо пачаў быў сумнявацца, ці ён гэта перада мною. Я ўпершыню прыкмеціў, як падобны ён на аднаго славутага акцёра. Ён стаяў так некалькі хвілінак, — расставіўшы трохі ногі, апусціўшы рукі, — маўклівы і самавіты. Здавалася, што на твары яго, халодным і неверагодна абыякавым, не засталося ніякага пачуцця.

Але я сядзеў у глыбокім крэсле і добра бачыў яго левую руку. Я так і не змог адарваць ад яе вачэй, так хвалявала мяне відовішча гэтае рукі, якая выкрывала ўвесь фальш яго позы...

Я зразумеў у той дзень, што назіральнаму чалавеку рукі могуць расказаць не менш за твар, калі не больш, бо яны не так падуладныя волі. Пальцы гэтай рукі згіналіся і разгіналіся, сціскаліся і расціскаліся, міміка іх была надзвычай выразная, у той час як твар і цела заставаліся напружліва нерухомыя.

Потым вочы яго, здалося, аджылі, затрымаліся на імгненне на мне — бліскучыя вочы з шырока раскрытымі і нерухомымі павекамі, стомленымі і набрынялымі, як у чалавека, што даўно не спаў. Мне здалося, што мяне цікуе сокал. Але позірк яго спыніўся на пляменніцы і ўжо не пакідаў яе больш.

Урэшце рука яго замерла, пальцы расшчапіліся, упіліся ў далонь, і ён разявіў рот з прыдыханнем, падобным на гук, з якім вылятае з бутэлькі корак. Голас у яго быў яшчэ глушэйшы, чым звычайна:

— Я мушу сказаць вам нешта важнае.

Пляменніца сядзела насупраць яго, апусціўшы галаву. Яна намотвала на пальцы шэрсць з клубка, які, размотваючыся, круціўся па канапе. Мусіць, толькі гэтая, без ніякага сэнсу работа была яшчэ ёй па сіле і памагала ўтойваць пачуцці.

Афіцэр загаварыў зноў — здавалася, ён рабіў намаганні, якія каштавалі яму ці не жыцця:

— Усё, што я гаварыў гэтыя паўгода, усё, што чулі сцены гэтага пакоя... — ён удыхнуў паветра, як астматык, і затрымаў на момант дыханне... — трэба... — ён выдыхнуў, — трэба забыць.

Дзяўчына павольна апусціла рукі, і яны так і засталіся вісець нерухома, як лодкі, выкінутыя на пясок. Пасля гэтак жа павольна падняла галаву і тады ўпершыню — упершыню! — паглядзела на афіцэра сваімі сумнымі вачыма.

Ён сказаў так ціха, амаль прашаптаў, што я ледзьве яго пачуў:

— Oh, welch ein Licht!*

* О, якое святло! (ням.)

І нібыта напраўду вочы яго не маглі перанесці гэтага святла — ён прыкрыў іх рукою. На дзве хвілінкі. Потым адвёў руку, але павекі яго былі апушчаныя, і больш ужо ён вачэй не ўзнімаў — утаропіўся ў падлогу...

Вусны яго расстуліліся, і ён вельмі глуха сказаў:

— Я бачыў гэтых пераможцаў.

Пасля, праз некалькі хвілін, дадаў яшчэ цішэй:

— Я гаварыў з імі.

І ўрэшце шэптам, з горкаю маруднасцю:

— Яны смяяліся з мяне.

Ён паглядзеў на мяне і тройчы ледзь прыкметна пакруціў галавою. Потым заплюшчыў вочы і сказаў:

— Яны сказалі мне: «Хіба вы не зразумелі, што мы іх дурым?» Вось, яны сказалі менавіта так: «Wir рrеllеn sіе». Яны рагаталі. «Вы, вядома, не думаеце, што мы, бы дурні, дазволім аднавіцца Францыі каля нашай мяжы? Га?» Весела ляпалі мяне па спіне, смеючыся ў твар: «Мы не музыканты!»

На апошніх словах у голасе пачулася пагарда. Я не зразумеў, што ён хацеў перадаць гэтым: альбо тон суайчыннікаў, альбо свае пачуцці да іх.

— Тады я пачаў пераконваць іх — захоплена і доўга. А яны ўсё прыцмоквалі языкамі: «Палітыка — гэта не летуценні паэта. Дзеля чаго, вы думаеце, вялі мы вайну? Дзеля іх старога маршала? — І зноў я чуў іх смех. — Мы не вар'яты, не пустадомкі, і як ужо нам выпала нагода знішчыць Францыю, то мы яе знішчым. І не толькі адну яе моц, але і яе душу. Душу асабліва. Менавіта ў ёй — найвялікшая пагроза. Вось дзе зараз наша галоўная праца, і не трэба ашукваць сябе, галубок! Мы толькі разбэсцім душу нашымі ўсмешкамі і цырымонным абыходжаннем. Нам трэба зрабіць з краіны пакорлівую служанку».

Эбрэнак змоўк. Здавалася, ён задыхаўся. Ён з такою сілаю сціскаў сківіцы, што я ўбачыў, як на шчоках у яго ўсхадзіліся жаўлакі, а на скроні пульсавала жылка, пукатая і звілістая, як чарвяк. Раптам уся скура на яго твары заварушылася, быццам ад нейкага ўнутранага дрыжання — як возера пасля лёгкага ветрыку, як пенка на малацэ, што закіпае. Ён угледзеўся ў вялікія сумныя вочы пляменніцы і сказаў ціха, невыразна, пакутліва:

— Надзеі няма, — і яшчэ цішэй, яшчэ глушэй, яшчэ больш марудна, быццам спапяляў сябе гэтым страшным прызнаннем: — Няма надзеі. Надзеі няма. — І раптам нечакана высокім і моцным голасам, надзіва ясным і звонкім, як ражок гарніста, як крык: — Надзеі няма!

Запала маўчанне.

Мне здалося, што ён смяецца. На яго напружаным ілбе склаліся глыбокія барозны. Вусны ў яго дрыжалі — ліхаманкавыя і бяскроўныя вусны хворага.

— Яны сердавалі і лаялі мяне: «Вось бачыце! Бачыце, як вы яе любіце! Вось яна, вялікая пагроза! Але мы вызвалім Эўропу ад гэтай чумы! Мы вынішчым гэту атруту!» Яны мне ўсё растлумачылі... О, яны нічога не ўтаілі ад мяне! Яны хваляць вашых пісьменнікаў, і ў гэты ж час — у Бельгіі, у Галандыі, ва ўсіх краінах, занятых нашымі войскамі, яны ўжо паставілі загароды. Ніводнае французскае кнігі не прапусцяць праз мяжу, нічога, апроч тэхнічных выданняў, падручнікаў па якой-небудзь дыёптрыцы ці інструкцый па цэментаванні... Ніводнага літаратурнага твора. Ніводнага!

Вочы яго блукалі па пакоі і натыкаліся на куты, што спалоханыя птушкі ўначы. Урэшце, ён, здалося, супакоіўся — пасля позірку на цёмныя кніжныя паліцы, дзе выстраіліся ў рад Расін, Рансар, Русо. Не адрываючы вачэй ад кніг, ён зноў загаварыў захопленым, поўным роспачы голасам:

— Нічога, нічога, нікога! — І як быццам мы яшчэ не зразумелі, не змералі ўсёй жахлівасці пагрозы: — Не толькі вашых сучаснікаў! Не толькі вашых Пегі, Прусаў, Бергсанаў... Але і ўсіх астатніх! Усіх! Усіх! Усіх!

Позірк яго яшчэ раз з роспаччу і пяшчотаю слізгануў па пераплётах, што мякка блішчалі ў цемнаце.

— Яны патушаць агонь назаўжды! — крыкнуў ён. — Эўропу больш не асвеціць гэтае святло! — і глыбокім, цяжкім голасам, працягла, як усхваляваную жалобу, сказаў толькі два словы, што знайшлі ў маіх грудзях нечаканы і надзвычайны водгук:

— Nеvеr mоrе!*

* Болей ніколі! (англ.)

Зноў, у які ўжо раз, настала маўчанне, але ж якое яно было цяпер змрочнае і напружлівае! Раней у хвіліны цішыні я бачыў пад спакойнаю паверхняю вады хваляванне падводнага жыцця, сутычку марскіх жыхароў, іх затоеных пачуццяў, супрацьлеглых жаданняў і думак. Але за сённяшнім маўчаннем не было нічога, апроч жахлівай прыгнечанасці...

Урэшце голас яго тужліва і ціха парушыў цішыню:

— У мяне быў сябар. Мой брат. Мы разам вучыліся. Жылі ў адным пакоі ў Штутгарце, у Нюрнбергу. Мы нічога не рабілі адзін без аднаго. Я іграў яму свае творы, ён чытаў мне свае паэмы. Ён быў чуллівы і рамантычны. Але ён пакінуў мяне. Гэта ён няспынна пісаў мне з Мюнхена, каб я далучыўся да іх, гэта менавіта яго бачыў я ў Парыжы з новымі сябрамі. Ведалі б вы, што яны з яго зрабілі!

Ён павольна пакруціў галавою, нібыта з пакутай адмаўляўся слухаць чыюсьці просьбу.

— Ён быў самы няўрымслівы! У ім ужываліся і лютасць і смех. То глядзеў на мяне гарачымі вачыма і крычаў: «Гэта атрута! Трэба выпусціць атруту з жывёліны!» То тыкаў мяне ў грудзі пальцам: «Яны цяпер да смерці напалоханыя, ха-ха! Дрыжаць за свае кішэні і жыццё — за свой гандаль і прыбыткі. Толькі пра гэта і думаюць! А тых, хто з'яўляецца рэдкім выключэннем, мы падманем ліслівасцю, ха-ха!.. Гэта зусім не цяжка!» Ён смяяўся, твар яго ружавеў: «Мы купім іх душу за сачавічную поліўку».

Эбрэнак перавёў дыханне:

— Я ім сказаў: «Ці разумееце вы, што робіце? Ці разумееце?!» А ён мне адказаў: «Ты думаеш, гэта нас засмуціць? Наша рашучасць іншага гарту!» Я спытаў: «Значыць, вы закрыеце гэту труну? Назаўсёды?» Ён адказаў: «Гэта пытанне жыцця і смерці. Каб перамагчы, дастаткова сілы, каб уладарыць — не! Мы добра ведаем, што ніякая армія не можа ўтрымаць уладу».

«Але ж не такою цаною! — закрычаў я. — Не цаною забойства духу!» — «Дух ніколі не памірае, — сказаў ён, — дух многае бачыў. Ён узнікае з свайго ж попелу. Мы павінны будаваць на тысячагоддзі наперад. Але спачатку трэба зруйнаваць». Я глядзеў на яго. Я ўглядаўся ў яго ясныя вочы. Ён быў шчыры, і гэта страшней за ўсё.

Вочы яго шырока раскрыліся, нібыта пры ім адбывалася гнюснае забойства.

— Яны зробяць тое, пра што гавораць! — закрычаў ён, быццам баяўся, што мы яму не паверылі. — Метадычна і настойліва! Я ведаю гэтых раз'юшаных д'яблаў!

Ён страсянуў галавой, як сабака, у якога баліць вуха. Праз яго сціснутыя зубы вырваўся нейкі гук, нудны і гарачы, як стогн падманутага каханка.

Ён не зварухнуўся. Па-ранейшаму напружліва і нерухома стаяў каля дзвярэй з апушчанымі кулакамі, нібыта пальцы яго былі налітыя свінцом. Ён быў бледны, але не васковаю бледнасцю, а нейкаю шэравата-зямлістаю, як старая тынкаваная сцяна.

Я ўбачыў, як ён павольна нахіліўся, узняў руку, пасля сціснуў пальцы і патрос кулаком — вочы яго напоўніліся нейкай шалёнай энергіяй. Вусны яго растуліліся, і мне здалося, што вось зараз ён кіне нам нейкі кліч — ці не да паўстання?! Але мы не пачулі нічога. Ён сціснуў рот, заплюшчыў вочы, выпрастаўся і ўзняў рукі да твару, робячы нейкія дзіўныя рухі, якія прыгадалі мне фігуры з культавых яванскіх скокаў. Пасля прыкрыў далонямі скроні і лоб, сціснуў павекі выцягнутымі мезенцамі.

— Яны мне сказалі: «Гэта наша права і абавязак!» Наш абавязак! Шчаслівы той, хто так лёгка і ўпэўнена знаходзіць шлях да свайго абавязку!

Ён апусціў рукі.

— На ростанях вам кажуць: «Ідзіце вось гэтай дарогай». — Ён пакруціў галавою. — А ты бачыш, што дарога гэтая вядзе не да светлых вяршыняў, а ўніз, у злавесную лагчыну, у душную цемру змрочнага лесу!.. О божа! Пакажы мне, дзе мой абавязак!

Ён сказаў, амаль крыкнуў:

— Гэтая барацьба — вялікая бітва між тым, што адыходзіць, і тым, што жыве вечна!

Ён пільна і тужліва ўгледзеўся ў драўлянага анёла над акном. Натхнёна ўсміхаючыся, той выпраменьваў нябесны спакой.

Раптам позірк яго, здалося, памякчэў. Цела расслабілася. Ён апусціў на нейкі момант вочы, потым зноў глянуў. «Я скарыстаў сваё права, — сказаў ён проста. — Папрасіў дазволу далучыцца да баявой дывізіі. Мне зрабілі ўрэшце гэтую ласку. Заўтра я ад'язджаю».

І ўдакладніў:

— У пекла.

Мне здалося, што на вуснах у яго мільганула нешта накшталт прывіднай усмешкі.

Рука паказвала на ўсход — у бок абшараў палёў, да будучы хлеб узыдзе на трупах.

Я падумаў: «Вось і ён падпарадкаваўся. Адзінае, што яны ўмеюць рабіць. Яны ўсе падпарадкоўваюцца. Нават гэты».

Мне стала балюча, калі я зірнуў на твар пляменніцы. Ён быў бледны, як у мерцвяка. Вусны яе, падобныя на бакі апалавай вазы, растуліліся, і твар застыў у трагічнай нерухомасці грэчаскіх масак. Я ўбачыў, як на лобе ў яе пырснулі — так, не з'явіліся, а менавіта пырснулі — кропелькі поту.

Я не ведаю, ці ўбачыў гэта Вернер фон Эбрэнак. Зрэнкі, здалося, злучыліся са зрэнкамі дзяўчыны нейкай нябачнай напружлівай ніццю. Немагчыма было ўявіць, што гэтая ніць зараз жа парвецца. Эбрэнак схапіўся адною рукою за клямку і сказаў:

— Дабранач.

Голас у яго быў вельмі невыразны.

Я падумаў: зараз ён зачыніць дзверы і пойдзе. Ажно ж не. Ён усё яшчэ глядзеў на пляменніцу. Пасля дадаў, не, прашаптаў:

— Бывайце.

Ён стаяў зусім нерухомы, і на яго застылым напружлівым твары вочы здаваліся яшчэ больш нерухомымі і напружлівымі. Яны глядзелі ў вялікія чыстыя вочы пляменніцы. Гэта цягнулася да тае пары, пакуль дзяўчына не разамкнула вусны. Вочы ў Эбрэнака бліснулі.

Я пачуў:

— Бывайце.

Трэба было лавіць гэтае слова, каб пачуць яго, але ўсё ж такі я яго пачуў. Пачуў яго і Эбрэнак. Ён выпрастаўся. Твар яго і цела раптам супакоіліся.

Ён усміхнуўся, і ўсмешка гэтая засталася апошнім успамінам пра яго. Дзверы зачыніліся, і крокі заціхлі ў глыбіні дома.

Яго ўжо не было, калі я спусціўся выпіць кубак малака. Пляменніца, як звычайна, гатавала сняданак. Мы моўчкі пілі. На дварэ праз туман прасвечвала бледнае сонца. Мне здалося, што вельмі холадна.

Кастрычнік, 1941