Големата вода

Таткото Лентеноски или пустињак на годишните времиња

Во домот најмалку трипати во месецот доаѓаа одговорни другари, добротвори, благородни луѓе, граѓани, татковци, мајки во потрага по своите деца, задолжени активисти, предавачи, артистички трупи, поети, морнари, секакви гомнари, потоа некои си другар и другарка Лажоски, маж и жена или брат и сестра, чудовишта, инспектори по здравје и хигиена, едни вечно гладни луѓишта. Проклет да бидам, со товари пред нив мораа да редат кога ручаа. Добро, нека јадат, не ми беше за храната, сите крадеа. И воспитувачи и учители, од ред. Ги замразив, и тоа од с`е повеќе во домот, поради нивната крајна нечувствителност, лицемерност, несовесност. Проклет да бидам, за нив само едно како да беше важно — чинијата, да се треска, постојано да се треска. На дело, што се вели, ги замразивме. На најприроден начин, проклет да бидам, една таква омраза. Тие колку да беа умни и учени, колку илјадипати подобро да ги знаеја новите закони и по нив најправедно да се однесуваа, во тоа не можеа да имаат право по никој закон. Проклет да бидам, во кој закон може да се предвиди таков црн параграф воспитувачите на најдрзок, најгруб начин да поткрадуваат од бедното следување што му припаѓа на едно дете? Отворено и бесрамно ни кусеа од лебот; го однесуваа во своите чанти. Зар во нивните големи чанти, проклет да бидам, носеа некакви книги, наука. Нели такво нешто прават подлеци, кој се осмелува од гладни деца да скуси, од нивниот касај да дрпне? Какви луѓе можеа тие да бидат, какво е нивното поведение? Проклет да бидам, поведение. Како можеше тогаш таквиот нешто убаво да ти всади во душата, со унија да ти сипат од таквата наука — ништо не се задржува в глава, од едно ти влегло, од друго ти излегло. Не ти е умот во неговите можеби поучителни, корисни зборови, не оти го слушаш тој час, ти просто го гледаш како те краде, како лакомо с`е слади, следи. Таму ти е сиот ум, — тој ти вели, сонце, зрак, или ангел, враг, а ти си мислиш, пекол, мрак, арамија, подлец, крадец, од тебе ќе учам ука, така не било, ако сакал цел живот неук и слеп да останам. Проклет да бидам, тоа беше во нашите мисли. Сеедно ги гледавме како јадат; па се случуваше и кога ќе се проѕеваа да им речеме, — На здравје, крв да ви се стори! Или, — Благопријатно, големи успеси, да ви се плодат! Колку да си неразумен и неук, чувствуваш нешто неправедно, тиранско. Душата ти ја украле, чиниш, во неа ја забодиле својата ненаситна муцка. О, тие луѓишта, хигиенисти! Се колнам, сите извештаи од ред беа со иста содржина. Состојбата одлична, особено во третото тримесечје подобрена, стоотстотна. Семејството Лажоски како фабриканти се однесуваа, туку исфрлаа извештаи, шупливи макарони. Проклет да бидам, на сите сектори лагата цутеше како пиреј. Се колнам, стоотстотна лага. Подоцна многумина со тој касмет си прибавија одлични карактеристики. Проклет да бидам, се издделија како нешто особено.

Морам да признаам, од сите што навраќаа во домот по каква било работа денес уште за стариот Лентеноски можам да си спомнам живо, со радост. Проклет да бидам, со неизмерна радост. Секојдневно тој доаѓаше во домот и со своето како глувче подвижно коњче на малечка двоколка ни носеше леб. С`е уште среќно си спомнувам за тоа прекрасно старче и за оној црн леб донесен во двоколката. Но тука имаше и нешто друго, пред стрикото Лентеноски татенцето како да ја немаше онаа страшна сила и суровост. Колкупати во својата најлуда, безумна постапка ќе се запреше кога ќе го чуеше слаткото ѕвонење на копитцата од коњчето по калдрмчето, кога ќе го чуеше веселиот, потпевен глас на стрикото Лентеноски. Тој на чуден начин му го скротуваше бесот, од грубиот човек завчас правеше добар, од поулавениот — благоразумно суштество. Стрикото Лентен беше единствениот обичен, незначителен човек што имаше таква сила над татенцето. Токму тоа, таква голема, чудесна моќ да го запре во најголемиот бес.

Најчудно беше што тој одвреме навреме туку ќе ја дувнеше некаде, ќе се изгубеше. Го немаше со денови, со месеци, понекогаш помислувавме дека веќе никогаш нема да се врати. Каде одеше, зошто толку се кршеше, никој не знаеше. Еден господ, што се вели, и неговата слаба душа тоа го знаеја. Но точно кога мислевме оти повеќе нема да се врати, тој одеднаш, сосема ненадејно, туку ќе се јавеше, како да изникнал од правта. Туку некоја рана изутрина ќе ве пробуди она слатко ѕвонкање на коњчето, тоа негово непрестајно весело мрморење, потпевнување. И преку ѕидот да беше ние веќе го гледавме како доаѓа, проклет да бидам, како некој голем маршал. О, стриче Лентен, сонот ви се позлатил. Се вратил стрикото Лентеноски, слушате како говорат децата и сите како под команда тојчас ќе летнат кон влезната врата за да го пречекаат.

— Ехеј, чичко Лентен! — јавуваа, некој случајно да не заспал, секој мораше да го поздрави неговото доаѓање.

— Лентен, Лентен! — од сите страни доаѓаше весела плискотница, еден врз друг, преку ред, кој попрв да му ја стисне раката. Се поздравувавме како стари големи пријатели.

Со време навикнавме на неговите с`е почести исчезнувања, на неговиот чуден живот. Токму затоа постарите домци измислија посебно име за стрикото Лентеноски, го викаа пустиник на годишните времиња. Секогаш кога се враќаше од неговиот, за нас многу необичен пат, тој неизоставно ни донесуваше по една приказна, и тоа секогаш сврзана со годишните времиња. Ако беше лето, тогаш човекот од приказната одеше по прашлив пат, низ суви, пусти полиња, низ изгорени села. Стрикото Лентен напамет ги знаеше сите села и избројуваше еден милион непознати краишта. Човекот долго, непрестајно патуваше. Проклет да бидам, измачуван од жедта, со часови без водица, со изгорена душа. Се колнам, така тој секогаш беше сам, на пат.

— Каде одеше човекот? — ќе прашаше некое од децата во треска, со солза во око.

— Па човекот, мило мое, — нежно ќе му речеше стриче Лентен, — човекот одеше по селата и по сите населби, по сите градови и домови, мило мое.

О, ние веќе знаевме, се колнам, колку и да беше тежок, мачен тој пат, сонцето немилостиво, патот отровен, тој издржуваше, ништо не можеше да го задржи, мило мое.

— Што бараше човекот, стриче Лентен? — тихо, со страв ќе прашаше некое од децата.

— Човекот што бараше, ха, — ќе го сукнеше малку генералското мустаче стрикото Лентен, ќе намигнеше одвисоко, весело, па како којзнае колку да размислува гледа, гледа во детето и најпосле ќе рече: — Ами, ништо мило мое! Пустиниче некое, хе!

Во таков час тој секогаш некако вардеше да ја скубне, измислуваше секакви итроштини, стоеше на нога, коњчето го тераше да наведнува глава, да биде учено момче, да поздравува ученици, зашто тоа се многу учени луѓе, умни, зашто младите момченца се исто така едни такви добри коњчиња, благородни. Потоа ќе почнеше да мјаука како маче, да испушта секакви гласови, како сојка, како кукавица. Измислуваше илјадници, илјадници други игри, само некако да се ослободи. Но тоа беше невозможно, од сите страни беше заграден со нашите жедни, заискрени погледи. Нашите погледи го молеа, му велеа, — речи ни старче, речи ни стриче Лентеноски, речи ни што барал тој човек?

По неколку векови и тоа го дознавме. Човекот ги барал своето семејство, својата куќа, своите деца, мајката на своите деца. Проклет да бидам, тоа барал човекот.

Со треска во гласот потоа некое од децата ќе се осмелеше да праша:

— Ами ги нашол ли човекот своите деца, чичко Лентен?

Тогаш стрикото Лентеноски шеретски ќе си ја позанишаше главата лево-десно, ги нашол, не ги нашол, ништо не разбирате. Потоа дури тој почнуваше да ни раскажува со оној негов благ, добродушен глас.

— На самиот пат човекот го пресретнала есента, мило мое! Страшната есен!

— Ох, проклета, — туку ќе ни се откинеше од градите, — проклета есен, ќе проколневме.

— Проклета есен, — шепнеше и стариот Лентеноски, — проклето лошо време, — испушташе една кратка, далечна насмевка, тоа како залутан зрак на небото во бура, тоа како виножито во пролет над полињата. Проклет да бидам, стариот Лентеноски имаше виножито во очите.

Потоа доаѓаше приказната за есента. Врнеа силни дождови, црни, матни. Се превртуваше сета земја, се губеа сите патишта. Човекот пак како ништо да не се тие страшни, студени дождови. Човекот како ништо да не е штурата есен, темните и страшни дрвја, оголени мртви. На човекот како да не му е грижа за есента, човекот ништо го продолжува својот пат. Низ студени, низ страшни води, низ калишта, низ трње. Секаде каде што ќе стигнеше се береа околу него, се чудеа каков е овој каллив, нечист човек, од каде е, што ѓавол е, никој не се осмелуваше да му пријде поблиску. Се плашеа да разговараат со него, се плашеа да го пуштат преку праг, се плашеа да му го гледаат лицето. А тој ништо, проклет да бидам, ништо не сакаше од луѓето. Ни леб, ни вода, ни постелка, се колнам, ги бараше само своите деца.

Не му веруваа, со голема неверица ги вртеа главите. Го оставаа сам велејќи му:

— Што н`е прашаш нас несреќнику! Ене ти ја власта, оди кај власта, таа знае!

— Оди, оди!

— Море каков неразумен човек, да не е нешто грешен, — велеа луѓето, — што, и животното побргу би разбрало, види го како гледа, какви му се очите!

— Грешен да му земеш една ластагарка, ќе види убаво!

— Што, можеби и не е човек, — се поплукуваа жените в пазува, па потоа врескајќи ги собираа децата околу себе како квачки и се заклучуваа дома.

— А тој, стриче Лентен, — некое дете праша липајќи.

Чичкото Лентен тогаш замолчуваше подолго; чудно изгледаше тоа мало човече во тој приквечерен час, среде децата, во пустиот, во глувиот дом. Молчеше, како уловено, слабо врапченце. Со ситни, живи очиња гледаше од дете во дете, сега и ние молкнувавме. Настануваше најглувиот час во домот. Проклет да бидам, с`е молкнуваше. Се чинеше, во тој миг, чичкото Лентеноски како да старееше за илјада години наеднаш, неповратно. Проклет да бидам, илјада години изгубен живот. Колкупати бевме решени да не го прашуваме за слични нешта, но никогаш не си достојувавме на зборот. Некој лош ѓавол не колкаше, не ни даваше мир.

Еднаш, сепак, ја чувме сета приказна.

Тоа било во зима, првата зима по војната, човекот се вратил во својот дом од војната и не го нашол својот дом. Човекот имал жена и две деца. Му рекле дека заминале во некое далечно, планинско село. Таму останале до пролетта, му рекле, жената ја нашле мртва во планината, со нарамниче дрва, завеана од снег. Сигурно им било студено на децата, живееле во некоја колипка на крај село. Проклет да бидам, сигурно многу им било студено на децата штом мајката во таков страшен, виуличлив ден морала да оди по дрвчиња во планината. Мајките не се плашат од снег, од ништо не се плашат мајките кога им студи на децата. Проклет да бидам, мајките се без страв, имаат само еден страв, своите деца. Златните мајки, златната наша мајка. Се колнам, тоа е единствениот страв што живее во нив, децата. Пролетта отпатувале и синовите. Некаде пред пролетта, со ветриштата, кога почнуваат да се топат снеговите. Најпрво се изгубило помалечкото, еден ден не се вратило во колипката. Можеби тоа дете пошло да ја бара мајката, проклет да бидам, можеби пошло по својата мајка. Потоа го нашле во полето, во една нива кога сосема се истопил снегот, некој орач во орањето, лежело наземи како некоја малечка птица со склопени крилја, падната, сигурно убиена од северниот ветар. Како да си спиело, со лице на топлата земја, меѓу жолти полски тревки, меѓу мали, штотуку родени бубалчиња. Проклет да бидам, орачот мислел детето спие, сонува. Тогаш пошол и поголемкиот, сам, како некое мало облаче се веел по патот. Бргу-бргу изминало по патот, здраво и живо. Каде одело, што одело, не знаеле, не го прашале. Дете, што да се праша. Било заедно со своето шарено кученце Буби, весело трчкале по раскопнетиот снег, греело сонцето. Проклет да бидам, сонце.

Потоа, така трчајќи, детето и кученцето стигнале до некое друго село, непознато, пошле в град, го виделе на некој брег, крај голема вода, со часови лутал заедно со кученцето, си играле со брановите, го однесле во некој дом…

Таа вечер не го чувме ѕвоното што н`е викаше за строј. Никој немаше желба да се одлепи од местото, да го остави сам стрикото Лентеноски. Таа вечер, проклет да бидам, и последниот серко можеше да издржи секаква казна.

— Што ви е, мали ѓаволи? — избезумено викаше дежурниот воспитувач. — Ќе се построите или не, ќе бидете казнети, ќе останете без вечера!

Цела ноќ можеше да вика по нас, глупавиот пак да не имаше некоја друга работа, — беше слеп, не гледаше. Се колнам, ние веќе не бевме во домот. Ние бевме далеку, многу далеку, на пат. Бевме низ полињата, низ селата, низ пештерите, низ снегот, низ водите, низ непознатите населби и градишта, низ сите домови, насекаде каде што се толчеше, точеше тој човек. Проклет да бидам, насекаде ние бевме со него, заедно. Н`е удираше црн дожд, н`е убиваше силно сонце, се пробивавме низ најстрашна снежна фуртуна, не, ништо не можеше да н`е врати од тој пат, да н`е оддели од тој човек. Секаде каде што ќе сретневме луѓе, познати и непознати, добри и лоши, на сите им го кажувавме името на нашата мајка, името на нашиот татко, имињата на нашите сестри и браќа, нашите кришни знаци. О, господе, можеби сега тие имаа други имиња, други знаци, можеби тие сега беа Унгарци, Руси, Полјаци, Французи, Чеси, Германци, им го кажувавме прекрасниот сон за родниот крај, каде беше тој, нели си спомнувавте, имаше еден рид, еден рид со сонце изутрина, па потоа една мала рекичка, оттаму реката пак се протегаше шума, една сребрена, една златна шума и небото над неа исто такво, нели… А можеби пак ние бевме заедно во еден дом, во една соба, проклет да бидам, можеби оној Методија Гришкоски е твојот брат, изрод, невозможно… Се колнам, не си ги познававме сестрите, браќата, о, ние мораме да ги пронајдеме, ништо не ќе може да н`е врати од тој пат.

— Ќе бидете затворени во подрумот, — избезумуваше Оливера Срезоска, помошник-управителот.

Не стана никој, сите бевме сити. Како слепи, како земени потоа кој каде му гледаа очите тргнавме низ двориштето, низ спалните. Место не н`е земаше, де се качувавме во собите, де излегувавме, се колнам, патувавме со тој човек.

Уште истата ноќ стриче Лентен се изгуби. Беше доцна лето, можеби есен, се селеа птиците, никој точно не знаеше. Се колнам, сите деца беа со стрикото Лентеноски, од с`е најмногу сакавме да се врати. Уште еднаш да се врати заедно со својот син и, ако сака, потоа никогаш повеќе нека не доаѓа во домот. Проклет да бидам, секоја изутрина разбуди се и туку гледаш сите деца како зајаци ги начулиле ушите, се вратил ли стриче Лентен, — ќе го чуете доаѓањето на количето и нешто ве подмамува, мислите пак се вратил, без душа се стрчувате во двориштето. Голи, боси. Одвај срцето издржува додека не се отвори таа проклета врата, иако знаете дека не е тој, чекате. Тоа потраја неколку векови.

Зимата на 15 февруари тој се врати. Тоа беше изутрина, бевме во строј. Ја пеевме химната. Проклет да бидам, химната. Но кога низ вратата тивко, како глувче се мушна стриче Лентен, кога ја видовме неговата подгрбавена, смалена фигура, сите како под команда занемевме. Тој како да сакаше да се одмори, малку се позадржа крај вратата. Тогаш едно од децата, едно мало ѓаволче како стрела излета од стројот и како давено од некого очајнички крикна:

— Татко Лентен! — проклет да бидам, со сета сила му се висна околу вратот, — татко Лентен, мрмореше, знаев оти ќе се вратиш, непрестајно мрмореше, знаев, ти си мојот татко!

— Сине, синко мој, мило мое, — го зеде чичко Лентен и, веќе не изустувајќи ниеден друг збор, полека, полека како крадец ја шмугна зад врата.

Татенцето Аритон Јаковлески, како ништо да не се случило, ни даде знак да продолжиме со пеењето на химната. Проклет да бидам, првпат ја запеавме од с`е срце, првпат со љубов. О, требаше да го видите Кејтеновиот син. Тој толку беше занесен, отпатуван, што не забележал дека завршивме со пеењето, дека знамето веќе се вееше. Тој во својот занес продолжи да пее. Проклет да бидам, тој пееше.

Чудно, невистинито, магично звучеше неговиот слаб, зарипнат глас. Проклет да бидам, кога се пее химната мирно се стои, Кејтен пееше слободно, среќно пееше, а ние сите стоевме мирно, во строј. Сигурно не н`е видел, сигурно беше на едно од оние негови таинствени, големи скитничења… О, голема, о, слободна водо! Срцето кликаше од радост.

Суша. Сушата траеше неколку векови. Проклет да бидам, сета земја се исуши. Се колнам, с`е изгоре. Додека траеше сушата, се наоколу беше немо, не се движеше. Сонцето беше погодено в срце, се топеше. Крвавеше. Секој ден гледавме како сонцето умира. Проклет да бидам, сонцето умираше. Што ќе биде ако сонцето умре, вакви глупави мисли ни се родија. Ако сонцето умре, нели на земјата ќе се спушти тежок, вечен мрак, — ќе умрат и дрвјата и убавите треви и, сигурно, не ќе се видува кога птиците ќе летаат, кога бистрите води ќе течат. С`е ќе се претвори во мраз, дрвјата, тревите, билките, водите, воздухот што го дишиме, а можеби и самото сонце. О, боже, колку се исплашивме! Има ли мајка сонцето, прашаше некое брливо детенце, сакаше да знае дали сонцето има мајка. С`е на светов има мајка, ни рече мајка Верна Јаковлеска, и сонцето има мајка. Сигурно, проклет да бидам, с`е има мајка. Токму така, тоа е најубаво нешто, мајка. Но таквото прикажување не му се допадна на татенцето Аритон Јаковлевски. Слушај, бабичке, `и рече строго, одвај задржувајќи се да не избувне, — немој светештва да ми шириш, знаеш со светците сме начисто. Проклет да бидам, начисто. Потоа старичката без збор се прибра во своето сопче и долго не се појави. Сушата траеше сто, илјада векови. Не ги видовме ниту Сентерлевиот рид, ниту Големата вода. С`е бегаше, исчезнуваше. Сигурно затоа владееше толкава глувост, се плашевме. Проклет да бидам, сигурно тоа беше страв.