На ростанях

Грозны вагар зямельных бунтаў пакаціўся па неабсяжных прасторах царскай Расіі, скутай астрогамі і ланцугамі няволі, пакаціўся бляскам пажараў, клубамі дыму, афарбоўваючы ў крывавы колер халоднае асенняе неба. Адвечная сялянская прага да зямлі і гэтае неўміручае імкненне да волі цяпер выліваюцца ў адным глухім, няўцямным ракатанні, гудзе і ідзе нястрыманым поступам, разбураючы ўсё на сваёй дарозе. Кідаюць паны маёнткі, як пацукі падпалены млын, уцякаюць у гарады, галосячы аб ратунку і расказваючы аб жудасцях, якія чыніць мужык-звер.

I вось цяпер такія «мужыкі-звяры» сабраліся ў школе. Паміж сабою дома яны не раз цішком разбіралі падзеі апошніх дзён, а цяпер, на сходзе, трэба ўсё гэта аформіць. А для законнасці яны і старасту Бабіча прыпрэглі сюды.

Гудзе сход, як цёмная пушча пад напорам буры. Асобных слоў не чуваць, адзін густы рокат поўніць школьную залу.

Настаўнік і Аксён Каль уваходзяць у школу.

Натоўп сціхае: пачынаецца акт вялікай грамадскай важнасці. Сотні вачэй узняты на гэтых дзвюх асоб.

— Грамада! Дык прыступім да справы.

Голас у Аксёна звонкі. Тоны ўрачыстасці чуваць у ім.

— А-ру-ду-ду-ду-д-ум! — коціцца невыразны гук з натоўпу, зрэдку пранізваючыся асобнымі словамі. Сход выказвае згоду прыступіць да справы.

— Мы прыйшлі не ў воласць, дзе робяцца сходы, а ў школу, бо настаўнік — наш чалавек, ён за нас, а за гэтую справу не возьмецца ні пісар, ні старшыня, ні хто іншы, бо яны нам не спачуваюць! — гаворыць Аксён.

— Басякі! Нажывацца толькі ўмеюць нашым потам! — чуецца голас.

— Мы будзем прасіць настаўніка дапамагчы нам, каб гэта ўсё аформіць і зрабіць як трэба.

— Просім! Просім! — гудзе сход.

У часе гэтага ўступу з натоўпу непрыметна праціскаецца нізенькі, хірлявы паляшук сярэдніх год, з бародкаю, падобнай да жмута моху, што расце на кары старой бярозы. Ён падыходзіць да настаўніка і ціха кажа:

— Вы ж думаеце, мы не ведаем, хто наш вораг, а хто прыяцель?.. Вы майму Алексу падаруначак зрабілі, купілі сіраце кашульку. А поп, пісар, земскі — гэта басякі, скуру гатовы драць з нас, але мы з імі расправімся!

Настаўніку няма калі гаварыць з ім: сход чакае пачуць яго слова.

Самая справа, па якой скліканы гэты сход, усім вядома: трэба нешта зрабіць з панам Скірмунтам, трэба так ці іначай парахавацца з ім.

Лабановіч адчувае ўсю незвычайнасць абстаноўкі, напружанасць моманту і настрой сходу. Ён адчувае таксама і сваю адказнасць, маральную адказнасць перад гэтым узбударажаным народам, гатовым цяпер пайсці на ўсё: грабіць, паліць, рэзаць — такія прыклады яму вядомы. У той жа час настаўніку трэба выпаўніць свой абавязак перад рэвалюцыяй. А парадзіцца ў гэтай справе няма з кім, тым больш гэта патрэбна цяпер, калі прыціхшая паліцэйшчына пачынае падымаць галаву і робіць расправу з сялянствам, паўстаўшым супраць паноў.

Усхвалёваны і бледны, выступае настаўнік перад сходам.

— Грамадзяне! Усім ясны і зразумелы ваш гнеў і абурэнне. Сотні гадоў жылі мы пад панскім ціскам. Нас не лічылі за людзей, нам чынілі здзек і ўсякую крыўду. Селянін на зямлі, рабочы на фабрыцы працуюць на багатых. Паны і багатыры жывуць у раскошы, а вы — у цёмных і цесных халупах, капаецеся, як чэрві ў зямлі, і няма вам ні жыцця, ні долі. Справядліва гэта? Ці павінна гэтак і далей быць? Хто ж за нас заступіцца? Хто дасць нам збавенне ў гэтай цяжкай нядолі? Калі мы самі не паможам сабе, дык нам ніхто не паможа. Вы толькі падумайце: маленькая жменька дваран і багатыроў села вам на карак, захапіла лепшыя землі, жыве з вашае працы і вас жа катуе, чыніць несправядлівасці, пазаганяла вас у норы, у шчыліны, парабіла вас нявольнікамі. Чаму? А таму, што ў іх руках улада, суды, войска. Яны чмуцяць вам галовы праз цэрквы і школы, што гэтак і павінна быць, палохаюць вас карамі ў пекле, каб вы былі паслушнымі і пакорнымі, абяцаюць вам рай на тым свеце, каб самім вальней было жыць на гэтым. Трэба зразумець, хто намі кіруе і чаму, трэба голасна заявіць аб сваім праве і падтрымаць гэтае права сілаю. Што ж для гэтага трэба? Трэба злучыцца ў адзін шчыльны саюз, у адну грамаду людзей і выступаць у згодзе, дружна, як адзін. Толькі тады вы будзеце непераможнымі, бо хто тады выступіць супраць вас? Войска? Але ж яно складаецца з вашых сыноў, і не для таго патрэбна яно, каб біць сваіх бацькоў і братоў.

Гэтая трохі аб’ездная дарога-прамова пачынае, як заўважае прамоўца, таміць сход. Людзям трэба пачуць пра маёнтак пана Скірмунта.

Лабановіч бярэ план.

— Вось вам, грамадзяне, прыклад таго, як справядліва абышліся з вамі. На гэтым плане затокі і прырэчная сенажаць належаць да вас, але чамусь яны апынуліся пад панам Скірмунтам. Вы за іх судзіліся, але нічога не высудзілі. Нават хацелі цару падаваць прашэнне, але і з гэтага нічога не выйшла б, бо і цар за паноў стаіць, а не за вас.

— Галаву адкруціць трыбухатаму чорту!

— Спаліць яго маёнтак разам з ім і з усім яго насеннем! — гудуць злосныя галасы.

Сялянскае абурэнне расце. Яно можа выліцца ў дзікую форму грабежства і гвалту. А ўсё гэта дасць начальству «законнае права» жорстка пакараць сялян, як грабежнікаў і гвалтаўнікоў.

— Грамадзяне! З вамі абышліся несправядліва, але не паддавайцеся злосці і не рабіце таго, аб чым потым прыйдзецца пашкадаваць. Трэба ўсё ўзважыць, абмеркаваць халоднаю развагаю. Перш за ўсё запытаю вас: ці будзеце трывалымі і цвёрдымі, калі ў гэтай справе налучыць вас якое-небудзь ліха? Ці будзеце складаць з сябе віну на каго другога за свае ўчынкі?

Пытанне, кінутае ў натоўп так проста і неспадзявана, ахаладзіла пал сялянскай злосці.

— Вас мы не выдамо! — чуецца голас з натоўпу.

— Я за сябе не баюся,— адказвае прамоўца, уколаты гэтаю шчыраю заяваю.— Я толькі хачу перасцерагчы і напомніць вам, каб наўперад спакойна абмеркаваць, а потым ужо і рабіць арганізавана і дружна, каб вашы ўчынкі сапраўды былі рэвалюцыйныя і свядомыя.

Стараста Бабіч глядзіць на настаўніка, ківае галавою: праўда ўсё гэта, трэба памеркаваць.

— Праўда, праўда,— уголас кажа ён.

— Дык давайце зробім так, каб было, як кажуць, і сярдзіта і каб нас не маглі падкалупіць лёгка і проста.

Сход уважна прыслухоўваецца да слоў настаўніка.

— Я думаю,— кажа ён далей,— наўперад паслаць Скірмунту наша патрабаванне. Яно ў мяне напісана, і я прачытаю вам яго.

Настаўнік бярэ зараней напісаную паперу, петыцыю, што тады звычайна практыкаваліся, і чытае:

ГРАМАДЗЯНІНУ СКІРМУНТУ Ў АЛЬБРЭХТОВЕ

ГРАМАДЗЯН С. С. ВЫГАНЫ I ВЫСОКАЕ

ПЕТЫЦЫЯ

Несправядлівасць, што чынілі вякамі сялянству паны і чыноўнікі, той цяжкі стан, у якім апынулася яно ў выніку гэтай несправядлівасці, змусіла сялян саміх узяцца за справу скасавання гэтай несправядлівасці. Усюды па Расіі ўзняўся рух сялян на грунце зямельных адносін з памешчыкамі. Гэты рух, як вам, напэўна, вядома, часта прымае грозную, для вас непажаданую форму, бо даведзенае да крайнасці сялянства змушана ўжываць такія формы. Ухіляючыся ад ужывання такіх крайніх сродкаў, мы, грамадзяне с. с. Выганы і Высокае, напамінаем вам, што затокі і сенажаць на Піне, згодна плану, зацверджанаму Межавою Камісіяй 18... года, значацца ў нашым уладанні. Між тым гэтымі нашымі ўжыткоўнасцямі незаконна карыстаецеся вы. У справе ж нашых цяжбаў з вамі за гэтыя ўжыткоўнасці суд стаў на ваш бок.

На падставе ўсяго вышэйпаданага мы патрабуем:

1. Адмовіцца ад незаконнага карыстання нашымі затокамі і сенажаццю.

2. Як узнагароду за гэтае карыстанне перадаць нам частку вашага маёнтка, што прымыкае з аднаго боку ад Піны да дарогі і з другога — да маёнтка Альбрэхтова.

3. Калі наша законнае дамаганне вамі не будзе прынята пад увагу, мы змушаны будзем ужыць іншыя сродкі.

З вялікаю ўвагаю слухалі сяляне гэтую петыцыю.

— Грамадзяне! Згаджаецеся вы падаць такія патрабаванні Скірмунту?

— Згаджаемся.

— Падаць! Падаць! — гудзе сход.

— Калі так, то падпісвайцеся.

Сяляне рушылі да стала і мазолістымі загрубелымі пальцамі выводзілі свае прозвішчы ці проста стаўлялі крыжыкі, а нарэшце паперу змацаваў пячаццю стараста Бабіч.

Выбралі трох дэлегатаў. Ім даручана перадаць петыцыю пану Скірмунту.

— Калі пан ужо верне нам затокі, мы прынясём самай лепшай рыбы нашаму настаўніку за турбацыю,— гаворыць дзядзька Есып.

Скірмунт — чалавек важны і заможны пан. I ўся постаць яго выкрывае гэтую важнасць. Яго маёнтак адзін з найлепшых на Піншчыне. I сярод паноў і сярод начальства ён — паважаная асоба. Ён асабіста знаёмы з губернатарам. Выгладжаны і прылізаны, важна сядзіць ён у сваім пышным кабінеце за багатым сталом, курыць дарагія цыгары. На рэвалюцыю глядзіць звысоку, ці не замнога сабе ўзялі ў голаў гэтыя «хлопы»? Яго золата захована ў надзейных банках. Маёнтак, будынкі і маёмасць — усё застрахавана. Ён не баіцца. Сядзіць, праглядае рахункі, робіць праекты, як пашырыць свае прадпрыемствы, наогул «працуе». Праца сялян і праца рабочых — гэта праца жывёлы. А ён працуе галавою. На яго гаспадарцы жывуць і кормяцца сотні людзей, ён дае ім хлеба, і яму павінны быць за гэта падзячны.

У пакой асцярожна і пачціва стукае чыясь рука.

— Проша! — кідае пан Скірмунт.

Уваходзіць перапалоханы галоўны аконам. У руках яго папера.

— Ясны пане! Якую агідную паперу падалі пану гэтыя хамы з Выганаў і з Высокага!

Пан Скірмунт бярэ петыцыю, ускідае вочы. На твары абразлівая ўсмешка.

— Гм! На роўную нагу са мною становяцца: грамадзяне пішуць да грамадзяніна!

Пан Скірмунт вышэй падымае свае закручаныя пышныя вусы. Чытае. Увесь час іранічная ўсмешка не сходзіць з панскіх вуснаў. Чытаючы, ківае часамі галавою. Нарэшце ўсмешка знікае, вочы робяцца злымі. Аддае загад:

— Залажыць брычку і пару коней!

Калі пан Скірмунт скончыў чытанне петыцыі, у яго з’явіўся план, што рабіць у гэтым выпадку.

Пан Скірмунт у Пінск едзе. Трэба ж пацешыць маршалка. Трэба падняць на ногі начальства.

I пан Скірмунт закруціў машыну.

XXX

Вечарам, закончыўшы заняткі, Лабановіч выходзіў часамі прайсціся, каб пабыць на свежым паветры. Было адно такое абранае месца, куды ён звычайна і хадзіў, калі хацелася пабыць аднаму. Месца гэтае — дарога за Выганамі, што ідзе поруч чыгункі, дзе стаяць два ветракі. Тут зусім ціха, асабліва калі сцямнее. I што падабалася тут яму, дык гэта скоры поезд, што ідзе з Лунінца на Пінск. Вёрст пяць адгэтуль, мінуўшы Заазер’е, чыгунка робіць залом, адкуль вельмі добра відаць агні поезда. У гэтых яркіх рухлівых агнях было штось надзвычай павабнае і цікавае. Многа разоў бачыў ён гэтыя агні, і яны здаваліся яму нейкаю чароўнаю ўсмешкаю сярод зацята-маўклівай цемры і заўсёды былі прынадныя і любыя, як сімвалы вечнага жыцця.

На гэты раз ён выйшаў сюды для таго, каб праверыць адну вельмі важную падзею. Удзень пранеслася чутка, што пачалася вялікая агульная забастоўка, што рэвалюцыя дасягае найвышэйшага напружання, што ўступкі, зробленыя царом паўстаўшаму народу, не задавальняюць яго.

Мімаволі нейкі страх ахоплівае душу перад веліччу змагання — чым жа ўсё гэта кончыцца? Які будзе вынік гэтага змагання?

Лабановіч ведае, у які час праходзіць поезд. Гэты час набліжаецца. Настаўнік пільна ўглядаецца ў тое месца залому, адкуль звычайна вынікаюць агні. Але іх не відаць. Можа, таму, што цемра густая і шчыльна перавітая з імглою. У гэтай цемры-імгле нікне зямля і неба, нікнуць агні. Ён пазірае на сяло, каб пераканацца, ці відаць агні з вокан. Яны амаль не відны, толькі светлавата-бледныя слупы-стрэлы ўзнімаюцца ўгору і знікаюць невысока над стрэхамі.

Ён зноў пазірае на чыгунку, на залом і прыслухоўваецца. Навокала магільная цішыня, як бы ўсё анямела або вымерла. Падыходзіць яшчэ бліжэй да чыгункі, зноў услухоўваецца — тая ж цішыня. Глядзіць на гадзіннік, асвяціўшы запалкаю,— прайшло паўгадзіны пасля таго часу, калі звычайна праходзіць скоры поезд. Значыць, праўда — забастоўка пачалася!

Было некалькі дзён напружанага чакання. Звычайнае людское жыццё выбілася з каляіны і спынілася, а калі дзе трохі і рухалася, то рухалася, як павозка, у якой зламалася адно кола.

Старшыня Захар Лемеш цяпер нідзе не паказваецца, бо яго аўтарытэт як начальніка ўпаў на ўсе сто процантаў. I ён больш тупае каля свае гаспадаркі, чым у воласці. Апрануў сівую світку, падперазаўся горшым поясам і ходзіць трохі прыгнуўшыся, каб меней кідацца людзям у вочы. Яго мыслі часамі ідуць у іншым кірунку. Ён думае, што нічога трывалага на свеце няма і што нават яго старшынства мае свой пачатак і свой канец. Без канца канец. Старшыня кажа сам сабе, у думках:

«Э, маць яго барабан!»

Гэта «барабанная маці» і ёсць той мосцік, што кладзецца паміж старшынёй і звычайным чалавекам, якім у перспектыве і давядзецца быць Захару Лемешу.

Пісар Дулеба хоць трохі і прыціх, але ўсё яшчэ храбрыцца. I не пісарства дорага яму — пляваць ён хоча на яго і плюе,— яму абыходзіць самы прынцып: ну, што будзе, калі гэтыя сацыялісты возьмуць верх? Прападзе тады Расія! Ён не парушыўся ў сваіх перакананнях, нават пабачыўшы бурлівы вір маніфестантаў на вуліцах Пінска, калі паліцыя баязліва пахавалася. А старшыні сказаў:

— Нічога, Захар: перамелецца — мука будзе.

— Або мукá, або мýка,— уздыхае старшыня.

— Пачакай трохі: я чуў — холад становіцца на ногі, дзьму-у-ухне ён, брат! Ды так дзьмухне, што ад тваіх забастоўшчыкаў і пер’я не застанецца.

— Што ты кажаш?! — Радасць адбіваецца на старшынёвым твары.

— А вот пабачыш!

Не відаць таксама Івана Пракопавіча, і голасу яго не чутно. Нікуды не ходзіць, дома сядзіць, бо яму прыкра глядзець на ўсё гэтае «плюгаўства»: шуміць, крычыць, само не ведае чаго. «Перавяліся людзі на рускай зямлі. У лібералізм гуляць пачалі. Сволачы». I тут жа ён першы раз аблаяў цара: «Ідыёт. Дый што з яго возьмеш, калі яму Бог мазгоў пашкадаваў?»

У папоўскай асярэдзіне таксама шушукаюцца, зашыўшыся ў свае куткі. У вялікае абурэнне прыводзіць усіх той факт, што ў горадзе служанкі забаставалі і матушка, жонка саборнага папа, змушана была сама мыць падлогу і хадзіць з кошыкам на рынак.

Толькі дзяк Бацяноўскі не згубіў галавы і першы выказаў мысль, што гэта за грахі пасылае Бог такую кару.

З прычыны таго, што паязды не хадзілі і газет не было, гэтыя людзі замянялі сабою газеты: па іх паводзінах і па іх тварах можна было меркаваць, як праходзіць рэвалюцыя. I быў такі дзень, калі Лабановіч засмуціўся: ён пачуў вясёлы голас Івана Пракопавіча:

— Гэ, сукіныя сыны! Паўстанне паднялі! Ды што ты супраць войска зробіш?.. Не, брат, вышэй пупа не падскочыш!

I ўсе, хто быў прыдушаны і загнаны ў шчыліны рэвалюцыяй, цяпер акрыялі і высока паднялі галовы.

Надыходзіў момант, калі перамогшы царскі ўрад рыхтаваўся капаць магілу рэвалюцыі, мабілізуючы для гэтага карныя часці войска і суды. Паліцыя і адпаведныя органы ўлады заварушыліся.

У той вечар, калі загрукалі па чыгунцы вагоны пасля дзесяцідзённага перапынку, зайшла да Лабановіча Вольга Віктараўна.

— Невясёлыя навіны, Андрэй Пятровіч: забастоўка скончылася, паўстанне задушана, гарады заліты кроўю. Ідуць арышты.

Неспакой і трывога ахопліваюць Лабановіча.

— Ну, што ж. Трэба лічыцца з фактамі... Але следу гэтае рэвалюцыі ніхто не затрэ ў гісторыі,— адказвае ён.

— О, не! — падхватвае Вольга Віктараўна.— I вешаць нос на квінту няма чаго.

Усе гэтыя весткі, відаць, балюча абыходзяць ёй, але яна стараецца не паддавацца смутнаму настрою.

— I ў Пінску арышты пачаліся. Арыштаваны Глеб і Саламон, помніце іх?

— Арыштаваны? Шкада хлопцаў!

— Я ім зайздрошчу: няхай бы і мяне арыштавалі.

— Ну, у гэтым радасці не надта многа.

— Ведаеце, а па Пінску чуткі ходзяць, што школа ваша — вогнішча рэвалюцыі і быццам бы вы збіраліся ці збіраецеся з сялянамі руйнаваць нейкага пана Скірмунта?

— Ну, там з мухі слана зрабілі!

Лабановіч расказвае, як была справа. Вольга Віктараўна слухае, вочы яе весялеюць.

— А ведаеце,— кажа яна,— калі што, дык у вас ёсць тут вялікі козыр. Можна асвятліць справу так, што вы стрымалі сялян, адхілілі разгром і праліццё крыві... I вам няма чаго баяцца.

— Я не баюся. Чаму? А вось чаму: я даўно падгатаваў сябе да благога канца, і калі са мною здарыцца, ну, тое, што з Глебам і Саламонам, гэта для мяне не будзе нечаканасцю, і арышт мяне не палохае. Напляваць!

— Ну, аб арышце няма чаго думаць.

— Можа, так, а можа, і не. Усе мы пад паліцыяй і жандарамі ходзім.

— Гэта-то праўда... А я ўсе гэтыя дні была ў Пінску, школу сваю закінула, ну яе к чорту. Усё маё навучанне ў апошнія дні складалася з таго, што я збірала дарослых і чытала ім усякую нелегальшчыну.

— Цяпер, Вольга Віктараўна, трэба трошкі вам устрымацца, а то і да вас дабяруцца.

— А чорт іх бяры!.. Ведаеце, мне шкада будзе, калі нам прыйдзецца разлучыцца.

— Калі мяне забяруць, то буду цешыць сябе, што мяне шкадуе такая слаўная дзяўчына, як вы.

— Ох, і злы ж вы чалавек. Не хачу з вамі больш заставацца.

Падымаецца, збіраецца ісці.

— А я вас не пушчу. Пасядзіце яшчэ.

Яна мяняе тон, уздыхае.

— Ох, Андрэй Пятровіч! I не хочацца ісці, але трэба. Правядзіце мяне, калі не лянуецеся.

Яны выходзяць.

На чыгунцы развіталіся.

Вольга Віктараўна ідзе борзда, ні разу назад не аглянулася. Лабановіч стаіць, пазірае ёй услед. Хацеў дагнаць, яшчэ прайсціся з ёю.

На поле насоўваецца змрок, і постаць настаўніцы зліваецца з цемраю.

Лабановіч ідзе назад. Ідзе, разважае аб апошніх падзеях.

У той вечар, калі загрукацеў першы поезд, Захар Лемеш ішоў з воласці. Гумор яго быў значна падняты, бо ён чуў добрыя навіны. Ён нават пасмейваецца сам сабе.

«Галава, гэты мой пісар! — думае старшыня аб Дулебе, — выходзіць так, як ён і казаў!»

Калі ж да вушэй старшыні данёсся грукат з чыгункі і пачуўся гудок, ён запыніўся, паслухаў, а потым загаварыў громка, сваім ужо старшынёўскім голасам:

— Дурні, дурні! I як яны маглі асмеліцца пайсці супраць царскай улады?

Гэты прарыў глухой цішыні на чыгунцы быў як бы дзіркаю, праз якую і палезлі розныя падзеі. Спадцішка яны падрыхтоўваліся і раней, але цяпер выяўленне іх пайшло болей шпарка.

Лабановіч часцей заўважаў нейкія таемныя цені пад вокнамі свае кватэры. Пачаў прыглядацца. Ясна, што ён быў на падазрэнні і за ім сачылі. Сачыла патрошкі і патаемна паліцыя, сачылі і з двара пана Скірмунта, прыглядаўся да яго і дзяк па сваёй добрай волі. Гэтае сачэнне пачалося з таго часу, калі пан Скірмунт перадаў петыцыю пану маршалку. З прычыны гэтага была склікана цэлая нарада. Запрасілі паліцмайстра і казацкага афіцэра.

Маршалак, таўшчэразны, непаваротны чалавек, накшталт гіпапатама, прыйшоў у вялікае абурэнне.

— Цешцеся, гаспада! Пад самым носам у нас замышляюцца падзеі, падзеі рэвалюцыйнага парадку, праўдзівей сказаць, рэвалюцыйнай катэгорыі.

Чытае петыцыю.

— «Грамадзян»... Звярніце ўвагу—«грамадзян»! Няма, бачыце, больш мужыка, а ёсць толькі «грамадзяне», якіх крыўдзіць, эксплуатуе... і... якая там яшчэ ў іх тэрміналогія? «Грамадзянін» Скірмунт!.. Га? Як вам падабаецца?.. Такая нагласць!

— Бяспрыкладная нагласць!

— Прахвосты! — утораць галасы.

— Устаноўлена, хто пісаў гэтае мілае пасланне? — пытае казацкі афіцэр.

— Прасвяціцель народа, ён жа педагог,— іранізуе маршалак.— Сяргей Пятровіч! — зварачаецца ён да інспектара.— Гэта ваш скарб.

Інспектар Булавін канфузіцца за свой «скарб».

— Я ад сябе даследую ступень яго ўдзелу ў гэтым беззаконні,— апраўдваецца ён.

— За гэта, разумеецца, мы яго па галоўцы не пагладзім,— гаворыць паліцмайстар.— Але згадзіцеся, гаспада, што яго ўмяшанне мае і свой дадатны бок: гэтая петыцыя захавала ад разгрому пана Скірмунта. I мне так прадставіў справу ляснічы Іван Пракопавіч. Ён проста сказаў: «Ды вы падзякуйце яму за гэтую петыцыю».

Абурэнне супраць аўтара петыцыі значна зніжаецца. Толькі адзін пракурор захоўвае строгасць, уласцівую яго прафесіі.

— Хто б ён ні быў і чым бы ён ні кіраваўся, а ён чалавек небяспечны, крамольнік, гэта ясна, прайдоха, не пазбаўлены юрыдычнага кручкатворства, праўда, наіўнага. Такія «хадатаі» ўраду не патрэбны.

Тым часам, не дачакаўшыся адказу на петыцыю, сяляне склікаюць другі сход. З прычыны таго, што «закон» споўнены, яны вынеслі новую пастанову — прыступіць да карыстання з затокаў, што па плану належаць да іх.

Чалавек дваццаць сялян, узваліўшы невад на сані, выходзяць на затокі. Павольна, не спяшаючыся, бяруцца за справу. Прасякаюць палонкі, закідаюць невад. Работа ідзе весела, дружна. Выцягваюць першы невад, яшчэ весялей робіцца ім. Калі і далей будзе такі спор у рабоце, сёння яны пажывяцца добра. Пасля паўдня ў іх было ўжо цаброў тры ўлову. А рыба як на заказ: ліны і шчупакі, ды ўсё ладныя. Проста ахвота бярэ да работы.

Нарыхтаваліся закінуць невад у новую тоню, разматалі яго, цягнуць, каб закінуць. Дзядзька Есып апошнюю крыгу выкочвае, аж зірк — з-за сухіх высокіх чаротаў чалавек трыццаць казакоў на конях вылятае! I як падкраліся яны так спрытна, ліха іх ведае. Раз — і акружылі!

— Крамольнікі! Бунтаўшчыкі! Для вас ужо царскія законы — не законы?! Сваволіць? Бунтаваць?

Строгі быў казацкі афіцэр.

У дзядзькі Есыпа са сполаху выпала люлька з зубоў у палонку.

— Кладзі невад на сані! — камандуе рыбакам афіцэр.

Мокры невад і тры цабры ўлову паклалі на сані. Панурыя, засмучаныя, устрывожаныя і абураныя такою несправядлівасцю кандыбаюць сяляне пад казацкім канвоем. Іх вядуць берагам Піны каля Высокага, каб усе бачылі ганьбенне іх і пакаранне.

У гэты ж час у школе гаспадарыць паліцыя. З парку Івана Пракопавіча наляцела сюды і акружыла школу. Вучняў пусцілі, настаўніка запрашаюць у яго ж кватэру.

— Нічога не знойдзеце,— гаворыць прыставу Лабановіч.

— Усё загадзя пахавалі? — пытае прыстаў і ўсміхаецца.

Пакапаліся трохі, а потым сказалі настаўніку апранацца.

— Так бы і гаварылі адразу!

Лабановіч збіраецца. Зборы яго невялікія.

Арыштаваных сялян вывелі на выган. Тут збегліся людзі, забілі ўвесь выган.

— Расхадзісь! Расхадзісь! — камандуе паліцыя і распіхае натоўп.

Аксён Каль быў у клуні. Малаціў. З цапільна зрываецца біч. Аксён падымае біч, выходзіць на двор, каб начапіць на цапільна. Пачуўшы на выгане такі незвычайны шум і крыкі, ён бяжыць туды з цапільнам і бічом. Падыходзіць да «лініі ачаплення». Казацкі афіцэр патокам разліваецца, гаворачы прамову-навучанне, перасыпаючы яе «сволаччу», «крамольнікамі» і іншымі страшнымі словамі.

— Каб вы так храбра японцаў бралі ў палон, то былі б малайцы,— гаворыць Аксён да казакоў.

Афіцэр паварочвае злы твар у бок Аксёна.

— Што ты сказаў?

Узлаваўся і Каль.

— Сказаў, што вас японцы білі і гналі, як сабак, а вы прыехалі сюды на бяззбройных мужыках адыгрывацца.

Момант — і афіцэр выхватвае шаблю. Высока ўзняты бліскучы клінок і... чвяк. Афіцэрская шабля далёка ўбок адлятае, выбітая з рук мужыцкім бічом. Яшчэ момант — гэты ж біч гладка прыстае да далікатнай афіцэрскай фігуры. Зваліўся б з каня, але казакі падтрымалі. Рэшта казакоў пачала ў натоўп з коньмі кідацца.

— Бяры яго! Бі! — крычыць звар’яцелы ад злосці афіцэр.

Аксёна кідаюцца лавіць, але ён знікае, як нейкі злы дух. I ніхто не ведае, як гэта ўсё здарылася. А хто і ведае, то не гаворыць.

Натоўп разагналі. Некалькі чалавек падмялі коньмі.

Арыштаваных сялян і настаўніка вядуць выганам, а потым паварочваюць налева, на дарогу ў Пінск.

Дзяк Бацяноўскі стаіць збоку. Праводзіць вачамі гэтую працэсію і кажа, зварачаючы свае словы да настаўніка:

— Так, суседзе, нічога няма патаемнага, што не сталася б яўным. I ўсякую гардыню наказуе Гасподзь.

Мінск, 1926 — 27 гг.