Французская навела XX стагоддзя

Жан-Поль Сартр Герастрат

Людзі... На іх трэба глядзець з вышыні. Я гасіў святло і прыстройваўся каля акна: у іх нават і ў думках не было, каб нехта мог за імі сачыць зверху. Яны клапоцяцца адно пра фасад, ну, часам яшчэ пра задворкі, але ўсё іх старанне разлічана ўрэшце на гледача ў метр семдзесят. Ці задумваўся калі хто-небудзь з іх, як выглядае фетравы капялюш з сёмага паверха? Яны чамусьці зусім не дбаюць, каб абараніць свае плечы і чарапкі кідкімі колерамі ці яркай тканінай, яны не ўмеюць змагацца з гэтым вялікім ворагам Чалавечага: вертыкальнаю перспектывай. Я высоўваўся з акна, і мяне разбіраў смех: ну, дзе яна, дзе гэтая іх славутая «пастава ўрост», якой яны так ганарацца: яны проста расплюшчваліся аб ходнікі, і з-пад плечаў у іх плазам высоўваліся толькі доўгія ногі.

На балконе сёмага паверха, вось дзе мне трэба было б пражыць усё жыццё. Бо маральная перавага заўсёды павінна быць падмацаваная нейкімі матэрыяльнымі сімваламі, іначай — яна проста знікае. Якая ж, урэшце, перавага над людзьмі была ў мяне? Перавага ў пазіцыі — болей нічога: я паставіў сябе па-над тым чалавечым, што было ўва мне, і пачаў яго разглядаць. Менавіта таму мяне заўсёды вабілі вежы сабора Нотр-Дам, пляцоўкі агляду на Эйфелевай вежы, царква Сакрэ-Кёр, мой сёмы паверх на вуліцы Дэлямбр. Усё гэта — цудоўныя сімвалы.

Часам, вядома, даводзілася спускацца на вуліцу. Каб схадзіць на працу, напрыклад. Я задыхаўся. Калі бачыш людзей на адным з імі ўзроўні, іх намнога цяжэй лічыць за мурашак: яны кранаюць. Аднойчы я ўбачыў на вуліцы мерцвяка. Ён ляжаў ніцма. Яго перавярнулі, і аказалася, што ён у крыві. Я ўбачыў яго расплюшчаныя вочы, нейкі незразумелы выраз на твары, які невядома пра што казаў, і ўсю гэтую кроў. Я стараўся сябе пераканаць. «Ну і што, — думаў я, — усё гэта хвалюе не болей за свежую фарбу. Ён проста ўквэцаў сабе нос у чырвонае, вось і ўсё». Але потым я адчуў нейкую паскудную млявасць у нагах і ў патыліцы і самлеў. Мяне зацягнулі ў аптэку, пачалі тузаць за плечы і прымусілі глынуць спірту. Я быў гатовы ўсіх забіць.

Я ведаў, што яны мае ворагі, але ж яны — яны гэтага не ведалі. Яны любілі адзін аднаго і заўсёды трымаліся разам, локаць да локця; яны і мне часам дапамагалі — у тым, у сім: яны ж лічылі мяне за свайго, да іх падобнага. Але каб яны здолелі здагадацца хоць пра сама маленькую крыху праўды — яны б мяне скамісавалі. Дарэчы, пазней яны так і зрабілі. Калі спаймалі і даведаліся, хто я. Яны сцерлі мяне на дробны мак, білі ў камісарыяце цэлыя дзве гадзіны, малацілі кулакамі і давалі поўхі, выкручвалі рукі, раздзерлі ў шмоцце нагавіцы, а пасля, каб было чым закончыць, кінулі на падлогу мае акуляры, і пакуль я іх шукаў, на карачках, білі мяне нагамі пад задніцу і рагаталі. Я заўсёды прадбачыў, што гэтым скончыцца — мяне скамісуюць: я ж не дужы і абараніць сябе не магу. А некаторыя ўжо даўно на мяне палявалі: бамбізы. Яны штурхалі мяне на вуліцы — каб пасмяяцца і каб пабачыць, што я буду рабіць. А я маўчаў. Я рабіў выгляд, што не разумею. І ўсё роўна — папаўся. Нездарма, відаць, ува мне заўсёды жыў гэты страх: гэта было прадчуванне. Зрэшты, вы, вядома, разумееце, што ў мяне былі і намнога сур'ёзнейшыя прычыны іх ненавідзець.

А што да страху, дык усё пайшло намнога лепей з таго дня, як я купіў сабе рэвальвер. Дарэчы, калі ўвесь час носіш пры сабе якую такую штучку, якая можа выбухнуць ці нарабіць грукату, дык сапраўды адчуваеш сябе неяк мацнейшым. І вось я кожную нядзелю браў яго з сабой, соваў проста ў нагавіцы, у кішэню, і ішоў прагуляцца — звычайна на бульвары. Я адчуваў, як ён адцягвае мне нагавіцы, што той краб, як халодзіць металам сцягно. Але пакрысе ад дотыку з целам ён саграваўся. Хада ў мяне была трошкі ненатуральная, збоку я, відаць, нагадваў тыпа, у якога пачалася эрэкцыя і чэлес кожны раз замінае яму вольна ступіць. Тады я соваў руку ў кішэню і папраўляў гэтую рэч. Часам я заходзіў у прыбіральні — але, вядома, і там я быў таксама ўважлівы, бо часта побач можа быць нейкі сусед, — я вымаў рэвальвер, узважваў яго ў руцэ і разглядаў яго дзяржанне з чорнымі краткамі і чорны курок, падобны на прыплюшчанае павека. А тыя, хто бачыў звонку мае расстаўленыя ногі і ніз калашын, думалі, што я мачуся. Але я — ніколі не мачуся ў публічных прыбіральнях.

А аднойчы мне прыйшла ў галаву думка пастраляць у людзей. Гэта было суботнім вечарам, калі я збіраўся да Леі — адной бландзінкі, якая заўсёды цікуе перад гатэлем на вуліцы Манпарнас. Між іншым, я ніколі не меў інтымных сувязяў з ніводнай жанчынай: я ўпэўнены, што пасля адчуў бы сябе толькі абрабаваным. Вядома, на іх залазіш зверху, але ж потым яны праглынаюць сваім вялізным валасатым ротам тое, што ў вас пад жыватом, і мяркуючы па тым, што я чуў, якраз яны ў такім абмене і выйграюць — і выйграюць многа. А я нічога ні ў кога не прашу, і сам аддаваць нічога не збіраюся. Прынамсі, каб я і рашыўся займець каханку, яна павінна была б быць жанчынай фрыгіднаю і пакорліваю і такой, каб пераносіла мяне з гідлівасцю. У першую суботу кожнага месяца я падымаўся з Леяй у нумар у гатэлі «Дзюкэн». Яна распраналася, і я разглядаў яе, не дакранаючыся. Здаралася, што яно выходзіла неяк само, проста ў нагавіцах, але часам я раней паспяваў вярнуцца дадому.

У той вечар Леі на звычайным месцы не было. Я крыху пачакаў, але так яе і не ўбачыўшы, вырашыў, што яна, відаць, захварэла. Тады быў пачатак студзеня і было вельмі холадна. Я быў расчараваны: я ўвогуле чалавек уражлівы, а тады, ужо загадзя, я так жыва ўявіў сабе асалоду, якую павінен атрымаць ад гэтага вечара. Праўда, на вуліцы Адэсы была яшчэ адна шлюха — брунетка, якую я даўно запрыкмеціў, — крыху пераспелая, але такая дзябёленькая і пухлявая; дый я ўвогуле ніколі не гідзіўся пераспелымі: яны, калі распрануцца, па-мойму, выглядаюць яшчэ больш гола, чым іншыя. Але тая не ведала, якія ў мяне ўмовы, і мне было крыху сорамна выкласці ёй усё вось так — адразу з парога. Дый потым, я не надта давяраю розным новым знаёмствам: гэтыя бабы могуць схаваць у сябе за дзвярыма якогась паскудніка, а потым, калі ўсё гатова, гэты тып раптам выскачыць і забярэ ў вас усе вашыя грошы. І лічыце, што пашанцавала, калі яшчэ не надае кухталёў. Але ў той вечар на мяне найшла чорт ведае якая адвага. Я вырашыў зайсці дадому па рэвальвер і потым паспрабаваць-такі з гэтай брунеткай.

Калі чвэрткай гадзіны пазней я падыходзіў да яе, маючы сваю зброю ў кішэні, я ўжо не баяўся нікога. Пры поглядзе зблізу яна паказалася нейкай няшчаснай і нечым нагадала маю суседку з дома насупраць, ад'ютантаву жонку. Я быў задаволены: я даўно ўжо хацеў пабачыць гэтую ад'ютанціху галяком. Раніцай, калі ад'ютант выпраўляўся на службу, яна апраналася пры адчыненых вокнах, і я часта хаваўся ў сябе за фіранкай, спадзеючыся яе заспець. Але яна, на жаль, прыбіралася ў глыбіні пакоя.

У гатэлі «Стэла» са свабодных нумароў заставаўся толькі адзін — на пятым паверсе. Мы рушылі ўгору. Брунетка была даволі грузная і ледзь не на кожнай прыступцы спынялася, каб аддыхацца. Што да мяне, дык я адчуваў сябе выдатна: нягледзячы на свой жывот, я зусім не пацею, і каб задыхацца, пяці паверхаў мне мала. Калі мы дайшлі да пляцоўкі на пятым паверсе, яна спынілася і, з цяжкасцю пераводзячы дых, прыціснула правую руку да сэрца. У левай у яе быў ключ.

— Высока, — сказала яна і паспрабавала мне ўсміхнуцца.

Я нічога не адказаў, забраў у яе ключ і адчыніў дзверы. Потым, не вымаючы рэвальвера з кішэні, выставіў яго руляй наперад і адпусціў толькі тады, калі запаліў святло. У пакоі было пуста. На мыйніцы ляжаў пакладзены імі маленькі квадратны кавалачак зялёнага мыла — каб было чым памыцца. Я ўсміхнуўся: са мной ва ўсіх іх бідэ ды квадратных кавалачках мыла ніякай патрэбы няма. Кабета ў мяне за спінай яшчэ шумна дыхала, гэта мяне распаляла. Я павярнуўся, і яна пацягнулася да мяне губамі. Я яе адштурхнуў.

— Распранайся, — сказаў я.

У пакоі быў мяккі фатэль, я сеў і прымасціўся як мага ўтульней. У такія моманты я заўсёды шкадую, што не навучыўся паліць. Кабета зняла сукенку, потым спынілася і скінула на мяне недаверлівым вокам.

— Як цябе завуць? — спытаў я, адкідваючыся ў фатэлі.

— Рэне.

— Дык вось, Рэне, ты давай хутчэй, я чакаю.

— А ты што — не распранаешся?

— Ты давай, давай, — сказаў я, — пра мяне можаш не клапаціцца.

Яна скінула да ног майткі, потым падабрала і акуратна паклала на сукенку разам са станікам.

— А ты, аказваецца, маленькі пракуда, мой даражэнькі? Бач ты, які гультай, — сказала яна. — Хочаш, каб усё за цябе зрабіла твая дзяўчынка?

Адначасова яна падышла і, абапершыся рукамі на падлакотнікі, з цяжкасцю паспрабавала прымасціцца ў мяне паміж ног на кукішкі. Але я сурова яе падняў.

— Ну-ну, без гэтага, без гэтага, — сказаў я.

Яна зірнула на мяне са здзіўленнем.

— Але тады што ж ты хочаш, каб я табе зрабіла?

— Нічога. Пахадзі, гуляй, болей я ад цябе нічога не патрабую.

Яна пачала хадзіць туды-сюды па пакоі. Выгляд у яе быў нязграбны. Увогуле, нічога больш так не прыгнятае жанчын, як хадзіць галяком. Яны зусім не прызвычаеныя ставіць ступакі плазам. Шлюха хадзіла, выгнуўшы спіну, са звіслымі, як дзве вяроўкі, рукамі. Што да мяне — я быў на сёмым небе: вы ўявіце сабе — я спакойненька сяджу сабе ў фатэлі, зашпілены пад самае горла (я нават не зняў пальчатак), а гэтая пераспелая паня, цалкам раздзеўшыся па маім загадзе, круціцца вакол, як ваўчок.

Яна павярнулася да мяне тварам і, каб захаваць прыстойнасць, какетліва ўсміхнулася:

— Ты лічыш, што я прыгожая? Га? Лашчыш вока?

— Цябе гэта вельмі турбуе?

— Слухай, — спытала яна раптам абураным голасам, — і доўга ты хочаш, каб я так хадзіла?

— Сядзь.

Яна села на ложак, і мы моўчкі ўтаропіліся адно на аднаго. У яе была гусіная скура. Было чуваць, як за сцяной тукае будзільнік. Раптам я сказаў:

— Развядзі ногі.

На нейкую долю секунды яна завагалася, але развяла. Я зірнуў ёй паміж ног і пацягнуў носам паветра. І потым мяне разабраў смех, я зарагатаў — так моцна, што на вочы набеглі слёзы. Я адно паспеў ёй сказаць:

— Ды ты хоць сабе ўяўляеш?

І зноў пакаціўся ад смеху.

Яна паглядзела на мяне неяк аслупянела, потым густа пачырванела і сціснула калені.

— Поскудзь, — працадзіла яна праз зубы.

Але я зарагатаў яшчэ болей. Тады яна рэзка падскочыла і схапіла з крэсла свой станік.

— Гэй, ну, — сказаў я, — яшчэ не ўсё скончана. Я дам табе пяцьдзесят франкаў, але за свае грошы я ўсё-ткі хачу нешта мець.

Яна знервавана схапіла майткі.

— З мяне досыць, зразумеў? Я не ведаю, што табе яшчэ трэба. І калі ты прымусіў мяне падняцца, каб тут здзекавацца з мяне...

Тады я выняў свой рэвальвер і выставіў перад ёю. Яна сур'ёзна зірнула на мяне і моўчкі выпусціла з рук майткі.

— Пахадзі, — сказаў я, — гуляй.

Яна гуляла яшчэ пяць хвілін. Тады я даў ёй свой кій і прымусіў з ім пазабаўляцца. Калі я адчуў, што майткі ў мяне змакрэлі, я ўстаў і працягнуў ёй банкноту ў пяцьдзесят франкаў. Яна ўзяла.

— Да пабачэння, — сказаў я, — спадзяюся, за такую цану я не вельмі цябе натаміў.

Я пайшоў, пакінуўшы яе голую пасярод пакоя, са станікам у адной руцэ і пяцідзесяціфранкавай банкнотай у другой. Я не шкадаваў сваіх грошай: я яе ашаламіў, а такую пароду, як шлюхі, здзівіць вельмі няпроста. Спускаючыся па лесвіцы, я падумаў: «Вось чаго б мне хацелася — здзівіць іх усіх». Я радаваўся, як дзіця. З пакоя я прыхапіў з сабой кавалачак зялёнага мыла і, вярнуўшыся дахаты, доўга цёр яго пад цёплай вадой, пакуль ён не абярнуўся пад пальцамі ў танюткую плеўку, падобную да мятнага ледзяша, які вельмі доўга смакталі.

Але ўначы я раптам прачнуўся і ўбачыў яе твар, і вочы, якімі яна глядзела, калі я выняў гэтую штуку, і яе тлусты жывот, што падскокваў пры кожным кроку.

Які ж я быў дурань, сказаў я сабе. І адчуў горкія згрызоты: пакуль я быў там, я павінен быў стрэліць, прадзіравіць гэты жывот, як друшляк. Гэтаю ноччу і яшчэ тры ночы пасля мне ўвесь час сніліся шэсць маленькіх чырвоных дзірачак вакол пупа.

З таго часу я ўжо болей не выходзіў без рэвальвера. Я разглядаў у людзей спіны і па хадзе стараўся ўявіць, як бы яны ўпалі, каб я ў іх стрэліў. У мяне тады ўзнікла прывычка кожную нядзелю хадзіць да «Шатле» і чакаць заканчэння канцэрта класічнай музыкі. Недзе каля шостай гадзіны я чуў званок, білецёркі адчынялі вялікія зашклёныя дзверы і замацоўвалі іх кручкамі. І тут пачыналася: натоўп выходзіў паволі; людзі ішлі, нібы плылі, з вачыма, яшчэ поўнымі кроз, і сэрцамі, яшчэ поўнымі салодкіх пачуццяў. Многія здзіўлена азіраліся вакол: вуліца, напэўна, здавалася ім нейкаю шызаю. І тады яны загадкава ўсміхаліся: нібыта вярталіся з нейкага іншага свету ў гэты. А ў гэтым іх чакаў я. Я соваў правую руку ў кішэню і з усяе сілы сціскаў дзяржанне рэвальвера. Праз нейкі час я ўжо наяве бачыў, як пачынаю ў іх страляць. І яны сыпаліся, як гарох, падалі адзін на аднаго, а тыя, хто выжыў, у паніцы кідаліся назад у тэатр, у штурханіне разбіваючы ўшчэнт зашклёныя дзверы. Гэтая гульня мяне вельмі ўзбуджвала: урэшце ў мяне пачыналі дрыжаць рукі, і каб супакоіцца, я быў вымушаны ісці да Дэера выпіць порцыю каньяку.

Жанчын бы я не забіваў. Я страляў бы ім у задніцу. Ці па лытках — хай бы паскакалі.

На той час я нічога яшчэ канчаткова не вырашыў. Але размеркаваў рабіць усё так, нібы рашэнне прынятае. Перш за ўсё я пачаў з уладжвання розных пабочных дробязяў. Хадзіў практыкавацца ў тыр на кірмашы Данфер-Рашро. Праўда, мішэнямі сваімі не магу пахваліцца, але ж людзі — намнога лепшыя цэлі, асабліва калі страляць ва ўпор. І апроч таго — я заняўся самарэкламай. Я выбраў дзень, калі ўсе мае калегі сабраліся ў канторы. Гэта было раніцай у панядзелак. Я быў з імі падкрэслена прыязны — з прынцыпу, хоць мне рабілася пагана пры адной толькі думцы, што ім трэба будзе паціскаць рукі. Каб павітацца, яны здымалі пальчаткі, прычым у іх была нейкая пахабная манера распранаць руку — спачатку яны задзіралі пальчатку і потым паволі сцягвалі яе, торгаючы за пальцы і выстаўляючы напаказ галізну пакамечанай зморшчынкамі тлустай далоні. Я пальчатак не здымаў ніколі.

Раніцай па панядзелках рабіць асабліва няма чаго. Машыністка з гандлёвага аддзела прынесла нам тады квіткі ад рахункаў. Лёмэрсье далікатна з ёю пажартаваў, і потым, калі яна выйшла, яны са скептычнаю кампетэнтнасцю пачалі абмяркоўваць яе вартасці. Потым загаманілі пра Ліндберга. Ліндберг усім падабаўся. І я сказаў:

— А я дык, напрыклад, люблю чорных герояў.

— Гэта што — мурынаў? — спытаўся Масэ.

— Не, чорных — у тым жа сэнсе, што чорная магія. Ліндберг — светлы герой. Ён мяне не цікавіць.

— Ага, — з'едліва прамовіў Буксэн, — спачатку паспрабавалі б самі, ці лёгка пераляцець Атлантыку.

Я растлумачыў ім, як сабе разумею чорнага героя.

— Анархіст, — падсумаваў Лёмэрсье.

— Не, — мякка адмовіўся я, — анархісты таксама па-свойму любяць людзей.

— Ну, значыць, увогуле нейкі вар'ят.

У гэты момант слова ўзяў Масэ, які больш за іншых разумеў у літаратуры.

— Я ведаю, які тып вы мелі на ўвазе, — сказаў ён. — Яго звалі Герастрат. Яму вельмі карцела праславіцца, і ён не знайшоў нічога лепшага, як падпаліць Эфескі храм, адно з сямі дзівосаў свету.

— А як звалі архітэктара храма?

— Не памятаю, — прызнаўся Масэ, — па-мойму, яго імя наогул невядомае.

— Няўжо? А імя Герастрата вы, значыць, памятаеце? Як бачыце, яго разлік быў не такі ўжо благі.

На гэтых словах размова скончылася, але я быў спакойны: прыйдзе час, і яны яе ўспомняць. Што да мяне, дык гісторыя з Герастратам, пра якога я раней нічога не чуў, мяне падбадзёрыла. Больш за дзве тысячы гадоў мінула з таго часу, як ён памёр, а яго ўчынак яшчэ зіхцеў, як чорны алмаз. Я пачынаў верыць, што лёс у мяне будзе кароткі і трагічны. Спачатку гэта мяне спалохала, але потым я прызвычаіўся. Вядома, калі паглядзець на гэтае пытанне з пэўнага пункту, яно здаецца пачварным, але з іншага боку — гэта надае кожнаму імгненню нейкую асаблівую сілу і прыгажосць. Калі я выходзіў цяпер на вуліцу, я адчуваў ва ўсім целе незвычайную моц. Я заўсёды меў пры сабе рэвальвер, тую самую штучку, што выбухае і робіць грукат. Але ўпэўненасці мне цяпер надаваў не ён, я сам быў яе вытокам: я ўваходзіў у тую пароду істот, што самі па сабе рэвальверы, петарды і бомбы. І аднойчы на астатнім крэсе свайго змрочнага жыцця, я мусіў выбухнуць і асвяціць увесь свет кароткім і зыркім полымем, падобным да ўспышкі магнію. У той час некалькі ночаў запар мне сніўся аднолькавы сон. Я бачыў сябе анархістам, што стаіць на дарозе, дзе павінен праехаць цар. Пад вопраткаю ў мяне хавалася пякельная машынка. У вызначаны час картэж паяўляўся, бомба выбухала, і мы ўзляталі ў паветра — я, цар і тры абвешаныя золатам афіцэры — на вачах у ўсяго натоўпу.

Цэлымі тыднямі цяпер я не хадзіў у кантору. Я гуляў па бульвары, сярод маіх будучых ахвяр, ці зачыняўся ў пакоі і абдумваў планы. У пачатку кастрычніка мяне звольнілі. Тады ўвесь вольны час я прысвяціў складанню ліста, які перапісаў у ста двух экземплярах:

«Пане,

Вы вядомы пісьменнік, і вашыя творы выходзяць трыццацітысячнымі тыражамі. І я скажу вам — чаму: таму, што вы любіце людзей. Гуманізм сядзіць у вас у крыві, і гэта вялікая ўдача. У вас святлее душа, калі вы ў кампаніі. Як толькі вы бачыце падобнага да сябе, вы, нават яго не ведаючы, ужо адчуваеце да яго спагаду. Вам прыемна бачыць само яго цела, і тое, як яно зладжана, і якія ў яго ногі, і што іх можна свабодна расставіць ці звесці, і асабліва — рукі: вам падабаецца, што на іх на кожнай ёсць па пяць пальцаў і што вялікім можна дастаць другія. Вы адчуваеце нейкую асаблівую асалоду, калі ваш сусед бярэ са століка шклянку, бо ў самой гэтай манеры браць ёсць нешта чыста чалавечае, тое, што вы так часта апісвалі ў сваіх творах, — не такое спрытнае і не такое хуткае, як у малпы, але — ці ж не праўда? — настолькі болей разумнае, інтэлігентнае. Вам падабаецца нават плоць чалавека, нават яго манера ступаць — нібы ў цяжкапараненага, што аднаўляе страчаныя ім функцыі, гэты яго выгляд, з якім ён нібыта пры кожным кроку нанава выдумляе хаду, — ну і, вядома, яго славутыя вочы, погляд якіх не можа вытрываць звер. Менавіта таму вам было так лёгка знайсці той адпаведны тон, каб расказаць чалавеку пра чалавека, — крыху сарамлівы, але заўзяты і палкі. Людзі кідаюцца на вашыя кнігі, як на ласунак, чытаюць іх ва ўтульных фатэлях, думаюць пра тую вялікую, няшчасную і ціхую любоў, што вы ім несяце, і гэта іх шмат у чым супакойвае — у тым, што яны брыдкія, у тым, што яны подлыя і баязлівыя, што ім настаўляюць рогі і з першага студзеня не павялічылі жалавання. І пра ваш апошні раман кожны з задавальненнем кажа: гэта добры ўчынак.

Вам, я думаю, будзе цікава даведацца, што можа быць чалавек, які не любіць людзей. Дык вось, гэты чалавек — я, і я настолькі іх мала люблю, што зараз пайду і заб'ю недзе з паўтузіна. Вы, напэўна, падумаеце: чаму толькі паўтузіна? Ды таму, што ў маім рэвальверы ёсць толькі шэсць набояў. Вось жа якая пачварная жудасць, праўда? І апроч таго — учынак, які не мае ніякага дачынення да палітыкі? Але ж я вам кажу: я не магу іх любіць. Я выдатна разумею, што вы адчуваеце. Але тое, што вас у іх вабіць, — ува мне выклікае агіду. Як і вы, я, вядома, бачыў людзей, якія з вялікаю годнасцю і дасведчанасцю жавалі свой харч, гартаючы левай рукой эканамічны часопіс. Але ці ж мая віна, што я з большай ахвотай прысутнічаў бы на трапезе марскіх коцікаў? Чалавек нічога не можа зрабіць з сваім тварам, каб гэта адразу не абярнулася гульнёю фізіяноміі. Калі ён жуе, не разяўляючы рота, куточкі губ у яго падымаюцца і апускаюцца, і гэта надае яму такі выгляд, нібы ён безупынку пераходзіць ад стану ціхамірнае супакоенасці да плаксівага здзіўлення. Вам гэта падабаецца, я ведаю, вы называеце гэта пільнасцю Розуму. А мяне праз гэта нудзіць — я і сам не разумею чаму; такі ўжо я нарадзіўся.

Каб паміж намі была толькі гэтая розніца ў гусце, далібог, я б вам не дакучаў. Але ж усё паварочваецца так, нібы на вас ляжыць нейкая боская ласка, а ў мяне яе наогул няма. Я вольны любіць ці не любіць гамара па-амерыканску, аднак калі я не люблю людзей — я астатні нягоднік і мне няма месца пад сонцам. Яны захапілі сабе ўвесь сэнс жыцця. Спадзяюся, вы разумееце, што я хачу сказаць. Ужо трыццаць тры гады я паўсюль натыкаюся на зачыненыя дзверы, над якімі напісана: «Ходу няма ўсім, хто не гуманіст». Усё, за што б я ні браўся, я вымушаны быў пакінуць; і заўсёды можна было выбіраць нешта адно: або гэта былі бясплённыя і асуджаныя на правал намаганні, або рана ці позна яны мусілі зноў жа абярнуцца ім на карысць. Тыя думкі, якія я не адрасаваў непасрэдна ім, — я быў проста няздольны іх выказаць, не мог іх сфармуляваць, і яны так і заставаліся ўва мне, як нейкае невыразнае арганічнае варушэнне. Усё, чым бы я ні карыстаўся, — я адчуваў, што яно не маё — гэта іх; словы, напрыклад: я хацеў бы мець свае словы, мае. Але ж тыя, што ёсць у мяне, ужо я не ведаю колькі разоў былі зацухмоленыя ў свядомасці іншых, яны самі выстройваліся ў маёй галаве такім жа парадкам, як прызвычаіліся гэта рабіць у другіх, — і я не без прыкрасці карыстаюся імі, калі пішу вам гэта пісьмо. Але гэты ўжо раз — астатні. Я вам кажу: трэба любіць людзей, іначай гэта ўсё роўна, што каб яны дазволілі вам халтурыць. А я не хачу халтурыць. Я зараз вазьму рэвальвер, выйду на вуліцу і пагляджу, ці можна нешта зрабіць супраць іх. Бывайце, пане. Можа так здарыцца, што я сустрэну і вас. У такім выпадку вы ніколі не даведаецеся, з якой асалодай я пушчу вам кулю ў лоб. Калі ж мы не сустрэнемся — і гэта найбольш верагодны выпадак, — пачытайце заўтрашнія газеты. Там вы ўбачыце, што нехта, на імя Поль Ільбэр, у прыступе лютасці забіў на бульвары Эдгара Кінэ пяць мінакоў. Але вам лепш, чым каму, вядома, чаго вартая наша прэса. А значыць, вы зразумееце, што я ніякі не «люты». Наадварот, я вельмі спакойны і прашу вас, пане, запэўніцца ў маіх найлепшых пачуццях.

Поль Ільбэр».

Я ўсунуў сто два лісты ў сто два канверты і напісаў на канвертах адрасы ста двух французскіх пісьменнікаў. Потым паклаў усё ў шуфляду ў маім стале, разам з шасцю блокамі марак.

Наступныя два тыдні я амаль не выходзіў і ўсяго сябе прысвяціў клопату аб злачынстве. Я глядзеўся часам у люстра і з прыемнасцю адзначаў перамены ў сваім абліччы. Вочы ў мяне павялічыліся, яны праглыналі ўвесь твар. Пад акулярамі яны здаваліся чорнымі, мяккімі, і я прымушаў іх круціцца, як дзве планеты. Прыгожыя вочы артыста і забойцы. Але пасля забойства, як я меркаваў, ува мне павінны адбыцца яшчэ глыбейшыя змены. Я некалі бачыў здымкі дзвюх прыгожых дзяўчат, служанак, што забілі і абрабавалі сваіх гаспадынь. Я бачыў іх здымкі да таго і пасля. Да таго — іх твары над гафтаванымі каўнерчыкамі былі падобныя на дзве цнатлівыя кветкі. Ад іх павявала гігіенай і прывабліваю чысцінёй. Валасы былі сціпла завітыя ў аднолькавыя хвалістыя кудзеркі. Але яшчэ болей пераканаўчае, чым завітыя кудзеркі, чым каўнерчыкі і тыповы выгляд, з якім сядзяць на прыёме ў фатографа, было іх сястрынскае падабенства — падабенства настолькі незвычайнае, што ў вочы адразу кідаліся іх крэўныя сувязі і адзіны роднасны корань. Пасля — іх абліччы ўспыхвалі, як пажар. На іх голых шыях ужо ляжаў цень блізкай сякеры. Паўсюль — зморшчыны, жудасныя зморшчыны страху і нянавісці, і глыбокія складкі, як дзіркі ўва плоці, — нібыта па твары прайшоў пазурамі шалёны звер. І вочы, тыя самыя: вялізныя, чорныя, бяздонныя вочы — як у мяне. Але цяпер ужо яны былі непадобныя. На кожнай па-свойму адбіўся ўспамін пра агульнае ліхадзейства. «Калі ўжо такое злачынства, — падумаў я, — дзе найбольшая доля належыць выпадку, здольна так перайначыць гэтыя сіроцкія твары — чаго ж тады можна чакаць ад злачынства, якое цалкам задумана і арганізавана мной?» Яно завалодае мною цалкам і перакроіць ува мне ўсю занадта чалавечую брыдкасць... Злачынства рассякае жыццё таго, хто яго ўтварыў, напалам. Напэўна, бываюць хвіліны, калі здаецца, што лепш адступіць, але яно — тут, у вас за спінай, яно загароджвае дарогу назад, як чорны, бліскучы мінерал.

Мне патрэбна была гадзіна, болей я не прасіў, — адна гадзіна, каб нацешыцца сваім ліхадзействам, каб адчуць яго страшэнны цяжар. І я зраблю ўсё, каб яна ў мяне была: экзекуцыю я вырашыў здзейсніць у самым пачатку вуліцы Адэсы. Я скарыстаюся панікай і паспею ўцячы, пакуль яны будуць падбіраць свае трупы. Дзеля гэтага мне трэба будзе перабегчы на другі бок бульвара Эдгара Кінэ і адразу павярнуць на вуліцу Дэлямбр. Каб дабегчы да дзвярэй свайго дома, мне хопіць трыццаці секунд. Тыя, хто будзе за мною гнацца, будуць у гэты момант яшчэ на бульвары Эдгара Кінэ, яны страцяць мой след, і, каб зноў на яго напасці, ім яўна спатрэбіцца не менш за гадзіну. Я іх буду чакаць у сябе і, як толькі пачую грукат у дзверы, перазараджу рэвальвер і стрэлю сабе ў рот.

Цяпер я дазволіў сабе крыху раскашаваць; я дамовіўся з карчмаром на вуліцы Вавэн, і ён, уранку і ўвечары, пасылаў мне розныя смачныя стравы. Пасыльны званіў, але я не падыходзіў да дзвярэй, і толькі счакаўшы колькі хвілін, крыху адчыняў іх і бачыў пакінуты на пляцоўцы доўгі кош з поўнымі талеркамі, над якімі падымалася пара.

27 кастрычніка, а шостай гадзіне вечара, у мяне заставалася семнаццаць з паловай франкаў. Я ўзяў рэвальвер, пачак з пісьмамі і выйшаў. Дзверы я паклапаціўся не зачыняць, каб пасля, калі зраблю сваю справу, як мага хутчэй вярнуцца дадому. Адчуваў я сябе нядобра: у мяне стылі рукі, у галаве пульсавала кроў і ў вачах свярбела. Я паўзіраўся вакол, убачыў вітрыны, гасцініцу «Эколь», канцылярскую лаўку, дзе звычайна купляў алоўкі, — і нічога не пазнаў. «На якой гэта я вуліцы?» — спытаў я ў сябе. На бульвары Манпарнас быў натоўп. Людзі штурхалі мяне, пынялі, білі локцямі і ўдаралі плячыма. Мяне несла і гайдала чалавечая плынь, але мне не ставала сілы праслізнуць паміж імі. Раптам я, нібы збоку, убачыў сябе ў гэтым натоўпе — я быў такі мізэрны, такі страшэнна самотны. Як бы яны маглі зрабіць мне балюча, каб захацелі! Мне было страшна ад таго, што ў кішэні ў мяне рэвальвер. Мне здавалася, што зараз яны здагадаюцца, што ў мяне там. Яны паглядзяць на мяне строгім вокам і потым, нібы з жартаўлівым абурэннем, скажуць: «Ай-ай-ай... што ж гэта вы...» — і ўчэпяцца сваімі чалавечымі лапамі. Лінчаваць! Яны будуць падкідаць мяне над галовамі, і я буду зноў ападаць ім на рукі, як лялька. Я палічыў, што будзе разумней адкласці выкананне плана на заўтра. Я пайшоў абедаць у кавярню «Пад купалам», што каштавала мне шаснаццаць франкаў восемдзесят. Семдзесят сантымаў, якія ў мяне заставаліся, я выкінуў у ручай.

Наступныя тры дні я заставаўся ў сваім пакоі, нічога не еў і не спаў. Я зачыніў усе аканіцы і не адважваўся ні запаліць электрычнасці, ні падысці да акна. У панядзелак нехта працяжна пазваніў мне ў дзверы. Я затаіў дыханне і крыху счакаў. Праз хвіліну пазванілі зноў. Я на дыбачках падышоў да дзвярэй і прыпаў да замочнай шчыліны вокам. Мне ўдалося разгледзець толькі кавалак чорнай тканіны і гузік. Тып пазваніў яшчэ і спусціўся па лесвіцы: я так і не ведаю, хто гэта быў. Уначы мне сніліся незвычайныя свежыя сны, пальмы, цякла вада, па-над нейкім купалам раскінулася фіялетавае неба. Смагі ў мяне не было — час ад часу я піў з-пад крана над ракавінай. Але мне вельмі хацелася есці. Апроч таго, мне зноў прымроілася тая чарнявая шлюха. Гэта было ў нейкім замку, які я нібы збудаваў сабе на Чорных Плато, за дваццаць вёрст ад бліжэйшых вёсак. Яна была голая, і мы былі абсалютна адны. Прыгражаючы рэвальверам, я прымусіў яе стаць на калені і загадаў бегаць на карачках; потым прывязаў да слупа і пасля доўгіх тлумачэнняў, што зараз буду рабіць, зрашаціў яе кулямі. Гэты сон настолькі мяне ўсхваляваў, што я мусіў здаволіцца. Потым я нерухома ляжаў у змроку, і ў галаве ў мяне было пуста. Мэбля раптам пачала рыпець. Была пятая гадзіна раніцы. Я аддаў бы, здавалася, усё, каб пакінуць гэты пакой, але не мог выйсці на вуліцу, бо там былі людзі.

Настаў дзень. Есці ўжо не хацелася, але цяпер чамусьці я пачаў пацець: кашуля на мне была ўся мокрая. На дварэ ззяла сонца. І тады мне падумалася: «У зачыненым з усіх бакоў пакоі Ён зашыўся ў змроку. Вось ужо тры дні, як Ён не есць і не спіць. Нехта званіў у дзверы, але Ён не адчыніў. А хутка Ён выйдзе на вуліцу і заб'е». Я выклікаў у самога сябе страх. А шостай гадзіне вечара вярнуўся голад. Я шалеў ад злосці, як сляпы натыкаўся паўсюль на мэблю, потым запаліў святло ў пакоях, у кухні і ў прыбіральні, пачаў спяваць на ўсю глотку, вымыў рукі і выйшаў. Мне спатрэбіліся добрыя дзве хвіліны, каб закінуць у скрынку ўсе пісьмы. Я соваў іх пачкамі па дзесяць штук. Некалькі канвертаў, відаць, папсаваліся. Потым я прайшоў па бульвары Манпарнас і апынуўся на вуліцы Адэсы. Спыніўшыся каля люстра на нейкай крамцы, што гандлявала кашулямі, я ўбачыў свой твар і падумаў: «Гэта будзе сённяшнім вечарам».

Я стаў ля пачатку вуліцы Адэсы, непадалёк ад газавага ліхтара, і пачаў чакаць. Міма прайшлі дзве жанчыны. Яны трымалі адна адну пад ручку, і бландзінка казала:

— Яны завесілі дыванамі ўсе вокны, а паказ рабілі самі ж з тамтэйшай знаці.

— Яны там усе што — галота? — спытала другая.

— Не трэба быць галотай, каб пагадзіцца на працу, за якую штодзень плацяць па пяць луідораў.

— Пяць луідораў? — прамовіла брунетка, уражаная сумай. І, праходзячы каля мяне, дадала: — Дый ім, напэўна, было забаўна пахадзіць у строях сваіх продкаў.

Яны пайшлі далей. Мне было холадна, але па целе ручаямі ліў пот. Праз пэўны час я заўважыў, што да мяне набліжаюцца тры мужчыны; я даў ім прайсці: мне трэба было шасцярых. Той, што ішоў злева, зірнуў на мяне і шчоўкнуў языком. Я адвёў вочы.

У сем гадзін пяць хвілін з бульвара Эдгара Кінэ адна за адной выйшлі дзве групкі. Спераду ішлі мужчына з жонкай і двума дзецьмі. За імі — тры старыя кабеты. Я ступіў наперад. Жанчына, відаць, вельмі злавалася, яна ўвесь час тузала хлопчыка за руку. Мужчына прамовіў цягучым голасам:

— Як ужо ён мне абрыдзеў, гэты смаркач.

Сэрца ў мяне білася так моцна, што нават балелі рукі. Я рушыў яшчэ крыху наперад і знерухомеў, спыніўшыся перад імі. Праходзячы, мужчына сказаў:

— Прабачце.

Тут я ўспомніў, што зачыніў дзверы ў кватэру, і мне зрабілася прыкра: цяпер давядзецца траціць каштоўны час, каб іх адчыніць. Людзі прайшлі. Я павярнуўся і машынальна рушыў за імі. Але страляць мне ўжо не хацелася. Хутка яны згубіліся на бульвары ў натоўпе. Я стаў і абаперся спінаю аб сцяну. Я чуў, як прабіла восем гадзін, потым дзевяць. Я стаяў і паўтараў сам сабе: «Навошта забіваць усіх гэтых людзей, калі яны і так ужо мёртвыя». Мяне разбіраў смех. Падбег нейкі сабака і пачаў абнюхваць мне ногі.

Побач прайшоў тоўсты мужчына, тады я схамянуўся і пайшоў следам за ім. Я глядзеў на тлустую складку ў яго на патыліцы, якраз паміж капелюшом і каўнерам плашча. Мужчына крыху хістаўся з боку на бок і шумна дыхаў. Выгляд у яго быў каржакаваты. Я выняў рэвальвер: ён блішчаў і пёк холадам пальцы, мне агідна было на яго глядзець. Я ўжо не вельмі добра памятаў, што з ім мушу рабіць. Я пазіраў то на рэвальвер, то на мужчынаў карак. Складка на карку ўсміхалася мне, як усмешлівы кплівы рот. Я думаў, ці не выкінуць рэвальвер у рышток.

Раптам тып павярнуўся і раздражнёна зірнуў на мяне. Я крыху адступіў назад.

— Я хацеў у вас... спытаць...

Мне здалося, што ён мяне не слухае. Ён глядзеў мне на рукі. Перамагаючы сябе, я закончыў:

— Вы не можаце мне сказаць, дзе вуліца Гетэ?

У яго быў мясісты твар, вусны дрыжалі. Ён не адказаў. І працягнуў руку. Я адступіў яшчэ і сказаў:

— Я хацеў...

У гэты момант я зразумеў, што зараз пачну крычаць. Я не хацеў: і выпусціў яму тры кулі ў жывот. Ён упаў з нейкім ідыёцкім выглядам на калені, і яго галава скацілася на левае плячо.

— Падла, — сказаў я яму, — паскудная падла!

Я кінуўся ўцякаць, паспеўшы адно пачуць, як ён кашляе. Потым з-за спіны ў мяне данесліся крыкі і тупат. Нехта спытаў: «Што здарылася, яны б'юцца?» — і адразу пасля закрычалі: «Трымай забойцу! Трымай забойцу!» Я не ўразумеў, што ўсе гэтыя крыкі датычаць мяне. Але яны мне здаліся злавеснымі, як выццё пажарнай сірэны, калі я быў маленькі. Злавеснымі і трошкі пацешнымі. Я бег з усіх ног.

Але я зрабіў недаравальную памылку: замест таго каб бегчы па вуліцы Адэсы ў бок бульвара Эдгара Кінэ, я спускаўся па ёй да бульвара Манпарнас. Калі я гэта заўважыў, было ўжо надта позна: я быў у самым натоўпе. Людзі паварочвалі да мяне здзіўленыя твары (асабліва мне запомнілася аблічча адной вельмі нафарбаванай кабеты, на якой быў зялёны капялюш з гэткім кутасікам). Я ўсё яшчэ чуў, як дурні з вуліцы Адэсы крычаць у мяне за спінай: «Трымай забойцу!» Чыясьці рука лягла мне на плячо. І ўсё змяшалася ў маёй галаве: я не хацеў паміраць задушаны ў гэтым натоўпе. Я яшчэ двойчы стрэліў. Людзі завішчалі і расступіліся. Я ўляцеў у кавярню. Наведнікі ўскочылі, але ніхто не паспрабаваў мяне затрымаць. Я прабег праз усю доўгую залу і зачыніўся ва ўмывальні. У рэвальверы заставалася яшчэ адна куля.

Прайшоў пэўны час. Я вельмі задыхаўся і ледзь пераводзіў дух. Вакол было незвычайна ціха, нібыта людзі маўчалі знарок. Я падняў рэвальвер да вачэй і ўбачыў яго круглую чорную дзірку: адсюль вылеціць куля, і порах апаліць мне твар. Я апусціў руку і пачаў чакаць. Нарэшце я пачуў, як яны па-воўчы падкраліся да дзвярэй; калі меркаваць па шорганні ног, іх было, відаць, цэлае войска. Яны крыху пашапталіся і зноў змоўклі. Я ўсё яшчэ моцна дыхаў і думаў, што яны, за сцяной, таксама чуюць маё сапенне. Нехта паціху наблізіўся і пакратаў дзвярную ручку. Ён стаяў, пэўна, збоку, прыляпіўшыся да сцяны, каб не трапіць пад кулі. І ўсё роўна ў мяне ўзнікла пякучае жаданне стрэліць — але астатняя куля была мая.

«Чаго яны чакаюць? — падумаў я. — Каб яны кінуліся на дзверы і адразу высадзілі іх, я не паспеў бы нават застрэліцца, яны схапілі б мяне жывога». Але яны не спяшаліся, яны давалі мне поўную магчымасць памерці. Падлы! Ім было страшна.

Праз пэўны час я пачуў голас:

— Гэй, адчыняйце, вам не зробяць нічога благога.

Запанавала маўчанне, і той жа голас сказаў:

— Вы ж разумееце, што вам не ўдасца ўцячы.

Я не адказаў, я па-ранейшаму задыхаўся. Каб надаць сабе смеласці стрэліць, я паўтараў увесь час: «Калі яны мяне возьмуць, яны мяне будуць біць. Яны выб'юць мне зубы, а можа, і вока». Мне вельмі хацелася ведаць, ці памёр той таўстун. Можа быць, я яго толькі параніў... а дзве іншыя кулі, можа быць, зусім не зачапілі нікога... Яны нешта там рыхтавалі; па-мойму, яны цягнулі па падлозе нейкую цяжкую рэч? Я хутчэй сунуў рулю ў рот і моцна яе закусіў. Але я быў няздольны стрэліць, я не мог нават пальца пакласці на курок. Усё зноў ахінулася ў цішыню.

Тады я адкінуў убок рэвальвер і адчыніў ім дзверы.