На ростанях

— А я, брат, думаў, ці не летаргічным сном ужо заснуў ты,— сказаў Турсевіч.

— Затое ж выспаўся, як ніколі ў жыцці,— адказаў Лабановіч. Трошкі памаўчаўшы, ён заўважыў: — Можа, яно і не кепска было б, каб заснуць на нейкі год і не прачынацца.

Турсевіч паглядзеў на яго і сказаў, цяжка ўздыхнуўшы:

— На адзін год, можа, і малавата.

XXX

Кожная новая змена ў абставінах, ці яна добрая, ці благая, выводзіць чалавека з абыклай раўнавагі. Яго агортваюць новыя пачуцці, новыя мыслі і разважанні — у залежнасці ад таго, на які шлях у сілу тых ці іншых акалічнасцей ступае чалавек. Так здарылася зараз і з Лабановічам. Праўда, у яго цяпер не было ніякага акрэсленага шляху, ён проста апынуўся на ростанях, выбіты з каляіны так ці іначай усталёванага жыцця. Такое становішча яго не дужа засмучала. Наадварот, у гэтай неакрэсленасці была і нейкая свая прываблівасць: цікава ж ведаць, чым яно ўсё скончыцца. Выдаленне з настаўніцкай пасады не палохала, бо ён ужо звыкся з такою думкаю, і яно не будзе для яго нечаканасцю. А вось як пойдзе жыццё яго далей, што станецца з ім у наступныя дні, як паставяцца да яго ўсе знаёмыя і прыяцелі, калі ён застанецца без службы, у гэтым і заключаецца цікавасць. Ды пакуль служаць рукі і ногі, сіла і здароўе, ён не згіне. Ніякай працы ён не баіцца, бо змалку прызвычаіўся да яе... Наогул жа многа ўперадзе такіх падзей, якіх зараз і не згадаеш. Важна адно — быць жывому, жыць і змагацца.

На другі дзень пасля таго, як прачнуўся Лабановіч, каля школьнага ганка ўжо стаяла фурманка дзядзькі Нічыпара Кудрыка, таго самага, што першы раз прывозіў яго ў Верхань. Лабановіч дагадваўся аб прычыне такога паспешнага ад’езду яго прыяцеля і госця, але маўчаў пра гэта: навошта прычыняць чалавеку прыкрасць? Турсевіч жа са свайго боку стараўся не выявіць сапраўднае прычыны ад’езду, паводзіў сябе так, як бы яму вельмі і вельмі хацелася пабыць яшчэ ў Верхані, ды нічога не паробіш: трэба ехаць! Ён даволі шчодра расплаціўся з бабкаю Параскаю за паслугі. А бабка была спахмурнелая і невясёлая. Яна ўжо ведала пра «нейкія» непрыемнасці ў свайго «манашка», і ёй было шкада, што яго пакідаюць у такі час аднаго.

— Ну, мой дарагі Андрэй,— Турсевіч ціснуў руку Лабановічу і абдымаў яго. — Заставайся здаровы, шчаслівы! Можа, усё яшчэ абыдзецца... Не прымай блізка да сэрца гэты непрыемны выпадак, трымайся! А калі што, дык і я цябе не забуду.

— Дзякуй, дружа, за добрае слова. Няхай жа будзе светлая твая дарога. Жадаю поўнай удачы!

Сябры абняліся, пацалаваліся. У Турсевіча на вачах нават паказаліся слёзы. Лабановіч правёў яго да фурманкі. Турсевіч усеўся ў каламажцы, зняў шапку, памахаў прыяцелю. Фурманка рушыла з месца.

Пісар Васількевіч, адсунуўшы край фіранкі, потайкам пазіраў са свайго пакоя на развітанне сяброў. Пра здарэнне з суседам яму не было яшчэ вядома. Але пісар быў і таму рады, што ненавісная для яго Дзяржаўная дума скончыла сваё існаванне, а гэта, напэўна, не дужа радавала Лабановіча.

Пастаяўшы на ганку, пакуль фурманка не знікла на павароце, Лабановіч вярнуўся ў свой пакойчык. Дык так: ён ізноў адзін, быць можа, як ніколі. На сэрцы было сумна. Ад’езд Турсевіча яшчэ болей паглыбляў гэту сумоту. Няскора сустрэнуцца яны, а калі і сустрэнуцца, дык ужо не будзе той радасці, што звычайна ўзнікала пры іх спатканнях. Разыходзяцца іхнія дарогі ў розныя бакі — і ў простым, і ў пераносным сэнсе.

— Ізноў мой манашак адзін,— паспачувала бабка, увайшоўшы ў пакой, і абарвала мыслі Лабановіча.

— Дарма, бабка Параска, адны мы прыходзім у свет, у адзіноце і пакідаем яго.

— Ну, вось ужо сказаў: пакідаем свет! Няхай пакідаюць яго ліхія людзі, а вам жыць яшчэ ды жыць і не аднаму, а з прыгожаю жонкаю!

I пры гэтым бабка хітра паглядзела на Лабановіча.

— Якраз і добра, што няма жонкі, лішні быў бы клопат.

— Чаму ж гэта так? — не паверыла бабка Параска, але засмуцілася, а потым запытала: — Скажыце, панічок, што з вамі здарылася? Нешта я не ўцямлю. Той паніч, што паехаў, казаў: нядобры выпадак налучыў твайго настаўніка. Дый вы так гаворыце, што я сама гэта бачу.

— Нічога страшнага не здарылася. Пачакаем трошкі, і ўсё стане ясна,— адказаў Лабановіч.— Вось таго настаўніка, што быў тут перада мною, перавялі ў другую школу. Дык могуць перавесці і мяне. Могуць нават і зусім выдаліць.

На дробны маршчыністы твар бабкі легла засмучэнне.

— I нікуды не перавядуць і не выдаляць,— запратэставала яна.— I не трэба так гаварыць!

— Трэба меркаваць, бабка Параска, і так і гэтак ды болей гадаць і пра ліхі канец, каб тое ліха не было для нас нечаканым.

— Ай! Гаворыць немаведама што. Вось пайду ды на картах паваражу: яны скажуць мне ўсю праўду.

Яна пайшла ў сваю каморку, выняла з-пад сенніка калоду старых, як і сама яна, карт, прысела на табарэцік каля невялічкага століка, што стаяў пры пасцелі, патасавала сваім манерам і пачала спаважна раскладваць іх на восем кучак па тры карты ў кожнай. Калі такім чынам карты былі разложаны, а ляжалі яны тварам уніз, бабка Параска пераварочвала кучкі ў тым жа парадку, у якім раскладала іх. Кожная тройка карт мела сваё прызначэнне: «для дому», «для лёсу», «для шчасця», «для дружбы» і г. д. Перавярнуўшы адну карту, бабка Параска пільна ўглядалася. У першай кучцы пасярэдзіне аказаўся вінны туз, а з краю — званковая дзевятка, з другога — храстовы ніжнік, гэта значыць — Лабановіч. Бабка незадаволена паківала галавою: такое спалучэнне карт было не ў руку настаўніку, бо яно азначала невясёлыя думкі, згрызоты і цяжкі клопат. Нічога добрага для настаўніка не было і ў другой, і ў трэцяй, і ў наступных кучках карт. То замешваўся нейкі злы і хітры мужчына, то непрыязная жанчына, то сумная дарога. Бабка зусім засмуцілася. Яна змяшала карты, ператасавала як мае быць ды ізноў пачала новую раскладку. Але і на гэты раз нічога добрага для Лабановіча не варажылі карты. А бабка не хацела мірыцца з гэтым. Шмат разоў раскідала яна карты, і толькі тады заспакоілася, калі характар варажбы змяніўся ў лепшы бок.

Павесялеўшая бабка Параска паказалася на парозе настаўнікавай кватэры.

— Ну, што я вам казала: усё будзе добра! — прамовіла яна.— Вось ідзіце ды гляньце, што кажуць карты.

— Але ж ты, бабка, нешта вельмі доўга варажыла,— заўважыў Лабановіч.

Бабка хітра ўсміхнулася.

— Бо я хацела як найлепей вываражыць для вас.

Лабановіч дагадаўся, чаму так доўга варажыла бабка, але не сказаў ёй гэтага. Яна ж так хацела, каб усё скончылася шчасліва для настаўніка!

— А што ж там вываражылася? — запытаў ён, каб не пакрыўдзіць такой жычлівай да яго бабкі.

— А вось зайдзіце ды пацікаўцеся.

— Ды я ж нічога не разумею на картах.

— А я вам раскажу, што карты паказваюць.

Восем кучак карт бабка размясціла ў тры радкі: у двух радах па тры тройкі, а ў трэцім — дзве.

— Вось зараз усё відно як на далоні,— прыступіла бабка да тлумачэння і сказала, паказаўшы на першую тройку:

— Ад высокага начальніка да вас прыйдуць дужа прыемныя весткі, якіх вы і не чакаеце.

— Гэта вось ён — высокі начальнік? — запытаў Лабановіч, ткнуўшы пальцам у званковага караля, што быў у першай кучцы карт.

Бабка Параска дакорліва паглядзела на настаўніка.

— Так паказваюць карты,— заўважыла яна.— I не смейцеся, бо можаце спалохаць сваё ўласнае шчасце.

— Ды я, бабка, не смяюся, хоць мне і смешна, што такі бамбіза, як званковы кароль,— высокае начальства.

— А чаму ж не высокае? Кожны можа быць высокім, калі яму пашанцуе і Бог дапаможа... Гледзячы, хто і што яго высока падыме.

— Ды ты, бабка, проста мудрэц! Твая праўда: каму пашанцуе, той і ў лапцях танцуе. Шкада толькі, што верыш у карты.

Бабка хацела перш пакрыўдзіцца, бо ёй здалося, што настаўнік насміхаецца. Але яна стрымалася і толькі з дакорам прамовіла:

— Ну, калі вы не верыце картам, дык нашто і варажыць?

— Мілая бабка Параска! — горача сказаў настаўнік.— Веру я ці не веру, гэта адно. А самае важнае, дык гэта тое, што мне цікава паслухаць, асабліва калі сама варажбітка такая слаўная і разумная, як ты, бабка Параска.

Бабка была зусім абяззброена, а Лабановіч яшчэ дадаў:

— А тое, што я пасмяяўся са званковага караля, дык ты махні рукою — рыжы бамбіза змрочнага выгляду! Я толькі падумаў: хто ж з высокага начальства ўвасобіўся ў вобраз званковага караля? I сам сабе адказаў: гэта наш дырэктар народных школ, стацкі саветнік, барадаты Акаронка. I сапраўды, у яго падабенства ёсць са званковым каралём: абодва барадатыя, абодва гарбаносыя, абодва панурыя. А ўсё разам — абодва дурні.

Бабка Параска не магла ўтрымацца супраць такой жартаўлівасці і весялосці свайго настаўніка і сама разрагаталася. А потым, крута змяніўшы вясёлы настрой, сур’ёзна сказала:

— Вось тое, што вы смеяцёся і мяне рассмяшылі, ёсць той добры знак, што з вамі нічога прыкрага не здарыцца.

I як бы ў пацвярджэнне слоў і варажбы бабкі Параскі на другі дзень Лабановічу прынеслі пакет з воласці. Пакет быў даволі ёмкі. Лабановіч выняў з канверта паперу, дзе за подпісам дырэктара народных школ Мінскай губерні Акаронкі выказвалася падзяка настаўніку Верханскай школы Лабановічу за ўзорную падрыхтоўку вучняў да экзаменаў.

XXXI

Вярнуўшыся з Мікуціч, Лабановіч не адзін раз прыгадваў хутар Антаніны Міхайлаўны, яе самую і сваю вучнёўку Лідачку. Трэба ж усё-такі зайсці да іх і так ці іначай давесці справу з навучаннем да канца. Абставіны ж зараз зусім іншыя: не сягоння-заўтра яго, Лабановіча, са школы звольняць. У гэтым ён ніколечкі не сумняваўся. Не паможа і падзяка дырэкцыі народных школ. Паведамленне паліцыі аб нелегальным сходзе настаўнікаў у Мікуцічах, як відаць, яшчэ не дайшло да высокага начальства. Гэта высокае начальства кожны раз, калі аб ім думаў Лабановіч, нагадвала варажбу бабкі Параскі, а званковы кароль выклікаў сваім панурым абліччам вобраз дырэктара народных школ Акаронкі. Цікава, як паставяцца да настаўніка маці з дачкою, калі даведаюцца, што ён без службы?

На трэці дзень пасля звароту з Мікуціч Лабановіч накіраваўся на хутар так добра знаёмай дарогай. Параўняўшыся з тым ляском, дзе калісь натрапіліся баравікі, настаўнік збочыў з дарогі, патупаў па лесе, а потым прысеў на гладка спілаваны дубовы пень. У лесе было так добра і так ціха, што нават прыкрая прыгода адышла на задні план. Ды з ёю Лабановіч ужо звыкся — яна зараз у мінулым. А жыць трэба сягонняшнім і заўтрашнім. А што ж будзе далей? Ну, зволяць са школы. Куды ж падацца і што рабіць? Розныя думкі снаваліся ў галаве. Лабановіч выйшаў з ляска. Што ім сказаць і як сказаць? — пытаў ён сябе.

Вось і паваротка з бітай дарогі на хутар Антаніны Міхайлаўны. Лабановіч пайшоў паміж палёў, засеяных жытамі і ярыной. Па баках нешырокай маланаезджанай дарожкі, сярод розных траў і кветак, багата рос і ўжо выспяваў пахучы кмен, закраса шмат якой ежы сялянскага ўжытку. I сама вузенькая дарожка, і прыдарожныя травы і кветкі, і гэты духмяны кмен прыгадалі Лабановічу зараз ужо досыць далёкае дзяцінства, калі ён хадзіў па такіх жа сцежках з маткаю ці адзін і не меў у сэрцы ніякага клопату... Эх, шчаслівыя і незваротныя часы!

Лідачка была чамусь упэўнена, што сягоння да іх прыйдзе настаўнік. I той сон, што прысніўся ёй у гэту ноч, як тлумачылі вясковыя жанчыны, азначаў госця. А снілася ёй, што нейкі пачварны жук біўся аб шкло акна, каб заляцець у хату і ўкусіць Лідачку. Калі сон пра жука сапраўды азначае прыход Лабановіча, дык Лідачка на жука зусім не злуецца, бо хто ж для яе можа быць госцем, калі не настаўнік? Усіх іншых яна і за гасцей не лічыць. У гэтыя дні, седзячы адна над падручнікамі, Ліда многа думала аб сваім настаўніку. Яна і сама не магла б сказаць, як і што яна думала аб ім. Ён проста стаяў у вачах, то лагодны і добры, то сур’ёзны і як бы трохі сярдзіты. Не знікаў у думках і той выпадак, як ён асцярожна, крадучыся, падыходзіў да яе за палатняную занавеску, стаяў, нахіліўшыся над вучнёўкаю, стаяў і гадаў, ці жывая яна, ці памерла.

Некалькі разоў выбягала Ліда на двор, выбірала такую мясцінку, адкуль была добра відна паваротка на іхні хутар, і глядзела, ці не ідзе настаўнік. I не таму, што дужа хацела бачыць яго,— разважала яна сама з сабою,— а проста так: мусіць жа нарэшце ён прыйсці. Тым не меней, паглядаючы на дарогу, Ліда азіралася: ёй усё здавалася, што людзі дагадваюцца, чаго яна глядзіць туды, каго выглядае. А калі і сапраўды яна ўбачыла знаёмую постаць настаўніка, сэрца забілася мацней. Хацелася, як і раней, пабегчы насустрач. Але не: гэтага яна не зробіць, бо што падумае маці і што скажуць людзі? Як маладая козачка, шмыгнула яна ў хату. Добра, што там не было маткі — іначай яна заўважыла б хваляванне. Самае лепшае — сесці за стол, паглыбіцца ў падручнікі і ні на кога не зварачаць увагі. Яна выняла з шуфлядкі падручнікі, разгарнула адзін і стала чытаць,— аднымі толькі вачамі. Калі б хто запытаў, што яна чытае, дык не адказала б. Яна проста не бачыла літар, бо думала зусім пра іншае. На шчасце, яна сама гэта заўважыла і толькі цяпер убачыла, што разгарнула падручнік па геаграфіі. Ну, усё роўна — геаграфія таксама патрэбная рэч. Пазіраючы ў кніжку, яна думала, дзе зараз павінен быць настаўнік... Нешта ж яго доўга няма... Ну, што ж? Няма, няхай і зусім яго тут не будзе.

Аднак тут грукнулі дзверы з двара, а затым Ліда пачула мерны тупат ног у сенях. Яшчэ адзін момант, і парог хаты пераступіў той, каго яна чакала.

— О, якая малайчына мая Лідачка! — сказаў Лабановіч, спыніўшыся каля парога.— Падручнікаў з рук не выпускае. Ну, дзень добры, Лідачка!

Настаўнік падышоў да стала і павітаўся з Лідаю за руку.

— А я вот і ведала, што вы сягоння прыйдзеце,— сказала Ліда. Ёй хацелася расказаць пра жука, што прысніўся ў гэту ноч, але стрымалася, бо ставіць у адзін рад жука і настаўніка нязручна. Настаўнік можа пакрыўдзіцца.

— А скуль жа і як ты магла ведаць, што я прыйду сягоння?

Ліда засаромелася, апусціла вочкі ўніз, а потым зірнула на настаўніка.

— Вось ведала — і ўсё,— адказала яна, не ўдаючыся ў далейшыя тлумачэнні.

— Ну, а ўчора ты думала, што я прыйду? — дапытваўся Лабановіч. «Нашто я дапытваю яе?» — прамільгнула ў яго думка.

Ліда ізноў апусціла вочы.

— Думаць думала, а чакаць не чакала,— прызналася яна і зірнула настаўніку ў вочы.

«А ўсё-такі яна слаўная»,— падумаў Лабановіч.

У хату ўвайшла Антаніна Міхайлаўна. Лагодная ўсмешка, заіграўшая на яе губах і расчыніўшая бяззубы рот, сведчыла аб тым, што Антаніна Міхайлаўна рада бачыць настаўніка, якога ўжо з тыдзень тут не было. Яна ветла паціснула яму руку. Яе цёмныя вочы засвяціліся прыязным агеньчыкам. У гэту хвіліну яна была нават прыгожаю. Антаніна Міхайлаўна прысела на зэдлік каля стала.

— А мы ўжо і засумавалі тут без вас,— пачала яна гутарку.

Ліда крыху сумелася і апусціла галоўку. Відаць, яна баялася, каб маці не сказала чаго аб іх інтымных гутарках.

— Ну, як жа вам ездзілася? — запытала Антаніна Міхайлаўна.

Пытанне было зусім простае, але не так лёгка адказаць на яго, бо за ім стаяла шмат падзей, цэлы кавалак жыцця.

— У тым-та і ўся сіла, як ездзілася,— крыху памаўчаўшы, азваўся Лабановіч. Яму трэба было выйграць некаторы час. Хоць ён, ідучы сюды, і абдумаў гутарку з Антанінай Міхайлаўнай і Лідаю, але ў іх прысутнасці падрыхтаваныя сказы былі забракованы. У словах настаўніка Антаніна Міхайлаўна адчула ноткі нейкай непрыемнасці, што здарылася з ім у дарозе.

— Ды ўжо ж расказвайце ўсё,— занепакоілася Антаніна Міхайлаўна. Ліда таксама чакала адказу.

— З’ездзіў я так, што, напэўна, праездзіў і сваю Верханскую школу, і сваю настаўніцкую службу,— сказаў Лабановіч.

Антаніна Міхайлаўна і Ліда адразу прымоўклі.

— Як жа вас разумець? — у недаўменні запытала Антаніна Міхайлаўна.— Ці вы проста жартуеце? Як жа так можна праездзіць і школу і настаўніцкую службу?

— А вось так здарылася,— адказаў Лабановіч. Хацелася сказаць усю праўду, але ён стрымаўся: у такіх справах засцярога ніколі не пашкодзіць.— Мы, маладыя настаўнікі,— казаў далей Лабановіч,— даўно збіраліся з’ехацца памеркаваць аб нашых справах, аб тым, што мы павінны рабіць... Ну, і проста, каб пабачыцца і павесяліцца.

— А хіба да гэтага часу вы не ведалі, што павінны рабіць настаўнікі? — іранічна запытала Антаніна Міхайлаўна.

— Ведалі, але не ўсе.

— Нічога не разумею,— паціснула плячамі Антаніна Міхайлаўна.— Ну, расказвайце далей.

— А далей мала чаго засталося расказваць. Нехта, відаць, данёс у паліцыю, што ў сяле Мікуцічы сабралася многа настаўнікаў, а для чаго? Усім жа цяпер вярзецца крамола. Вось уночы і завітаў да нас станавы прыстаў з ураднікам і паліцэйскімі стражнікамі. Перапісалі нас. Ды, праўду сказаць, у гэтым і патрэбы не было, бо самі мы падпісаліся... Па-сапраўднаму — нас павінны былі арыштаваць. Можа, паліцыя гэта і зрабіла б, калі б не збегся народ.— Лабановіч падумаў, ці не сказаў ён такога, чаго б не варта гаварыць.— Ну, вось і ўсё,— скончыў ён сваё кароткае апавяданне.

Антаніна Міхайлаўна выяўна спахмурнела. Ліда сядзела панурыўшыся. Маці і дачка некаторы час маўчалі. Маўчаў і іхні госць.

— I што ж цяпер будзе з вамі? — спытала Антаніна Міхайлаўна.

— Усё можа быць: са службы зволяць, могуць арыштаваць і пад суд аддаць.

Антаніна Міхайлаўна дакорліва паківала галаваю.

— I навошта ж было шукаць сабе ліха? — прамовіла яна.

— А я вам і казала, каб не ездзілі,— ціха заўважыла Ліда, не падымаючы галавы.

— Эх,— уздыхнуў Лабановіч,— каб ведаў, дзе павалішся, там саломкі падаслаў бы... Жывым жа ў зямлю не палезу. I нічога страшнага я тут не бачу. Ці мала народу сядзіць па астрогах і высылках? Ды, можа, яшчэ нічога не будзе.

Каб даць другі кірунак гутарцы, ён выняў і паказаў паперу ад дырэкцыі народных школ — падзяку за добрую падрыхтоўку вучняў да экзамену.

— Было б добра, каб добра скончылася,— недаверліва прамовіла Антаніна Міхайлаўна і цяжка ўздыхнула.

— Заўсёды трэба спадзявацца на лепшае, ды разам з тым не варта быць і занадта бестурботным,— заўважыў Лабановіч.

ХХХІІ

Лабановіч лягчэй уздыхнуў, апынуўшыся за межамі хутарка. Але было такое адчуванне, нібы ён нешта страціў і яму чагось бракуе. Праўду сказаць, не дужа прыемна было гаварыць пра няўдалую паездку ў Мікуцічы.

Прыходзілася выкручвацца, лаўчыцца, каб расказаць усё і ў той жа час сёе-тое і змоўчаць. Інстынкт самазахавання штурхаў яго на такі шлях, бо настаўнік быў упэўнены ў тым, што так ці іначай яму прыйдзецца мець дачыненне з начальствам і даваць тлумачэнне па сутнасці захопленага прыставам пратакола, а можа, адказваць і на запытанні следчага. Гэтага не трэба забываць, да гэтага загадзя трэба рыхтавацца. У сувязі з усім гэтым прыгадвалася размова з Антанінай Міхайлаўнай і Лідаю, іхні настрой, навеяны тою гутаркаю. Ясна, што асаблівай радасці выказваць яны не будуць, пабачыўшы настаўніка ў сваёй хаце. А калі яго выдаляць са школы, дык, можа, на дзвярах іхняй хаты будзе вісець замок. Але як бы там ні было, Лабановіч цвёрда наважыўся давесці да канца справу з падрыхтоўкаю Ліды, хіба толькі яго ногі не будуць вольна хадзіць па зямлі.

Тым часам канчалася лета. Адгрымелі ліпеньскія і жнівеньскія начныя навальніцы, гучна адспяваўшы песні лету. Дзень за днём пусцелі палі. Людзі ўжо збіралі познія пасевы ярыны. Паспявала грэчка. Прасторы зямлі нібы звужваліся ў межах і таілі ў сабе нейкую неакрэсленую і невыказную сумоту. Сціхлі разнастайныя птушыныя песні. Адны толькі дружныя, вясёлыя шпакі, павыводзіўшы дзяцей, зляталіся ў велічэзныя гурты, ляталі над палямі, то збіваючыся ў густыя, чорныя кучы, то рассыпаючыся ў паветры празрыстымі сеткамі. Старыя шпакі, відавочна, практыкавалі маладых у лятанні, каб умацаваць іх крыллі перад дарогай у вырай. Тое самае рабілі і буслы. Яны то збіраліся па грудáх на лузе ў цэлыя чароды і доўга павольна пахаджалі або стаялі нерухома, нібы трымаючы нейкую нараду, то падымаліся высока ў неба і доўга-доўга кружыліся пад аблокамі, выпрабоўваючы сілу сваіх крылляў... Эх, вольныя птушкі, як не пазайздросціць вашым лёгкім і быстрым крыллям!.. Канчалася лета, замірала прырода, затухалі яркія агні ясных праменняў сонца. Лёгкаю, цёплаю смугою, нібы сумам, засцілаліся ціхія далечы з іх лясамі і сіняватымі кудзеркамі далёкіх гаёў і пералескаў.

Заспакойваліся і ваколіцы Верханя. Нават пісар Васількевіч, як заўважыў Лабановіч, угамаваўся і паспакайнеў. Да яго вярнулася жонка. Пісар спецыяльна ездзіў да яе і ўпрашаў вярнуцца. Ён перастаў піць гарэлку і бушаваць. Быць можа, змене ў паводзінах пісара спрыяла тое, што неўзабаве мелася адбыцца рэвізія валаснога праўлення, аб чым даведаўся ён ад сваіх людзей з канцылярыі земскага начальніка.

Як бы там ні было, але пісар нібы стаўся зусім іншым чалавекам, калі да яго зайшоў Лабановіч атрымаць пад распіску пакет.

Васількевіч важна сядзеў у канцылярыі за доўгім сталом, засланым сінім сукном і заваленым рознымі справамі ў папках. Васіль Міронавіч нібы крыху змізарнеў у твары — з яго сышла тая азызласць, што бывае ў людзей пасля працяглага і шчырага прыпадання да бога Бахуса. Угледзеўшы настаўніка на парозе канцылярыі, пісар прыўзняўся ў крэсле, працягнуў суседу руку, як добры знаёмы, як прыяцель. Паказаўшы рукою на крэсла каля стала супраць свае асобы, ён ветла прамовіў:

— Прашу садзіцца.

— Дзякую, Васіль Міронавіч! — кіўнуў Лабановіч галавою ў бок пісара.

— Ну, як жывяце? Што добранькага ў вас? — жычліва распытваў пісар.

«Які ж гэта лось у лесе паваліўся, што ты рассыпаешся такім дробным макам? Ці, можа, мне пашчасціла?» — падумаў Лабановіч і навастрыў вуха.

— Ды так сабе, нічога, Васіль Міронавіч. Дзякую за ўвагу,— адказаў ён.

— Можа, ваша школа мае якія-небудзь прэтэнзіі да валаснога праўлення? — у тым жа тоне спрыяння распытваў далей пісар.

Лабановіч ускінуў плечы, як бы кажучы гэтым, што ніякіх такіх прэтэнзій школа не мае — ні да пісара, ні да воласці.

— Што належыць школе ад воласці, тое выпаўняецца,— адказаў настаўнік.

— Ну, то і добра, дужа рады, што і вы і ваша школа не ў крыўдзе на воласць,— сказаў пісар. На гэтым ён скончыў свае папярэднія цырымоніі і перайшоў да справы.

— Прабачайце, Андрэй Пятровіч, што патурбаваў вас: я павінен уручыць вам пакет, бо мне прадпісана аддаць яго пад распіску. Вось ён. Прашу распісацца ў атрыманні.

Пісар палажыў на стол пакет. Лабановіч распісаўся ў кнізе «входящих».

Як відаць, пісара забірала цікавасць, што ж гэта за пакет, які трэба аддаваць пад распіску. А можа, яму было вядома, што там напісана, і Васількевіч толькі прыкідваўся, што нічога не ведае, каб паздзекавацца з настаўніка.

— Напэўна, дырэкцыя прадстаўляе вас да ўзнагароды? — не ўцерпеў пісар.

У гэтым запытанні настаўніку пачулася насмешка.

— А за што мяне ўзнагароджваць? Мікаду я ўзяў у палон, ці што?

— Як за што? — спакойна сказаў пісар.— Была ж вам падзяка за дасканалую падрыхтоўку вучняў да экзамену.

— Ну, мала там што: то быў адзін час, а цяпер іншы. Была, скажам, Дзяржаўная дума, а зараз яе няма. У сувязі з гэтым і ў начальства могуць быць іншыя настроі... А ўрэшце, каб не хадзіць упоцемку, паглядзім у пакет.

Не спяшаючыся, Лабановіч ускрыў пакет, прабег вачамі па напісанаму на машынцы. Тэкст быў невялічкі, некалькі радкоў.

«Настаўніку Верханскай школы такому-та.

Педагагічны савет дырэкцыі народных вучылішчаў Мінскай губерні пастанавіў — зволіць вас з настаўніцкай пасады ў Верханскім народным вучылішчы з 1-га верасня гэтага 1906 г.».

Пад паведамленнем стаяў уласнаручны подпіс дырэктара, стацкага саветніка Акаронкі, і выкрунтасісты роспіс дзелавода Давідзіка. Пакуль настаўнік чытаў, пісар пільна сачыў за выразам яго твару. Але ніводзін мускул на твары Лабановіча не зварухнуўся. Настаўнік яшчэ раз акінуў вачамі бланк. Усё было на сваім месцы: тры літары М. Н. П.— міністэрства народнага прасвяшчэння, подпісы Акаронкі і Давідзіка і пячаць ніжэй подпісаў.

Лабановіч перадаў паперу пісару:

— Пацікаўцеся.

Пісар прачытаў яе, здзіўлена зірнуў на настаўніка і доўга моўчкі пазіраў яму ў вочы.

— Вас звальняюць з настаўніцкай пасады? — ціха і працягла запытаў ён і яшчэ раз прачытаў паперу.

— Ну, вось вам і прадставілі да ўзнагароды,— з адценнем крыўды прамовіў настаўнік.

— Ды паслухайце ж, за што?

Быць можа, у пісара былі свае грахі перад начальствам, і яго так уразіла вестка аб тым, што настаўнік звальняецца са школы, ва ўсякім разе фальшу і здзеку з суседа ў голасе Васількевіча не было, і для яго гэта вестка была нечаканасцю.

— Якая ж прычына? — дапытваўся пісар.— Прычына тут не ўказана.

— Відаць, прыгадалі мне мае ранейшыя грахі,— адказаў Лабановіч. Расказваць пра настаўніцкі з’езд ён лічыў непатрэбным.

Развітаўшыся з пісарам, Лабановіч накіраваўся ў школу, якая цяпер была ўжо не для яго.

XXXIII

Яшчэ раз, ужо дома ў сваім пакоіку, прачытаў Лабановіч невясёлае паведамленне дырэкцыі. Цяпер ён пераканаўся, што ўяўляць сабе няўхільную падзею — адно, а сама гэтая падзея, калі яна становіцца адбытым фактам, нешта зусім іншае... Дык так: ён без службы, ён безработны. I ніякіх ілюзій болей няма! Праведзен рубеж, які аддзяляе ад таго, што было, і якога не пяройдзеш.

Настаўнік азірнуўся навокал. Вось яго кватэра, праўдзівей, яго былая кватэра, сталовая і разам кабінет з трыма вокнамі і спальня за перагародкаю з адным акенцам. Ужо болей як паўгода Лабановіч жыў у гэтай кватэры і не заўважаў яе, а зараз яна ўстала перад ім у іншым асвятленні і ва ўсёй сваёй убогай, але дарагой паўнаце. Цэлы рой думак і вобразаў замітусіўся ў галаве настаўніка. Чамусь прыгадаўся той дзень, калі ён першы раз апынуўся тут і пабачыў запушчаную, брудную школу, Срэтун-Сурчыка ў пасцелі, спатканне з ім. Прыгадалася і дарога, і фурман дзядзька Кудрык, і шалёная завея, калі вецер злосна біў аканіцамі ў сцены. Здаецца, было гэта даўно-даўно, як далёкі сон, паспеўшы выліняць у памяці. За некалькі кароткіх хвілінак прамільгнула ў мыслях усё, што было звязана з настаўніцкаю работаю, і ўсе тыя этапы, што былі пройдзены за чатыры гады: Цельшына, Выганы. Усё гэта засталося ззаду, уплыло ўдалечыню.

Бабка Параска ціхенька адчыніла дзверы. Убачыўшы Лабановіча ў глыбокай задумлёнасці, яна спынілася, не пераступаючы парог, а потым ціхенька падалася назад, каб не перашкаджаць настаўніку думаць. А ён нават і не заўважыў, як бабка прыходзіла і як знікла за дзвярамі.

Увайшла яна ізноў, трохі счакаўшы, калі пачула крокі ў пакоіку. Настаўнік ветла сустрэў яе, сагнаўшы з твару адбітак засмучэння.

— Заходзь, бабка Параска! Даўно ўжо мы не гутарылі і на картах не варажылі. Сядай, бабка: большага друга, як ты, у мяне тут нікога няма.

Бабка Параска цяжка ўздыхнула і прысела на дзервяную канапку каля стала.

— Што ты, бабка, зажурылася?

— Калі вам нявесела, дык і мне нявесела,— адказала бабка.

— А чаму ты думаеш, што мне нявесела?

— Па вас бачу, галубок. Ведаю, што вам цяжка на душы, але вы пра гэта не гаворыце. Не такі вы былі раней,— уздыхала бабка.— Цяпер вы і жартуеце і смеяцеся, а сэрца ваша не смяецца і не жартуе. Ці ж я не бачу?

— Эх, бабка, ты шмат чаго бачыш, але шмат чаго не ведаеш.

Бабка, здавалася, не слухала, што гаварыў настаўнік. Яна сядзела, нізка апусціўшы галаву, паглыбіўшыся ў свае думкі. А потым ускінула вочы на настаўніка і паставіла пытанне рубам:

— Скажыце, панічок, праўду: якая бяда напаткала вас?

Для настаўніка гэта запытанне было нечаканым. Ён паўглядаўся ў засмучаны дробны твар бабкі, спаласованы маршчынамі.

— Добрае ў цябе сэрца, бабка Параска. Бачу, што ты мяне шкадуеш, як родная маці. А шкадаваць мяне няма чаго. Уся ж мая бяда, як ты кажаш, змешчана вось у гэтай невялічкай пісульцы,— Лабановіч паказаў паперку ад дырэкцыі народных школ.— Разлучае мяне з табою і з гэтаю школаю «высокае начальства», бабка Параска. Памятаеш, як ты варажыла мне на картах? «Высокае начальства» спачатку прыслала мне падзяку, што добра вучыў дзяцей у школе, а цяпер кажа: «Выбірайся вон!»

Бабка ў зняменні пазірала на настаўніка. Здавалася, што сэнс настаўнікавых слоў не даходзіў да яе свядомасці. Але яна адчула ў іх горкую праўду.

— Як жа гэта так? — узрушылася бабка.— За што такая няласка, такое пакаранне? Што благога вы зрабілі?

— Вось у тым-та, бабка, і ўся сіла, што гэта благое розныя людзі разумеюць па-рознаму. Адны, дармаеды, благім лічаць тое, што простыя, бедныя людзі, прыдушаныя падаткамі, голадам, бяспраўем, не хочуць мірыцца і дабіваюцца праўды, гатовыя бунтавацца супраць несправядлівага ладу.

— Ох, панічок, не яны заводзілі гэты лад, і не ім разбурыць яго,— тонам безнадзейнасці азвалася бабка.— Ды не мне вучыць вас, панічок. Пэўна ж, вы болей ведаеце за мяне, але вось вы пайшлі супраць несправядлівага ладу, а вам узялі ды ад службы адмовілі.— Яна апусціла нізка галаву і стала хвартухом выціраць слёзы.

Лабановіч падышоў да бабкі Параскі і лёгенька пастукаў яе па плячы.

— Не плач і не гаруй, бабка. Пабачым яшчэ, на чыім баку верх будзе. Мы яшчэ паваюем. А ты ж, бабка, як жыла, дык і будзеш жыць.

Бабка выцерла хвартухом заплаканыя вочы і нос ды моўчкі пасунулася ў бакавушку, каб там паплакаць па сваім «манашку». А можа, яна хацела ў самоце паваражыць на картах, каб дазнацца аб далейшым лёсе настаўніка. Лабановіч у гэты час наважыўся схадзіць да папа.

Айцец Уладзімер сядзеў у садзе, у альтанцы. З ім быў Віктар і незнаёмы малады чалавек, смуглявы, мускулісты, нібы высечаны з каменю. Каля альтанкі стаяў круглы стол, а вакол яго шырокія лаўкі. Лабановіч акінуў іх вокам. Яму прыйшла ў галаву дураслівая думка пераскочыць цераз стол і лаўкі. «Спрабую»,— сказаў ён сам сабе і, ні з кім не павітаўшыся, разагнаўся і перамахнуў.

— Глядзіце, што з яго выходзіць! — пахвальна адгукнуўся а. Уладзімер і дадаў: — Ды ў цябе бес гадарынскі ўсяліўся!

— Брава, брава, настаўнік! Больш за сажань у паветры ляцеў,— азваўся і Віктар.

Смуглявы малады чалавек толькі ўсміхнуўся і аклікнуўся адным словам:

— Здорава!

Лабановіч пазнаёміўся з ім. Яго прозвішча было Дзячэнка. Прыехаў ён да Віктара як да свайго прыяцеля пагасцяваць. Была тут і іншая прычына. Дзячэнка быў начальнікам баявой эсэраўскай дружыны ў адным з украінскіх гарадоў на Дняпры. Паліцыя напала на след і шукала яго. Каб збіць паліцыю з тропу, Дзячэнка ў змове са сваімі сябрамі разыграў камедыю самагубства. У адной тагачаснай газеце з’явілася пісьмо прыблізна такога зместу:

«На дняпроўскай кручы ў раёне г. К. знойдзена запіска невядомага чалавека, які назваў сябе Аўгені Дзячэнка. У запісцы значылася: «Усё абрыдла. Не бачу ніякага сэнсу цягнуць далей лямку, якая завецца жыццём. У маёй смерці нікога не вінавачу. Прымі ж, родны Дняпро, у сваё прадонне незадачлівага твайго сына».

Напісаўшы такую запіску, Дзячэнка прыехаў у Верхань да Віктара і жывіўся ад дароў а. Уладзімера.

Айцец Уладзімер быў у меру выпіўшы і ў добрым гуморы.

— Ты што ж гэта так расскакаўся. Скуль у цябе гэты цялячы настрой? — запытаў ён Лабановіча.

— Эх, бацька Уладзімер: скачуць не толькі з радасці, але і з гора,— заўважыў настаўнік.

— Чуў, чуў, дружа... Эх, вы, мала сабе пад ногі гледзіце, вось і спатыкаецеся,— паўшчуваў баця Лабановіча, а ў яго асобе і ўсіх неасцярожных маладых людзей. Потым запытаў: — Што ж цяпер рабіць будзеш?

— Падумаю, разгледжуся.

— Не прападзе! — упэўнена буркнуў Дзячэнка.

— Ведаеш, што я табе скажу,— гаварыў далей баця не то сур’ёзна, не то жартліва.— Падавайся ў папы. Вось тут у маім прыходзе і аставайся. Будзем удвух Бога хваліць і капейку заганяць, і ніякі нам чорт не брат.

— Кепскі з мяне божы служка,— жартам адказаў Лабановіч.

— Вельмі добрым і не трэба быць. Не дужа ўдавайся ў святасць, бо лішняга і свінні не ядуць, але і лайдаком празмерным не трэба быць, а так сабе: сярэдзінка на палавінку. А ўрэшце як сабе хочаш,— заключыў баця, махнуў рукою, падняўся і пасунуўся ў папоўскія харомы.

— А вам трэба звязацца з партыяй сапраўдных рэвалюцыянераў,— сказаў Лабановічу Дзячэнка,— і стаць членам партыі. Партыя паможа вам у многім. У яе ёсць сувязі, праз яе можна і работу знайсці.

— А ў якую партыю вы мне раіце пайсці? — спытаў Лабановіч.

— У партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Яна, як ніякая іншая партыя, выражае інтарэсы сялянства.

Лабановіч усміхнуўся:

— Кепскі быў бы той сват, які не пахваліў бы сваю маладую. Ну, што ж? Паглядзім ды паслухаем, як яно што. А за добрыя словы — дзякую.

XXXIV

Лабановіч ужо звыкся з думкаю, што ён — адрэзаная скіба ад школы, што хлеб трэба здабываць нейкім іншым спосабам. Ды галавы ён не вешаў. Няўжо ж у гэтым вялікім і шырокім свеце не знойдзецца прытулку для адзінокага чалавека, пакуль ён вольны і нічым не звязаны? Абнадзеіў яго і Дзячэнка, калі раіў шчыльней звязацца з партыяй рэвалюцыянераў, дзе можна мець падтрыманне. Справа толькі ў тым, якую выбраць партыю, каб яна цалкам задаволіла ўсе твае запатрабаванні. А з гэтага выходзіла, што, перш чым звязаць сябе з той ці іншай партыяй, трэба ўважліва прыгледзецца, каб правільна выбраць дарогу. А пакуль што важна адно: не застойвацца на месцы, ні ў якім разе не апускацца ўніз, а ісці наперад, насустрач жыццю і не загубіцца ў ім. У жыцці ж прыгод многа, яно багатае рознымі падзеямі, за якімі расчыняецца нязведаны і нябачаны свет.

У гэты час Лабановічу ўпадабалася бадзянне без рэальнай мэты. Гэтае пачуццё падагрэў прыяцель Янка Тукала. Сягоння Лабановіч атрымаў ад яго пісьмо. Янку таксама зволілі з настаўніцтва, але і ён не сумаваў і бадзёра пазіраў наперад. У пісьме ён прыслаў такі верш:

Глупец! где посох твой дорожный?

Бери его, пускайся в путь!

Пойдешь ли ты через пустыни,

Иль в город пышный и большой,

Не оскверняй ничьей святыни,

Нигде приют себе не строй.

Верш гэты адпавядаў настроям маладых настаўнікаў і захапляў іх сваёю рамантычнаю туманнасцю.

Тым часам надыходзіла восень. Не за гарамі быў і верасень, калі настаўнікі збіраліся пасля канікул у свае школы, як птушкі ў вырай. Толькі яму, Лабановічу, зачынены дарогі ў гэты вырай. Час падумаць аб здачы школы — воласці або непасрэдна свайму заступніку, які мог з’явіцца тут кожны дзень, а самому выбірацца за добрае надвор’е.

Вярнуўшыся аднойчы са сваіх нядоўгіх вандровак па ваколіцах Верханя, Лабановіч сустрэўся з Іванам Анцыпікам. Ён за лета паружавеў, загарэў і нагуляў сабе трохі жырку. Рыжаватыя, невялікія яго вусікі падраслі, і ён часта разгладжваў іх пальцамі. Гэтая аздоба ў вачах Лабановіча рабіла Анцыпіка падобным да гогалеўскага вінакура: вусы былі такія, што здавалася, нібы ўладар іх трымаў у зубах мыш. Анцыпік меў выгляд чалавека, задаволенага сабою, сваім жыццём і сваімі далейшымі планамі. Ён ужо ведаў, якое ліха напаткала яго калегу.

«Вось як дарэчы прыехаў: не будзе клопату са здачаю школы!» — узрадаваўся Лабановіч.

У засмучэнні, як і належыць у такім выпадку, і ў тоне спачування Анцыпік сказаў:

— Сумныя навіны, нядобрыя справы, Андрэй.

Анцыпік меў на ўвазе звальненне Лабановіча.

— А што здарылася, Іване? — прыкінуўся Лабановіч.

— Са мною нічога не здарылася,— зашчоўкаў Анцыпік.— Наадварот, я атрымаў назначэнне ў лепшую школу, у Клінкі. А вось ты... падгуляў ты, брат. А-я-яй! — з дакорам і са спачуваннем паківаў галавою Анцыпік.— Чыя ж праўда? — з выглядам пераможцы запытаў ён і дадаў: — Лезці на ражон нікому не рэкамендуецца. Не чапай нічога, не бойся нікога. Сядзі ціха, не чапай ліха.

— Ведаеш, Іване, расчараваў ты мяне ўшчэнт: я ж думаў, што ты застаешся тут і я здам табе школу, каб не вазіцца з рознымі людзьмі... Ну, але раз так, дык так. Пажадаю табе не ўступаць у канфлікты на новым месцы са станавым прыставам. А што да праўды, дык наўперад выведзем куранят, а палічым іх увосень.

Анцыпік чмыхнуў у нос і шчоўкнуў.

— Не ведаю, што ты будзеш лічыць,— з насмешкаю сказаў ён.

Самазадаволены Анцыпік выяўна адчуваў зараз сваю перавагу над выгнаным са школы Лабановічам.

Яны разышліся. I ніколі больш нічога не чуў аб ім Лабановіч у далейшым.

Пакуль школа не была яшчэ здадзена, Лабановіч адчуваў пад нагамі нейкі юрыдычны грунт, меў законную падставу заставацца там. А здай школу, і гэтай падставы, няхай сабе ілюзорнай, не будзе. Вось чаму здачу ён адкладаў да апошняга часу. Трохі затрымлівала яго тут і Ліда, бо трэба ж было закончыць справу з яе паступленнем у новую школу. Не хацелася таксама і разлучацца з дзяўчынкай, да якой ён прывык, а можа быць, і болей, чым прывык, хоць у гэтым ён і сам сабе не хацеў прызнацца. Апроч таго, ён не ашукваў сябе і не цешыў ніякімі ілюзіямі ў дачыненні да Ліды, бо ведаў, што калі ён выедзе, дык болей з ёю не сустрэнецца. Дый нашто? Яна яшчэ толькі-толькі распускаецца ў прыгожую кветку, з мілага нявіннага падлетка перараджаецца ў маладую дзяўчыну, якая потым на яго, бяздомніка, можа, і глядзець не захоча. Не дужа прыемна было думаць аб гэтым. Ды Ліда ўсё ж такі стаяла ў яго вачах.

Ужо некалькі дзён не хадзіў ён да свае вучнёўкі. А яны там яшчэ не ведаюць, што ён ужо не настаўнік Верханскай школы і наогул не настаўнік. Але гэтага не ўтоіш. I які сэнс таіцца?

Настаўнік, узяўшы кій, сябра свайго вандравання, накіраваўся на хутар Антаніны Міхайлаўны. Быць можа, гэта апошняя вандроўка туды.

Вясёлая, бестурботная Ліда гуляла на сваім дворыку, ганялася за кацяняткам, лавіла яго, туліла да шчакі, штось ласкавае гаварыла яму і цалавала. Маленькі каток, як толькі Ліда пускала яго на дол, задзіраў хвосцік і кідаўся бегчы. Тады Ліда ізноў гналася за ім. Каток хаваўся пад жэрдачкаю плота і перабягаў за плот. Лёгка, як дзікая козачка, Ліда пераскоквала праз плот, каб злавіць хітрага катка.

Лабановіч стаіўся ў сукромным куточку, адкуль яго не відаць было, і цешыўся гульнёю Ліды з дураслівым катком. Ніколі не бачыў ён яе такой жвавай, такой вясёлай, лёгкай і спрытнай і па-дзіцячы бестурботнай, і ніколі не здавалася яна яму такой мілай і чароўнай. Некалькі хвілін любаваўся ён Лідачкаю, стаяў, не варушачыся, каб не заўважыла яна, што на яе глядзяць і цешацца, гледзячы. Катку, як відаць, надакучыла гульня, і ён, выгнуўшы спіну дужкаю і задраўшы хвосцік, стралою памчаўся да хаты і схаваўся пад ганкам. I Ліда таксама палічыла, што хопіць гэтай забаўкі, бо ёсць у яе болей важныя справы. Уся бестурботнасць і дураслівасць сышлі з яе твару. Яна адразу змянілася, пасталела, як дарослая жанчына, у якой ёсць куды болей важныя інтарэсы, чым гульня з кацяняткам. Адкінуўшы з ілба назад цёмна-каштанавыя пасмы густых хвалістых валасоў, яна азірнулася ў бок дарожкі, што ішла з бальшака — наезджанай дарогі на станцыю, да іхняга хутара. Тут звычайна хадзіў Лабановіч. Лідзе прыходзілася глядзець супраць сонца, і яна зрабіла сабе шчыток рукою, каб засланіць вочы. Гэта вельмі ўзрушыла Лабановіча: ці не яго выглядае Ліда? Але Лабановіча не было на дарозе: ён стаяў тут, непадалёку, і ўсё гэта бачыў, сам застаючыся незаўважаным.

Ліда, як сталая жанчына, павольна накіравалася да хаты, на ганак, пад якім схаваўся каток. Лабановіч пастаяў яшчэ некалькі хвілін, абышоў будыніну, каля якой туляўся, і не спяшаючыся пайшоў у двор.

Антаніна Міхайлаўна і Ліда былі ў хаце. Яны ветліва і гасцінна сустрэлі настаўніка.

— Расказвайце, што добрага чуваць,— звярнулася Антаніна Міхайлаўна.

— Як вам сказаць? Добрага нічога,— адказаў ён.— Ды гэта ўсё глупства. Не было б толькі горшага.

— Дык расказвайце ўсё,— не адступалася Антаніна Міхайлаўна.

— Многа і расказваць няма чаго: выгналі мяне са школы, вось і ўсё. I цяпер я магу сказаць: «Чист кругом я, лёгок и никому не нужен»,— дадаў ён, прыгадаўшы сказ, калісь прадыктаваны ў пачатковай школе яго былым настаўнікам.

— Вас зволілі з настаўніцтва? — са здзіўленнем перапытала Антаніна Міхайлаўна. У яе голасе нават чулася нотка суму і спачування.— Ну, і што ж з вамі будзе?

— А што ж будзе? Вазьму лахі пад пахі — маёмасць мая невялікая — ды пайду шукаць шчасця па свеце. Дзе-небудзь прыпынюся. Ёсць такая прыказка: «Адзін Сцяпан — заўсёды пан, а калі і нястача, дзіця не плача»,— бойка адказаў настаўнік.

Некалькі хвілін у хаце было ціха, нібы яна была пустая. Што адчувала Ліда, Лабановіч не ведаў. Здавалася, што ўсё гэта яе мала кратала. Цішыню парушыла Антаніна Міхайлаўна.

— Ну, а як жа будзе з маёю Лідаю? — запытала яна і дадала: — Збілі вы яе з тропу.

Словы Антаніны Міхайлаўны балюча адгукнуліся ў сэрцы Лабановіча. Чым жа ён збіў Лідачку з тропу? Няўжо тым, што хацеў вывесці яе ў людзі? Не зводзіў яе, залатых гор не абяцаў.

— З Лідаю вось што будзе,— сказаў Лабановіч.— Сягоння напішам прашэнне начальніцы Мінскай гарадской школы. Праз тыдні два там пачнуцца экзамены. Ліда паедзе і будзе экзаменавацца. Для гэтай школы яна падрыхтавана болей чым трэба.

— Не паеду я трымаць экзамены,— забунтавала Ліда.

— Чаму? — запытаў Лабановіч.

Ліда адказала:

— Не хачу паступаць туды. Я буду лепей тэлеграфісткай.

Як відаць, яна гутарыла аб гэтым з маткаю, а можа, маці і навяла яе на такія думкі. Але прашэнне Ліда ўсё ж такі напісала.

На развітанні, пакідаючы дом і хутар Антаніны Міхайлаўны, Лабановіч запытаў Ліду:

— Мілая Лідачка, калі я прышлю табе пісьмо, дык ці будзеш ты пісаць мне?

Ліда апусціла вочкі.

— Можа, і напішу,— ціха прамовіла яна, а потым у сваю чаргу запытала: — А што я буду пісаць? Дый нашто гэта?

Развіталіся даволі суха.

«Не быў бы я зволены, яна так не сказала б мне»,— падумаў Лабановіч, ідучы ў Верхань. Потым сказаў сам сабе: «Сягоння ж здам пісару школу. Няма больш ніякай патрэбы заставацца тут».

XXXV

«Ну, што ж? — думаў Лабановіч.— Апошнія мае часіны тут. Школу здаў, і зараз я чужы ў ёй. Рубеж праведзены. Цяпер я — вольны казак, покі яшчэ не падрэзаны крыллі». На памяць прыйшлі радкі верша Мельшына (Якубовіча):

В колосьях желтеющих нив утопая,

По узкой меже, сквозь редеющий мрак,

В убогой сермяге, кряхтя и вздыхая,

Проходит свободный батрак.

Такім «свабодным» батраком уяўляўся сабе адстаўны настаўнік Верханскай школы.

Усе гэтыя дні бабка Параска хадзіла невясёлая і часта плакала. Калі ж яна даведалася аб здачы школы, жалю яе не было канца, бо ўжо болей не заставалася ніякай надзеі, што настаўнік, можа, яшчэ застанецца.

— Ты, бабка, так плачаш па мне, нібы я — нябожчык, а я жывы і жывучы.

— Ох, галубок мой! — бабка Параска выцерла слёзы.— Шкада ж мне вас. Здаецца, і роднага сына не было б так шкада, як вас.

— Добрая ты, слаўная ты, бабка Параска, і я буду памятаць цябе, як сын. Развяселься ж і не плач па жывым чалавеку.

Але бабка заплакала яшчэ мацней і, выціраючы слёзы, запытала:

— Калі ж думаеце пакідаць нас?

— Доўга заставацца тут мне цяпер ужо не выпадае. Той жа пісар, якому я здаў школу, можа сказаць: са школы зволены, школу здаў, дык будзь ласкаў выбірацца. Значыцца, трэба збірацца і падавацца ў свет. А свет вялікі і прастору ў ім многа.

Бабка Параска цяжка ўздыхнула і выйшла з пакоіка. Не сядзелася ў ім і Лабановічу. Перад тым як пакінуць сваё трэцяе і апошняе настаўніцкае месца, яму захацелася яшчэ раз абысці ўсе тыя дарогі і сцежкі, дзе не адзін раз вандраваў ён у вольныя хвіліны. Такія вандроўкі шмат прыносілі яму радасці і задавалення, і многія мясцінкі ў ваколіцах Верханя сталіся блізкімі і дарагімі. Не раз паўставалі і не раз паўстануць яны ў вачах Лабановіча, вабячы да сябе, як самыя прыязныя сябры. Дык як жа не развітацца з імі?

Лабановіч узяў кій, выйшаў на высокі ганак. Без усякага разважання і пэўнага плана накіраваўся ён улева, на шырокую дарогу, што ішла міма воласці і царквы ў зялёным вянку бяроз, і ў ціхім задуменні падаўся ў бок лесу. Калі б хто запытаў у гэту хвіліну, аб чым ён думае, ён, напэўна, не даў бы адказу. Апамятаўся ён толькі тады, калі апынуўся на могілках. Выходзячы з дому, каб развітацца з верханскімі ваколіцамі, ён зусім не думаў заходзіць туды.

«Як жа я папаў сюды і чаму? — здзівіўся Лабановіч.— Якая прычына прывяла на могілкі? Могілкі — сімвал канца чалавечага існавання. Канец — простае слова, а заключае ў сабе багаты змест: часамі чалавек рады яму, а часамі канец набывае характар трагізму».

Вось і для яго, Лабановіча, настаў канец настаўніцтва і побыту ў Верхані. Але ён прыгадаў тое здарэнне на могілках — спатканне незнаёмых людзей, мужчыны з жанчынаю. Як высветлілася потым, гэта былі памочнік пісара Лапіцкі і пісарава швагерка, якая хутка пасля таго выехала адсюль.

На могілках было ціха, глуха і маркотна. Лабановіч павольна пасунуўся знаёмаю дарожкаю да знаёмага ўжо вала. Кусты, запаўшыя ў памяць настаўніка, страцілі сакаўную зеляніну, красу свае маладосці. Сям-там калыхалася на іх пажоўклае лісце, і ў павяўшай траве валялася яго нямала. Прадвосеньскі час накладаў адбітак засмучэння на ўсё, куды ні глянеш. Нават неспакойны вецер і той гаманіў на сумны лад, прыпадаючы да зямлі, нібы для таго, каб падслухаць яе нямоўчныя песні. Эх, песні, адвечныя песні зямлі! Калі заспяваюць вас на вясёлы, радасны тон?

Лабановіч спыніўся і акінуў вачамі могілкі — як бы для таго, каб запамятаць іх назаўсёды. Струхлелыя драўляныя крыжы, пахіленыя над зямлёю, сівыя купінкі моху на іх, надмагільныя пліты, уросшыя ў дол,— як усё тут закінута, забыта і запушчана, як усё гэта ўбога і журботна! Настаўніку зрабілася так нявесела і сумна, што заставацца тут далей было цяжка. Ён пакіраваўся назад на дарогу, яшчэ раз азірнуўся.

«Напэўна, не пабачу вас болей ніколі. Ну, бывайце!» — сказаў у думках на развітанне.

З могілак Лабановіч падаўся ў бок лесу. Ускрайкам, не спяшаючыся, пакіраваўся на Тумель, дзе быў ставок і старасвецкі двухпавярховы млын. Гэта было ўлюбёнае месца, куды часта хадзіў Лабановіч у вольныя хвіліны на пагулянку. Прыйшоўшы сюды, ён запыніўся. Цэлая чарада ўспамінаў паўстала прад ім. Прыгадаўся той дзень, калі ранічкаю ехаў ён праз грэбельку каля млына са сваімі вучнямі на экзамены. Дарога зараз жа, мінуўшы грэблю, уваходзіла ў лес. З краю на лясных прагалах стаялі маладыя бярозкі, толькі-толькі выпускаючы маладзенькія пахучыя лісточкі і прыдаючы лесу асаблівую чароўнасць. Здавалася тады, што стары, пануры лес наўмысня развесіў тонкую празрыстую покрыўку, сатканую сонцам і зямлёю з тысячы тысяч маладых, кволых бледна-зялёных лісточкаў бярэзін і кустоў, росшых на ўскрайку лесу, каб упрыгожыць сябе гэтымі дарамі вясны і прыкрыць сваю панурасць. Іншыя мыслі і іншы настрой былі тады ў настаўніка, што зараз прыйшоў сюды ўжо на парозе восені, каб апошні раз азірнуць усе гэтыя мясціны, так глыбока асеўшыя ў памяці, і таксама сказаць ім: «Бывайце!»

Стары млын стаяў нерухома. Не было каля яго ні людзей, ні фурманак. Не рухалася і велічэзнае, многаступянёвае кола, ажыўляўшае млын і ўвесь яго нескладаны механізм. Толькі дзесь з непрыметнай шчылінкі прабіваўся струменьчык вады і аднастайным цурчаннем парушаў спакой анямеўшай будыніны. 3-пад гаці спакойна цякла рэчка, несучы далей тую порцыю вады, якую прызначалі ёй будаўнікі. Зараз жа за млыном яна апісвала прыгожую дужку, падаючыся наўперад управа, а потым, забіраючы ў бок поля, хавалася пад навіссю старых вербаў, што схіліліся над вадою, і затым зусім знікала з вачэй. I рэчка і крывыя вербы над ёю яшчэ болей падкрэслівалі спакой і цішыню аднаго з закінутых і малавядомых утульных куткоў старажытнай Беларусі.

Лабановіч доўга пазіраў на рэчку. У памяці ўсплывалі падобныя ж блізкія і дарагія сэрцу малюнкі, якія даводзілася яму сустракаць не адзін раз. А колькі ёсць малюнкаў, яшчэ не бачаных ні разу! I колькі ў іх прывабнага, заспакойваючага душу хараства! Дык наперад, брат, наперад! Пракладай сабе дарогу ў жыццё, не зважаючы ні на якія нягоды, дарогу прасторную, ясную, з бясконцымі краявідамі і далячынямі і склікай народ на гэту прасторную дарогу!

Увесь панылы настрой, пад уплывам якога быў нядаўна Лабановіч, развеяўся, як ранішні туман перад гарачым летнім днём. Ён адчуў прыліў бадзёрасці, новай сілы, жаданне змагацца за сваё месца ў жыцці і за ўсіх добрых людзей, пакрыўджаных нядоляй і рознаю злыбедаю, што загароджвае ім дарогі. Чаго ж сумаваць? На каго спадзявацца?.. Заставайцеся ж тут шчаслівыя, мае мілыя вербачкі, і ты, неўгамонная рэчка! У другім месцы сустрэнуся з такімі ж дарагімі, як і вы.

Апошні раз акінуў Лабановіч вачамі ўсе ваколіцы. Зірнуў і на той узвышак, адкуль першы раз уявіўся яму прывідны замак, на сяло, што выцягнулася ў адну доўгую стракатую істужку, з убогімі загарадкамі каля запушчаных будынкаў, на двор а. Уладзімера, на царкву з процілеглага боку і непадалёку ад яе будынкі валаснога праўлення і школы. Вось ён, увесь Верхань перад ім і ўсе яго ваколіцы...

Той самы дзядзька Нічыпар Кудрык, што зімою прывозіў Лабановіча, цяпер вёз яго на станцыю з тымі ж двума невялікімі чамаданамі, дзе быў зложан увесь незамыславаты скарб настаўніка. У вачах Лабановіча яшчэ стаяў заплаканы твар бабкі Параскі і ўся яна, такая жычлівая і добрая, нізенькая, сухенькая, маршчыністая. Мімаволі прыгадаўся выезд з Цельшына, Ядвіся, з-за якой ён і пакідаў сваё першае настаўніцкае месца, шыракаплечы дзядзька Раман і яго апавяданне аб Яшуковай гары.

«Адзін раздзел кнігі прачытан і загортваецца»,— думаў Лабановіч, пакідаючы Цельшына. А зараз прачытан і другі раздзел яшчэ далёка не дачытанай да канца кнігі.

Частка другая - На крыжовых дарогах

Колісь, яшчэ ў дні юнацтва, мяне зачароўвалі прасторы зямлі з іх шматлікімі гаманкімі дарогамі, шырокімі і вузкімі, роўнымі і крывымі, наабапал якіх сям-там вынікалі купчастыя ліпы, стромкія таполі або старыя кучаравыя хвоі. Мяне вабілі неакрэсленыя далечы, маўклівыя і мудрыя ў сваёй задумлёнасці, з іх узгоркамі, далінамі і крыніцамі, з тонкімі палоскамі лясоў на небасхіле, дзе зямля нібы сходзіцца з небам. I ўсё гэта прыкрывалася празрыстаю заслонаю сіняватай смугі.

Што хаваецца за заслонаю сінечы-смугі? Якія праявы, якія людзі сустрэнуцца мне на шляху вандравання? Праз якія абшары зямлі пройдуць пуцявінкі і куды яны прывядуць?

Нічога цікавейшага на свеце не было тады для мяне, як прыўзняць заслону сінечы і зазірнуць за яе рубяжы. Там, думалася, я знайду ўсе адказы на пытанні, пазнаю таямніцы жыцця. Жыццё ж такое складанае і так многа ў ім нечаканасцей, крутых паваротак, што неспакушанаму юнаку цяжка было разабрацца ва ўсіх разнастайных праявах і ацаніць іх так, як яны таго заслугоўвалі. Вось чаму так радасна было ісці ўсё далей і далей, каб зведаць невядомае, убачыць нябачанае.

З таго часу шмат прайшло гадоў. Многа дарог перамералі мае ногі. Розныя людзі сустракаліся ў маім вандроўніцтве. Шмат хто з іх стаўся мне блізкім і дарагім, і шмат каго з іх сягоння я не далічваюся. I сам я прытаміўся за гэты час і ўсё болей і мацней адчуваю спрадвечную і непераможную сілу прыцягнення зямлі.

Але шумяць і гамоняць несупынныя хвалі жыцця, і ўсё тыя шырокія, яшчэ болей прывабныя далечы разгортваюцца перад вачамі.

Новыя прасторныя дарогі расчыніліся перад нашымі народамі. I не гасне нястомнае жаданне зірнуць за заслону заўтрашніх дзён.

Будзьце ж вы светлыя і радасныя, наступныя дні людства!

I

Каля чыгункі, што злучае Мінск і Брэст, непадалёку ад станцыі, у малапрыметным кутку сярод высокага цёмнага лесу, тулілася леснікова сядзіба. Належала яна лясніцтву князя Радзівіла. За доўгі час будынкі пачарнелі, пастарэлі, пакрывіліся. Дый што гэта былі за будынкі! Нізкая, падслепаватая хата з закуранымі вокнамі і збуцвелым ганкам пазірала ў бок чыгункі. Хоць чыгунка праходзіла тут і блізка, але яе не відаць было: высокі вал, заросшы хвайняком і кустамі арэшніку, закрываў яе. Старасвецкае гуменца з угнутаю саламянаю страхою тулілася бліжэй да лесу — здавалася, для таго, каб схавацца ад холаду і вятроў, бо яны для яго былі ўжо небяспечныя. Цёмны хлевушок, таксама пашарпаны часамі, гаротна прыпадаў да зямлі. Па адзін і па другі бок сядзібы раскінулася невялікая палянка. Калісь была тут смалярня. Ад яе засталіся толькі глыбы гліняных пячэй, дзе парыліся смалякі ды дробныя рэшткі пранятых смалою карчоў. Яшчэ і цяпер адчуваўся тут душок дзёгцю і тарпатыны. Назва «Смалярня», як спадчына, перайшла на леснікову сядзібу. У ёй на сягонняшні час за лесніка быў брат Андрэя Лабановіча, Уладзімер. Яшчэ з маленства браты жылі ў згодзе. Сустракаліся зрэдку і тады, калі ўзмужнелі, а дарогі іх разышліся, сустракаліся ветліва і прыязна. Даведаўшыся, што Андрэя зволілі з настаўніцтва і ён цяпер без пасады, Уладзімер паспачуваў яму, а потым запытаў:

— Дык што ж ты, брат, рабіць будзеш цяпер?

— А вось разгледжуся трохі, прыслухаюся. З кім-колечы параюся, як яно, дзе і што — можа, што-небудзь і надарыцца.

Браты памаўчалі.

— Ды пэўна ж, не ў школе свет сышоўся клінам,— заўважыў Уладзімер.— А гэтакіх, як ты, зараз многа: час такі — за праўду стаяць людзі пачалі, а начальства праўды не любіць.

— Гэта верна,— азваўся Андрэй.

Уладзімер крута павярнуў гутарку ў другі бок.

— Покі знойдзеш сабе прыпынак і работу, перабірайся да мяне. Куток зацішны. Ты адзін, замінаць не будзеш мне. Вялікай раскошы, праўда, няма, але кідацца сяк-так можна.

Андрэй шчыра падзякаваў брату і згадзіўся спыніцца тут.

Пасля таго як Лабановіч выбраўся з Верханя і прыехаў да сваіх родных, яму ўсё здавалася, што людзі пазіраюць на яго па-іншаму і ў душы нават радуюцца, што ён без месца, без работы,— адным словам — басяк!

Лабановіч асталяваўся ў Смалярні, у брата.

Не болей тыдня прайшло з таго часу, калі ён з’явіўся ў свае родныя мясціны. У першыя дні адчуваў ён у сэрцы і ў думках такое засмучэнне, нібы насіў жалобу па цяжкай страце. У мінулыя гады ў такую пару ўсе настаўнікі, у тым ліку і ён сам, ужо былі ў сваіх школах і пачыналі заняткі. Меншыя дзеці, вольныя ад хатніх работ, напаўнялі класы сваімі звонкімі галасамі. Які гэта слаўны быў час! Сустрэцца непасрэдна з малечаю, якая потым вырасце, пойдзе ў жыццё — ці то дарогамі сваіх бацькоў, ці то новымі, болей прасторнымі і шчаслівымі. Хіба ж не цікава пазнаёміць яе са школаю, са школьнымі парадкамі, навучыць чытаць і пісаць, пазнаваць кніжную мудрасць і гутарыць з ёю так, каб тваё слова дайшло да розуму і сэрца малечы!

Перад вачамі Лабановіча выразна, як жывыя, усплывалі малюнкі школьнага жыцця і тыя школы, у якіх яму давялося пабываць за нядоўгі час настаўніцтва. Цельшына, яго ваколіцы, людзі і ўсё, што там перажыта і перачута. I бясконца дарагі вобраз Ядвісі зноў ажыў у памяці, як чароўная кветка палескай глушы, як незваротная страта. Прыгадалася і Выганаўская школа, і шырокая нізіна пінскага зарэчча, заросшая высокім густым чаротам, і Пінск, які быў вельмі добра відаць, калі спусціцца са школьнай пляцоўкі ўніз на рэчку Піну. Як нейкі востраў на агромністым блюдзе чаратовых балот, маляўніча выступаў старадаўні горад, важнейшы цэнтр неабсяжнага Палесся.

Яшчэ жывей і ярчэй вырысоўваўся ў думках Верхань, бо ж толькі некалькі дзён прайшло з часу развітання з ім. Прыгадаліся і хутарок Антаніны Міхайлаўны, і Лідачка... Слаўная дзяўчынка, здольная, вясёлая, па-дзіцячы дураслівая. Ці паедзе яна здаваць экзамены ў гарадскую школу? Які будзе далейшы лёс яе? Ці напіша яму пісьмо?

Лабановіч даў ёй свой адрас. Дарэчы, да пошты адгэтуль шмат бліжэй, чым з Мікуціч. Напэўна, ёсць на пошце пісьмо і ад каго-небудзь з сяброў, такіх жа выкінутых са школы гарапашнікаў і бяздомнікаў, як і Лабановіч.

Дык вось ён які, новы паваротак у жыцці! У якім жыцці? У бяздомніцтве, у блуканні паміж небам і зямлёю. Спадзявацца няма на каго. Пакладайся толькі на самога сябе, ніадкуль не чакай дапамогі... Не, няпраўда: брат Уладзімер ужо дапамог, паправіў самога сябе Лабановіч. А людзі? Хіба свет без добрых людзей? А таму, пакуль ты яшчэ вольны, пакуль служаць ногі, ідзі! Ідзі ўперад па бездарожжы, па цаліне, пракладай новы след. Адно толькі памятай: не збочвай з вернай дарогі. Але дзе яна, верная дарога? А гэта дарога прыбітага, заціснутага народа, які марыць аб праўдзе, аб справядлівасці і ў меру сваіх сіл і мажлівасцей змагаецца за іх, народа, які жыве думкамі аб зямлі, што пазабірала казна, паны, цэрквы і манастыры, і аб сваім чалавечым праве. Шмат на гэтай дарозе ям і калдобін, розных патырчак і злыдняў. Але калі ты чэсны і свядомы чалавек і перад табою паўстаюць цяжкасці, уразумей іх сваім розумам і адчуй сэрцам, не бойся, не адступайся ад праўды і ніколі, ні пры якіх умовах, не пагаджайся з тымі, хто зневажае народ і чыніць здзекі над ім. Не паддавайся ні на якія спакусы і абяцанні, накіраваныя на крыўду народа.

Такімі думкамі і такімі добрымі намерамі жыў зараз бяздомны Лабановіч. У гэтых думках чэрпаў ён падтрыманне сабе самому і простым людзям, што стогнуць у ярме беспрасветнага прыгнёту. Ды ў жыцці падзеі ідуць не тымі дарогамі і не так, як хацелася б нам. Пачыналася веснавое разводдзе новага жыцця, ды не вылілася з берагоў — скавалі яго халады. Але будзе жаданы час усенароднай вясны.

ІІ

Каля Смалярні, між сядзібаю лесніка і чыгункаю, праходзіла лясная дарога. Мінуўшы сядзібу і не даходзячы да пераезда, яна разгаліньвалася, дзялілася на дзве: адна перасякала чыгунку, а другая забірала ўлева, некаторую адлегласць ішла пад густою навіссю старых ялін, па карэннях, па выбоінах, праз лужыны чорнай, як дзёгаць, вады. Тут было змрочна і сыра, шмат калдобін і лужын, якія рэдка калі высыхалі. Выбіўшыся з лесу, дарога выходзіла ў Цёмныя Ляды, а потым забірала ўправа, прымаючы кірунак на лясніцтва князя Радзівіла. На цяперашніх Цёмных Лядах не так даўно стаяў густы, вялікі змрочны лес. Час ад часу велічэзныя лясныя абшары высякалі дачыста. Адборная драўніна сплаўлялася купцамі за граніцу, а грошы пераходзілі ў княжацкі скарб ды ў кішэні лесапрамыслоўцаў. Аголеныя лапіны лясоў прыбіралі сяляне навакольных вёсак. Рэшткі дрэва складалі ў стусы і ў шуркі, а галлё і ламачча проста палілі. Пасеку раскарчоўвалі і на ёй засявалі жыта, ярыну. Траціна ўраджаю паступала ў лясніцтва, усё таму ж князю Радзівілу.

Зараз пасекі зноў былі запушчаны пад лес. Ніхто яго не засяваў тут, апроч ветру. На агромністай пасецы — плешыне, акружанай магутнай сцяной старога лесу, выступалі з травы вялізныя пні старадрэвін, многа вякоў стаяўшых тут, сям-там паднімаліся ў неба стромкія яліны і сосны. Іх пакінулі знарок — абсемяняць аголены плех і заводзіць новы лес. Яны так і называліся — насенніцы. Запушчаныя ляды паволі засяваліся маладымі дрэўцамі: асіннікам, бярэзнікам, сасоннікам, ельнікам і рознымі іншымі дрэвамі. Густая трава, дзікія кветкі закрывалі маладое пакаленне новага лесу, але ён падымаўся ўгору, глушыў слабейшыя расліны.

Бязлюдна і сцішна было ў Цёмных Лядах. I асабліва панура выглядалі запушчаныя, маладаступныя нізіны-лужкі, заваленыя галлём і сатлеўшымі верхавінамі ссечаных старых дрэў. Напалову згніўшыя пні і парыжэлая сухая трава яшчэ болей падкрэслівалі паныласць гэтай пустэлі сярод кашлатай сцяны старадаўняга лесу, шырокім колам атачаўшага Цёмныя Ляды.

Зусім іншы характар мела тая мясціна, па якой праходзіла дарога, перасекшы чыгунку. З двух бакоў разлягаліся лагодныя, светлыя прасторы палёў, пясчаныя ўзгоркі, на якіх асталяваліся нізкія, але даволі пышныя кусцікі ялоўцу і разложыстыя прыземістыя хвойкі. Вузкія даліны між узгоркаў вабілі вока. Невялічкія лясы і далёкія гаі, прыкрытыя покрывам восеньскай смугі,— усё гэта было для Лабановіча новым, яшчэ не бачаным.

Каля самай дарогі, за высокаю мураванаю агароджаю, раскінуўся двор з багатым садам нейкага малавядомага землеўласніка Сцяпанава, царскага вайскоўца — не то палкоўніка, не то генерала. Ні сам Сцяпанаў, ні яго патомкі не жылі тут ніколі. Маёнтак гэты зварачаў на сябе ўвагу, асабліва кідаўся ў вочы сад, які выглядаў нейкім прыгожым востравам. Рады стромкіх таполяў, як вартаўнікі, стаялі высокаю шарэнгаю паўздоўж чатырох сцен агароджы. I дзіўным здавалася, як маглі гэтыя магутныя таполі і гэты цудоўны сад разрасціся тут і забраць такую сілу на мізэрнай пясчанай зямлі? I вось тут прыгадаліся Лабановічу яго не такія ўжо даўнія думкі аб Мікуцічах, калі ён наведваўся ў свой кут над Нёманам і марыў аб пераўтварэнні глебы.

«Можа, гэта былі і верныя думкі,— разважаў Лабановіч.— Чорнае тлустае балота перанесці на пясчаныя землі сялянскіх палеткаў, каб падняць ураджайнасць. Ды што гэта дасць, калі пераважная большасць зямлі і прытым найболей ураджайнай знаходзіцца пад панамі! Ці не прасцей павыганяць паноў, адабраць ад іх зямлю і перадаць тым, хто працуе на ёй? Была такая спроба, ды скончылася яна няўдала. Аказалася, што паганае дрэва, Міколка Другі, яшчэ трывала сядзіць на троне, хоць трон гэты моцна пахіснуўся. Колькі праліта крыві! Колькі людзей пайшло на катаргу, у высылку і колькі сядзіць па астрогах! I, можа, сам ён, Лабановіч, ёсць кандыдат на адно з гэтых месцаў спачынку царскага самаўладства. Але, «што не ўдалося цяпер, тое ўдасца ў чацвер»,— паўтарыў Лабановіч прыказку дзядзькі Марціна,— верыць народ, што прыйдуць лепшыя дні. Вось і трэба жыць гэтай верай, не зважаючы на тое, што «покі сонца ўзыдзе, раса вочы выесць».

Ён яшчэ раз акінуў вокам панскую сядзібу, паважны рад стромкіх таполяў, багаты сад. Белы палац прасвечваўся ў глыбіні праз галіны абступаўшых яго купчастых яблынь і іншых дрэў. I сад і панскі дом засланяліся з паўночнага і з усходняга бакоў узгорка і падстаўлялі ўсю сваю пляцоўку пад цёмныя праменні паўднёвага сонца.

Прайшоўшы яшчэ колькі крокаў, Лабановіч параўняўся з брамаю, жалезнымі, наглуха зачыненымі варотамі, што якраз прыходзіліся насупроць панскага дома. Адгэтуль дом быў добра відаць. Вароты, па ўсім прыметна, даўно не расчыняліся, і ніякія панскія брычкі не ўязджалі і не выязджалі ні туды ні сюды. Маленькая брамка была адамкнёна. Вытаптаная сцежачка вяла ў сад. Відаць, сюды заходзілі людзі, каб купіць або папрасіць яблыкаў.

Лабановіч злёгку таўкануў брамку. Яна паслухмяна расчынілася. Непадалёку, сярод яблынь, стаяў просценькі буданок-шалашык, галоўны штаб вартаўніка панскага саду. З большасці садовых дрэў плады ўжо былі пазніманы, і толькі на позніх гатунках спакусліва красаваліся буйныя чырвоныя яблыкі — здавалася для таго, каб завабіць сюды падарожніка. Лабановіч, пастаяўшы крыху каля брамкі, паволі накіраваўся да шалашыка. Там нікога не было. У адным кутку ляжала прымятая салома, прыкрытая дзяружкаю, пэўна, гэта была пасцель вартаўніка. З другога боку ў шалашы на саломцы нерухліва ляжалі яблыкі, перабраныя чыеюсьці стараннаю рукою і разложаныя ў тры кучкі: лепшыя, сярэднія і горшыя. Адразу кідалася ў вочы, што чалавек, які жыве тут, любіць парадак і не задарма есць панскі хлеб.

Не паспеў Лабановіч як мае быць разгледзець гэтыя ўбогія апартаменты вартаўніка, як зараз жа выплыла з-за дрэў яго постаць. Гэта быў каротка падстрыжаны пасівелы чалавек з пышнымі сівымі вусамі, у старым заношаным салдацкім мундзіры мінулага веку. У руках нёс ён таксама старую салдацкую шапку, поўную яблыкаў. За плячамі вартаўніка вісела стрэльба. Усё гэта прыдавала вартаўніку нейкую ўладнасць і ўпэўненасць.

Лабановіч пачціва зняў шапку і прыязна пакланіўся. Захацелася пажартаваць з бывалага ваякі, не зніжаючы яго ганарлівасці.

— Даруйце мне: ці не вы ўладар гэтага маёнтка?

Стары салдат сурова акінуў поглядам Лабановіча, змераў яго з ног да галавы: брэша ці сапраўды прыняў за гаспадара?

— А чаму табе прыйшло ў галаву, што я тут гаспадар? — запытаў салдат.

— Выгляд у вас гасподскі, такі, што можна палічыць за гаспадара, тым болей што ўласнік гэтага двара, як чуў я, з ваенных.

Стары салдат відавочна памякчэў.

— Не, дружок, памыляешся: іх высокаблагародзіе, палкоўнік Сцяпанаў, у Пецярбургу жывуць, а я толькі давераная асоба іх высокаблагародзія... Разам супроць турка ваявалі, разам усю ваенную службу прайшлі. З таго часу мы так і не разлучаемся. Дастойны чалавек,— заключыў стары салдат. Ён яшчэ хацеў штось сказаць, ды, відаць, палічыў нязручным пускацца ў гутарку з незнаёмым чалавекам, яшчэ, можа, якім-небудзь забастоўшчыкам.

— А колькі вам палкоўнік за службу плаціць?

— Што ён мне плаціць, таго мне на мой век хваціць,— ухіліўся салдат ад простага адказу і сам запытаў Лабановіча:

— Ты ж сам хто такі будзеш?

— Проста падарожны. Угледзеў сад і падумаў сабе: дай зайду, можа, на яблыкі ці не разжывуся. I вось сустрэў вас, чалавека адданага і, па ўсім відаць, разумнага.

— Як разжыцца: за грошы ці так? — пацікавіўся салдат.

— Ды хоць бы і купіць.

— Гэта іншая справа!

Бравы салдат павёў Лабановіча да яблыні, на якой віселі буйныя чырвоныя яблыкі, сарваў самы спелы і самы буйны.

— Вось табе, дружок, вазьмі. I памятай, што я — давераная асоба іх высокаблагародзія.

Лабановіч падзякаваў. Такога вялікага яблыка яму яшчэ не даводзілася бачыць. Ён развітаўся з салдатам і пайшоў далей сваёю дарогаю.

ІІI

Быць можа, шмат каму з вас, дарагія сябры, нецікава запыняцца такі доўгі час на падарожжах Лабановіча і разглядаць разам з ім тыя малюнкі і тыя мясціны, што даўно прыгледзеліся вашым вачам, бо гэта ўжо старадаўнія дарогі і не новыя малюнкі. Калі б сягоння давялося мне яшчэ раз прайсціся па іх, дык я і не пазнаў бы ні тых дарог, ні мясцін, ні малюнкаў, што разгортваліся перад вачамі паўвека таму назад. Усё карэнным чынам змянілася, адышло ў прошласць і захавалася толькі ў памяці, як успаміны аб далёкіх днях юнацтва. Мне ж так прыемна ўспомніць і хоць у мыслях перажыць іх яшчэ раз. А мінулае і цяперашняе моцна злучаны паміж сабою.

Двор палкоўніка Сцяпанава, таполі і сад засталіся ззаду. Лабановіч узыходзіў на ўзгорак, самы большы па дарозе са Смалярні ў Стаўбуны. Па правую руку раскінуўся невялікі лясок, светлы і празрысты, як тонкая, лёгкая тканіна. Дарога крута падымалася ўгору праз жоўты сыпучы пясок. Даядаючы ёмкі, надзвычай смачны малінавы яблык — дар старога вартаўніка,— Лабановіч узышоў на самы высокі пункт пагорка. Шырокі, разнастайны краявід, што агароджваўся толькі бязмежным небам, расчыніўся перад падарожнікам. Гэта было так неспадзеўна, так прыгожа і ў той жа час так знаёма, што вандроўнік мімаволі спыніўся.

Новыя малюнкі!.. Не, не новыя: новае толькі тое, што паўсталі яны з другога боку і з другой пазіцыі. Так бывае і з чалавекам, калі пазнаеш яго ў новым праяўленні.

Акінуўшы вокам увесь краявід, Лабановіч стаў прыглядацца да паасобных, найбольш знаёмых яго частак. Вось станцыя з усімі збудаваннямі — вакзал, дэпо, возера за вакзалам, заросшае па краях густым, высокім сітняком і аерам. Правей — млын, дарога на Мікуцічы. Як гаманіла яна, калі не так даўно, улетку, шумная грамада настаўнікаў ішла ў школу Садовіча абмеркаваць пытанні палітыкі і заснаваць ядро рэвалюцыйнай настаўніцкай арганізацыі... I як гэта ўсё няўдала скончылася!

Не, дарога на Мікуцічы не вабіць зараз вока. Густы хвойнік і яловец з аднаго боку і альховы хмызняк з другога засланялі яе. Дарога знікала з вачэй, не дайшоўшы да гасцінца, абапал якога стаялі, як старэнькія бабулькі, парадзелыя бярозы. Лабановіч зірнуў правей вакзала. На высокай горцы стаяў прыземісты, добра адбудаваны, з замахам на хараство вятрак, адзінокі і нібы забыты. Лабановічу рэдка калі даводзілася бачыць, каб вятрак гэты махаў крыллямі, і таму ён рабіў сумнае ўражанне, як асірацелая будыніна. Зірнуўшы перад сабою, Лабановіч згледзеў стромкія вежы белай царквы мястэчка Стаўбуны. Само мястэчка і яшчэ адна, жоўтая, царква засланяліся другім пагоркам. Затое ж была добра відаць Панямонь і яе ваколіцы, хоць гэтае мястэчка вярсты на паўтары стаяла далей за Стаўбуны, па другі бок Нёмана. Сіняўскі гай, выцягнуты тонкаю палоскаю з прыўзнятым адным канцом, як заліхвацкі вус маладога зуха, прыкрываў Панямонь з паўночнага захаду. Лявей і бліжэй да мястэчка сурова ўзнімалася вапельная гара. Называлі яе Драздоваю — ад імя панямонскага жыхара Драздоўскага, які арандаваў гару і здабываў вапну.

Самымі высокімі будынкамі ў Панямоні былі — царква, касцёл і сінагога. Царква і касцёл стаялі ў цэнтры мястэчка і на самым высокім месцы, сінагога тулілася на задворках, воддаль. Калі Лабановіч яшчэ ў дзяцінстве першы раз пабачыў панямонскі касцёл здалёку, то сваёю формаю гэты будынак нагадаў малому Андрэю вялікага сядзячага ката з задраным угору носам. Так гэтае першае ўражанне назаўсёды і засталося ў памяці. Запомнілася таксама і маленькая рачулка, якая выцякала з-пад вапельнай гары, купчастыя вербачкі над ёю, Хаімава кузня над рачулкаю і сам Хаім, спрытны і здатны каваль з чорнаю барадою. Прыгадаўся і стары млын, гнілое возера каля яго, алешнік над возерам, густа затканы гнёздамі гракоў, і несціханы іх крык.

Лабановіч глядзіць туды. Вунь ён, той алешнік, кудзерка абцярэбленага гракамі гайка! А далей, крыху лявей, той самы старасвецкі гасцінец шыбуецца з панямонскай роўнядзі на больш высокую пляцоўку, беручы кірунак на Нясвіж. Знікшыя на некаторай адлегласці бярозы, мінуўшы Панямонь, зноў ідуць побач гасцінца прыгожымі прысадамі, няясна вырысоўваючыся ў сіняватых хвалях далечыні. Як добра знаёмы ўсе гэтыя малюнкі і як моцна яны звязваюць з дзяцінствам, шчаслівым і непаўторным!

«А можа, будзе такі час,— падумаў Лабановіч,— калі я і гэтыя дні свайго бяздомнага вандроўніцтва ўспомню з прыемнасцю і ўздыхну па іх».

Ён рушыў далей, спусціўся ў глыбокую і вузкую далінку паміж двума пагоркамі. I стромкія вежы белай царквы, і вятрак, і Панямонь засланіліся другім узгоркам. Калі Лабановіч мінуў яго, адразу вынікла перад вачамі ўсё мястэчка Стаўбуны з яго цэрквамі, з мураванымі будынкамі і з плошчаю, дзе звычайна адбываліся шумныя, мнагалюдныя кірмашы. Вузкая пясчаная вулачка, паабапал якой убога туліліся старасвецкія халупы местачковай беднаты, і кузня, дзе заўсёды стаяла некалькі сялянскіх фурманак і чуўся галасісты звон молата, вяла ў сярэдзіну мястэчка. Бліжэй да цэнтра часцей пападаліся акуратныя і з густам пабудаваныя домікі заможных жыхароў з пафарбаванымі аканіцамі, з разьбою над вокнамі і з прыгожа адштукаванымі высокімі ганкамі. Крыху далей пайшлі крамы розных гатункаў і з рознымі таварамі, пачынаючы дзёгцем і газаю і канчаючы іголкамі і ніткамі.

Малапрыметная спачатку вулачка чым далей, тым болей прымала выгляд сапраўднай вуліцы. Выводзіла яна на прасторную выбрукаваную плошчу ў цэнтры мястэчка, праходзячы непадалёку ад белай царквы і пакідаючы яе збоку ўлева. Дзень быў некірмашовы, і плошча амаль што пуставала, калі не лічыць адзіночных сялянскіх каламажак, дзвюх-трох гандлярак, якія цярпліва сядзелі каля просценькіх столікаў пад такімі ж убогімі, як і самі яны, стрэшкамі, ды коз, што вандравалі па плошчы ў пошуках спажывы. Найболей спрытныя з іх запыняліся каля вазоў і, стаўшы на заднія ногі, выбіралі сена з палýкашкаў, а іншыя прымайстраваліся каля коней і памагалі ім хрумстаць смачную віку або канюшыну.

Мінуўшы плошчу і валасное праўленне, Лабановіч узышоў на ганак пошты. Яна была якраз па суседству з воласцю. Даволі прасторны пакой падзяляўся невысокаю дзервяною перагародкаю і драцянаю сеткаю над ёю на дзве няроўныя часткі: саму пошту і пярэднюю для наведвальнікаў. За перагародкаю пры стале сядзеў начальнік пошты, сярэдніх год чалавек з кароткім і шырокім на канцы носам, падобным да цяслы. Там жа пакручваўся памочнік начальніка, знаёмы Лабановічу белабрысы хлопец, якога за вочы называлі Цвілым. Гэта быў малаадукаваны чыноўнічак, але з прэтэнзіямі на інтэлігента і з замахам на дасціпнасць і жарты, якія, праўда, мала ўдаваліся яму. За перагародкаю стаяла некалькі шафаў з паштовымі справамі і паперамі, з рознага роду карэспандэнцыяй. У драцянай сетцы былі зроблены невялікія акенцы, праз якія прымаліся заказныя пісьмы, прадаваліся маркі, выдаваліся пісьмы і пасылкі.

У пярэдняй таўклося некалькі наведвальнікаў. Лабановічу кінулася ў вочы адна бабка. З разгубленым выглядам яна зварачалася то да аднаго, то да другога з наведвальнікаў, але ад яе адмахваліся, як ад надакучлівай мухі. А ёй проста трэба было, каб хто прачытаў пісьмо, што прыйшло ёй па пошце. Яна звярнулася і да Лабановіча. Прыйшлося задаволіць бабчыну просьбу. Стаўшы ў зацішнейшае месца, Лабановіч ціха, каб толькі чула бабка, прачытаў ёй пісьмо. Бабка слухала і плакала, хоць прычын для плачу ў пісьме не было.

Улучыўшы зручную хвіліну, Лабановіч аклікнуў Цвілога:

— Іван Паўлавіч, дзень добры!

Іван Паўлавіч падняў вочы з-пад тоўстых прыпухлых павек. Відаць, ноч правёў ён у вясёлай кампаніі.

— А! — ажывіўся ён, убачыўшы Лабановіча.— Дзень добры, дзень добры, педагог без педагогікі!

Іван Паўлавіч вясёлым смехам сам ухваліў сваю дасціпнасць, трапныя словы.

— Паглядзіце, калі ласка, ці няма мне пісем да запатрабавання.

— Паглядзім!

Іван Паўлавіч перагарнуў стопку пісем.

— Няма! — сказаў ён і насмешліва дадаў: — Пішуць... Пэўна, ад кралі, калі да запатрабавання?

Лабановіч быў расчараваны, як бы яго пакрыўдзілі тым, што не аказалася пісем і асабліва аднаго — ад Ліды.

«Куды ж цяпер падацца?» — запытаў у мыслях самога сябе Лабановіч, апынуўшыся на той жа малалюднай плошчы. Зірнуўшы ў бок вуліцы, што выходзіла да Нёмана, ён угледзеў постаць чалавека, які вельмі нагадваў Янку Тукалу. Чалавек ішоў унурыўшыся, у задуменні. Лабановіч паўзіраўся пільней — так: гэта Янка Тукала! Лабановіч ціхенька падкраўся і пайшоў за Янкам у некалькіх кроках. Заняты сваімі думкамі, Тукала нічога не зважаў.

— Ахэ!! Ахэ! — кашлянуў Лабановіч.

Янка азірнуўся. У яго вачах наўперад адбілася палахлівасць, а потым твар засвяціўся, як сонца.

— Андрэй! А бадай жа ты скіс! — радасна выгукнуў Янка.

Сябры кінуліся адзін да аднаго і моцна абняліся.

— Дай, брат, пацалую твой імбрычак! — Янкаў нос нагадваў рыльца чайніка.

— Пойдзем туды! — кіўнуў Янка ў бок Нёмана.

Яны выйшлі на пустыр, дзе нікога не было, і спыніліся каля яруса акуратна зложаных бярвенняў.

IV

— Давай сядзем тут,— прамовіў Янка, паказваючы рукою на сасновыя круглякі.

Перш чым сесці, Янка спасцярожліва зірнуў на мястэчка, кінуў погляд перад сабою.

— Эге, брат Янка, ты стаў штось баязлівы і падазроны,— заўважыў Лабановіч і адною рукою крэпка прыгарнуў прыяцеля.

Янка Тукала жартліва адказаў у евангельскім тоне:

— Блюдите, како опасно ходите!

Прыняўшы сур’ёзны выгляд і панізіўшы голас, ён сказаў:

— Трэба, браце, быць асцярожнымі: усе мы, зволеныя настаўнікі, што збіраліся ваяваць з царом, знаходзімся на вялікім падазрэнні ў начальства і аддадзены пад патайны нагляд паліцыі. Разумееш, васпане?

— Тут і разумець няма чаго,— спакойна азваўся Лабановіч, хоць тое, што сказаў Янка, яго моцна затрывожыла.— Гэтага і трэба было чакаць, ды гэта — толькі ўступ да далейшых рэпрэсій. Так жа нас не пакінуць,— дадаў Лабановіч і запытаў: — Але адкуль ты ведаеш, што мы пад наглядам паліцыі?

Янка хітра зірнуў на Андрэя, падняў палец угору і сказаў:

— О, гэта, брат, тонкая палітыка! Аказваецца, што ў лагеры нашых ворагаў ёсць і нашы прыхільнікі.

— Што ты кажаш! — здзівіўся Лабановіч.

— Ты толькі маўчы: гэтыя весткі пачуў я з ураднікавага дому, таго сівага даўжэразнага Кашчэя, што першы кінуўся на наш пратакол у часе налёту прыстава са стражнікамі.

— Ну, гэта ўжо зусім цікава. Няўжо гэты Кашчэй — наш прыхільнік?

— Не ён, а яго дачка Аксана!

— Здзівіў ты мяне, Янка! I як жа я зараз паверу, што да цябе не горнуцца дзяўчаты! — пажартаваў Лабановіч.

— Ну, гэта яшчэ нічога не значыць. Справа тут не ва мне, а ў тым, што ўраднікава дачка спачувае нам, спачувае той справе, за якую нас павыганялі са школ.

— Вось яно што! Дзівосныя справы, браце Яне! I навіны якія! — азваўся трохі здзіўлены і зацікаўлены Лабановіч.— А якая яна, гэта Аксана, прыгожая?

— Як на чый густ,— абыякава сказаў Янка. Відаць было, што ён хацеў заінтрыгаваць прыяцеля і не адказваў проста на яго пытанне.

— А ўсё ж такі? — не адступаўся Лабановіч.

Янка адказаў усё ў тым жа тоне:

— Каму падабаецца поп, каму пападдзя, а каму папова дачка.

— А каму ўраднікава,— падражніў Янку Лабановіч.

Янка весела засмяяўся.

— Ну, і назола ж ты, Андрэй,— сказаў ён.— I няхай сабе. Сам пабачыш яе. А калі ўжо так хочаш ведаць, дык скажу: нішто дзяўчына, русявая, танклявая, высокая, белы твар, носік даўгаваты, але твару не псуе. На шчоках румянак сухотніцы. Ну, што — цяпер ты задаволены?

— Калі б я быў мастак-маляр, дык я напісаў бы яе партрэт з тваіх слоў: так добра і падрабязна апісаў ты Аксану,— жартліва заўважыў Лабановіч і падміргнуў прыяцелю.

— Эх, брат! — махнуў рукою Янка.— Няважныя мы з табою цяпер кавалеры-жаніхі: хто на нас пагáліцца, бяздомных басякоў?

— Ну, гэтага ты не кажы,— запратэставаў Лабановіч,— сякую-такую цану маем і мы. Па-першае: у нас маладосць. Мы здаровыя, любім жыццё і моцна чапляемся за яго. Па-другое: новыя дарогі расчыняюцца перад намі — няхай сабе неакрэсленыя, трудныя і няпэўныя. Дык няхай жыве наша вандроўніцтва па свеце!

— Я заўсёды адчуваю сябе добра, калі ў мяне ёсць апора і ёсць друг, з якім можна адвесці душу, запазычыць сілу ў хвіліны заняпаду. Вось я і зараз рад, што сустрэў цябе, бо я ўжо быў закіс трохі.

— Дзе ж ты зараз жывеш? Чым і як мацуешся?

— Жыву я, можна сказаць, паміж небам і зямлёю. Вандрую з Ячонкі ў Стаўбуны. Сталага месца покі што яшчэ не маю. Хаджу ды прыглядаюся да зямлі, праўдзівей, пад ногі сабе: мне ўсё здаецца, што я знайду тысячу семсот сорак рублёў і пяцьдзесят чатыры капейкі. Ні болей ні меней!

Лабановіч засмяяўся і патрос прыяцеля за плячо.

— Ты не смейся, далібог, думаю, што знайду тысячу семсот сорак рублёў.

— А чаму ж яшчэ і пяцьдзесят чатыры капейкі?

— А чорт іх ведае, убіліся мне ў вочы: срэбраны паўрубель з «Міколкам-дзве палачкі», медны траяк і адна капейка! Так і стаяць яны ў маіх вачах... А можа, я вар’яцець пачынаю? — спытаў самога сябе Янка ды тут жа дадаў: — Дык не, з глузду мне цяжка з’ехаць, бо яго ў мяне не так ужо багата.

— Эй, Янка, не паважаеш ты самога сябе: глуздоў у цябе — больш як на аднаго чалавека.

— Нічога я не ведаю,— адказаў Янка,— табе збоку відней. Ёсць глузды, то і дзякуй Богу!

Лабановіч павярнуў гутарку ў другі бок.

— Што ж мы сядзець будзем тут, на гэтых бярвеннях: давай падамося куды-небудзь ды пагутарым, як таго вымагае наша становішча.

Янка ўскочыў з бервяна, гатовы падацца хоць на край свету, і прадэкламаваў:

Казак, любі мяне,

Куды хочаш, вядзі мяне!

— Го! Бачыш, які ты спрытны,— вядзі яго! А можа, васпан павёў мяне? Ты ж гаспадар і жыхар тутэйшых мясцін,— заўважыў Лабановіч.

— Быў конь, ды з’ездзіўся,— журботна прызнаўся Янка, але раптам набраўся смеласці, падняў угору правую руку і выгукнуў: — Ёсць яшчэ порах у парахаўніцах — гайда да Шварца! Гуляць дык гуляць: давай на капейку квасу!

Да сяброў вярнуўся добры гумор і дураслівы настрой. Яны забыліся нават, што знаходзяцца пад патайным наглядам паліцыі, і пра Аксану, ад якой даведаўся Янка пра гэта. Ідучы глухімі закавулкамі ў шынок да Шварца, Янка прыгадаў семінарскі велікапосны спеў:

Покаяния отверзи ми двери, жизнедавче,

Утренюет бо дух мой ко храму святому твоему...

Удвух пачалі яны перайначваць царкоўны тэкст, прыстасоўваючы яго да шынка Шварца. Атрымалася так:

Заведения отверзи ми двери, отче Шварче,

Утренюет бо дух мой к шинку святому твоему.

Живот носяй поджарый, весь опустошен,

Но яко щедр, напой мя благоутробною твоею гнилостию.

— Добра, яй-права, добра! — сказаў у захапленні Янка.

Прыяцелі засталіся задаволенымі вынікамі свае творчасці. Яны напаўголаса спявалі перайначаную песню. Людзі, якім давялося сустрэцца з імі і пачуць матыў святога спеву, зычліва пазіралі на іх, як на маладых набожных хлопцаў.

— Ну, вось і напаткалі мы новую прафесію! — смяяўся Янка Тукала.

— А што ж? Зложым цэлы рэпертуар такіх песень ды пойдзем па фэстах. Сядзем на цвінтары каля царквы і будзем даваць канцэрты, а людзі не паскупяцца на медзякі спевакам.

Прыяцелям было весела і смешна. У такім настроі ступілі яны на парог Шварцавага прытулку. Прытулак гэты быў для іх не новы. Шварц, увішны чалавек сталых гадоў, заўсёды быў рады гасцям, асабліва такім, як настаўнікі. Шварц трохі чуў пра здарэнне з імі, але што яму да таго? Зайшлі, значыць, дадуць утаргаваць.

У шынку пахла гарэлкаю, селядцамі, дзёгцем, і быў яшчэ такі пах, якога не вызначыць самы напрактыкаваны нос. Падлога была ўся ў плямах, затаптаная мокрымі лапцямі і ботамі.

— Дзень добры, ойча Шварча! — прывіталі госці гаспадара.

Шварц ускінуў на іх чорныя вочы, усміхнуўся.

— Дзень добры! Але што гэта такое «ойча Шварча»? — пацікавіўся ён.

— Гэта значыць — дзень добры, бацька Шварц!

— Го, гэта добра!

Гаспадар, як відаць, застаўся задаволены такім зваротам. Ён павёў гасцей у глыб свае хаты, у чысты пакойчык, хоць і неправетраны. Але госці былі людзі непатрабоўныя,— пакойчык у поўнай меры задавольваў іх, як задавольвала і гасціннасць самога гаспадара.

— Ну, чаго ж загадаеце падаць, якіх трункаў і якой закускі?

Госці паглядзелі адзін на другога. Ім пачулася некаторая іранічнасць у словах Шварца, хоць ён і не меў гэтага ў думках.

— Ну, чаго ж? — перапытаў Янка.— Дайце на першы пачатак па бутэльцы піва на брата, сяледчыка замарынаванага. Гаспадыня пана Шварца вялікая мастачка марынаваць селядцы.

Шварц задаволена засмяяўся.

— Ну, добра! — сказаў ён і выйшаў.

Былыя настаўнікі мнагазначна пераглянуліся.

— Бачыш, Янка,— сказаў Лабановіч,— а ты нядаўна гаварыў, што нікудышныя мы людзі. А вось Шварц ставіцца з павагаю да нас. А гэта, дружа, значыць, што мы нешта важым.

— Не ведае Шварц, што «в нашем кармане вошь на аркане»,— заўважыў Янка.

— А хіба нашы кішэні так ужо спусташыліся? — запярэчыў Лабановіч.— А хто нядаўна казаў: ёсць яшчэ порах у парахаўніцах? А твае тысяча семсот сорак рублёў пяцьдзесят чатыры капейкі?

— Ведаў бы, то не казаў бы пра сваё багацце...

Іхняя гутарка на гэтым спынілася. У дзвярах паказалася Шварцава служанка з падносам у руках, на якім было піва і закуска. За служанкаю ўвайшоў і сам Шварц.

— Будзьце ласкавы, вось піва, а вось сяледчык і хлеб. За хлеб Шварц грошай не бярэ,— сказаў гаспадар і ўрачыста выйшаў з бакавушкі.

«Госці» сядзелі, частаваліся. Хутка ад марынаванага селядца засталася адна толькі галава ды хвосцік. Заказалі яшчэ пару піва і пару селядцоў. Настаўнікам стала яшчэ весялей. Іх не палохала зараз ніякая прыгода невядомых наступных дзён. Са Шварцам разлічыліся па-людску і моцна ціснулі яму руку на развітанне.

Ідучы з прыяцелем у Смалярню, Янка гаварыў аб яўрэйскай інтэлігенцыі, з якой пазнаёміўся ён і якой у Стаўбунах было даволі многа. Яму абяцалі падшукаць неблагі заработак па спецыяльнасці. З ліку гэтай інтэлігенцыі можна ў першую чаргу назваць Міру Савельеўну, дантыстку. Някепска развіты і малады парыкмахер Мітэльзон. Ёсць і студэнты, у якіх можна раздабыць добрых кніг. Уся гэта інтэлігенцыя шчыра спачувае выгнаным настаўнікам і гатова падтрымоўваць іх чым толькі можа.

V

Смалярня стала на некаторы час галоўным штабам двух закадычных прыяцеляў, Лабановіча і Тукалы. Невялікія, вузенькія сенцы разгароджвалі хату лесніка на дзве палавіны; чысцейшую Уладзімер адвёў для брата Андрэя.

Больш глухі і зацішны куток, як тут, цяжка было знайсці. Але глухмень і зацішак не забяспечвалі ўпэўненасці ў тым, што сюды не зазірне вока непатрэбнага чалавека, асабліва цяпер, калі настаўнікі знаходзяцца пад наглядам паліцыі. Сябры не забываліся на гэта і нічога «крамольнага», недазволенага паліцэйскімі прадпісаннямі, не трымалі ў лесніковай хаце. Розную ж недазволеную літаратуру — брашуркі, лісткі, адозвы — яны хавалі ў нетрах глухога гуетога лесу. Літаратуру прыносіў потайкам Янка з мястэчка, у якім ён з дапамогаю рэвалюцыйна настроенай моладзі знайшоў сабе аселасць і невялікі заработак.

Сябры сустракаліся часта — ці то ў мястэчку, у цеснай каморцы Янкі, ці тут у Смалярні. Удвух было весялей дый шмат паўставала пытанняў, якія вымагалі свайго вырашэння. Для такіх спраў болей надавалася Смалярня, а таму сябры тут часцей і сустракаліся. Аб чым толькі не гаварылі яны ў доўгія восеньскія вечары і ночы ў зацішнай хатцы! Першым чынам трэба было дамовіцца, як трымацца на допыце — не толькі ім, але і ўсім зволеным настаўнікам. А што допыту не абмінуць, сябры ў гэтым не сумняваліся.

Яшчэ ў тую пару, калі пратакол настаўніцкага сходу папаў у рукі паліцыі, хтось з яго ўдзельнікаў падаў думку: у выпадку непрыемнай гутаркі з начальствам гаварыць, даводзіць, што сход быў выпадковым і не ставіў сабе ніякіх рэвалюцыйных мэт. Гэты варыянт і прынялі за аснову сваіх паказанняў саматужныя юрысты — Янка і Андрэй. Але яго трэба было абмеркаваць з усіх бакоў, каб усё было падобна да праўды.

Сябры пачынаюць рэпетыцыю. То той, то другі з іх бярэ на сябе ролю следчага. Наўперад выступае Янка. Следства вядзе ён па ўсіх правілах юрыдычнай навукі. Пасля некаторых трафарэтных пытанняў, як: імя, па бацьку, прозвішча, колькі гадоў, ці быў пад судом ці не быў, «следчы» пераходзіць да допыту па сутнасці справы. «Наддопытны» Лабановіч у сваіх адказах займае тую пазіцыю, аб якой дамовіліся. «Следчы» ставіць пытанне:

— Вы сцвярджаеце, што не мелі намеру склікаць недазволены з'езд настаўнікаў і не ставілі перад сабою крамольных, злачынных мэт. А як жа пагадніць вашы сцверджанні з тым, што запісана вось ў гэтым багамерзкім пратаколе, дзе стаіць і ваш лодпіс?

«Следчы» сурова пазірае на «паддопытнага». Лабановіч напускае на сябе выгляд нявіннага чалавека.

— Я не ведаў, што было запісана ў пратаколе, гаспадзін следчы,— адказвае ён.

«Следчы» паціскае плячамі. Злая ўсмешка крывіць яго губы.

— Як жа вы падпісвалі тое, што вам невядома? — цікавіцца «следчы».— А калі б у пратаколе было напісана: гэтым я абавязуюся ўсунуць у пятлю галаву, каб мяне павесілі. Што, вы і тады падпісаліся б? — насядае ён.

«Паддопытны» адказвае ў журботным тоне:

–– Вядома, калі б я не чытаў пратакола і не ведаў, што ў ім напісана, дык і пад такім пратаколам падпісаўся б.

–– Вось гэта міла! — выгуквае «следчы». Ён ізноў яхідна, як і сапраўдны следчы, пасміхаецца.— Растлумачце — я вас не разумею,— зварачаецца ён да «паддопытнага».

«Паддопытны» сарамяжліва і вінавата апускае вочы, хвілінку думае.

— П'янаму, гаспадзін следчы, і мора па калена,— журботна прызнаецца ён і дадае: — А за кампанію, як кажуць, цыган павесіўся.

Янка не датрымаў ролі і весела зарагатаў.

––А ведаеш,— сказаў Янка,— някепска атрымоўваецца, далібог!

––Ты ж, трэба аддаць табе справядлівасць, пытанні ставіў казуістычныя,— хваліць следчыцкі талент Янкі Андрэй.

Тут не абышлося без таго, каб сябры не пахвалілі адзін аднаго за ўдала праведзеныя ролі. Але гэта толькі пачатак. Добры ж пачатак — палавіна справы. Дык трэба прадоўжыць следства. На гэты раз «следчым» робіцца Лабановіч, і ролі мяняюцца.

Спачатку паўтараецца той жа ўступны допыт, а затым працяг па сутнасці справы.

–– З вашых слоў выходзіць, што вы падпісалі пратакол, не ведаючы, што ў ім запісана, толькі таму, што вы былі п'яны і не зналі, што рабілі. Так я вас разумею? — пытае «следчы» Лабановіч «паддопытнага» Янку Тукалу.

–– Так,— смела пацвярджае Янка.

–– А дзе вы напіліся і з якога поваду?

Янка напускае посны выгляд, збіраецца з думкамі.

–– Выпілі на сяброўскай маёўцы, спачатку, як кажуць, на ўлонні прыроды за сялом, а потым дадалі яшчэ і ў Мікуціцкай школе, на кватэры свайго калегі Садовіча.

–– Стала быць, мелася нейкая рэальная прычына для такой выпіўкі. Вось вы і скажыце, якая гэта была прычына?

«Паддопытны» спачатку крыху мнецца, а потым кажа:

–– Асноўная прычына, гаспадзін следчы, была ў тым, што і нашаму брату, вясковаму настаўніку, часамі хочацца выпіць, тым болей, у такой вялікай кампаніі.

–– Гэта праўда, кампанія вялікая, задужа нават вялікая для сяброўскай маёўкі, як сцвярджаеце вы,— іранічна заўважае «следчы».

«Паддопытны» не крыўдзіцца за гэту заўвагу і прадаўжае сваё тлумачэнне.

— Сяло Мікуцічы, гаспадзін следчы, славіцца тым, што з яго выходзіць многа настаўнікаў. Дык нічога дзіўнага няма ў тым, што летам іх з'язджаецца многа ў сваё сяло, да бацькоў.

–– А вось з іншых мясцін былі тут настаўнікі? — вядзе сваю лінію «следчы».

–– Іх было мала, гаспадзін следчы, дый то гэта ўсё блізкія прыяцелі, аднакашнікі настаўнікаў, выйшаўшых з Мікуціч.

–– Ну, а вы — таксама з Мікуціч? — пытае «следчы».

— Я тут па суседству. Мая вёска вярсты дзве адгэтуль. Летам я ўвесь час праводзіў з сябрамі ў Мікуцічах.

–– Так весела там? — іранічна падае рэпліку «следчы».

–– Мы ўтварылі там, на кватэры Садовіча, пры школе, гурток настаўнікаў і займаліся падгатоўкаю да экзаменаў на атэстат сталасці,— дае тлумачэнне Янка.

–– Вашу «сталасць» вы засведчылі ў сваёй крамольніцкай рэзалюцыі,— кажа бязлітасна «следчы», потым рэзка мяняе тон. — Давайце кінем гуляць у хованкі,— сурова гаворыць ён.— Факт ёсць факт, а дакумент застаецца дакументам! — «Следчы» падымае ўгору ліст паперы, які павінен азначаць «дакумент», і ўжо болей спакойна гаворыць: — Прызнавайцеся — хто пісаў тэкст гэтага паскуднага пратакола?

Пасля кароткай паўзы ён дадаў:

— Памятайце, што шчырае ўсведамленне злачыннасці і праўдзівае прызнанне свае віны толькі зменшыць ступень справядлівага пакарання.

«Паддопытны» спачатку маўчыць, а потым лагодна заяўляе:

— Мне няма ў чым прызнавацца, бо я не толькі не ведаю, хто пісаў пратакол, але і не ведаю, што ў ім напісана.

— Кіньце дурака валяць! — грыміць «следчы».— Гаварыце праўду, хто складаў пратакол?

— Калі хочаце ведаць праўду, дык скажу: пратакол напісаў бог Бахус! — адказвае таксама крыху ўзлаваны «паддопытны».

Прыяцелі не датрымліваюць далейшай камедыі і весела рагочуць.

–– А няхай ты скісні! Замарыў мяне, аж лабаціна ўпарылася,— гаворыць Янка і выцірае хустачкаю лоб.

–– Што скажаш, Яне? Па-мойму — някепска. Калі мы ўсе разыграем такую «божскую камедыю», дык яй-права, добра будзе!

–– Шлях працярэблены! — весела адзываецца Янка.— Застаецца толькі пашліфаваць некаторыя дробязі. Можа, «следчы» — ты ці я — не так часамі запытваў, а «паддопытныя» часамі не так адказвалі.

–– А як ты мяркуеш, можа, «Бахуса» трэба зняць, а тую ж думку выказаць трохі іначай,— асцярожна заўважае Лабановіч.

–– Справа, браток мой, не ў дакладнай тэрміналогіі, была б толькі верна і не разнабойна вызначана лінія агульных паводзін, а рэшту, вядома, трэба падгладзіць, падчысціць.

–– Я ў прынцыпе не супраць Бахуса, Янка, быць можа, гэта наша знáхадка. Тысячы людзей ускладалі віну на беднага Бахуса, і гэта часта памагала ім.А ну ж і нам ён саслужыць службу.

–– Прыяцелі пераходзяць да канчатковага афармлення «допыту» і апошніх заключэнняў. Застаецца толькі пазнаёміць усіх удзельнікаў настаўніцкага з'езду ў Мікуцічах, каб усе зволеныя настаўнікі ігралі ў адну дудку — ніякага раней абдуманага намеру не было. Паўстала другое пытанне: якім спосабам паведаміць сябрам аб прынятай лініі паводзін на допыце. Адказ быў адзін: толькі вусна і ўпотайку.

У заключэнне Лабановіч сказаў:

–– Трымайся, Янка, нас яшчэ лёсы невядомыя чакаюць. Падаць духам не будзем!

–– Не будзем!..— падхапіў Янка.— Мы яшчэ пакажам, што такое «агаркі-санкюлоты» — сцеражыцеся, багацеі, бедната гуляе!

Пасля таго як настаўнікаў павыганялі са школы, яны называлі сябе «агаркамі», гэта значыць людзьмі, выкінутымі за парог жыцця.

VI

Праз колькі дзён пасля рэпетыцыі допыту да Лабановіча зайшоў брат.

— Для цябе, браце, наклёўваецца школа,— весела прамовіў Уладзімер. На яго губах красавалася хітраватая ўсмешка.

Лабановічу здалося, што брат хоча пакпіць з яго — напэўна, пад'язджае з нейкім жартам.

— У які бок ты ківаеш, Уладзік? Якая можа быць для мяне школа? — недаверліва азваўся Андрэй.

–– Маленькая школка, тут у Смалярні!

–– Не разумею, што ты хочаш сказаць,— прызнаўся Андрэй.

А Уладзімер казаў далей:

— Справа залежыць зараз ад цябе — згодзішся вучыць, і вучні будуць,— па тры рублі ў месяц з носа!

— Было б добра, каб яны былі, але дзе ўзяць іх?

Тут Уладзімер раскрыў карты. Некаторыя бацькі з суседніх вёсак, дачуўшыся, што тут пад бокам ёсць настаўнік, прасілі Уладзімера перагаварыць з братам, ці не ўзяўся б ён вучыць іхніх хлопцаў. Везці іх у Стаўбуны далекавата, ды яшчэ трэба знайсці кватэру, плаціць за яе, пасылаць харчы. А так было б зручней: лягчэй прайсці дзве-тры вярсты да Смалярні, чым ехаць вёрст дзесяць да мястэчка.

–– Дык як ты глядзіш на гэта? — запытаўся Уладзімер.

–– Ахвотна ўзяўся б вучыць — рабіць жа мне няма чаго. Колькі набярэцца вучняў?

–– Сем-восем хлопцаў, а то, можа, і болей.

–– Што ж? Гэта добра. Не ведаю толькі, як размясціць школу.

— Пра гэта ты не думай,— сказаў Уладзімер.

Яшчэ дні праз два «школа» была зусім гатова прыняць непрадбачаных вучняў. Змайстравалі просты доўгі стол, паставілі дзве лаўкі па адзін і па другі бок, а ў адным канцы табарэцік, «прафесарскую» кафедру.

Такая гісторыя адчынення «школы» ў Смалярні — на вялікую радасць Лабановіча і задаваленне вяскоўцаў, бацькоў дзевяці вучняў.

Хоць Лабановіч зараз быў далёка непаўнапраўны настаўнік, ад начальства не пастаўлены, але ён адчуў вялікае задаваленне, калі ў леснікову хату прыйшло дзевяць хлапчукоў рознага ўзросту і рознай адукацыі. Даволі было палавіны дня, каб устанавіць ступень падгатаванасці вучняў. Самаму старэйшаму з іх, Тодару Бярвенскаму, было ўжо каля шаснаццаці гадоў. Гэта быў рослы дзяцюк. Некалькі зім хадзіў ён у школу, але з вялікімі перапынкамі. Са школьнай праграмы ён сёе-тое ведаў, а наогул быў малапісьменны. Яго ўжо болей займалі дзяўчаты, чым кнігі. Але жыццё прымушала ўзяцца за навуку, хоць бы здаць экзамен за курс пачатковай школы. У школе, сярод шумнай грамады невялікіх хлапчукоў, Бярвенскі пачуваўся не дужа ёмка. Вось чаму з вялікаю ахвотаю пайшоў ён у зацішную Смалярню да Лабановіча. У Тодара была і асаблівасць гаворкі: калі дзеяслоў канчаўся на «аў», ён вымаўляў «оў»: браў — броў, араў — ароў, баранаваў — баранавоў і інш.

Усе астатнія вучні былі ад адзінаццаці да трынаццаці гадоў. Яны таксама вучыліся ўрыўкамі, прапускалі заняткі, слаба ведалі навуку ў межах школьнай праграмы. Па азнаямленні Лабановіч падзяліў іх на тры групы, па тры вучні ў кожнай: вышэйшая група, у якую ўваходзілі Тодар Бярвенскі, Якім Пракопік і Паўлюк Глушка, сярэдняя і група найболей адсталых.

З усёю адданасцю заўзятага настаўніка пачаў Лабановіч заняткі са сваімі нешматлікімі вучнямі. Перш за ўсё іх трэба было забяспечыць належнаю колькасцю пісьмовых прыналежнасцей, кнігамі-падручнікамі і іншымі дапаможнымі рэчамі школьнага ўжытку. Усё гэта было раздабыта стараннем самога настаўніка і дзякуючы некаторым грашовым выдаткам яго выхаванцаў, якія загарэліся шчырым жаданнем вучыцца.

З ранку да вечара крукам сядзелі вучні і настаўнік за сталом, то ўткнуўшыся ў кнігі, то ў сшыткі, то глыбакадумна падымалі ўгору вочы, калі рашалі задачы. Тут не было такога распарадку, як у звычайных школах. Перапынкі рабілі ў меру патрэбы, не лічачыся з тым, колькі часу адводзілася заняткам па тым ці іншым прадмеце.

Саматужная школа ў Смалярні абмежавала час Лабановіча, што ніколькі не турбавала яго, бо гэта была жывая і прывычная яму справа.

Янка Тукала шчыра парадаваўся за прыяцеля.

— Го, брат! — жартліва казаў ён.— Нашага брата голымі рукамі не возьмёш: ён жывучы, як палын, і жыць будзе, пакуль карэнні з зямлі не вырвеш!

Каб не замінаць прыяцелю ў занятках, ён таксама абмежаваў свае наведванні ў Смалярню. Але не было ніводнага тыдня, каб яны не сустрэліся — ці на кароткі, ці на болей доўгі час,— не пагаманілі аб розных рэчах і справах. Гэта ўжо сталася патрэбаю, доўга заставацца адзін без другога яны не маглі. Пагаманіць жа заўсёды было пра што. Жывучы ў мястэчку і сустракаючыся з местачковаю інтэлігенцыяй, Янка быў да некаторай ступені ў курсе розных палітычных плыняў, але ніводнаю з іх не захапляўся, стаяў збоку ад іх, прыглядаўся і прыслухоўваўся да ўсяго, што гаварылася, каб усё ўзважыць сваім уласным розумам, прапусціць праз свае думкі. Часамі ён нават пасмейваўся з местачковых лідэраў дробнабуржуазных партый і з іх бясстрашнасці.

Янка казаў:

–– Кожны гэткі цыган сваю кабылу хваліць. Мяне яны ўсе хочуць залучыць на свой бок. Я слухаю, і мне прыходзяць на памяць местачковыя крамнікі, што стараюцца зацягнуць у сваю краму пакупніка, каб прадаць яму тавар і зарабіць на продажы. Кожны разрываецца, даводзячы, што самая сапраўдная партыя ёсць тая, да якой ён сам належыць. Ды хто бачыў тую праўду? Дзе яна і якая яна? Я, прызнацца, не бачу яе. Помніш, як мы вывучалі ў Новым завеце: Пілат пытаўся ў Хрыста: а што ёсць ісціна? I адказу не пачуў.

–– Унь куды завярнуў ты, Янка! — крыху здзівіўся Лабановіч.— Залезеш, браце, у такія нетры, што і не выберашся.

–– А ўсё ж такі, што такое праўда? — упёрся Янка.

–– Калі Хрыстос не здолеў даць адказ Пілату на запытанне, што ёсць ісціна, дык я табе скажу. Праўда, гэта, брат, тое, у што ты веруеш так, што і другіх прымусіш паверыць.

–– Гм! — патрос галавою Янка.— Завілавата і неакрэслена. Це діло треба разжувати, як кажуць украінцы.

–– Бяда наша, Янка, у тым, што мы непадкаваныя, невялікая наша адукацыя, каб правільна падысці і крытычна паставіцца да праграмы розных палітычных партый.

–– У іх сам чорт нагу зломіць,— заўважыў Янка.— Слухаеш аднаго здольнага прамоўцу, дык здаецца, што ён гаворыць праўду. А паслухаеш другога, яшчэ болей здольнага і красамоўнага, які будзе абвяргаць першага і даводзіць правату сваіх поглядаў, дык выходзіць, што праўда на баку гэтага другога... Можа, і правільна, што такое хістанне ёсць вынік невялікай адукацыі,— згадзіўся Янка, але тут жа запярэчыў: — Не, браце, не ў адукацыі справа! Вось кадэты — вельмі адукаваныя людзі. Гэта ўсё прафесары, адвакаты, рэдактары газет і часопісаў. Дык няўжо ж ісці за імі і прызнаць, што яны кажуць праўду?

–– Не варты кадэты таго, каб гаварыць аб іх нават у маёй Смалярні,— зняважліва сказаў Лабановіч.— Справа ў тым, што кадэты — манархісты, хоць афарбоўка ў іх трохі іншая, чым, скажам, у акцябрыстаў і ў другіх падобных партый. Раз яны стаяць за манархію, якую б там ні было, дык цвілы грош цана ім.

–– Што праўда, то праўда,— згадзіўся з сябрам Янка.— Усё ж большасць партый сходзіцца ў адным: яны стаяць за тое, каб скінуць цара. Калі ж гэта так, то я згодзен тут ісці з імі ў ногу і бяру ад іх усё, што спрыяе пагібелі цара і самадзяржаўнага ладу. У гэтым выпадку я падобен да пчалы, што збірае мёд з розных кветак, абы толькі паўнейшы быў вулей. Вось яны, гэтыя кветкі!

Янка выняў з-за пазухі жмут пракламацый, згорнутых у трубку.

— Перш за ўсё,— кажа Янка,— трэба занесці іх у лес і схаваць у нашай «скарбонцы».

Лабановіч узяў пракламацыі.

— I ты не баішся насіць іх? — спытаў ён, падміргнуўшы.

Янка засмяяўся.

–– Бог не папусціць, свіння не з'есць. А калі б пабачыў, што мяне запыняць і зробяць вобыск, дык сказаў бы: а я іду якраз у паліцыю — недазволеную літаратуру знайшоў!

–– Так бы яны табе і паверылі?

–– Ну, што ж? Купіў не купіў, а патаргаваць можна,— у тым жа вясёлым тоне адказаў Янка.

–– Гэта таксама правільна. Але ці думаў ты, збіраючы вось гэтыя «кветкі», што сярод іх могуць быць і атрутныя?

–– Покі што пра гэта не думаў. Я, брат, зыходжу з прынцыпу: што Бог даў, тое ў торбу. Будзе зручная часіна, перагледзім іх і тады аддзелім плéвелы ад пшаніцы. Плевелы спалім, а чыстую пшаніцу паложым у жытніцу, як вучыць Хрыстос.

— Здорава засвоіў ты евангельскую навуку, — пажартаваў Лабановіч.

— Без Бога ні да парога.

— А з Богам хоць за выварат,— у тон прыяцелю дадаў Лабановіч, намякаючы на патайное сховішча забароненай літаратуры ў лесе пад карэннямі вывернутай старой яліны.

Прыяцелі добра зразумелі адзін аднаго і накіраваліся ў лес да патайнога сховішча.

VII

Амаль кожную суботу надвячоркам, калі Лабановіч адпускаў сваіх вучняў дахаты, Янка Тукала прыходзіў да прыяцеля ў Смалярню. Янка любіў цішыню і спакой, якія панавалі ў глухім кутку сярод лесу, дзе праводзіў заняткі Лабановіч. Спатканні заўсёды былі жаданымі, радаснымі, вясёлымі. Бадай кожны раз, прыходзячы да сябра ў адведзіны, Янка захапляўся прытулкам свайго прыяцеля, утульнасцю, глухменню.

— Тут, брат, як у Бога за пазухаю і не бачыш ніводнай паліцэйскай морды. Проста — рай!

Звычайна Янка прыносіў сякія-такія навіны, цікавыя кніжкі, раздабытыя ў мястэчку, чуткі, звязаныя з палітычным становішчам у Расіі, весткі аб намерах прагрэсіўных людзей — імёны іх не называліся — выдаваць новыя газеты, часопісы. Расказвалі, што нібыта рыхтуецца выпуск беларускай газеты, чаго яшчэ амаль ніколі не бывала. Усе гэтыя навіны прыемна хвалявалі сяброў і служылі багатаю страваю для гутарак. Размовы часта цягнуліся за поўнач, калі прыяцелі ўжо ляжалі ў цвёрдай сялянскай пасцелі пад адною коўдраю. Гаворка часамі пераходзіла ў звычайнае фантазёрства, у жарты, у неіснуючыя сітуацыі, поўныя дасціпных, смешных выдумак. Прыяцелі шчыра заліваліся такім смехам, якога ў іх даўно ўжо не было. З гэтай прычыны Янка аднойчы заўважыў:

— Я ніколі так весела не смяяўся, як цяпер, калі страціў школу і бадзяюся адзін, як воўк па глухіх дарогах.

— Вось гэта і добра, Янка,— падтрымаў яго Лабановіч.— Смех не грэх, а галавы не вешай.

— Але, глядзі, брат, каб не давялося нам паплакаць.

— Калі надыдзе такі час, дык што ж? I паплачам. Слёзы, кажуць, ачышчаюць чалавека.

— Няхай лепей нашы ворагі плачуць,— азваўся Янка.

Пасля такіх вечароў і начлегаў, калі прыяцелям падыходзіла пара развітацца, Янка непрыметна цішэў, замыкаўся ў сабе, і ўся яго вясёласць знікала.

— Што зажурыўся, мой дружа? — пытаў яго Лабановіч.

Янка нібы абуджаўся ад сну, падымаў на прыяцеля шэрыя, удумлівыя вочы.

— А чаго мне журыцца? — казаў ён.— Жонкі няма, дзеці дома не плачуць, дый дому няма. Я вольны, як вецер у полі. Дык чаго журыцца?

— Не, брат, не хітруй! Прызнавайся, кажы праўду!

Янка прымаў паставу акцёра і трагічным голасам казаў:

— Праўда можа забіць чалавека, калі яна не ў часе выяўляецца!

— Хто табе сказаў гэта?

— Такі сказ я вычытаў у Артура Шніцлера,— адказаў Янка і ўжо натуральным голасам дадаў:— Умеюць жа людзі выказваць такія цікавыя думкі. Чаму яны не прыходзяць у маю галаву!

— Каб ты паставіў сабе задачу складаць такія сказы-афарызмы, дык, можа, не горш, чым у Шніцлера, атрымлівалася б.

— Чорт яго ведае! Хіба, можа, папрабаваць,— згаджаўся павесялеўшы Янка.

Ён яшчэ болей павесялеў, калі Лабановіч раптам заахвоціўся прайсціся разам да мястэчка Стаўбуны.

— Вось гэта голас! Чаму не прайсціся? — падхапіў Янка.— Я, можа, таму і зажурыўся, як ты кажаш, што мне прыйшоў час развітацца з табою,— прызнаўся ён і дадаў: — Можа, на пошце і пісьмы будуць для цябе,— спакушаў ён сябра.

А Лабановіч і сам думаў аб пісьмах, але прыяцелю сказаў:

— Без цябе і мне аднаму сумна.

Яны сабраліся і выйшлі з лесніковай сядзібы.

— Я павяду цябе новаю дарогаю, па якой ты яшчэ ніколі не хадзіў. Праўда, будзе трохі далей, затое ж новыя малюнкі разгорнуцца перад табою,— сказаў Лабановіч, беручы кірунак улева ад пераезда.

— Ну, што ж? Давай!— адгукнуўся Янка.— Я люблю ўсё новае, нябачанае і ўсё, што павялічвае дарогу.

Выйшлі ў Цёмныя Ляды, з вярсту ішлі паўздоўж старога яловага лесу, крута павярнуўшы ўправа. Лабановіч часта спыняўся, зварачаў увагу Янкі на цікавыя мясціны.

— Зірні, Янка, бачыш — кудзерка лесу сярод высечанай агромністай лясной прагаліны, нібы зялёны астравок у пустэлі. Праўда, прыгожы гаёк?

— Сапраўды, прыгожы,— пацвердзіў Янка.— Ведаеш, гэтая кудзерка пакінутага лесу нават выклікае такі жаль, нібы яна — адзінокая сірата.

— А паглядзі, колькі на гэтых лядах пераспелай травы, ды якой травы! I вось гіне марна. Ды аддай яе людзям, у якіх няма сенажаці! Сярпамі павыжыналі б яе. Дык не, няможна — скарбовая, княжацкая,— абураўся Лабановіч.

— А што князю мужык, беззямельнае сялянства! Быў бы напханы свой трыбух... Вешаць трэба такіх гадаў! — злосна заключыў Янка.

Восеньскі дзень, шэрае неба, засланае роўным аднастайным покрывам суцэльных воблакаў, і самі Цёмныя Ляды з пажаўцелаю высокаю травою, дзе пагульваў неспакойны вецер і шаптаў ёй нікому не вядомыя казкі,— усё казала аб заміранні жыцця прыроды і наводзіла неакрэслены смутак на сэрцы двух вандроўнікаў. Навокал было глуха, маўкліва, панура.

Ляды скончыліся. Вандроўнікі выйшлі на пустое, запушчанае поле, ужо колькі гадоў гаспадары перасталі засяваць яго, бо з засеву ледзь-ледзь збіралі насенне. На поле наступаў маладзенькі хвойнічак, усё болей і болей займаючы яго закінуты разлог. З правага боку — маленькая вёсачка, лявей выступаў вакзал і ўжо вядомы нам вятрак на горцы.

Тым часам прымоўкшыя вандроўнікі выйшлі на добра знаёмую дарогу, што вяла ў Мікуцічы.

— Стой, Янка, спынімся і паклонімся дарозе, што прывяла нас да пакуты. Памятаеш у Дастаеўскага? «Я не табе пакланіўся, а тваёй пакуце».

Янка паглядзеў на дарогу і ўздыхнуў.

— Чаго ўздыхаеш, браце?

— У мяне нарадзіўся афарызм,— адказаў Янка.

— Ну, кажы!

— Ідучы рабіць сур’ёзную справу, не забывай узяць з сабою розум, калі ён у цябе ёсць.

Лабановіч громка зарагатаў.

— Ну, вось бачыш, Янка, афарызм не горшы за шніцлераўскі. Толькі не зусім арыгінальны: нешта падобнае сказана ў Ібсена.

— Ну, што ж,— сказаў спакойна Янка.— Жабрак жабраку відзён па кійку.

Сябры развесяліліся і накіраваліся ў мястэчка, зрабіўшы вярсты тры лішніх. Нікуды не заходзячы, падаліся на пошту. Пошта была зачынена. Янка бачыў, як прыкра было прыяцелю. Андрэй жа і праводзіў яго з-за пошты.

— Што за свінства! — абурыўся Янка.— Зачыняць у святы дзень, калі бедным людзям зручней за ўсё завітаць сюды!.. Але пастой, сходзім на кватэру Івана Паўлавіча, гэтага цвілога балбеса.

Іван Паўлавіч толькі што вылез са свайго бярлогу, памыўся, апрануўся. Наведвальнікаў сустрэў прыязна. Яму ўчора пашчаслівіла: ён выйграў у карты сем рублёў трыццаць капеек. Ахвотна пайшоў на пошту, бо яна была зачынена па яго віне.

— Да запатрабавання? — запытаў Іван Паўлавіч, стоячы за перагародкаю, і хітра падміргнуў Лабановічу. Ён перакінуў некалькі пісем і падаў адно Лабановічу.

— Пэўна, гэтага чакалі? — пасміхнуўся паштавік.

Быстра зірнуўшы на пісьмо, Лабановіч палажыў яго ў кішэню, не падаючы знаку, што гэта яго ўзрушыла.

Сябры развіталіся з Іванам Паўлавічам. На гэты раз Лабановіч заклікаў Янку да Шварца. Пасядзеўшы з гадзіну і выпіўшы па бутэльцы піва, прыяцелі разышліся.

— Прыходзь жа вольным часам да мяне, дарагі мой Янка. Ды прынось афарызмы.

— Прыйду і афарызмы прынясу. На мяне цяпер наплыла афарызмавая хваля,— пажартаваў на развітанні Янка.

Апынуўшыся ў дарозе адзін, Лабановіч выняў з кішэні пісьмо.

«Дарагі Андрэй Пятровіч! — так пачыналася яно.— Я доўга не пісала Вам: не было і няма чым пахваліцца. У гарадскую жаночую школу не прынялі мяне, хоць экзамены здала шмат лепей, чым многія паступаўшыя са мною. Не было каму закінуць за мяне слова. Можа, мне не варта было гаварыць загадчыцы школы, што да экзаменаў рыхтавалі мяне Вы. Што буду рабіць далей, пакуль што не ведаю. Хутчэй за ўсё пайду па бацькавай дарозе. У мамы ёсць знаёмыя, калегі майго таты. Паступлю на работу і буду вучыцца на тэлеграфістку. Мы з мамаю часта ўспамінаем Вас. Мама пасылае Вам паклон.

Пішыце, як Вы жывяце. Што ў Вас чуваць?

Бывайце здаровы! Ваша вучнёўка Ліда».

Цэлы клубок думак і пачуццяў выклікала гэта кароценькае, акуратна і граматна напісанае пісьмо. Балюча разанулі па сэрцу словы: «Можа, мне не варта было гаварыць загадчыцы школы, што да экзаменаў рыхтавалі мяне Вы». Што гэта — дакор ці шчырасць? Горкі жаль і смутак па Лідачцы агарнулі Лабановіча. Ён некалькі разоў перачытаў пісьмо, і вобраз Ліды, якую налучыла першая прыкрая няўдача і, можа быць, з-за настаўніка, як жывы, паўстаў перад яго вачамі. Цяпер стала ясна, што дарогі іх не сыдуцца.

Спахмурнелы, адзінокі ішоў ён у Смалярню.

VIII

Заняткі ў саматужнай школе ішлі сваёю чаргою. Яны дапамагалі Лабановічу вызваляцца ад лішніх думак і непатрэбных настрояў. Праз некаторы час выявілася, што вучні старэйшай групы настолькі пасунуліся наперад у навучанні, што ўжо можна было гаварыць і пра іх экзамены. Гэта акалічнасць асабліва ўзрадавала Тодара Бярвенскага, і хлопцы сталі займацца яшчэ старанней. Паўставала адно пытанне: ад якой школы пасылаць іх на экзамены? Выпадак з Лідачкаю прымушаў Лабановіча ставіцца болей прадбачліва і адказна да сваіх выхаванцаў. Найлепшае выйсце — перагаварыць з мясцовым настаўнікам і заручыцца яго згодаю прадставіць на экзамены хлопцаў Лабановіча як сваіх, як вучняў Стаўбуноўскай школы. Не было падставы думаць, што стаўбуноўскі калега не згодзіцца з гэтым. Але наперадзе была яшчэ ўся зіма, хопіць часу, каб вырашыць гэта пытанне; абы толькі нішто не парушала наладжанай работы і тых планаў, што былі ў Лабановіча.

Вечарам, калі ён заставаўся адзін, апаноўвалі розныя думкі. Ён выходзіў з дому праветрыцца і ў самоце аб усім падумаць, усё абмеркаваць. Неразлучна спадарожыў яму ў думках вобраз Лідачкі і ўсе тыя падзеі і малюнкі, што злучаліся з ёю. I дзяўчына была для Лабановіча зараз такой мілай, такой прывабнай і дарагой, як і ўсё, што адыходзіць ад нас і не варочаецца. Ёй трэба напісаць пісьмо, напісаць прыязна, шчыра, праўдзіва. Вечарам ён сядзе за стол, запаліўшы просценькую сялянскую лямпу, і будзе пісаць пісьмо. Яно ўжо складалася ў мыслях.

З пагулянкі Лабановіч вярнуўся ў змярканне. Пераступіўшы парог свае «школы», ён заўважыў постаць чалавека за вучнёўскім сталом. У хаце было зусім ужо цёмна, і пазнаць незнаёмага было трудна. I як жа здзівіўся Андрэй, калі пачуў так добра знаёмы голас і словы прывітання:

— Няхай не падзе на цябе цень бярозы, пад якой сядзеў грэк!

— Янка! — выгукнуў Лабановіч і на прывітанне прыяцеля адказаў: — Няхай не апынешся ты ў становішчы сабакі, што сядзіць на плоце!

Такія былі ў іх «агаркаўскія» прывітанні.

— Не чакаў мяне? — запытаў Янка, выходзячы з цемнаты насустрач Лабановічу.

— Прызнацца, такі і не чакаў,— з ноткаю здзіўлення сказаў Андрэй.

— А я, бачыш, тут як тут.

— Маладзец, што прыйшоў: заўсёды рад бачыць цябе. Пэўна, не з пустымі рукамі, а з афарызмамі прыйшоў?

— Не, брат, не з афарызмамі, а з нечым болей важным.

Лабановіч пачаў крыху трывожыцца. Янка дастаў з бакавой кішэні ліст паперы, сеў бліжэй да цьмяна гарэўшай лямпы. Да яго падсеў і Лабановіч. Угары на разгорнутым лісце паперы былі напісаны ад рукі, а потым адбіты на шапірографе два словы: «Таварышы настаўнікі!» А далей ішоў тэкст звароту:

«Група нашых таварышаў-настаўнікаў, якія сабраліся летам гэтага года ў сяле Мікуцічы для абмеркавання сваіх прафесіянальных інтарэсаў, асабістых і школьных, зволена з настаўніцкіх пасад бяздушнымі чыноўнікамі-бюракратамі. Ні расследавання, ні суда над імі не чынілі, угледзеўшы, як відаць, у сходзе настаўнікаў бунтарства і крамолу. Мы самым катэгарычным чынам пратэстуем супраць такой паліцэйска-бюракратычнай расправы над нашымі таварышамі і калегамі. Мы зварачаемся да ўсіх настаўнікаў Мінскай губерні — выказаць самы рашучы пратэст з поваду расправы над нашымі калегамі. Пасады зволеных настаўнікаў аб’яўляюцца пад байкотам. З пачуцця таварыскай салідарнасці ніхто з настаўнікаў не павінен займаць месцы зволеных таварышаў, каб не пераходзіць у лагер іх ворагаў».