На ростанях

Кніга другая - У глыбі Палесся

Частка першая - На бацькаўшчыне

На прастор, на шырокі прастор!

Я люблю гэтыя прасторы, люблю неаглядныя ружова-сінія далі іх, поўныя жыцця, малюнкавасці, разнастайнасці тонаў зямлі і неба, дзе так многа разгону для тваіх вачэй, дзе маўклівая далечыня, атуліўшыся танюсенькаю наміткаю сінечы, думае нейкую адвечную сваю думку і так моцна парывае душу зазірнуць за заслону гэтай мудрасці, каб пазнаць яе таямніцы. Я люблю гэтыя далі, дзе ласкава-прыветнае сонца разлівае свой усмех і так пяшчотна праводзіць мяцёлачкаю праменняў па твары зямлі і лёгкімі ветрыкамі калыша на гольках зялёнае лісце, расчэсвае і блытае косы кучаравым хвоям і гойдае над полем срэбна-шэрае жыта, кожны момант пераліваючы яго жывыя рухлівыя цені і асвятленне, як бы выганяючы з зямлі ільняна-дымную, бясконцую, несупынную плынь.

Я люблю гэтыя прасторы, дзе параскіданы людскія сялібы з іх гаспадарліва абсталяванымі дворыкамі, з іх нізкімі хаткамі, верабінамі, ліпамі, вязамі і клёнамі, з палеткамі, дзе праходзіць сялянскае жыццё з яго трывогамі і надзеямі, з яго радасцямі і смуткам і дзе маўклівыя сялянскія думкі зліваюцца з думкамі прастораў.

Я люблю гэтыя далі, калі над імі разнімае сваё крылле грозная хмара і выкочвае велізарныя, златарунныя клубкі, кідаючы гняўлівыя цені на сутокі неба і зямлі, разліваючы громы і трасучы зацятую немасць прастораў. Будзе бура, павінна быць навальніца...

Ласка і гнеў, ціша і бура! Я вітаю вас, калі вы прыходзіце ў сваім часе, калі выконваеце вы адвечную волю жыцця.

На прастор, на шырокі прастор!

I

За Сяльцом дарога крута паварочвала на гатку з мосцікам цераз Целяшоў Дуб і зараз жа падымалася на горку ў лес.

Вечарэла. З балот пацягнула цёплаю вільгаццю. Над лозамі рассцілаўся бялявы туман. У алешніку пры лесе засвістаў салавей. А лес, нерухліва развесіўшы свае галіны, маўкліва слухаў гэты гімн вясне і маладому жыццю.

Лабановіч апошні раз зірнуў на Цельшына. Мільгатнулі высокія грушы ў каронах белага цвету, каплічка на панурых могілках, аднатонна-шэрыя стрэхі цельшынскіх будынкаў, школа і пры ёй высачэзны крыж, дом пана падлоўчага, а за сялом вятрак з паднятымі і занямелымі ў вячэрняй цішы крыллямі. Здавалася, яшчэ большае здзіўленне адбівалася ў яго постаці, так добра знаёмай Лабановічу.

Пуста і няветла там...

I нейкі востры боль адчуўся ў сэрцы маладога настаўніка, а вобраз Ядвісі яшчэ яскравей устаў у яго вачах.

Яна была,— і там было жыццё, там жыла радасць, нейкая паўната гэтага маладога жыцця. А цяпер яе няма там,— і ўсё зблёкла, як бы замерла...

I чаму гэта сталася так? Чаму?

А можа, яно так і лепей...

I тым не меней пачуццё нейкай крыўды заставалася ў яго сэрцы.

Дарога ўвайшла ў лес. Цельшына, школа і дом пана падлоўчага, заслоненыя лесам, засталіся ззаду.

Няўжо назаўсёды?

I штось смутна-журботнае, нібы пахавальны звон, адчулася ў гэтым бясслоўным пытанні...

Лабановіч паправіўся на возе, дастаў папяросы.

— Закурым, дзядзька Раман, каб дома не журыліся.

Хацелася пагаварыць, адысціся з думкамі ад гэтага смутна-балючага настрою, палажыць мяжу пражытаму жыццю і гэтаму адчуванню.

Дзядзька Раман, шырокі ў плячах мужчына, ахвотна павярнуўся да настаўніка, засвяціўшыся прыветнаю ўсмешкаю, і загрубелымі пальцамі няспрытна ўзяў папяросу.

— А чаго журыціся? — азваўся ён.— Дома, пэўна, рады будуць пабачыць вас... Вы, пане настаўніку, на ўсё лета едзеце ад нас?

— Так, на ўсё лета, а можа, і назусім.

— Зусім хочаце выбірацца?.. Э, пане настаўніку, трэба пажыць яшчэ ў нас. I дзеці палюбілі вас, і мы да вас прывыклі. Ды вы ж яшчэ і не разгледзеліся тут... Хіба ж вам не спадабалася ў нас?

— Вось так, бачыце, і добра: пабыў сабе трохі — і далей. Хоць вачэй людзям не намазоліш. А месца мне тут вельмі падабаецца, і народ тутэйшы добры. Тым лепей па-прыяцельску з людзьмі развітацца: самы лепшы госць — той, што ў гасцях не заседжваецца.

— Э, не, у вас, мабыць, другая прычына, калі вы хочаце пакідаць нас.

— Ды я проста як той цыган: не люблю доўга на адным месцы заставацца.

— Ну, вядома,— чалавек шукае, дзе яму лепей,— тонам лёгкага папроку адказаў Раман.— А ў нас, праўда, што можа быць для вас цікавага? Але мы не пусцім вас: прыгавор напішам і не пусцім... Но-о! — пагнаў ён коніка.

Конік весела пырхнуў, і рухавей застукалі колы па каранях.

Пачынала цямнець. Побач дарогі пайшоў малады сакавіты хвойнік. Хвойнік скончыўся, выехалі на вясёлую палянку. Па краях стаяў рэдкі хваёвы лес. Збоку, направа, бегла чыгунка. Палянка змянілася зноў лесам. Лес, атулены мрокам і цішынёю, стаяў нерухліва. Забліскалі першыя зоркі.

— Мінём Яшукову гару, палавіна дарогі застанецца,— загаварыў дзядзька Раман.

— А ці далёка да Яшуковай гары?

— Вярсты яшчэ тры засталося.

— А скажыце, чаму гэта гара Яшуковаю называецца?

— Ды так яе ўжо даўно называюць у нас. Расказваюць людзі розныя байкі, але напэўна ніхто добра не ведае. Тут, кажуць, пахаваны пан Яшук.

— А чаму ж яго пахавалі тут, у глухім лесе?— дапытваўся Лабановіч.

— Ды так, ужо тут памерці яму прыйшлося.

— А як ён памёр?

Лабановіч даўно чуў, як толькі прыехаў у Цельшына, назву гэтай гары. Але яму не ўдалося даведацца яе гісторыі-легенды, хоць і не раз распытваўся ў тутэйшых людзей. Цяпер жа зноў абудзілася ў ім моцнае жаданне, а разам і надзея дачуцца аб гэтай гары.

— Э, пане настаўніку, не варта проціў ночы і ўспамінаць аб ім: ліхі гэта быў пан — ну, так людзі кажуць. Дый смерць яго нялюдская была. Вось так, бачыце, расказваюць. Быў тут калісь маёнтак, і гэты лес, і балоты гэтыя належалі да яго. А ў маёнтку жылі паны. I пераходзіў ён ад аднаго пана да другога. Усялякія былі паны — і добрыя, і ліхія. Апошні з іх роду і быў пан Яшук, ды гэтакі ўжо вырадак, гвалтаўнік, што і свет не бачыў такога. Здзекаваўся з людзей, забіваў іх бізунамі і такія вытвараў штукі, што ўрэшце і зямлі цяжка стала насіць яго. Людзі цярпелі, бо думалі, што калі цярпець, то лягчэй ад гэтага будзе, дый баяліся пана. Але часамі і дзерава не сцерпіць і скіне галіну, каб прыбіць чалавека. На свеце ёсць мера ўсяму. I тут так вось было. А пан гэты тое і рабіў, што або людзей катаваў, або баляваў, назганяўшы дзяўчат ды маладзіц, або на паляваннях прападаў. Так і прапаў на адным паляванні. Скончылася паляванне, збор трубіць пачалі, пазбіраліся паны, а пана Яшука няма і няма. Шукаць пачалі, народу яшчэ больш назганялі. А тут і бура такая паднялася, што лес крышыўся і стагнаў. I дагадаліся людзі, што пан, напэўна, павесіўся, бо з чаго ж бы такая бура была? I толькі на трэці дзень знайшлі пана. Вісеў пан Яшук паміж дзвюх тоўстых асін. Дрэвы таўшчэзнаю вяроўкаю з лазы перавіты былі, а на гэтай вяроўцы гайдаў вецер пасінелы труп пана Яшука. Тут і пахавалі яго, і курган над ім насыпалі. Над балотам, калі заўважылі, горка такая даўгаваценькая цягнецца. На гэтай горцы курганок ёсць невялікі. Вось і сталі людзі гару гэтую называць Яшуковаю. За доўгія часы многа на свеце рабілася. А праўда гэта было ці не — не ведаю.

— Яго павесілі ці сам ён павесіўся? — спытаўся настаўнік.

— А хто ж яго ведае — даўно было гэта, але так баюць старыя людзі.

Гэта ціхая ноч, палеская глуш, агорнутая змрокам, і гэты спакойны расказ дзядзькі Рамана мімаволі хілілі думку да народных легенд і паэзіі, авеяных духам гэтых лясоў і прастатою веры палешука.

Лабановіч, задаволены расказам Рамана, крыху памаўчаў, а потым зноў запытаўся:

— Ну, а скажыце, тут, каля гэтае магілы, ніякіх такіх страхаў не здараецца?

Раман адказаў не адразу. Відаць, яму не хацелася, пад’язджаючы да Яшуковай гары і ўночы, успамінаць аб страхах, і ён, каб ухіліцца ад простага адказу, прамовіў:

— Усяго не пераслухаеш, што людзі кажуць.

I, памаўчаўшы, дадаў:

— Хто баіцца, з тым і страхі здараюцца... А вось я вам скажу, пане настаўніку, такую праяву. Ёсць у нас недалёка ад раз’езда масток на чыгунцы. Каля гэтага мастка вось колькі ўжо чалавек машынаю зарэзала, і нават сабака адзін пад поезд папаў. I часта, хто ні ідзе ўночы, там што-небудзь здасца... Вось гэта што значыць?

— А што здавалася там?

— Ды ўсякія штукі бывалі. Часамі там штось плюхціць, як бы хто па балоце топчацца і зубамі чаўкае, або стагнаць пачне. I са мною там адно здарэнне было. Ішоў я на раз’езд да свайго родзіча. Вы яго ведаеце, напэўна: Занька Язэп, стрэлачнікам служыць. А ўжо было і позна — поезд трэці нумар прайшоў. Толькі гэта я мінаю масток, аж там, у кустах на балоце, як зашуміць, ну, здаецца, і лісце з кустоў усё пасыпалася! I раптам ціха стала. А ноч была спакойная — ні ветрыку. Дык, ведаеце, мне вусцішна зрабілася.

— Бачыш ты, якія праявы,— прамовіў Лабановіч. Яму было крыху смешна ад гэтай наіўнай веры дзядзькі Рамана, але хацелася слухаць яго, хацелася ўвайсці ў яго псіхіку і яго вачамі зірнуць на з’явы прыроды.

Дзядзька Раман маўчаў, чакаючы, што скажа настаўнік.

— Вы, дзядзька Раман, вельмі добра самі растлумачылі гэтыя страхі: хто баіцца, з тым яны і налучаюцца. Страх жыве ў нас саміх, мы самі ствараем і перадаём яго адзін другому. Незалежна ж ад чалавека страху няма. У істоце кожнага страху ляжыць наша няведанне, наша цемната. Страх і цемната — неразлучныя прыяцелі. I пакуль мы не ўведаем прычыны тых ці іншых з’яў і не зможам паставіць сябе вышэй ад іх, падпарадкаваць іх нашаму людскому розуму, ад таго часу мы і будзем адчуваць страх. Сам жа па сабе страх, як нейкая незалежная сіла, гэта не больш і не менш як наша глупства.

— Вось і Яшукова гара,— прамовіў Раман і паказаў улева.

Гара вельмі няясна вырысоўвалася са змроку. Далей за ёю праз галіны дрэў прасвечвалася на начным небе шырокае балота. Дарога павярнула досыць крута да пераезда. Перад самым пераездам стаяў крутаверхі клён у шапцы густога маладога лісця. Пад ім было цёмна-цёмна. Мінулі клён. Колы гучна загрукалі па мосціку перад самымі рэйкамі. З другога боку чыгункі стаяла будка. Цёмныя вокны зірнулі панура. Лабановіч чамусь звярнуў на іх увагу, як бы хочучы замацаваць у памяці. Для чаго?.. Ды хіба ж пытае цень хмаркі, чаму прабягае яна тут, а не там?

У лесе стала яшчэ больш глуха, ціха і вільготна. Хацелася ўглыбіцца ў сябе самога, аддацца плыні сваіх думак. Усплывалі вобразы пражытага, няясна вынікалі новыя. Ноч і цішыня соннага лесу, балот агортвалі душу спакоем. Крыху было смутна. Нейкі жаль закрадаўся ў сэрца — можа, аб тым, што было ды сплыло і чаго назад не вернеш. Але ўперадзе было яшчэ многа цікавага, нязведанага, бо гэта ж толькі адна мяжа, за якою разгортваюцца новыя краіны жыцця, новыя хвалі яго вечнай плыні. А гэтая ноч і гэтая дарога — апошні кавалачак мяжы.

II

Заснуць у гэту ноч не прыйшлося.

У вагоне было цесна і душна. Увесь час Лабановіч стаяў у калідорчыку перад адчыненым акном. Дружна грукацелі колы. Іх грук зліваўся часамі ў нейкія дзіўныя спевы, і варта было толькі падабраць словы, каб колы зараз жа выстукалі і матыў да іх. Або наадварот: часамі матыў выклікаў словы. Адзін час, здавалася, колы казалі:

«У-ця-кай!.. У-ця-кай!.. У-ця-кай!..»

I так без канца ўсё адны і тыя ж словы. Надакучыла слухаць. Лабановіч хацеў не чуць іх, а яны ўпарта лезлі ў вушы: «Уцякай! Уцякай! Уцякай!» Каму казалі гэта колы: сабе ці яму? Ён пазіраў на прыдарожныя малюнкі. Але ў заслоне чорнай нерухлівай цемры яны вырысоўваліся вельмі цьмяна. Беглі-адступалі назад дрэвы, балоты з іх нязменнымі купінамі, з купчастымі лозамі і бліскучымі стужкамі вады. Заліваліся нейкім незразумелым смехам колы, прабягаючы кароценькія мосцікі, ды зноў пачыналі песню. Цяпер яны выстуквалі:

«Дзы-лін-бом! — купляй мак! — за тры грошы! — або так!..»

Адно і тое, адно і тое. Ну, проста як бы насміхаліся! Толькі тады, калі поезд падыходзіў да раз’езда або да станцыі, яны змянялі свой рытм і казалі ўжо нешта зусім невыразнае.

Разам з прыдарожнымі дробнымі малюнкамі, з якіх складалася палеская краіна, і ўся яна, гэтая краіна, паволі адыходзіла і адыходзіла, саступаючы месца больш светлым, больш вясёлым пейзажам Беларусі.

Развіднялася.

Як лагодная ўсмешка, заяснелася неба на ўсходзе, заяснелася і паружавела. Прасторы зямлі шырыліся, разгортваючы свае малюнкі-чары. I хто не паддасца гэтым чарам?

Палессе засталося дзесь ззаду. Іншая краіна, іншыя малюнкі. Месцамі рассцілаліся прасторныя даліны рэчак, а самі рэчкі пакручастымі завітушкамі вельмі прыгожа вырысоўваліся ў сваіх высокіх беражках. Над далінамі ўзнімаліся роўненька акругленыя схілы ўзгоркаў, аздобленыя зеленню маладой ярыны. На маладых аксамітных усходах палёў, на прыдарожнай траве, сакавіта-жыццёвай, на лісці кустоў, нібы брыльянты, буйніліся багатыя росы. Выступалі цёмна-сінія сцены высокіх лясоў, прыгожа раскіданых па бясконцых прасторах зямлі.

I радасць жыцця была разліта ў прыродзе. Пульс гэтай жыццярадаснасці біўся кожны момант у кожным куточку гэтых вясёлых прастораў. На полі сям-там паказаліся людзі з сохамі і плугамі. У прасторах надзем’я замільгалі вольныя птушкі. Вось побач з поездам ляціць варона, нібы ёй хочацца паспрачацца ў быстрыні з ім. Ляціць доўга, паволі адстае, зварочвае кудысь убок і знікае.

Дзень зачаўся.

Лабановіч пільна ўглядаецца ў гэтыя далі, у гэтыя ўсё новыя і новыя малюнкі. Спаць яму зусім не хочацца. Ён адчувае, што чым далей ад’язджае ад Палесся, тым меншую ўладу маюць яго чары над ім. Тое, што так моцна захапіла яго там, што непакоіла яго мыслі,— усё яно заціхала, як бы ніжэй асядала на дно душы. У яго цяпер было такое адчуванне, нібы ён толькі што пачаў ачуньваць пасля нейкай хваробы.

«Дарога, вандроўка — самае лепшае лякарства ад усякіх напасцей»,— зазначае сам сабе Лабановіч і сам сабе ціха ўсміхаецца.

У гадзін адзінаццаць раніцы ён выйшаў з поезда са сваімі двума чамаданчыкамі. Некалькі местачковых балаголаў апанавалі Лабановіча і цягнулі яго кожны на сваю фурманку, вырываючы з рук чамаданы. Але ехаць ён не хоча: навошта на такое глупства грошы траціць, калі чамаданы можна пакінуць у стоража, балазе ён добры знаёмы, а самому пехатой пайсці? Ён так і зрабіў: будуць у мястэчка з дому ехаць — і чамаданы забяруць.

Хвілін праз пяць сустрэчны пасажырскі поезд прыйшоў. Лабановіч намерыўся ўжо рушыць у дарогу, аж чуе — аклікае нехта, семінарскаю мянушкаю называе:

— Стары! Стары!

Азірнуўся — зямляк-аднакашнік Алесь Садовіч. Ідзе-калыхаецца, чамадан з распёртымі бакамі тарабаніць, а цераз плячо накідка звешваецца. На смуглым твары разліваецца самы шчаслівы смех.

Лабановіч шпарка пайшоў яму насустрач, незвычайна рады нечаканаму спатканню. Прыяцелі спыніліся, паглядзелі адзін аднаму ў вочы.

— Га-га-га-га! — басістым смехам загрымеў на ўсю станцыю Садовіч.

— Не смейся, Бас, бо ў сківіцу дам!

Сябры шчыра абняліся. Блізка года яны не бачыліся і за гэты час значна змяніліся, галоўным чынам змяніліся таму, што з семінарскіх скур павылузваліся.

— На лета прыехаў?

— На лета. А ты?

— Няхай яно згарыць. I я, брат, на лета да бацькі... Уцёк, можна сказаць,— прамовіў Садовіч.

Зноў апанавалі балаголы і пачалі тузаць. Ледзьве адбіліся ад іх.

— Пехатою пойдзем, Алесь, а чамадан Марозу нясі — там і мае ляжаць.

Аддаўшы чамаданы пад ахову стоража, юнакі-настаўнікі пусціліся ў дарогу. Усяе дарогі было вёрст сем-восем. Ішлі весела. Ідучы, дзяліліся сваімі ўражаннямі, навінамі, і гаворка іх часта перарывалася дружным смехам.

Мінулі пераезд.

— Стой, старына, прысядзем, дружа!

— Давай прысядзем.

Яны звярнулі з дарогі, выбралі слаўную мясцінку — зялёны грудок сярод жоўценькага пясочку — і спыніліся. З аднаго боку перад імі ляжала досыць убогае тарфяное балота. Нізенькія кусцікі, хірлявыя алешынкі ўперамежку з ялаўцамі кучкамі раскідаліся па балоце. Па другі бок дарогі цягнуліся пясчаныя груды. Купінкі белага моху, разложыстыя нізенькія хвойкі надавалі характар нейкай маркоты гэтаму пейзажыку.

Садовіч разаслаў сваю накідку.

— Лажыся, брат! — сказаў ён і выцягнуўся на спіне, упёршыся абцасам у пясок.

— Эх, Стары! Добра, брат, расцягнуцца на сваёй роднай зямлі, ляжаць і лічыць, колькі вёрст да неба.

— Адным словам, хоць на кароткі час Манілавым зрабіцца,— дадаў Лабановіч.

Хвілінку паляжалі моўчкі.

— А я, брат, не спаў усю гэтую ноч.

— Гэ,— загуў басам Алесь,— ці адну ноч не спаў я! Няхай яно, брат, запаветрае.

— Што ж ты рабіў, у карты дуў?

— Усяго, брат, было: і карты, і піятыка, і ўсякая трасца. Вось жа я і ўцёк ад усяго гэтага. Абрыдзела і астачарцела.

У голасе Садовіча пачуліся ноткі нездавалення і расчаравання сваім маладым настаўніцкім жыццём і тою абстаноўкаю, у якой прыходзілася жыць.

— Думаю пераводзіцца ў другое месца і ўзяць ужо сябе ў рукі, а то гэтыя зборышчы, гарэлка, карты і ўся местачковая брыдота зацягнуць зусім. I самае важнае — ніякае стравы для галавы. Не чытаў нічога і школу апусціў... Бесхарактарны я, брат Стары,— на тон самабічавання з’ехаў Садовіч,— але пераеду ў другую школу, тады, брат, шабаш. Я ўжо намеціў сабе праграму — гатавацца буду за курс гімназіі.

Садовіч энергічна перавярнуўся на бок і смела зірнуў на сябра. Вочы яго загарэліся, і выраз усяго твару свяціўся рашучасцю.

— Ты не прападзеш, Алесь,— паддаў яму духу Лабановіч.— Усе мы, браток, напэўна, за першы год настаўніцтва многа навучыліся мудрасці жыцця. Самае галоўнае, друг ты мой, гэта тое, каб не страціць усведамлення сваіх памылак...

— Правільна, старына,— падхапіў Садовіч.— Трэба ж, брат, знайсці ў жыцці нешта такое, што дадавала б сэнсу гэтаму жыццю. Трэба перш за ўсё пашырыць свой кругагляд, выблутацца з павуціння, што засланяе разумнае жыццё.

Сябры захапіліся гэтаю тэмаю. Але іх разважанне круцілася ў замкнутым коле агульных пытанняў маралі, ідэалізму і ў няясным парыванні да «разумнага» жыцця. Усе ж дарогі, якія маглі б прывесці іх да выйсця з гэтага зачарованага кола, для іх былі няясныя — сяброў шчыльна і моц¬на загрузіла семінарская навука і семінарскае выхаванне. Яны не бачылі таго палітычнага ўціску і сацыяльнага зла, якімі было забіта і прыдушана жыццё. Трэба было саматугам працярэбліваць дарогі, а дзеля гэтага трэба было так ці іначай узысці на іх.

Гэтыя разважанні мелі для сяброў тое значэнне, што падмацавалі іх у шуканнях чагось новага, асэнсаванага і падымалі над забраснявелым балотам грамадскага жыцця; гэтыя разважанні падтрымалі той агонь, які не дае памерці і заглухнуць чалавеку для грамадскай работы,— адным словам, яны былі як бы маральнаю чысткаю, што ніколі не шкодзіць чалавеку.

— Так, брат Алесь, нам трэба шчыльней злучыцца, пісаць адзін аднаму, часцей рабіць паверкі самім сабе і час ад часу пытаць сябе: «Ці ёсць яшчэ порах у парахаўніцах?»

— Ёсць! — заўзята адказаў Садовіч.

Ён зусім настроіўся на ваяцкі лад і ўсё мацней усталёўваўся на сваіх новых пазіцыях — парваць усякія зносіны з местачковай кампаніяй і жыць «разумна».

— А то сап’ешся і прападзеш, як цюцька.

Успомнілі сваіх сяброў-аднакашнікаў, знаёмых маладых настаўнікаў. Шмат аб кім не мелі вестак.

— А ведаеш ты нашага Івана Тарпака? Гэта ты, здаецца, ахрысціў яго Тарпаком? — запытаўся Садовіч і весела засмяяўся.

— Не, не чуў аб ім. А што?

— Пацешны хлопец. Перш за ўсё атэістам зрабіўся. I нікога прызнаваць не хоча. Назначылі яго не то ў Апечкі, не то ў Зарубежжа. Там ужо нікога няма, адзін як палец. Завёў з бабамі шашні, гуляк на сяле знайшоў, кампанію водзіць з імі. Захацелася раз выпіць, а не было за што. Дык ён узяў ды прапіў Ісуса Хрыста: за кварту гарэлкі аддаў мужыку школьны абраз. «Калі, кажа, ён ёсць сапраўды Бог, то зноў у школу вернецца». Вось які наш Іван!..

— Ды гэтага ад яго можна спадзявацца,— заўважыў Лабановіч.

— А цяпер мае намер цара з царыцаю прапіць і ехаць у Амерыку.

Паводзіны Івана Тарпака развесялілі маладых настаўнікаў. Успомнілі яго семінарскую біяграфію. Гэта быў здольны хлопец, але страшэнны гультай, трымаўся з усімі незалежна, да лекцый гатаваўся слаба. А калі яго выклікалі да дошкі і ён пачынаў збівацца, то на заўвагі настаўніка звычайна адказваў:

— Я спужаўся,— і пры гэтым рабіў міну зусім перапалоханага чалавека.

Тарпак быў здаравенны, грудасты, шыракаплечы, і яго «пярэпалахі» выклікалі агульны смех.

Адзін з настаўнікаў, акінуўшы поглядам яго фігуру, сказаў:

— Ды чаго табе пужацца? Ты ж можаш сцерці мяне ў парашок.

I тым не меней на гэтых пярэпалахах Іван Тарпак шчасліва даехаў да канца семінарскага курса.

Сонца звярнула з поўдня, было досыць горача.

Садовіч сеў на сваёй накідцы, зірнуў на дарогу і сказаў:

— Што, Стары, пойдзем, можа?

— Давай будзем рухацца.

Зрабілі кароткую нараду, якою дарогаю ім пайсці дамоў. Дарог было некалькі, і кожная мела пэўныя перавагі ў параўнанні з аднымі і чым-небудзь уступала другім.

— А ведаеш ты што,— сказаў Лабановіч,— давай пойдзем на Панямонь? Зробім там прывал...

— А гэта ідэя! — падхапіў Садовіч.— I ўжо калі на тое пайшло, давай зойдзем там да Шырокага. Ён і мне, гад, яшчэ з Каляд застаўся вінен тры рублі картачнага доўгу.

— Ідзе,— адгукнуўся Лабановіч.

Сябры падняліся, паправілі свае гарнітуры і павярнулі на Панямонь.

III

Мястэчка Панямонь — прашу не змешваць яго з другою Панямонню — было ў трох вярстах ад станцыі, а можа, нават і меней. Гэта старадаўняе мястэчка. Стаіць яно ў прыгожым месцы над Нёманам, на шырокім гасцінцы, што ідзе з Нясвіжа на Мінск. Калі падняцца на вапельную гару, а яна тут жа, крыху на захад ад мястэчка, і зірнуць у бок Нёмана, то перад вамі разгорнецца найпрыгажэйшая панарама. Улева будзе чыгунка, мост над ракою. А як прыгожа выглядае адгэтуль Нёман! Як выцягнутае срэбнае вужышча з дзесяткамі, сотнямі, тысячамі прыгожа акругленых кален-нартоў, павіваецца, бы пасмейваецца на сонцы, стары наравісты Нёман у высокіх берагах, атуленых лозамі і пахучымі травамі-зеллем, далінамі-лугамі, палямі-ўзгоркамі з залатымі або беласнежнымі схіламі пяскоў... Смела кажу: мала дзе знойдзеце вы такія прыгожыя рэчкі, як Нёман.

Лявей чыгункі — другое мястэчка, большае за Панямонь, хоць і Панямонь мястэчка не малое. А вапельная гара! А Сіняўскі гай... Хіба толькі той не паддасца чарам іх хараства, хто ў харастве нічога не кеміць.

У мястэчку Панямонь многа розных выдатных будынкаў і ўстаноў. Тут ёсць цагляная лазня, царква Св. Магдалены, два млыны, дзве школы, сінагога, касцёл і камяніца Базыля Трайчанскага. Але вы яго, напэўна, не ўсе ведаеце. А шкада: чалавек ён нішто сабе, настаўнік і грамадскі дзеяч. Адным словам, мястэчка вельмі выдатнае, і калі, бывала, уваходзіш у яго, дык несвядома пачынаеш прасякацца вялікаю павагаю і пашанаю.

Заслугоўваюць увагі і самі панямонцы. Гэта ўсё мілыя і добрыя людзі, і многа ў іх далікацтва. Калі іх моцна што здзівіць, то сваё здзіўленне,— а гавораць яны борздзенька,— выказваюць так:

— Ва! Ва!

Пры гэтым некаторыя дабаўляюць «браток ты мой». Але ў слове «браток» літару «а» вымаўляюць, як «ы», і такім чынам яны кажуць:

— Ва! Ва! Брыток ты мой.

Вось у гэтае мястэчка і накіраваліся нашы вандроўнікі — Лабановіч і Садовіч.

Прайшлі жалезны мост, спусціліся з высокага насыпу і пайшлі берагам. Чыстая вада, жоўценькі пясочак на дне, прыгожы беражок — усё гэта вабіла такой спакусаю, што маладыя настаўнікі змушаны былі спыніцца. Сам Нёман, здавалася, казаў ім:

— А можа б, вы, хлопцы, пакупаліся?

I, нягледзячы на тое, што час для купання быў заранні, бо каноплі былі яшчэ не настолькі высокія, каб у іх магла схавацца варона¹, настаўнікі з вялікаю прыемнасцю выкупаліся, папесціўшы голае цела на гарачым пяску прыбярэжжа, асвяжыліся і пачуліся як не трэба лепей, пасля чаго пайшлі ў Панямонь малайцы малайцамі.

У той час, калі сябры купаліся, на ганку фельчарскага пункта сядзеў гурток панямонскай інтэлігенцыі. Гэта была група найболей дзейных карцёжнікаў, самых, што называецца, заядлых канаводаў. Тут быў сам фельчар Мікіта Найдус, зухаваты хлопец-праныра. Супраць яго сядзеў валасны старшыня Брыль Язэп, нізенькі, кругленькі чалавек накшталт французскай булкі, з носам драпежніка. У колах карцёжнікаў ён больш быў вядомы пад мянушкаю «Акула», як назваў яго Тарас Іванавіч Шырокі. Гэты «хрышчоны бацька» Брыля сядзеў тут жа поруч з ім. Шырокі — тутэйшы настаўнік, загадчык двухкласнае школы, быў шырокім не толькі па прозвішчу, але і па сваёй фігуры, і па сваёй натуры, і нават па размаху гульні ў карты.

Усе яны зрэдку перакідаліся кароткімі сказамі. Але відаць было па тварах, што яны даўно ўжо прыгледзеліся адны другім і што ім чагось бракавала. Душы іх знаходзіліся ў стане тамлення і праглі дзейнасці, шукалі вострасці адчування, але выхаду не знаходзілі. Шырокі задуменна пазіраў кудысь у прасторы. Найдус ціхенька пасвістваў і барабаніў пальцамі, а Брыль Язэп паварочваў драпежніцкі свой нос направа і налева. Ён першы заўважыў маладых вандроўнікаў.

— Хто гэта такія?

Увага трох прыяцеляў спынілася на незнаёмых падарожных. А тыя, у сваю чаргу, пазіралі на гэтых трох і, як відаць, яшчэ здалёк пазналі іх.

Напрактыкаванае вока Шырокага адразу аднесла гасцей да належнай катэгорыі.

— Педагогі! — сказаў ён, і голас яго ажыў, набыў зразу жыццёвую моц, а вочы яшчэ вастрэй уставіліся ў маладых хлопцаў: хацелася ж пазнаць іх. I толькі тады, калі Лабановіч і Садовіч шырокімі ўзмахамі рук паднялі свае шапкі і артыстычна пакланіліся кампаніі панямонцаў, Шырокі ажыў яшчэ больш. Ён усхапіўся з месца, дзябёлая фігура яго рэзка калыхнулася, страсянуўшы ганак. Гучным голасам прывітаў Шырокі маладых настаўнікаў:

— А галубчыкі ж мае! Адкуль жа гэта вы?

Шырокі размашыста рушыўся насустрач гасцям, прычым жывот яго закалыхаўся, як човен на вадзе. Па чарзе абняў ён аднаго і другога госця. А госці ў абдымках Шырокага як бы на момант знікалі з вачэй, закрываліся фігураю яго і траціліся ў ёй.

— Вот люблю свайго брата настаўніка! Гэта — соль зямлі! — крыкнуў ён, зірнуўшы на фельчара і старшыню.

Шырокі выказваў усе адзнакі нястрымнага руху, парывістай, стыхійнай радасці і бушавання: спатканне з калегамі прывяло яго ў гэты надзвычайны стан душы.

— Пакланіся ім ніжэй, гулугала ты! — накінуўся Шырокі на старшыню.

У той час, калі старшыня вітаўся з настаўнікамі, Шырокі ўхапіў яго за карак і нагнуў галаву.

— Гэта — святыя мучанікі за ідэю народнае асветы, не тое што ты, камінар цёмны: толькі тое і робіш, што за нядоімкі апошнюю цялушку цягнеш са двара, або ты, рыцынная душа: стружа чалавека жывот, а ты з яго рыцынаю пазалеташняе выганяеш.

— Не чапай ты ўжо лепш медыцыны: нічога ты ў ёй не разумееш,— заступіўся фельчар за сваю прафесію.

Зняважліва глянуў Шырокі на фельчара, галавою паківаў.

— Ды хіба ж я проціў медыцыны кажу? Трубка ты гутаперчавая.

Словам, Тарас Іванавіч Шырокі разышоўся на радасці, што калег спаткаў, бо толькі ў сваіх калегах ён бачыў сапраўдных людзей, з якімі адчуваеш сябе, як з братамі.

З’яўленне новых людзей прынесла значнае ажыўленне. Найдус і Брыль таксама заварушыліся, бо была надзея перакінуцца картамі з дарагімі гасцямі.

Азірнуўшы спотайку маладых настаўнікаў, Брыль, здавалася, абнюхаў іх кішэні, але гэты агляд не выклікаў вялікіх надзей на скарбы, бо настаўнікі былі адзеты не надта фарсіста. Ну, але гэта не так ужо важна! Важна было тое, што каля новых людзей можна сабраць кампанію. Брыль зараз жа заспяшаў да воласці, бо якраз трэба было адсылаць пошту і падпісваць паперы. Што б там ні казаў Шырокі, а не падпісаная старшынёю папера з воласці не пойдзе. Ён развітаўся і на развітанні перамігнуўся з Найдусам і Шырокім. Сэнс гэтых мігаў быў прыблізна такі: «Банчок можна лічыць наладжаным. Склікай брацію».

Усё гэта зрабілася, разумеецца, вельмі борзда, мімаходам, між іншым.

— Чаго ж мы будзем таптацца на ганку? — зноў парывіста загаманіў Шырокі.— Ты, п’яўка, заклікай гасцей ды па пляшку пасылай.

— Далібог жа няма за што! — і Найдус некалькі разоў пастукаў сабе кулаком у грудзі.

— Тфу! — плюнуў Шырокі і акінуў фельчара зняважлівым вокам.

— А нашто тая гарэлка?

— Кіньце вы гарэлку! Паседзімо трохі — і дадому...

— А браткі ж мае родныя, куды дадому?! I не думайце нават. Я рад, што сваіх братоў-настаўнікаў бачу: хоць душу адвесці ёсць з кім.

— А мы, прызнацца, і выбралі такую дарогу, каб Тараса Іванавіча не мінуць.

— Малайцы, ей-ей малайцы!.. Пойдзем, хлопцы, да мяне!

Шырокі ўстаў, як бы паравоз зрушыўся, узяўся за рукі калег.

— Пойдзем! — пазваў ён і Найдуса.

— Мне да хворага зайсці трэба.

— А чаго табе ісці? Пашлі рыцыны — і ўсё.

— Я потым прыйду.

— Дык прыходзь.

Шырокі і два калегі выйшлі на пясчаную вуліцу. Правей ішла яшчэ адна вуліца. На самым канцы яе стаяла камяніца Базыля Трайчанскага. Адгэтуль яна бадай што была і не відна — яе закрывалі хаты, і толькі ганак, вышклены разнастайнымі каляровымі шкельцамі, выступаў на вуліцу і як бы казаў, што камяніца — не якая-небудзь пустая мара, а рэальны здабытак рэальнага чалавека. Гэтая камяніца ў сваім часе была выдатнейшаю праяваю ў жыцці Панямоні. Аб ёй было многа гутаркі сярод панямонцаў, а сам уласнік параўноўваўся з суседнімі дваровымі панкамі — Пласкавіцкім, Дашкевічам, Лабоцкім. Базыль, слухаючы гэта, толькі пазіраў з-пад казырка шыракаверхае настаўніцкае шапкі і дабрадушна пасмейваўся. Разумеецца, пры гутарках прабівалася людская зайздрасць, бо ніхто з панямонцаў не адмовіўся б ад такой камяніцы.

Прайшоўшы колькі крокаў, настаўнікі павярнулі ўлева. Мінулі кузню, Лабановіч, ідучы каля кузні, акінуў яе поглядам. Яму ўспомнілася, што тут спрытны каваль Хаім нацягаў шыны на колы, што ў гэтую кузню не адзін раз прыязджаў ён і прыходзіў з дзядзькам Марцінам па розных гаспадарскіх справах. I кузня і само мястэчка тады неяк выглядалі іначай, рабілі большае ўражанне, можа, з тае прычыны, што ён быў малы. I яму стала чагось смутна, але гэты смутак быў мімалётны, няясны. Недалёка ад кузні працякала малюсенькая рэчачка Панямонка, над якою прыгожа нахіліліся крохкія шыракаверхія вербы, як бы ўслухоўваючыся ў шолах і бульканне малюпасенькіх хвалек.

Усю невялікую дарогу, хвілін на пяць хады, Шырокі не пераставаў у значна павышаным тоне расказваць аб затхласці местачковага жыцця, аб нікчэмнасці інтарэсаў панямонскай інтэлігенцыі. Ён энергічна махаў рукамі, соп, жаліўся на гарачыню, знімаў сваю белую шапку з двума значкамі і хустачкаю абціраў коратка астрыжаную галаву.

— I толькі калі сустрэнеш свайго брата-настаўніка, то пачуешся так, нібы на цябе бліснуў промень сонца з-за хмар пасля зацяжной нягоды,— грымеў Шырокі ўжо каля двара свае школы. I, як бы абурыўшыся затхласцю панямонскага жыцця, ён з сілаю таўхануў нагою веснічкі. Яны бразнуліся аб вароты, і настаўнікі ўзышлі на двор.

Ступіўшы на ганак, Шырокі з шумам сеў на лаўку, адкінуўся, выцягнуў здаравенныя дзябёлыя ногі і пагладзіў свой жывот-ночвы.

— Го-о-о, браткі ж мае, утаміўся!

Лабановіч з Садовічам, зірнуўшы на жывот Тараса Іванавіча, не ўтрымаліся:

— Ну, брат, і жывот жа ў цябе! Мусібыць, на дзесяць тысяч настаўнікаў другі такі не знойдзецца.

Замест адказу Тарас Іванавіч толькі паляпаў рукою па жываце з выглядам самаздавалення.

А жывот у яго быў выдатны. Недарма ж ён паслужыў тэмаю для аднаго паэта. Верш, напісаны невядомым паэтам, не адзін раз зачытваўся Шырокаму ў адпаведных выпадках жыцця. Верш так і называўся: «Жывот»:

Эх, жывот, ты жывот,

Каб ты жыцця не знаў,

I чаго ты за год

У сябе не прымаў:

Бульбы пограб згнаіў,

Засек жыта ты з’еў,

А давольны не быў,

Яшчэ болей хацеў.

Шырокі змоўк у салодкім адпачынку, але гэта быў адзін толькі момант, і Тарас Іванавіч раптам усхапіўся, як спуджаны арол.

— Жонка! Жонка! — загукаў ён на ўвесь школьны двор.

На клік выбег сын яго Лёня, хлопчык гадкоў чатырох. Убачыўшы незнаёмых людзей, ён спыніўся, утаропіўся на іх сваімі яснымі вочкамі.

— Пазнаў ты мяне, Лёня? — спытаў яго Лабановіч.

Лёня прыветна ўсміхнуўся і сказаў:

— Дзядзя, ласказы мне казку!

Следам за Лёнем выйшла і жонка Шырокага, Вольга Сцяпанаўна. Гэта была мілая і добрая жанчына. Яна вельмі была рада гасцям.

— Ты ведаеш — гэта самыя лепшыя людзі на свеце, гэта — настаўнікі!

— Ведаю, ведаю,— сказала Вольга Сцяпанаўна.

Тарас Іванавіч зноў разышоўся і ў натхненні сказаў:

— Эх, каб я не быў жанаты! Свет бы я перавярнуў!

— Сціхні ўжо ты,— сказала жонка,— пляце немаведама што.

— Нічога ты не разумееш, галубка мая!

Вольга Сцяпанаўна заклікала гасцей у дом.

IV

Уваходзячы з гасцямі ў свае апартаменты, Шырокі расказаў, як да яго на кватэру зайшоў нядаўна жандар і, пабачыўшы пакоі, здзівіўся:

— «Какая популярность ваших комнат!»

Шырокі ўсім расказваў пра гэтага жандара і ўсякі раз заліваўся забіяцкім смехам. Так было і цяпер.

— Ну, жонка, шарганіся ты каля буфета ды ці не знойдзеш там чаго.

Такую ўжо натуру меў Тарас Іванавіч. I здавалася дзіўным, каб чалавек яго камплекцыі быў здолен на гэткую рухавасць і стыхійную бурлівасць. У гэтым выпадку маладнякоўскае слова «бурапеністы» падышло б да яго як не трэба лепей.

Вольга Сцяпанаўна выйшла прыгатаваць стол. Лёня ўсеўся на каленях Лабановіча і слухаў казку пра Бабу Ягу. Казка надзвычайна зацікавіла малога, асабліва калі Лабановіч пусціўся на выдумкі і сказаў, што Баба Яга бывае часамі маленькаю, як палец, а потым зноў расце і прымае свой звычайны выгляд. Але ў самым цікавым месцы Тарас Іванавіч грымнуў песню:

Три деревни, два села,

Восемь девок — один я —

і заглушыў казку. Сын запратэставаў рэзка і крыкліва. Тарас Іванавіч толькі павярнуў галаву ў яго бок і, махаючы кулакамі, адбіваў такт і спяваў далей. Сын закрычаў яшчэ грамчэй, каб у сваю чаргу заглушыць бацьку, а бацька, не паддаючыся, падняў голас на некалькі тонаў вышэй. Тады Лёня залямантаваў так, што выйшла Вольга Сцяпанаўна — даведацца, што тут здарылася.

— Ну, дай жа ты дзіцяці казку паслухаць! Добры бацька сам расказаў бы, а ён і паслухаць не дае. Вось вар’ят ужо!

Тарас Іванавіч кінуў спяваць, заліўшыся багатырскім смехам, а потым сказаў да сына:

— Што ж з цябе будзе, калі ты гадоў дарасцеш? Цяпер ужо бацьку злажыцца не даеш, гад ты печаны! — I, павярнуўшы галаву да жонкі, дадаў: — Вось і жаніся ты цяперашнім векам — у труну гатовы палажыць чалавека.

Жонка акінула позіркам фігуру мужа і не то сярдзіта, не то жартліва прамовіла:

— Ото дзіва: паложыш такога ў труну.

Шырокі зірнуў на гасцей і з дакорам паківаў галавою.

— Вось, як пабачыла маладых хлопцаў, дык хоча, каб я памёр.

Раптам ён перайшоў на іншую тэму і расказаў, як у аднаго настаўніка быў у хоры спявак, аб якім ён казаў: «Быў у мяне унісон. Вы ведаеце, што гэта быў за унісон!»

I Тарас Іванавіч зноў затросся ад смеху.

Не пераставаў ён тарахцець і тады, калі селі за стол. У Вольгі Сцяпанаўны знайшлося па чарцы. Смачная наліўка дзесь была прыхована так, што аб ёй і не ведаў Тарас Іванавіч. Наліўка прывяла яго ў вышэйшы стан радасці.

— Ты ў мяне, жонка, малайчына!

Падняўшы чарку, ён сказаў цэлую прамову на тэму, якое значэнне мае ў жыцці беднага настаўніка добрая жонка.

— Пі ты ўжо, малатарня,— смеючыся, азвалася Вольга Сцяпанаўна,— людзі чакаюць выпіць, а ён меле.

Выпілі.

Тарас Іванавіч адкінуў галаву і, гладзячы рукою тое месца, дзе прайшла наліўка, казаў у захапленні:

— А браткі ж мае, а родненькія!.. Іскры вясёлкавыя! Бальзам, амброзія боская!.. Салавейчыкі ў кішках спяваюць!

I Вольга Сцяпанаўна і госці ўрэшце паддаліся ўладзе гэтай шумлівай крыніцы жыцця і вясёласці. Смяяўся Тарас Іванавіч, смяялася і Вольга Сцяпанаўна, і маладыя настаўнікі, гледзячы на іх, смяяўся і Лёня, і час за сталом праходзіў весела, а наліўка яшчэ больш дадавала вясёласці.

Непрыметна і вечар надышоў.

Лабановіч і яго прыяцель заварушыліся, ці не пара ўжо ім дадому?

— Куды ж вы так спяшаецеся? — сказала Вольга Сцяпанаўна.— Жонкі вас чакаюць або дзеці плачуць? Пагасцюйце ў нас... Ды вы яшчэ, мусібыць, не знаёмы з нашаю новаю настаўніцаю?

Пры словах «новая настаўніца» Тарас Іванавіч падскочыў, як на пружынах, не даў жонцы дагаварыць.

— Браткі мае, родненькія! Паглядзіце на яе — і пальчыкі абліжаце!.. Вочы!.. Што за вочы! Неба Італіі свеціцца ў іх. А бровы! А губкі! А фігурка!.. Эх! — выкрыкнуў Тарас Іванавіч і сашчаміў зубы.— Усё на свеце, здаецца, аддаў бы, каб абняць ды прыгарнуць яе...

Тут Вольга Сцяпанаўна замахнулася на мужа чарпаком, а Тарас Іванавіч, ратуючыся, крута падаўся ўбок.

— Нашто ж ты пра яе ўспомніла?

— Тут ёсць кавалеры, а ты што?

— Я, брат, таксама пудла не даю.— I Тарас Іванавіч зноў затросся ад смеху.

— Уй, мяшок! — сказала яму жонка.— Куды табе? Унь хлопцы ёсць нежанатыя, кавалеры... Яна вас у паганскую веру прыводзіць будзе,— звярнулася Вольга Сцяпанаўна да настаўнікаў.

— У якую паганскую веру? — запытаў Лабановіч.

Вольга Сцяпанаўна засмяялася:

— Ну, заставайцеся — будзеце ведаць.

— Дык хіба застанемся, Стары? — запытаў Садовіч прыяцеля.

Лабановіч паглядзеў на яго, уздыхнуў і патрос галавою.

— Алесь, Алесь, не спакушайся, брат, цяжка будзе жыць на волі, калі будзеш мець сэрца ў няволі!

— Гэта вы з практыкі гаворыце? — запыталася Вольга Сцяпанаўна.

Лабановіч адказаў:

— Ён называе мяне стары. Па праву старога я павінен мець усякую практыку і перасцерагчы блазна.

— Го-о-о, браток ты мой! — падхапіў Тарас Іванавіч.— Ці не ў Палессі пакінуў ты сваё сэрца?

Усе засмяяліся.

— Маё сэрца са мною... Вось жа я на злосць вам застануся, у паганскую веру не пайду і на «неба Італіі» пазіраць не буду.

Вольга Сцяпанаўна запляскала ў ладкі: яна была рада, што настаўнікі застаюцца, а Лабановіча яна тут жа паставіла ў прыклад свайму мужу, на што Тарас Іванавіч адгукнуўся:

— Я пакрыўдзіўся б на месцы Лабановіча. Хіба ты, брат, не мужчына, ці што?

Тым часам надыходзіў і вечар. Сонца схавалася за вапельную гару, цень ад яе закрыў усё мястэчка, але дзень ніяк не хацеў саступаць месца вечару, і неба доўга заставалася ясным і светлым.

А ў Панямоні ўжо ўсе ведалі, што да Шырокага прыйшлі два настаўнікі, значыць, збор сёння будзе ў Тараса Іванавіча. Найдус і старшыня і паведамілі аб гэтым знаёмых сваіх, бо іх можна было спаткаць некалькі разоў на дзень. А калі б нават Найдус і старшыня нікому не сказалі, то ўсё роўна ведалі б усе: на гэта ў Панямоні і быў Ёсель.

Ёсель не меў пэўнай прафесіі. Гэта быў бедны местачковы дзяцюк гадоў за дваццаць, бязвусы, безбароды, трохі заіка, трохі гультай і трохі прыдуркаваты. А можа, ён проста прыкідваўся такім, каб мець больш права на тую ролю, якую выконваў ён, жывучы ў Панямоні. Усё яго жыццё праходзіла каля панямонскай «інтэлігенцыі». Ад яе і жывіўся ён, слугуючы ёй і церпячы яе кпіны. З ранку да самага вечара шнураваў Ёсель па мястэчку, непрыметна заходзіў то да аднаго, то да другога, так што і заўважыць яго было трудна. Але варта было падгуляўшаму «інтэлігенту» толькі крыкнуць «Ёсель», як ён зараз жа з’яўляўся, як бы вырастаючы з зямлі. Яму давалі даручэнні збегаць з запіскаю да тае ці іншае асобы, прынесці піва ці схадзіць купіць новую калоду карт. Пры гэтым, каб ён быў рухавейшым, яму давалі чарку гарэлкі ці шклянку піва. I Ёсель весела бег, куды яго пасылалі, а невялічкая здача з’яўлялася яго заработкам.

Ёсель хоць і быў непісьменны, але вёў строгі рэестр імянін і ўсякіх сямейных свят у Панямоні. Дзён за два, за тры да такіх свят ён абходзіў сваю парафію і напамінаў «парафіянам», што такі і такі тады і тады будзе імяніннікам. Яму казалі з’явіцца ў пэўны дзень, каб занесці павіншаванне. I Ёсель прыходзіў акуратна ў назначаны тэрмін і выконваў свой абавязак. На вечарах Ёсель быў неадлучна, стаяў убаку, каб з’явіцца па першаму слову ў патрэбную хвіліну.

Праўда, была яшчэ ў яго і здольнасць пасмяшыць, павесяліць гасцей, калі яму ставілася такая задача. Тады яго частавалі — ну, разумеецца, недаедкамі, і Ёсель, уплятаючы свініну, строіў жарты і насмешкі над законамі свае веры.

Ледзь толькі пачало цямнець, Ёсель ужо быў, як на варце, у Тараса Іванавіча і чакаў загадаў.

Першым прыйшоў Базыль Трайчанскі. Яго яшчэ звалі коратка «База». На твары яго красавала прыемная ўсмешка, і сам ён быў чалавек даволі прыемны, хоць трошкі мешкаваты. Маючы размову з кім-небудзь, ён крыху ківаў галавою і глядзеў як бы спаднізу, наўперад адным вокам, а потым, перакінуўшы галаву ў другі бок, другім. У гэтым пункце ён меў падабенства з курыцаю, калі яна шукае па хаце крошак.

Базыль прывітаўся з калегамі, распытаў іх, ці на ўсё лета прыехалі, як ім паводзілася на настаўніцтве, ці збіраюцца быць летам на курсах. Кожны адказ маладых настаўнікаў Базыль сустракаў дабрадушным смехам.

Тупат на ганку сведчыў аб прыбыцці новых асоб. Іх было дзве: сядзелец Кузьма Скаромны і панямонскі жыхар Мікола Зязюльскі. Жылі ж яны на свеце і займалі ў ім пэўнае месца: аб іх таксама трэба сказаць хоць колькі слоў. Скаромны быў чалавек з прэтэнзіямі на інтэлігентнасць. Любіў ён збіраць грыбы і меў нахіленне да брудных анекдотаў; любіў яшчэ гуляць у карты, але пабойваўся жонкі. Мікола Зязюльскі быў калісь багаты чалавек, задаваў форсу і прагульваў цэлыя сотні рублёў. Аб ім гаварылі з пашанаю. Але непрыметна з’ехаў ён на бзік, адышоў на задні план, страціў пашану і былую славу. I толькі нядаўна ў яго жыцці здарылася адна праява, якая зрабіла яго ледзь не героем сярод панямонцаў. Месяц таму назад, ужо калі Зязюльскі меў 53 гады, у яго жонкі радзіліся блізняты. Гэты факт значна падняў курс Зязюльскага на біржы панямонскага жыцця. Аб ім зноў загаварылі. Сам жа Зязюльскі пасля гэтага заганарыўся і казаў таму-сяму з панямонцаў:

— Ну, куды ж вы варты.

А панямонцы чухалі галовы.

— Вось табе і Зязюльскі.

Зязюльскі прыйшоў ужо выпіўшы. Худы яго твар быў ружовы і блішчаў, як вычышчаны рондаль. Генеральскія вусы рабілі яго важным, нават да некаторай ступені грозным, і толькі нізкі рост яго значна перашкаджаў гэтай грознасці.

Ён падышоў да маладых настаўнікаў, моцна паціснуў ім рукі і кожнаму па чарзе сказаў досыць доўгае слова прывітання і пасля гэтага пацалаваў аднаго і другога.

Зязюльскі падсеў да Лабановіча.

— Любачка мая,— казаў ён,— гляджу я на цябе і ўспамінаю твайго бацьку: тваё аблічча так напамінае мне нябожчыка! — Зязюльскі цяжка ўздыхнуў, журботна звесіў старую галаву, як бы акамянеўшы ў вялікім смутку.— Пятрусь, Пятрусь! Нашто ты памёр? — голасам бязмежнай жальбы выкрыкнуў ён і, падняўшы завільгочаныя слязамі вочы на Лабановіча, сказаў:— Гэта быў мой першы прыяцель, дружака... О, колькі разоў выпівалі мы з ім! — I яшчэ ніжэй апусціў галаву.— Эх...— Ён не мог далей гаварыць і толькі безнадзейна махнуў рукой.

V

Пакуль Зязюльскі выліваў смутак свайго сэрца, сабралася амаль што ўся кампанія. Падышоў вядомы ўжо старшыня Брыль Язэп, памочнік пісара Савось Карэнчык, бяссочны, як таран, вяртлявы хлопец, і дзяк з царквы Св. Магдалены Майсей Памахайлік. Яго яшчэ называлі «Месца пячаці». Гэта мянушка выйшла з валаснога праўлення, бо там галоўным чынам былі бланкі з літарамі М. П. на тым месцы, дзе і ставілася пячаць. Дзяк належаў да тыпу людзей, якіх звычайна называюць цвілымі або сметанковымі. Ён быў крыклівы, гарласты і сваё права бараніў з такім жарам, што толькі Тарас Іванавіч Шырокі, стукнуўшы кулаком-молатам перад носам Памахайліка, наводзіў на яго страх і змушаў заціхаць.

Садовіч і асабліва яго прыяцель на першых часах адчувалі сябе трохі нялоўка сярод гэтае кампаніі і чакалі, што будзе далей. То той, то другі з гасцей перакідаўся з імі адным-двума словамі, але агульнай тэмы для гутаркі не знаходзілася, як бы гэтыя людзі выпадкам сышліся дзесь на вакзале, чакаючы поезда.

— Што ж гэта Найдуса няма? — запытаўся Тарас Іванавіч. Ён добра ведаў, чаму няма Найдуса — фельчар пакручваўся каля новае настаўніцы,— але трэба ж было даць тон і неяк прыступіць да справы.

— Найдус ведае, дзе трэба хадзіць,— чмыхнуў сядзелец.

— Ды яны зараз прыйдуць,— сказаў Карэнчык,— Тамара Аляксееўна і мяне заклікала разам ісці, але я не хацеў ужо станавіцца Найдусу ўпоперак дарогі.

— Чуеш, брат Стары,— шапнуў Садовіч прыяцелю,— давай, брат, адціснем Найдуса!

— Ну, што ж? Папрабуй,— ціха адказаў Лабановіч.

Садовіч, яшчэ не бачачы новае настаўніцы, кашлянуў басам, падаў наперад грудзі,— словам, прыняў пэўную кавалерскую паставу.

Карэнчык яшчэ дадаў:

— Яна дачулася, што прыйшлі маладыя настаўнікі, і хоча пазнаёміцца з імі,— і паказаў галавою на сяброў.

Садовіч непрыметна штурхануў локцем Лабановіча, а той ціхенька азваўся:

— Грунт ёсць.

— Прыйдуць,— пераконана адазваўся Скаромны.— Давай, Тарас Іванавіч, абразікі, каб не так маркотна было чакаць шчаслівай пары.

Сядзельца падтрымалі, і Тарас Іванавіч, слаба пратэстуючы, выйшаў і зараз жа вярнуўся з дзвюма калодамі карт.

Дзеля большай вольнасці і разгону пастанавілі перайсці ў класны пакой. Тарас Іванавіч прынёс туды вялізную лямпу «молнія», запаліў яшчэ і вісячую лямпу, і ў класе стала светла...

Каля карт аб’ядналася перш невялікая група гасцей. Туды падсеў старшыня. Увесь час ён маўчаў і цяпер пачаў прыглядацца да карт. Аказалася, што гэтымі картамі гуляць ужо нельга: на адной ражок здзёрты, на другой падазроная плямка. Адным словам, ігра тут небяспечная... Няма ў людзей веры ў адносінах аднаго да другога. Можа, ад гэтага часамі і цяжка бывае чалавеку.

Тарас Іванавіч сказаў з запалам:

— I чалавек з часам аблупліваецца, і пашпарт мяняеш ты ў воласці, а то дзіва, што карты зашмуляюцца.

Шырокага лічылі іграком не зусім лаяльным, але аб гэтым яму ў вочы не казалі. Сам жа ён у цеснай кампаніі часамі гаварыў:

— На тое ж і шчупак у моры, каб карась не драмаў.

Аблаяўшы старшыню «капшуком», Тарас Іванавіч гучна крыкнуў:

— Ёсель!

Зараз жа дзесь у глыбіні дома затухкалі ногі, а яшчэ праз момант на парозе стаў Ёсель.

— На, збегай да Моні і прынясі дзве калоды карт. Ды жыва — на адной назе!

Ёсель узяў грошы, забалбатаў нешта і, шырока ступаючы, знік за дзвярамі.

— А-а-а! — разам ахнула некалькі галасоў.

Праз тыя ж дзверы пад ручку ўваходзіла пара — Тамара Аляксееўна і Найдус. Найдус быў прылізаны, у чорнай тужурцы з бліскучымі гузікамі. Ясна, што была пастаўлена стаўка на закасаванне ўсіх іншых прэтэндэнтаў на прыгожую дзяўчыну. На губах у Тамары Аляксееўны красавалася ўсмешка, ды такая чароўная, што хіба толькі той не мог крануцца ёю, хто ўжо высах на 90 працэнтаў.

Найдус галантна падводзіў сваю даму да кожнага госця, з якім і віталася яна ўсё з тою ж чараўнічаю ўсмешкаю. Кожны стараўся сказаць ёй пры гэтым самы прыемны панямонскі камплімент, а калі ў каго не знаходзілася такога, то хоць адказнаю і таксама прыемнаю ўсмешкаю выказаць сваё захапленне яе прыгажосцю.

Карэнчык таксама расплыўся ва ўсмешку, але гэта вельмі мала дадало яму хараства. Ён быў нават намерыўся нешта сказаць, але з губ сарвалася адно толькі шыканне.

Тарас Іванавіч перахапіў Тамару Аляксееўну ад Найдуса, сказаўшы:

— Кіньце вы гэтага таўкача: я вас пазнаёмлю з нашымі калегамі,— і сам павёў яе да настаўнікаў.

Тамара Аляксееўна павіталася з імі моўчкі, асвятляючы кожнага ўсё тою ж чараўнічаю ўсмешкай. Паходка яе была плыўкая, мяккая. Цёмна-каштанавыя валасы, завітыя спрытнаю, напрактыкаванаю рукою, спускаліся бясконцымі хвалямі на верхні абрыс твару, даючы яму раскошную аправу.

Знаёмячыся з Садовічам, яна проста-такі асыпала яго іскрамі з «неба Італіі», а верхняя губка яе, з невялічкаю ямінкаю пасярэдзіне, лёгенька задрыжала пад павевам найпрыямнейшай у свеце жаночай усмешкі.

— Гэта — свяцільнік Бабруйшчыны,— рэкамендаваў Тарас Іванавіч Садовіча.

«Свяцільнік Бабруйшчыны» кіўнуўся ўсёю фігураю і толькі кашлянуў басам.

— А гэта — прасвяціцель цёмнага Палесся, вялікі пустэльнік, але не кладзіце яму пальца ў рот.

Тамара Аляксееўна падала руку «пустэльніку», а другою рукою лёгенька шлёпнула па руцэ Тараса Іванавіча і назвала яго «златавустам панямонскім». Гэта былі яе першыя словы.

Шырокі, каб апраўдаць славу «златавуста панямонскага», сказаў аб Лабановічу яшчэ:

— Тут, на тэрыторыі, дзе красуе ваша прыгоства, ён асмеліўся заявіць, што не будзе прызнаваць паганскай веры...

— Ой, скажу Вользе Сцяпанаўне,— пастрашыў Лабановіч Шырокага,— не мінуць табе чарпака.

Тамара Аляксееўна з дакорам паківала галавою, пазіраючы на Лабановіча, а Тарас Іванавіч з жарам выпаліў:

— З-за Тамары Аляксееўны гатоў пад розгі легчы і на крыж пайсці.

Але якраз увайшла Вольга Сцяпанаўна, Шырокі асекся і разыграў ролю дураслівага школьніка ў момант з’яўлення грознага настаўніка.

Тамара Аляксееўна кінулася да Вольгі Сцяпанаўны і, па жаночаму звычаю, пацалавалася з ёю.

— Каго ж вы, Тамара Аляксееўна, у паганскую веру прыводзіць будзеце? — запытала гаспадыня.

Госці засмяяліся, зашумелі, а Тамара Аляксееўна, крадучыся, як кошка, накіравалася да Садовіча. Садовіч стаяў у недаўменні і не ведаў, што будзе далей і як рэагаваць на гэта. А настаўніца падышла блізенька, працягнула руку і ўзяла Садовіча за вуха і павяла яго вакол стала пад громкі смех прысутных. На паўдарозе Садовіч спрытна падхапіў яе пад руку і вызваліў сваё вуха. Потым удваіх яны пайшлі да Лабановіча. Як толькі Тамара Аляксееўна працягнула руку, каб узяць за вуха, ён адскочыў убок.

— Эге! — пачуліся галасы.— Паляшук не даецца.

I пачалася беганка. Лабановіч выкручваўся кожны раз, калі Тамара Аляксееўна, здавалася, вось-вось схопіць яго за вуха. Яна ганялася за ім па класе, па лаўках, але дарма. То той, то другі з гасцей стараліся памагчы настаўніцы ўзяць за вуха непакорлівага, але ён вылузваўся, уцякаў і падражніваўся:

— Кароткія ў вас рукі.

Сам Тарас Іванавіч прыйшоў ёй на дапамогу. Не спадзеючыся дагнаць вёрткага «палешука», ён скраўся ззаду, наваліўся ўсім сваім сяміпудовым целам на Лабановіча і ўшчаміў яго жалезнымі рукамі. Ірвануўся бедны хлопец, але вырвацца не здолеў. Тамара Аляксееўна з раскудлачанымі валасамі падбегла і хацела ўжо як мае быць узяць за вушы калегу. Але ў Лабановіча рукі напалавіну былі вольныя, і ён схапіў яе рукі разам з батыставымі рукавамі. Вырываючыся, Тамара Аляксееўна разарвала рукаў.

— Гадасць вы! — сказала яна і пабегла да Вольгі Сцяпанаўны зашываць блузку.

У той час, калі адбываўся абрад «паганскай веры», людзі сур’ёзныя і салідныя, як Скаромны, старшыня і дзяк Памахайлік, прыводзілі ў парадак прынесеныя Ёселем карты, адкідалі непатрэбныя, пачынаючы з двоек і канчаючы шасцёркамі, і пералічалі, ці ўсе карты ў калодах. Калі шум аціх, яны вылезлі з-за лавак і падышлі да стала.

— Ну,— сказаў Памахайлік,— будзем служыць набажэнства.

— Хто закладае банк? — спытаў сядзелец.

Звычайна ніхто першым не называўся. Такі ўжо быў звычай у Панямоні. Наўперад трохі таргаваліся, рабілі выгляд, што нікому іграць у карты не хацелася, а хто проста казаў, што грошай няма. Канчалі ж тым, што цягнулі карты. У каго аказвалася старшая масць, той і садзіўся банкаваць.

Трымаць банк выпала Базылю Трайчанскаму. Павольна сеў ён на самым выгодным месцы за сталом, азірнуў кампанію, кінуўшы направа і налева, палажыў на стол два рублі «банка» і пачаў здаваць, пытаючыся, колькі хто бярэ карт. Потым узяў другую калоду, патасаваў яе на ўсе бакі і ўсімі спосабамі і даў аднаму з партнёраў зняць. Знімаць трэба было асцярожненька, каб, не дай Божа, ніхто не падгледзеў карт. Пасля гэтага Базыль выкладаў дзве карты першага рада. Яны не аплачваліся і замяняліся другімі. Затым банкір патрабаваў ад партнёраў плату. Плацілі, хто колькі назначаў: 15, 20, 10, 40 капеек, у залежнасці ад велічыні банка. Банкір павінен палажыць пяць радоў: чатыры рады па дзве карты, а пяты рад — адну. Хто браў у другім радзе, той меў з банка ўдвойчы болей свае стаўкі, у трэцім — утройчы і г. д. У дзевятым радзе выкладалася толькі адна карта, і калі чыя карта брала ў гэтым радзе, той атрымліваў у дзевяць разоў болей свае стаўкі. Гэтая гульня называлася тэфталем, або дзевятым валам, і была ў пашане сярод панямонскіх інтэлігентаў. Калі на стале зазвінелі грыўні, залатоўкі, саракоўкі і паўрублі, Садовіч ціха сказаў Лабановічу:

— Давай, брат, папрабуем. А ну ж!

Лабановіч першы раз бачыў такую ўрачыстую, такую паважаную гульню. Была спакуса выйграць, і самы працэс такой гульні быў цікавы, асабліва калі хто браў «дзевяты вал».

— Чорт яго, брат, ведае,— адказаў ён, і ў тоне адказу чулася жаданне папрабаваць шчасця.

Лабановічу ўспомнілася Палессе, Цельшына. Як бы са змроку глянулі вочы панны Ядвісі, і хваля нейкага болю кальнула ў сэрца. Жаль, крыўда адчуліся ў ім. Дзесь, у падсвядомасці, як бы нейкі голас казаў, як неразумна, як брыдка траціць свой час у такіх забавах. А твары партнёраў, рэзка змененыя прагавітасцю да грошай, яшчэ больш павялічвалі непрыемнае адчуванне.

Садовіч падышоў да стала, узяў у банкіра тры карты, дастаў свой шчупленькі кашалёк і выняў тры грыўні. А Лабановіч некаторы час стаяў збоку, аддаўшыся сваім думкам аб тым, што так моцна жыло яшчэ ў яго сэрцы.

VI

Банкір толькі-толькі намерыўся выкладаць платны рад, як увайшла Тамара Аляксееўна. Яна зашыла рукаў і прывяла ў парадак прычоску. На губах яе красавалася ўсё тая ж усмешка.

— Тамара Аляксееўна, ці не ўгодна вам картачку? — запытаў банкір.

Тамара Аляксееўна здалёк працягнула руку:

— Пару.

Ёй зараз жа далі месца за сталом, і яна села каля шчаслівага Садовіча. Заплаціла грошы, закурыла папяроску. Лабановіч хацеў падысці і папрасіць прабачэння. Яна ж не падняла на яго вачэй, паціху перагаворвалася з Садовічам і часамі смяялася кароткім смехам.

Не гуляў у карты і Зязюльскі. Ён спярша сядзеў здалёк і пыхкаў папяросаю, скручанаю з махоркі. А каб махорачны дым не біў у інтэлігенцкія насы, ён разганяў яго рукою, бо ўладары гэтых насоў звычайна заяўлялі пратэст.

Так і цяпер Тарас Іванавіч, чмыхнуўшы носам, прамовіў, глянуўшы ў бок Зязюльскага:

— Ты, бацька-дубальтовік! Зноў засмуродзіў!

Зязюльскі шпурнуў сваю суслу-папяросу. Яна ўпала дзесь на лаўку і, як ракета, пырскнула іскрамі.

— Ты мне школу спаліш! — накінуўся зноў Шырокі.

Зязюльскі затаптаў папяросу, падышоў да стала і прыпыніўся за спінамі ігракоў. Калі банкір пачаў класці карты ў рады, на адзін момант стала ціха, як у магіле.

У другім радзе не выйшла нічыя карта.

— Мост кладзе!² — сказаў Найдус і зірнуў на няверную Тамару Аляксееўну.

— Для банка гэта нядобры знак,— азваўся Базыль.

— Ёсць! — крыкнуў Карэнчык і выкінуў на стол чырвеннага ніжніка.

— Вярнуў сваю стаўку,— падаў голас Садовіч і таксама выкінуў карту.

Перад чацвёртым радам стан напружанасці ігракоў павысіўся.

— Мая! — сказала Тамара Аляксееўна і засмяялася.

Банкір заплаціў грошы і паклаў другую карту чацвёртага рада.

— Мая! — яшчэ грамчэй заявіла Тамара Аляксееўна.

Шум адабрэння пранёсся сярод ігракоў.

— Ёй у каханні і ў картах шанцуе,— гаротна сказаў Найдус.

— Ну, ты так даеш, што зараз іграка страціш. Давай дзевяты рад,— загрымеў Тарас Іванавіч.

Напружанасць яшчэ ўзрасла.

Базыль асцярожненька пасунуў уніз дзевятую карту, зірнуў на яе край, уздыхнуў, кіўнуў галавою направа і налева, каб даведацца, чыя бярэ дзевяты рад. Прыемна ўсміхнуўшыся, ён ткнуў пальцам у карты Садовіча.

— Стары! — гукнуў Садовіч.— Дзевяноста капеек зарабіў!

Тарас Іванавіч з шумам шпурнуў ва стол карты.

— Прапёр шэсцьдзесят капеек,— прызнаўся Памахайлік.

— Скупы ты, Базыль, чалавек! — чмыхнуў сядзелец.

— У яго і снегу на Каляды не дастанеш,— з дакорам прамовіў Шырокі.

— Не па-суседску робіш, Базыль,— упікнуў яго і старшыня.

Тамара Аляксееўна і Садовіч пахвалілі банкіра:

— Маладзец, Базыль!

— Вам заўсёды гатоў! — азваўся з прыемнаю ўсмешкаю Базыль.— Банк падвоіўся.— Банкір пачаў зноў тасаваць карты.

— Вось шанцуе — як няхрышчанаму: з першай кідкі банк падвоіў,— з зайздрасцю сказаў Памахайлік.

Партнёры тым часам зноў палезлі ў кішэні.

— Што ж ты, мілачка, так сядзіш? — запытаў Зязюльскі Лабановіча.— Вазьмі картачку. Па пятачку. Многа не прайграеш і не выйграеш, а час правядзеш з прыемнасцю... Дай папяросу.

Лабановіч і сам памыкаўся папрабаваць — вельмі было спакусна і цікава.

— Дай нам пару картачак,— сказаў Зязюльскі да банкіра.

— Калі ласка.

— Добрыя карты! — шапнуў Зязюльскі, глянуўшы на званковую дзевятку і на храстовага караля. Ён прыняў самы жывы ўдзел у новай ролі Лабановіча.— Пастаў на дзевятку дзесяць капеек, а на караля — пяць... Стой, я яшчэ прымажу пяць капеек на дзевятку.— Зязюльскі пашукаў па кішэнях і выцягнуў мядзяк.— Стаў смела!

Ігракі ўваходзілі ў большы азарт. У банку было даволі многа грошай. Хто прайграў, таму хацелася адыграцца і яшчэ зарабіць, а хто выйграў, таму хацелася выйгрыш свой павялічыць. I грошы ямчэй і часцей звінелі на стале, плывучы ў банк.

Карэнчык варажыў на пальцах: ніжнік — сямёрка, ніжнік — сямёрка. I стараўся пацэліць палец у палец, развёўшы ў бокі рукі і робячы імі некалькі калаваротаў. I калі выходзіла, што пальцы стыкаліся пры слове «ніжнік», то на ніжніка і ставілася болей.

У Памахайліка быў другі спосаб варажбы. Ён клаў карты роўненька на край стала і стукаў у іх далонню: тая карта, што адлятала далей, цанілася вышэй.

Чараваў і Найдус, але яго чараўніцтва было асаблівага парадку. Тут было нешта задумана і загадана. Не адны толькі грошы прымаліся пад увагу: да яго прыйшла чырвенная дама, якая сімвалізавала сабою Тамару Аляксееўну. Найдус адлажыў даму і падсунуў пад яе цішком паўрубель, а потым, падумаўшы, палажыў зверху яшчэ грыўню і сказаў банкіру:

— На карце і пад картаю.

Банкір толькі галавою паківаў і стаў выкладаць рады, сказаўшы:

— Бярыце грошы.

— Рана выйшла! — сказаў Памахайлік, выкідаючы на стол карту.

— Наша возьме! — падбадзёрваў Зязюльскі Лабановіча.

— Гані сюды! — крыкнуў Тарас Іванавіч і адвярнуў сваю карту, пад якою ляжаў рубель.

— Вот угадае паставіць,— здзівіўся банкір, адлічаючы тры рублі.

— Я ж табе чатыры прасадзіў.

У чацвёртым радзе ўзяў кароль Лабановіча па пяць капеек. На смех паднялі, а Зязюльскі сказаў:

— Мы яшчэ дзевяты рад возьмем. Пяць капеек зарабіў — і то добра.

З заміраннем сэрца ўсе чакалі дзевятага вала. Банкір паглядзеў у бок Тараса Іванавіча і Найдуса.

— Не даць бы ім.

— Нам давай! — крычаў Зязюльскі.

— А ў вас што?

Лабановіч паказаў дзевятку.

— Ваша! — радасна крыкнуў Базыль.

— А што?

I Зязюльскі пачаў штурхаць локцем Лабановіча, а ігракі кінулі злосна карты.

Бедны Найдус хацеў непрыметна забраць паўрубля з-пад дамы, але банкір сачыў пільна.

— Гані! Гані! — I забраў паўрубель і грыўню.

Тарас Іванавіч пацікавіўся картаю, як ні хацеў Найдус выдаваць свае таямніцы.

— Ха-ха-ха! — рагатаў Шырокі.— Тамара Аляксееўна, нашто вы падвялі Найдуса? — і паказаў ёй чырвенную даму.

— Стукаю! — крычаў банкір.— Праменад!

Гэта значыла, што банк патроіўся і будзе апошняя здача карт.

— Прапёр, брат, выйгрыш і сваіх пяцьдзесят капеек,— тужліва прызнаўся Садовіч прыяцелю.— Пушчу яшчэ рубель, і квіта... Ты, брат, маладзец — дзевяты вал узяў.

— А і ты ж узяў.

— Я яшчэ вазьму,— храбрыўся Садовіч.

Базыль раздаў карты. Банк яго рос. Найдус пачырванеў,— відаць, высокія меркаваў стаўкі. А Зязюльскі тым часам даваў дарады Лабановічу, як якую паставіць карту. Паставілі ўвесь папярэдні выйгрыш. Садовіч таксама павялічыў стаўку і заміж рубля паставіў два. Тамара Аляксееўна была зусім спакойная, але чараўнічая ўсмешка збегла з яе губ. Цяпер толькі гульня перайшла ў найвышэйшую ступень напружанасці.

Трывожна акінуў Базыль вачамі поле сваіх праціўнікаў. У банку было рублёў дваццаць. Хацелася захаваць гэты банк, зняць як можна больш. А ігракі прагавітымі поглядамі акідалі кучу грошай, кожнаму хацелася як найбольш выцягнуць адтуль.

Банкір аж закурыў. Яму шчасціла. Нават дзевятага рада нікому не даў. Вылажыўшы апошнюю карту, банкір пазбіраў «мазы» з-пад карт і абедзвюма рукамі пасунуў да сябе грошы.

— Набраўся, як жаба гразі! — з зайздрасцю прамовіў Найдус, хоць ён трохі «адбіўся» за гэты раз.

Лабановіч спусціў свой выйгрыш, але Зязюльскі паддаваў яму духу:

— Выйграем яшчэ! Ты толькі мяне слухай.

Садовіч ціхенька падышоў да Тараса Іванавіча і напомніў яму аб трох рублях доўгу.

— Браток ты мой родненькі! Я ж голы астаўся: сем рублёў прасадзіў!.. Пачакай трохі.

Калі на першы банк банкіраў не знаходзілася, то цяпер іх выскачыла адразу цэлых тры.

— Я дзяржу банк! — загарланіў Памахайлік.

— Банк стаўлю я! — замітусіўся старшыня.

— Шыш аднаму і другому,— грымнуў Тарас Іванавіч і схапіў карты, расчышчаючы месца за сталом.

— Я першы сказаў!

— Паставіш яшчэ, чорт цябе не возьме! — сказаў Шырокі і палажыў на стол тры рублі.

Скрыва глянуў Памахайлік.

— Гэта чорт ведае што! З рук вырываць карты!.. Бочка,— дадаў ён, панізіўшы голас.

— Заткніся, кадзіла... добрасмярдзючае! — Тарас Іванавіч павярнуўся да Памахайліка, акінуў яго грозным вокам.

— Ціха вы, усе нагуляецеся,— лагодненька сказаў да іх Зязюльскі.

Шырокі пачаў раздаваць карты.

— Табе колькі даць, масла ты лампаднае? — спытаў ён Памахайліка ўжо тонам згоды.

— Не хачу на твой банк карты браць.

Памахайлік сядзеў надзьмуты.

— Каяцца будзеш: карты бяручыя.

— Ну, давай.

Злосць у Памахайліка прайшла.

— Піва, горла прамачыць!

— Базыль, пасылай па піва!

Базыль не спрачаецца. Ён нічога не мае супраць піва і адлічвае грошы на тузін бутэлек, бо ён жа выйграў.

На сцэну выходзіць Ёсель, знікае, а праз нядоўгі час тарабаніць поўны кош піва.

Банк Тараса Іванавіча цягнецца доўга. Грошы прыходзяць і выходзяць. Садовіч некалькі разоў даведваецца ў кішэні. Зязюльскі дыпламатычна адышоў ад свайго вучня, бо «настаўніцкія» парады аказваюцца марнымі.

— Ну што? — пытае Садовіч прыяцеля.

— Кепска, брат,— трасе галавою Лабановіч.

Яны адыходзяць ад стала, п’юць піва. Выгляд у іх далёка не геройскі.

— Ведаеш, брат, дзесяць рублёў прапёр... У цябе ёсць грошы? — пытае Садовіч.

— Слаба, брат.

Выпіваюць яшчэ.

Піва шаломіць стомленыя галовы, робіцца трохі весялей. У вачах стаяць фігуры карт, у вушах грошы звіняць, а там, дзесь у нутрах-глыбінях, штось ные, баліць і снуюць неспакойныя думкі. А голас спакусы шэпча — яшчэ ўсё можна паправіць, вярнуць свае грошы...

— Эх, вярнуць бы свае грошы!

Садовіч дыміць папяросаю. Лабановіч прыглядаецца да ігракоў. Нялюдскія цяпер у іх твары: драпежніцкія, прагавітыя, закураныя пылам і дымам. Твар у Тамары Аляксееўны асунуўся, яна як бы пастарэла. Лабановіч думае, рысуе ў думках сваіх вобраз яе ў старасці... Праціўна.

За сталом шум, лаянка.

— Праменад! — грыміць Тарас Іванавіч.

— Пазыч мне рубель,— кажа Садовіч.

— Ведаеш, брат, што,— адзываецца Лабановіч,— давай цішком, як пабітыя сабакі, пойдзем дадому.

— Я чую, што адыграюся. Пазыч рубель. Папрабуем яшчэ.

Яны ідуць да стала, бяруць карты. I ў самы ўрачысты момант апошняй раздачы адчыняюцца дзверы. На парозе спыняецца новая фігура, знімае заношаны капялюш, кланяецца, і па ўсіх кутках класа разліваецца насмешлівы голас:

— Добры вечар, героі зялёнага поля!

VII

Тутэйшым «інтэлігентам» чалавек, што стаяў цяпер каля парога, быў добра знаёмы. Яго з’яўленне нікога не здзівіла. На яго прывітанне ніхто не азваўся, бо ўсе былі ў гарачцы апошняй здачы карт. Новым ён быў толькі для маладых настаўнікаў. Няясная ў змроку постаць яго выплыла на сярэдзіну класа, дзе было светла.

Лысы, лоб круты, маршчыністы. Сам сутулаваты, прысадзісты. Адзеты бедна, але па-інтэлігенцку. Зверху цёмная, па канцах рыжаватая барада яго пачыналася ледзь не ад самых вачэй. Бровы навіслыя, густыя. Твар пануры і часта мяняецца. Вочы неспакойныя, часамі глядзяць нейк дзіка, і іх выраз таксама змяняецца часта. З вушэй тырчаць цэлыя кусты густых валасоў. Гаворыць чотка, выразна, гладка, нават красамоўна. У некаторых пунктах размовы звонка б’е далонню аб далонь. На выгляд яму гадоў пад пяцьдзесят. Гэта быў не хто іншы, як «рэдактар». Сапраўднае ж прозвішча яго было Бухберг.

Рэдактар таксама быў настаўнікам. У яго выйшлі нелады з народам Іеговы, сынам якога ён быў, і школу прыйшлося пакінуць. Ён рэзка нападаў на звычкі свайго народа, жорстка высмейваў яго забабоны і, як той старажытны біблейны прарок, бічаваў яго акасцянеласць і кансерватызм. Праціўнікі называлі яго «місюгінэ», што значыць вар’ят, і хацелі пабіць каменнямі. Была раз рукапашная стычка з імі, але ён паразмятаў іх сілаю і крэпасцю кулакоў сваіх.

Ніхто не даваў яму дапамогі, і рэдактару прыходзілася вельмі цяжка. Але ён гнуў сваю лінію і ні на якія кампрамісы не ішоў. Ён быў дапісчыкам правінцыяльнай газеты і выкрываў «язвы на грамадскім целе». Але рэдактар не здавольваўся роляю дапісчыка. У галаве яго было многа ўсякіх ідэй. Адна такая ідэя — прыступіць да выдання панямонскай газеты. Ён развіваў і прапагандаваў гэтую ідэю сярод панямонскай інтэлігенцыі. Але словы яго падалі на камяністы грунт і засыхалі, не даўшы прорасці, бо ніхто на іх не адгукнуўся. Тады рэдактар махнуў на ўсіх рукою і ўзяўся за газету сам адзін. Яго газета называлася «Панямонскія ведамасці». Уся яна ад пачатку да канца складалася самім рэдактарам. Газета выходзіла раз у два тыдні. Тыраж яе быў ад 10 да 15 экземпляраў. Рассылалася яна не па пошце: сам рэдактар прыносіў яе на кватэры сваіх падпісчыкаў у рукапісным выглядзе. Цана нумара значылася: 10 кап.

Досыць дзіўныя былі адносіны паміж рэдактарам і падпісчыкамі: падпісчыкі пабойваліся рэдактара, а рэдактар пабойваўся падпісчыкаў, каб яны часамі не адмовіліся купляць яго газету. Рэдактару прыходзілася ламаць галаву, хітрыць, пускацца на ўсякія выдумкі, выбіраць жанр і форму ў дастасаванні да панямонскага жыцця і да характару саміх панямонцаў.

Рэдактара часта можна было бачыць у розных кутках Панямоні. Хадзіў ён сур’ёзны, задумлены, да ўсяго прыглядаўся, прыслухоўваўся і часамі нешта запісваў у сваю патрэпаную кніжачку, прасякнутую потам.

Рэдактар спыніўся каля стала, шырока развёў рукі.

— Што я бачу! Змаганне на зялёным полі!.. О, людзі, людзі!! Як далёка адышліся вы ад законаў разумнага жыцця!

— Так, дружа рэдактару, жыццё — гэта адвечнае змаганне. I гора тым, хто будзе пераможан! — тонам філосафа адказаў Тарас Іванавіч. Ён нават не павярнуўся ў бок рэдактара і не ўсё чуў, што той сказаў: трэба было сачыць за платаю.

Памахайлік дадаў:

— У поце ліца твайго будзеш ты есці хлеб твой.

— Не трудзівыйся да не яст,— уставіў і сваю ўвагу Найдус.

А рэдактар як бы не чуў нічога гэтага і казаў далей:

— Там, за гэтымі сценамі, вялікі дом прыроды. Столь яго — неба, расквечанае зорамі. Памост — зямля, дзе чуецца дыханне травы і красак. Там прастор, якому няма граніц. Там кніга адвечнай мудрасці разгортвае свае таямніцы. Вы, у каго ёсць вушы, каб чуць, і вочы, каб бачыць! Ідзіце на прастор, разніміце крылле мыслі, каб пазнаць парадак рэчаў і атрэсці фуз, бруд і пыл, бо імі заслеплены вочы вашы, бо вы замкнуліся ў цесныя сцены, вы прыйшлі ў катух, поўны смуроду, вы атруцілі яго сваім дыханнем.

— А сам рэдактар чаго прыйшоў у катух? — запытаўся Найдус, не зводзячы з карт вачэй.

— Дзівак, дзівак, а што-небудзь ды змарозіць наш рэдактар! — адгукнуўся сядзелец і пусціў смех у вусы.

I гэтыя словы рэдактар прапусціў між вушэй. Ён трагічна патрос лысаю галавою.

— Эх, людзі, людзі! Адзябёлела сэрца ваша, і вушамі вы дрэнна чуеце. Як далёка, кажу вам, стаіце вы ад жыцця! I калі вы, соль зямлі, страцілі салёнасць, то што сказаць аб гэтых малых? Я бачу трупныя цені на вашых тварах. Рука прагавітасці кладзе на іх свае пячаці і выводзіць звера з глыбінь вашае істоты. Бяссонныя ночы запісваюць на іх доўг свой, і вы аддасце яго бясчаснаю старасцю і болем змучанага цела...

Рэдактар яшчэ гаварыў, але яго ніхто не слухаў. Да вушэй ігракоў даляталі толькі словы, але не значэнне іх: звон срэбра і шолах бумажак глушыў іх. I да гэтага бічавання рэдактара панямонцы прывыклі, лічылі з’яваю звычайнаю, сам жа рэдактар для іх быў чалавек, у якога «не ўсе дома». А для вуха Лабановіча гэтыя словы гучалі дакорам, чуліся ў іх горкая праўда і захованы сэнс.

Тарас Іванавіч уступіў месца Памахайліку. Ён вельмі ўдала патроіў банк, пасля чаго пайшоў піць піва.

Рэдактар змоўк. Вочы яго патухлі. Адвярнуўся ў другі бок, апусціў уніз вочы і задумаўся, а потым надзеў парыжэлы капялюш і выйшаў, нічога не сказаўшы. У «Хроніцы панямонскага жыцця» трэба было зрабіць сякія-такія дадаткі. Ён пайшоў дамоў, у сваю цесную каморку, запаліў агарак свечкі і стаў пераглядаць сваю газету — надыходзіў тэрмін яе выхаду ў свет. Перад рэдактарам ляжаў рукапісны аркуш паперы. Буйнымі літарамі ўгары гэтага аркуша было напісана:

ПАНЯМОНСКІЯ ВЕДАМАСЦІ

Газета пачыналася з перадавіцы. Перадавіца памечана:

Панямонь, 10 мая.

Наша мястэчка — досыць значны цэнтр у воласці. Па перапісу 1897 года ў ім значыцца дзве тысячы восемсот сорак чалавек насельніцтва. Прымаючы пад увагу натуральны прырост, мы не зробім вялікае памылкі, калі скажам, што цяпер Панямонь мае тры з палавінаю тысячы насельніцтва. Між тым у мястэчку ёсць толькі дзве пачатковыя школы: двухкласная міністэрская і аднакласная жаночая. Само сабою зразумела, што гэтыя школы не могуць, далёка не могуць абслугоўваць інтарэсы насельніцтва ў сэнсе задавалення яго патрэб у адносінах асветы. Наспела пільная, неадкладная патрэба ў адчыненні новых школ у Панямоні.

Паўстае пытанне: якую ж школу мы павінны прапагандаваць у Панямоні? Якая школа можа найбольш адпавядаць патрэбам і інтарэсам мястэчка і воласці?

Рэдакцыя «Панямонскіх ведамасцей» бярэ на сябе смеласць заявіць і гэтым выказаць жаданне грамадзян Панямоні, што такою школаю можа быць толькі гімназія або прагімназія, але ва ўсякім разе не ніжэй прагімназіі.

Як паказваюць факты, ні ў якой іншай воласці не заўважаецца такога цягнення моладзі да навукі, як у панямонскай. Чым гэта тлумачыцца? Воласць наша малазямельная, зямля неўрадлівая. Стала быць, у аснове гэтай прагі моладзі да навукі ляжыць эканамічны фактар. Ну, фактары, разумеецца, могуць быць розныя: Довід Пінхалес таксама быў «фактарам», а цяпер ён адчыніў сваю краму... Але мы адхіляемся ад нашае тэмы. Куды ж ідзе наша моладзь? Дзе знаходзіць яна задаваленне сваім імкненням, свайму жаданню? Шырокаю хваляю плыве яна ў настаўніцкія семінарыі, у гарадскія вучылішчы, плыве за дзесяткі і сотні вёрст пехатою, з лапцямі за плячамі, без капейкі ў кішэні. Але толькі нямногім шчасліўчыкам удаецца папасці ў гэтыя школы, пераважная ж большасць маладых людзей застаецца за парогам школы.

Колькі гора, колькі трагедый перажывае наша сучасная моладзь! Адгэтуль і ясна, што наша Панямонь павінна мець школу павышанага тыпу, а такою школаю можа быць гімназія. Трэба даць ход нашай моладзі. Шырэй дарогу ў храм навукі! Няхай жа закрасуе Панямонская гімназія!

ПА ВОЛАСЦІ

□ Нам паведамляюць, што ў засценку Пранукі былі ўжо два выпадкі пакражы коней у сялян. Паліцыя на чале з нашым бравым паважаным ураднікам Тупальскім прымае энергічныя меры да вылоўлівання зладзеяў. Да гэтага часу напасці на іх след не ўдалося.

□ Сяляне вёскі Красны Бераг ужо даўно судзяцца з адміністрацыяй князя Радзівіла за сервітутную пашу. Апошнія капейкі выцягваюць з іх розныя дамарослыя адвакаты, але толку з гэтага няма. Акружны суд прысудзіў адабраць пашу ад сялян. Сяляне пераносяць справу ў судовую палату.

Не шкодзіла б успомніць тут усім вядомую прыказку: «З багатым не судзіся».

□ Апошнімі днямі, у звязку з сухою пагодаю, пачалі гарэць радзівілаўскія лясы.

□ Каталіцкае насельніцтва воласці, адміністрацыя князя Радзівіла, дробныя арандатары, а таксама і шляхта робяць захады да адчынення ў Панямоні касцёла, зачыненага з 1863 года. Як нам удалося даведацца, касцёл будзе адчынены; ужо назначаны ксёндз Кісля.

ПА МЯСТЭЧКУ

□ У Малкі Шулькінай пазаўчора адбыўся вобыск. Агенты акцызнага нагляду шукалі гарэлкі: быў зроблен данос, што Шулькіна трымае патайны шынок. Знойдзена паўбутэлькі гарэлкі, пяць засмажаных тараноў, хвост, рэбры і галава ад селядца. Напісан пратакол.

□ На Юр’еўскім кірмашы адбылася зацятая бойка паміж нашым панямонскім чэмпіёнам Петрусём Маргуном і сялянамі вёскі Чыхуны. Нягледзячы на тое, што перавага была на баку чыхуноўцаў, наш чэмпіён, выхапіўшы з цялежкі шворан, разагнаў іх, і поўная перамога засталася за нашым чэмпіёнам.

Як відаць, мы ўступаем у паласу мілітарызму: народ б’ецца шворнамі, а мозг гэтага народа, інтэлігенцыя, практыкуецца ў стратэгіі на «зялёным полі».

Ва ўсякім разе, начальству варта было б звярнуць увагу на чэмпіёнаў шворна і «зялёнага поля» і выдаць ім медалі за храбрасць.

ТРОХІ ФАНТАСТЬІКІ

Каля падножжа вапельнай гары, непадалёку ад могілак, час ад часу з’яўляюцца таемныя постаці маладой пары. Шмат каму з жыхароў здаралася сустракаць іх там вечарамі. Каваль Хаім быў напалохан імі і ад страху захварэў.

Цікава адзначыць, што ў той час, калі з’яўляюцца гэтыя постаці, хворыя панямонцы не могуць дастукацца на фельчарскі пункт, рыцына застаецца неспажытаю, а болі і хваробы нялечанымі.

Пакуль рэдактар дачытваў і папраўляў сваю газету, агарак свечкі пачынаў канаць. Белае полымя дрыгацела, хісталася, падымалася і ападала і вось-вось, здавалася, пагасне. Раптам з неспадзяванаю сілаю яно зноў выбухала і зараз жа ў знямозе нікла, як апошні прадсмертны ўздых.

Рэдактар перавёў вочы на агонь, пазіраў на апошнія моманты яго жыцця. I было штось трагічнае ў гэтым змаганні жыцця і смерці. Рэдактар пазіраў і трос галавою. Не, не падняцца табе са дна жыцця: дайшлі да канца, спустошыліся твае жыццёвыя сокі. Кноцік упаў на стол, агонь зусім апаў, але затрымаўся на момант, падняўся, асвяціў яшчэ на адзін міг газету і знік, як бы заліты гэтым варожым змрокам. I цесная каморка рэдактара, і двор за акном каморкі зліліся ў адну цёмна-шэрую пляму, нямую, зацятую, не парушаную ніводным голасам жывога жыцця.

Рэдактар адчыніў акно, абапёр лысую галаву на рукі і доўга сядзеў нерухліва, і толькі калі на ўсходзе забялелася неба, ён уздыхнуў, зачыніў акно і лёг на сваю жорсткую пасцель.

VIII

Зямля яшчэ песцілася ў сонным змроку вясенняй ночы, а неба ледзь-ледзь пачынала святлець на ўсходзе зорамі, калі маладыя настаўнікі выходзілі з Панямоні. Змрок закрываў змучаныя, бледныя твары: дарога, бяссонныя ночы, згрызоты і няўдачы на «зялёным полі» адбілі на іх свае пячаці. З кампаніі сябры пайшлі ціхачом, незаўважана, ні з кім не развітаўшыся, бо былі жорстка пабіты на ўсіх «тэфталеўскіх» пазіцыях, выйшлі са строю поўнымі інвалідамі.

Спакойна, нават неспагадна сустрэлі сяброў маўклівыя панямонскія вуліцы і хаты на гэтых вуліцах, і толькі халодны пясок шуршаў пад іх нагамі няўцямнаю мнагазначнай гутаркай.

Некаторы час ішлі моўчкі. У іх кішэнях была пустэля, у галаве — малатарня, уваччу мітусіліся розныя фігуры карт, а на душы, як кажуць, кошкі скробалі.

— А няхай яно, брат, згарыць,— азваўся нарэшце Садовіч.— Не варта было заходзіць.

— Ну, нічога, брат, бывае і яшчэ горш,— тонам заспакаення адгукнуўся Лабановіч: што ж было казаць? — Што прайшло, таго не вернеш, і няма тут чаго каяцца. Добра ўжо і тое, што хоць пачулі смурод местачковага балота... Тфу, паскудства! Ну яго к чорту!

Відаць было, што ў Лабановіча не так спакойна на душы, як гэта ён хацеў паказаць.

— Ты памятаеш, Стары, як нам дыктаваў калісь Корзун: «Чист кругом я, лёгок и никому не нужен». Цяпер і мы з табою такія ж чыстыя, лёгкія і нікому не патрэбныя.

Садовіч гучна засмяяўся. Гэты смех падхапілі прасторы панямонскіх выганаў, панеслі яго пад масты і перакінулі на той бок Нёмана.

— Усё гэта яшчэ нічога, Алесь. Нашы капіталы, што перайшлі сёння ў чужыя кішэні, не такія вялікія, каб аб іх вельмі многа гараваць. Але справа не ў гэтым: слізнякі мы, бязвольнікі, людзі без цвёрдага грунту. Вот дзе наша слабае месца! Мяне яно мучыць больш, чым паражэнне на «зялёным полі»... I вось жа ведаеш, усведамляеш усё гэта і тым не меней робіш тое, ад чаго потым становішся праціўным сам сабе. Чаму гэта так?

— У чалавека многа такіх супярэчнасцей,— заўважыў Садовіч,— думаеш адно, а робіш другое. Ад гэтага і канфлікты вынікаюць з самім сабою.

— Ну, а скажы, Алесь: а каб мы з табой выйгралі — так рубельчыкаў па дваццаць, якое тады было б самапачуванне?

— Го! — басам выгукнуў Алесь.— Тады, брат, мы казырамі ішлі, чорт пабяры! Нават каб нічога не выйгралі і не прайгралі, і тады быў бы іншы каленкор.

— Значыць, тут усё залежыць ад вынікаў гульні. I стала быць, калі б шанцавала ў карты, то гуляў бы і гуляў, і ніякага там табе ні самааналізу, ні згрызот і наогул ніякага чорта... Дык гэта, брат, ужо швах справа!

Садовіч хацеў нешта сказаць, але ўвага яго звярнулася на штось іншае. А можа, проста гаварыць аб гэтым не хацелася. Ён раптам спыніўся, набраў духу і, моцна падаўшы наперад грудзі, загукаў старанна, разлічана, у двух тонах, нават з замахам на некаторую музычнасць:

— Э-э-э-вуу!

Росны луг страсянуўся вільготным паветрам, падхапіў гэтае «э-ву», панёс яго ў лес, што стаяў досыць далёка за Нёманам. Краем лесу паляцела задорыстае водгулле, прыціхла, а потым павярнула назад, бегучы другім крылом лесу, і нарэшце зусім заціхла на яго заломе.

— Хораша выходзіць! — забыўшы ўсё на свеце, захоплены гулкасцю і выразнасцю водгулля, прамовіў Садовіч і гукнуў яшчэ раз.

— А ну, давай гукнём разам!

Некалькі разоў гукнулі разам і слухалі, як разлягалася рэха і будзіла ранічны спакой маўклівых ваколіц.

— Вось дзе, брат, хараство! Прастор! А якое здаровае паветра! Ну, проста як бы на свет нарадзіўся. Чуеш, як жыццё крыніцаю б’ецца ў кожнай тваёй жыле! — яшчэ ў большае захапленне прыходзіў Садовіч.

Мінуўшы масты, сябры павярнулі направа. Разуліся, бо дарога забірала ў лугі, а побач яе стаяла высокая росная трава. Басанож патрапалі далей, пахвальваючы і дарогу, і расу, і гэтую прыемнасць ступаць босымі нагамі па мяккай дарозе, і свежае ранічнае паветра.

Чым далей адыходзілі яны ад Панямоні, тым спакайней рабілася ў іх на сэрцы, тым з большаю сілаю паддаваліся яны чарам дарогі і яе малюнкаў. Адзін край лугу стыкаўся з лесам, уразаўся ў яго, адхопліваючы дугаватыя лукі і павялічваючы свае травяністыя прасторы. I ўдоўж і ўпоперак луг перасякаўся вузкімі, доўгімі і глыбокімі тонямі, заросшымі аерам, сітняком, чаротамі і мяккімі ніцымі лозамі, дзе хаваліся розныя лугавыя птушкі. Срэбнаю стужкаю вывіваўся Нёман, то падыходзячы пад самы лес, падразаючы карэнне дрэвам, то бегучы сярэдзінаю лугу, то падступаючы да поля, апяразваючы бліскучым жывым паскам яго пясчаныя схілы. Сям-там па лугавых грудах раскідаліся бародкі-кудзеркі астраўкоў, дзе буяў малады, сакавіты дубняк, кусты арэшніку, брызгліны, чаромхі і крушыны, а самая понізь засцілалася мяккаю лугавою канапелькаю, што зацвітае летам такімі прыгожымі сіненькімі кветачкамі...

Эх, як прывольны прасторы наднямонскіх лугоў! Часамі над прасторамі зялёнага мора, як вартаўнікі, узнімаліся пышныя постаці адзінокіх дрэў, пераважна дубоў, параскіданых дзе-нідзе сярод лугу, а месцамі і цэлыя дубовыя гаі. Многа тут для іх прастору і сонца. Ёсць дзе разгарнуцца іх магутным карэнням, камлям і галінам.

Між гэтых дрэў асабліва кідалася ў вочы падарожнага старадрэвіна-хвоя, што стаяла зусім адна на высокім грудзе непадалёку ад Нёмана. Тоўсты, гладкі, бы вытачаны, камель з карою накшталт адмысловай чарапіцы высока ўзнімаў верхавіну, заламаўшы яе набок пад простым вуглом; на гэтым заломе змайстраваў сабе бусел даўгавечнае гняздо. Ад усяе адзінокае хвоі, ад гэтай пахіленай у бок лесу верхавіны павявала нейкім смуткам, як бы ўзлажыла яна цяжар на свае плечы і схіліла пад ім галаву.

У лузе было пуста і бязлюдна. Адны толькі драчы не ведалі супачынку і не шкадавалі горла. Адзін перад другім, схаваўшыся ў траве, дзерлі яны свае аднагучныя скрыпучыя песні, як бы ўвесь сэнс іх жыцця складаўся з таго, каб перакрычаць адзін другога.

— Драч-драч! Драч-драч! — і так без канца, і так без адпачынку.

Пачынала развідняцца.

Прыбярэжныя кусты ўсё больш і больш вырысоўваліся, выплывалі з ранічнага змроку, святлелі, развясельваліся, і шырэй разгортваліся прыгожыя краявіды, поўныя радаснага спакою і маўклівага задумення.

Дарога павярнула ўлева, пайшла грудамі, шчыльней тулячыся да Нёмана, дзе ён апісваў вельмі зграбную луку, падыходзячы да лесу. Уся гэта лука выглядала пышным старасвецкім садам, дзе замест пладовых дрэў раслі разложыстыя, дуплястыя, з асмаленымі жараламі дубы, убраныя чорнымі шапкамі буславых гнёздаў. Часамі гэтыя гнёзды, заціснутыя ў развіліны стромкіх аголеных шпянёў, высока ўзнятых над зялёнаю каронаю дуба, што пачынаў сохнуць зверху, здаваліся нейкімі дзіўнымі падвескамі над дубамі, бо самыя шпяні скрадваліся адлегласцю і губляліся ў празрыстых хвалях паветра.

Не даходзячы да лукі, выгнуўшыся яшчэ раз каля лесу вельмі прыгожаю дугою, Нёман забіраў управа, пралёгшы роўнаю, бліскучаю стужкаю паміж лугамі і полем. На адным канцы дугі стаялі кучаравыя пышныя хвоі, звесіўшы над вадою махрыстыя галіны і аплёўшы пясчаны бераг цэлаю сеткаю смаляных карэнняў. За імі пачыналіся маладыя сакавітыя баравіны, перамешаныя са старым лесам. Там-сям з зялёнага мора маладога хвойніку высока ўзнімаліся парасоны-верхавіны хвой-старадрэвін, што як бы аглядалі зялёныя прасторы свае маладое змены, цешачыся яе размахам і сакавітаю жыццёвасцю. I гэты малады хвойнік, і гэты лес, і гэтыя хвоі зліваліся ў адну сцяну лесу, вырысоўваючы прыгожую вычварную лінію паваротаў, разгортваючы сваё цёмна-зялёнае крыло і ахватваючы пясчанае поле, дзе раскінуліся маўклівыя пагоркі. А над усім над гэтым ляжала цішыня і спакой раніцы.

— Стой, брат Алесь,— спыніўся Лабановіч, захоплены спакоем раніцы і хараством таго, што было навакола.— Ты паглядзі, што за слаўнота!

Лабановіч паказаў рукою на ўсход, дзе скрозь проразі далёкага лесу прасвечваўся пазалочаны край неба, абмыты майскімі росамі, і разгортваліся цэлыя панарамы ўзгоркаў.

— Эх, што за мясціна! — пачаў ён і раптам перапыніў самога сябе:— Слухай, брат, слухай.

Над ускрайкам лесу, дзе пачыналіся жоўтыя пяскі, зазвінела песня ляснога жаваранка. Ён першы тут вітаў надыход дня, і песня расплывалася ў маўклівым паветры звонам тонкага дарагога металу, напаўняючы ясна-сінія разлогі надзем’я і глыбокую цішыню зямлі, агорнутай затоена-радаснаю задумлёнасцю. Здавалася, усё навокала занямела, зачараванае цудоўнымі тонамі песні гэтага вольнага песняра ўзлескаў і пясчаных пустак між лесу. Снуючыся высока ў небе, раняла птушка мяккія, ласкавыя мелодыі, сатканыя са звону срэбраных струн, з булькання лясных ручайкоў, з зумкання пчаліных крыльцаў, шолаху красак. I ўсе гэтыя тоны спляталіся так гарманічна-своеасабліва ў песні ляснога жаваранка, што яна даходзіла да самых затоеных глыбінь сэрца і калыхала самыя тонкія струны душы.

Ніякая іншая птушка, нават праслаўлены салавей, не можа параўнацца ў спевах з лясным жаваранкам. Толькі свае песні спявае ён у бязлюдных мясцінах, дзе рэдка бывае чалавек, і мала хто чуе іх. Мелодыя ж спеваў надзвычайна багатая, разнастайная, дзівосна прыгожая і такая чоткая, такая выразная, што яе можна палажыць на ноты, а мастак-музыка, напэўна, змог бы выканаць на скрыпцы, але афарбоўкі яе тонаў не патрапіць перадаць ніякі музычны інструмент.

Лабановіч стаяў і слухаў, як прычараваны, гэты смутна-радасны гімн раніцы, што нейкім дзіўным водгуллем адбіваўся ў яго сэрцы. Здавалася, што ён ужо калісь перажываў тое самае, што звінела цяпер у душы, толькі ніяк не мог прыпомніць, калі гэта было. Ці гэта яму толькі снілася?

— З-за аднае такое раніцы варта не паспаць яшчэ адну ноч,— азваўся нарэшце ён і зірнуў на Садовіча, бо той ужо цягнуў яго за рукаў і некалькі разоў казаў:

— Пойдзем, брат.

I яны пайшлі.

У дзвюх вярстах перад імі раскінулася іх роднае сяло Мікуцічы.

— Выспімся, брат Стары, пасля ўсіх гэтых згрызот, адпачнём і тады будзем думаць — як і што.

— Не ўспамінай ты пра іх. Усё гэта трынь-трава. Мала што было — і гэта трэба перажыць. Для мяне ўся гэтая панямоншчына — проста як нейкі паскудны сон.

Чым бліжэй падыходзілі яны да Мікуціч, тым з большаю ўладаю апаноўвалі іх думкі і настроі свайго сяла, і кожны па-свойму перажываў іх.

— Ведаеш, брат, што: застануся я тут за настаўніка. Што ты на гэта скажаш, Стары?

— Чаму ж табе так захацелася тут быць?

— Сваё, ведаеш, сяло, свае людзі. Буду працаваць для сваіх.

— А я на тваім месцы не застаўся б тут,— заўважыў Лабановіч.

— Чаму?

— Ды так — мне тут нецікава. Усё даўно табе знаёма. А я люблю пабыць на новых мясцінах, сярод новых людзей.

— Не, брат Стары, тут і танней пражыць можна. Будзеш сабе сталавацца ў бацькі, можна і капейку прыхаваць. I ціха, спакусы няма, а я хачу сур’ёзна ўзяцца за навуку.

— Няўжо мы, Алесь, такія бязвольныя, што гэтых спакус не можам здолець? Бо гэта ж ёсць прызнанне свайго бяссілля, раз ты баішся спакусы.

— А на чорта змагацца з імі, калі гэтага можна ўнікнуць? Змаганне, ды яшчэ з няпэўным вынікам, патрабуе траты, непатрэбнай траты энергіі і будзе заўсёды замінаць той ці іншай рабоце над сабою. А тут, у нашых Мікуцічах, нікога няма, хто пацягне цябе на карты, на п’янства... Не, брат, гэта ідэя! А месца тут якраз звальняецца. Падам прашэнне — і квіт.

— Ну, разумеецца, і тут будзеш жыць. Усё гэта справа густу,— тонам згоды адказаў Лабановіч, бо спрачацца не хацелася.— Можа, ты і маеш рацыю. А калі ў цябе ёсць яшчэ і ахвота жыць тут, тым лепей. Хоць мець будзем летам штаб-кватэру.

Садовіч быў хлопец гарачы, борзда захапляўся новымі мыслямі і планамі.

— Ведаеш, брат, сур’ёзна: давай, каб не траціць часу, зоймемся падгатоўкаю. Да нас прыстануць яшчэ хлопцы... А то ведаеш? Зберамося чалавек пяць-шэсць, зложымся ды наймем яшчэ студыёзуса... Што скажаш на гэта?

— Трэба абмеркаваць, можа, тваімі вуснамі прамудрасць глаголе.

Садовіч захапіўся новаю ідэяю і ўсю рэшту дарогі гаварыў аб ёй з высокім пафасам.

IX

Не даходзячы трохі да сяла, прыяцелі развіталіся. Садовіч пайшоў далей адзін, а Лабановіч звярнуў з дарогі і накіраваўся на маленькі хутарок, што стаяў адзінока ў полі недалёка ад Нёмана. Тут жылі яго родныя.

Хутарок быў пабудаваны нядаўна на арандаванай скарбовай зямлі. Тры гады назад выгаралі Мікуцічы, і тады дзядзька Марцін надумаўся пабудавацца тут, дзе было прастарней і спакайней. За гэты час хутарок не паспеў яшчэ абсталявацца належным парадкам і меў досыць убогі і пустэльны выгляд, бо нават не было ніводнага дрэўца каля хаткі, хоць ямкі для іх і пакапаў дзядзька Марцін.

Сотнямі знаёмых вачэй зірнуў хутарок на Лабановіча, зірнуў, здавалася, дакорліва, бо ён, Лабановіч, забыўся аб гэтай беднасці, аб гэтай пустэчы, заняты сабою, сваімі мыслямі, сваім замкнута асабістым жыццём, хоць яшчэ летась меркавалі яны з дзядзькам Марцінам аб тым, каб завесці тут садок, а ў садку — пчольнік. Успомніліся такія ж звароты дадому, калі вучыўся ў семінарыі, і мімаволі адчуў ён, што адразу папаў у самы асяродак дамашняга клопату, скаргі на цяжкае жыццё, на беднасць. Радасць спаткання з роднымі астуджалася гэтымі адчуваннямі, што былі прыглухлі за час побыту па-за межамі роднага кутка, саступіўшы месца другім. I тут нейк сама сабою ўспомнілася Панямонь і марная страта грошай, праўда, невялікіх, але ў такой бядоце яны мелі б значную сілу. А гэта ўсё разам яшчэ больш памацняла апалы настрой маладога настаўніка.

На хутарку дзень толькі што пачынаўся. Вароты ў гумне былі адчынены, і адтуль даносілася прагавіта-заядлае «хрум-хрум! хрум-хрум». Гэта дзядзька Марцін рэзаў сечку на саматужнай сячкарні,— відаць, збіраўся ехаць араць папар.

Першы заўважыў Лабановіча сабака Шукай. Сарваўшыся з месца і кінуўшыся са злымі намерамі, пачаўшы сваё сабачае прывітанне моцным гаўканнем, якое звычайна накіроўваецца на незнаёмага чалавека, ён раптам зарваў злосны брэх, прыпыніўся на момант, каб лепей паўглядацца, завіляў хвастом і з радасным піскам кінуўся сустракаць госця. Спатканне з аднаго і з другога боку было самае шчырае. Шукай вішчаў, круціўся, скакаў, клаў свае лапы на грудзі Лабановіча, стараючыся лізнуць у губы, што яму, нарэшце, і ўдалося і яшчэ больш павялічыла яго сабачую радасць.

Дзядзька Марцін кінуў рэзаць сечку і выйшаў на прыгумень: па тону вішчання ён дагадаўся, што свой чалавек вітае на хутар. Угледзеўшы пляменніка, якога Марцін вельмі любіў, ён засвяціўся радасцю і яшчэ загадзя расхіліў вусы, каб адвесці прастарнейшае месца пацалунку, шурпатаю далонню выцер губы і, стаўшы каля весніц, нарыхтаваўся як належыць спаткаць госця.

— Ну, здароў, Андрэй!

Дзядзька і пляменнік моцна абняліся.

— На ўсё лета прыехалі? — запытаўся Марцін, зварачаючыся да пляменніка часамі на «вы».

— На ўсё лета... Ну, як здаровы і што ў вас добрага?

— Нічога, брат, жывём патрохі.

— Чамадан свой я пакінуў на вакзале, а сам пехатою пайшоў. Якраз з Алесем Садовічам на станцыі з’ехаліся і разам дадому ішлі,— як бы апраўдваўся Лабановіч за свой «парожні» выгляд.

Маці ў гэты час дадойвала ў хляве карову. Яна адразу была падумала, што гэта іх Андрэй прыехаў на лета, бо і сон такі прысніўся ёй сёння. Яна спяшалася як мага хутчэй дадаіць і ў той час, калі дзядзька Марцін на той бок веснічак вітаўся з пляменнікам, выйшла з даёнкаю і, прыкрыўшы яе хвартухом, борздзенька пайшла ў сенцы і зараз жа вярнулася, каб павітацца з сынам.

— Сынок мой!.. Вярнуўся!

Лабановіч пацалаваў ёй руку.

— А я даю карову, чую — Шукай забрахаў і адразу сціх, вішчаць пачаў. Дык мне і цюкнула, што гэта напэўна ты...

Маці з некаторымі падрабязнасцямі апісала сваё адчуванне, што было незадоўга перад гэтым, і нават сон расказала, ідучы ў хату разам з дзядзькам Марцінам і Андрэем. На парозе сустрэліся з Юзікам, меншым братам Лабановічавым. Юзік быў адзеты пастухом, з пугаю і торбаю. Ён ішоў выганяць у поле каровы на раніцу.

— Здароў, Юзік! — павітаўся з ім старэйшы брат.

Юзік толькі ўсміхнуўся, павярнуўшы ў бок брата смуглы твар і паказаўшы рад белых зубоў. Нібы трохі засаромеўся.

— Выганяй, выганяй, брат, быдла,— заўважыў дзядзька Марцін.— Сонца, унь, ужо высока над лесам стаіць.

Хата была яшчэ не прыбрана, і не ўсе там паўставалі.

— У самы бярлог ты, сынок, папаў,— казала маці, як бы просячы гэтым прабачэння ў сына.

— Ды яшчэ ж і рана,— азваўся Лабановіч.

— Спаць папрывыкалі доўга,— досыць строга прамовіў Марцін і кінуў погляд у той бок, дзе ляжалі ў пасцелях яго пляменніцы, Маня і Насця.— Параспешчвала іх маці: такія, пане мой, дзявухі!

Мані было ўжо гадоў шаснаццаць, а Насця гады на два малодшая.

— Ім жа так хочацца паспаць,— заступілася за дачок маці.— Маладзенькія яшчэ, напрацуюцца за свой век.

Ганна, маці Лабановіча, была жанчына добрая, працавітая, руплівая, усё старалася зрабіць сама, за ўсіх заступалася. Яна не раз плакала, будзячы Юзіка гнаць каровы, бо таму так хацелася паспаць. Хоць адну лішнюю хвілінку старалася яна прыбавіць на яго салодкі ранічны сон, а калі хлопец уставаў, стаяла пры ім, памагала сабрацца і рабіла ўсё, што толькі можна, каб улагодзіць сына.

— Змоладу трэба ў работу ўцягвацца,— стаяў на сваім Марцін,— бо як вырастуць гультаямі, то дзякуй не скажуць табе за гэта.

Сказаўшы так, ён падышоў да пасцелі. Накрыўшыся з галавою коўдрай, спаў самы меншы пляменнік Якуб, найлепшы дзядзькаў прыяцель. Нахіліўся да яго дзядзька і стаў шаптаць штось на вуха. Якуб нешта буркнуў, а Марцін зарагатаў самым шчырым смехам, пасля чаго сказаў:

— Якуб у мяне — чалавек. Гэта не Юзік. Таго трэба з музыкаю падымаць, а Якуб, як слова прамовіць, падымаецца, калі трэба. Гэта — першы гаспадар у доме.

Пахвалены Якуб — яму было гадоў шэсць — паказаў галоўку з-пад коўдры, бліснуў на брата цёмнымі вочкамі, усміхнуўся ды зноў схаваўся.

— Мама! Ідзі сюды,— паклікаў ён матку.

Хлопцу трэба была нейкая адзежына, бо ён надумаўся ўставаць, каб апраўдаць сваю гаспадарскую рэпутацыю.

А дзядзька Марцін расказаў гэтым часам, як Якуб шукаў чарвякоў, збіраючыся вудзіць рыбу, адварочваў гнілякі, і калі пад імі чарвякоў не было, сам сабе казаў:

— Тут тожа няма.

Здарэнне, здавалася б, зусім мала выдатнае, але Марціну яно чамусь падабалася, а гэтае «тут тожа няма» выклікала ў яго кожны раз вясёлы смех.

Дзядзька Марцін быў яшчэ не стары чалавек. З ранку да самага вечара не выпускаў ён работы з рук. То на полі, то каля дома ўвіхаўся. А ў часіны больш-менш вольныя займаўся майстэрствам, што мела беспасрэдныя адносіны да спраў гаспадарскіх: то калёсы ладзіў, то саху правіў, у хляве ці ў гумне парадак рабіў або ў хаце ці ў сенцах усякія рыштункі штукаваў. Проста што-небудзь выдумляў для большага парадку ў гаспадарстве. Кароткія перапынкі паміж работаю выкарыстоўваў Марцін для спраў рыбацкіх, балазе Нёман быў, як кажуць, пад самым бокам. А рыбацкая снасць — сетка, нераткі, вуды — была ў яго адмысловая. У грыбныя часы, калі задажджыцца і работа спыніцца на полі, дзядзька Марцін браў каробку, і хоць выхадзіць палавіну дня, затое ж прынясе такіх баравікоў, што хоць вязі на выстаўку.

— Ну, браце, супачынь з дарогі. Я табе і палаткі ў гумне змайстраваў,— сказаў дзядзька да госця,— а я паеду паару трохі, думаем грэчку пад Клінамі засеяць.

Дзядзька Марцін паехаў араць, а Лабановіч некаторы час сядзеў і слухаў навіны дамашняга жыцця. Навіны ж гэтыя нельга сказаць, каб былі вясёлыя. Наладзіць гаспадарку так цяжка. Зямля пустая, хоць і многа яе, параскідана «за светам», толькі тае карысці, што з шнура каля дома. I гэты кавалак пусты, але ж яго хоць угнаіць можна. Арэндная ж плата падвышана, а плаціць няма з чаго. Уладзя, старэйшы брат, вось ужо тры тыдні як на плыты пайшоў. А якія заработкі — плыты? Калі прынясе дзесяць рубельчыкаў, то і добра. А колькі нагаруецца, нацерпіцца! I з пашаю цесна, забаронена ўсюды, толькі дзе ступіць жывёла, зараз і штрафы плаці. Ну, словам, чым далей, тым горай. Наогул, нейк цяжэй стала жыць на свеце. А тут і дзяўчаты падрастаюць, адзенне ім трэба спраўляць.

Лабановічу цяжка было слухаць усё гэта. Ён заўважыў, што маці паблажэла за гэты час: клопату многа і жывецца нялёгка. А перад гэтым клопатам знікаў яго ўласны. У глыбі душы ён папікаў сябе за тое, што нічым яшчэ не дапамог дома. Праўда, і памагчы было трудна, бо пенсію меў невялікую, і за два апошнія месяцы ён і не браў яшчэ яе. Тут асвяціла яго думка — даць даручэнне знаёмаму крамніку Гэсалю, што ў Панямоні, на гэтую пенсію. Гэсаль з ахвотаю бярэцца за такія справы, і хоць прыйдзецца яму даць значны працэнт, затое ж без клопату можна дастаць рублёў трыццаць пяць. Дваццаць рублёў ён аддасць на гаспадарку, а рэшту пакіне сабе. На гэтай думцы Лабановіч зусім заспакоіўся і значна павесялеў. I гэта ён зробіць у бліжэйшы час. Можа, нават заўтра сходзіць да Гэсаля.

— Ты, сынок, як бы трохі паблажэў,— заўважыла маці, прыглядаючыся да сына.

— Не, мама, гэта проста з дарогі, бо я дзве ночы не спаў.

— Ты, сынок, выпі свежанькага малачка ды ідзі засні ў гумне.

— Але, такі трэба трохі адпачыць.

Маці прынесла цэлы кубак малака. Якуб ужо ўстаў і пазіраў на брата.

— Ну, Якуб, дык многа назнаходзіў ты чарвей?

— Я цяпер ведаю, дзе іх трэба шукаць: на дрывотні пад трэскамі,— адказаў Якуб.

Вось калі Андрэй захоча, то ён у два мігі прынясе іх поўную бляшанку. Але рыба цяпер лепш бярэцца на аўсянікаў.

— А ведаеш, Андрэй, дзе многа рыбы?

— Ну, дзе?

— У Бервянцы. Там такая букта, што і прысам дна не дастанеш. Там можа хвоя схавацца!.. Вось там многа рыбы!

— Адкуль жа ты ведаеш, што там яе многа?

— Я бачыў, як там яна плавае. I плюхае, страх як плюхае!

Якуб нешта ўспомніў і пачаў смяяцца.

— Чаго ты смяешся?

— Смешна было раз. Дзядзька вудзіў рыбу, а яна як плюхне! Я кажу: «Дзядзька, унь рыба плюхнула!» А дзядзька кажа: «Вось каб яшчэ плюхнула адна такая рыба, дык і квас быў бы!»

— Ну, годзе табе расказваць! Няхай Андрэй адпачываць ідзе,— сказала Маня.— Я паслала ўжо табе на палатках у гумне,— звярнулася яна да Андрэя.

— Хадзі, я табе пакажу палаткі,— і Якуб павёў брата ў гумно.— Мы з дзядзькам майстравалі тут,— казаў, ідучы, малы. Ён увесь час круціўся каля брата і шчабятаў сваім дзіцячым галаском.

— Што ж ты цяпер будзеш рабіць? — запытаўся Андрэй.

— Пайду зараз да дзядзькі. Дзядзька казаў, што навучыць мяне араць.

— Пойдзем, Якубка, няхай Андрэй спіць.

Маня паклікала гаваркога Якуба і зачыніла вароты.

Лабановіч раздзеўся і лёг на мяккую пасцель. Змучанае дарогаю і бяссоннымі начамі цела даўно патрабавала адпачынку, але заснуць ён адразу не мог, бо вельмі многа было ўсялякіх уражанняў. Нервы ператаміліся, а мыслі нейк мітусіліся ў галаве і не паддаваліся ніякаму кантролю.

У гумне было досыць свежа і цемнавата, хоць з-пад шчыта сюды ўрываліся косы вясенняга сонца, а праз няшчыльна зложаныя сцены свяцілася яснае неба. З вясёлым шчабятаннем залятала сюды пара ластавачак, аблюбаваўшых сабе месца для гняздзечка, і парушала маўклівасць сялянскага зацішку. З поля сяды-тады даносілася пануканне дзядзькі Марціна. Каля Нёмана — а ён быў тут зусім блізка — пачулася Якубава песня, а потым яго ж імправізацыя:

Нёман, Нёман дарагі,

Залатыя берагі,

Пацячы назад.

Добра Якубу! Ні згрызот, ні клопату. Вольны і шчаслівы, як гэты ясны прамень, як срэбраная Нёманава хваля, якою ён цяпер любуецца там.

Часамі ў гумно ўрываўся лёгкі ветрык, паварушваючы звіслыя са страхі нішчымныя каласкі і мастацкі сатканую павуціну на кроквах. Над страхой зазвінела песенька палявога жаваранка... Знаёмыя, блізкія малюнкі-з’явы дамашняга побыту, родныя адгалоскі — павевы сялянскага жыцця-клопату...

«Добра, што я дома»,— мільганула ў Лабановіча думка-адчуванне, і ён заснуў моцным-моцным сном.

X

Усё гэтае лета Лабановіч жыў дома. Нельга сказаць, каб яму было вельмі добра. Непрыемна перш за ўсё было адчуванне, што ён тут не такі, як усе, і што на яго ў доме пазіралі як на чалавека іншага круга. I як ён ні стараўся сцерці ўсякія граніцы паміж сабою і роднымі і цалкам зліцца з імі, жыць так, як жывуць і яны, яму гэта ніяк не ўдавалася, бо самі ж родныя падтрымлівалі гэтыя граніцы. Калі ён уставаў разам з усімі, каб узяцца за якую-небудзь работу, дык дзядзька або маці заўважалі, што ён мог бы паспаць і даўжэй і не яго ўжо справа цягнуць гарапашніцкую лямку простых людзей.

— А хіба ж я крывы? — пытаў Лабановіч.

— Крывы не крывы, а раўняцца з намі табе няма чаго. Не на тое ж ты вучыўся, каб капацца ў гэтым смецці і брудзе.

А маці старалася і яду гатаваць госцю лепшую, не зважаючы на яго пратэсты. Браты і сёстры таксама трымаліся здалёк ад яго, як бы чужаліся, таілі ад яго сваё жыццё, свае патрэбы, і ён, нарэшце, пагадзіўся з роляю адгароджанага ад сям’і чалавека, што нейк рабілася само сабою натуральным парадкам. У сваю чаргу і Андрэй замыкаўся ў сабе. Адзін толькі Якуб быў з ім запанібрата і знаёміў яго з колам сваіх інтарэсаў, сваіх забавак і свайго дзіцячага жыцця, забаўляючы брата несціханым шчэбетам.

Першыя часы побыту дома Лабановіч хадзіў па полі, што яны арандавалі ад скарбу, аглядаў засевы збожжа. Ён радаваўся, калі бачыў шнуры добрай збажыны ці бульбы, і не згаджаўся з тою ацэнкаю іх, што рабілася дома, бо і ў мацеры і ў дзядзькі Марціна, як здавалася яму, заўважалася нахіленне зніжаць сапраўдны стан рэчаў.

Недалёка ад хаты была нізкая балоціна, дзе расла дзікая трава. Карысці з яе не было амаль ніякай, бо ні да пашы, ні да сенакосу яна не надавалася: трудна было туды даступіцца. Між полем і балоцінаю рос густы алешнік, раскінуўшыся па купінах, дзе пракідаліся маліна і смародзіна. У ценю гэтага алешніку было вільготна. Чорная, як дзёгаць, гразь выглядала з-за высокага куп’я.

«А што, каб гэтай гразі нацягаць на поле,— думаў, ходзячы тут, Лабановіч.— Поле ж пустое, капарні нагою — і жоўтага пяску дастанеш. Трэба будзе параіцца з дзядзькам Марцінам».

Ён пачаў меркаваць, як бы можна было палепшыць зямлю. Сілы малавата, а перакапаць бы зямлю на перавал ды навазіць у канаўкі гразі з алешніку, напэўна, зямля паправілася б і расло б тут збожжа, як лес.

Мыслі Лабановіча пайшлі далей у гэтым кірунку. Яго яшчэ невялікае жыццёвае дасведчанне казала яму аб нядбайнасці людской, аб закаранеласці форм людскога жыцця.

Вось хоць бы і тутэйшы народ: бедны, ледзь-ледзь зводзіць канцы з канцамі, таўчэцца, кідаецца ў розныя бакі, шукаючы аддушыны, і мала хто знаходзіць яе. Зямлі мала, зямля неўраджайная, голы пясок. Усе ж лепшыя землі належаць да скарбу. Адчуваецца вострая патрэба ў зямлі, а народ множыцца. Чым жа можна палепшыць яго дабрабыт? Каб людзі грамадою пасталі на работу, яны б асушылі балоты, пазносілі б пяскі з палёў, а балотны гной і яго ўраджайны грунт перанеслі б на пясчанае поле — хапіла б і хлеба, і сенажаці.

З рэальнага грунту разважання Лабановіч паволі з’ехаў у павабны край прыгожых мар. Ён бачыў сябе ў ролі чалавека, які здолеў заклікаць грамаду на новую дружную работу. Грамада асушае балоты, стварае новыя землі, праводзіць дарогі, абсаджае іх пладовымі дрэвамі, робіць масты, будуе новыя дамы і пачынае жыць шчасліва і багата.

Аглядаючы двор і гаспадарскую надобу, Андрэй спыніўся каля хлява: над страхою ляжалі тры тоўстыя кавалкі чорнага дубу. Яшчэ летась, купаючыся, напаткаў ён выпадкам гэты дуб у пяску на дне Нёмана. Пачаў тупаць каля яго, зацікавіўся знаходкаю. Прынёс рыдлёўку, стаў адкопваць. Работа пасувалася борзда, вада сама адносіла ўзварушаны пясок, і цела старога волата ўсё больш і больш выступала з зямлі. Чорны, як вугаль, тоўсты, роўны, гладкі дубовы стаўбур ляжаў упоперак ракі. Камель далёка ўваходзіў у высокі бераг, і адкапаць там яго было вельмі цяжка. Лабановіч з захапленнем увіхаўся. Ён адчуваў тады нават нейкую радасць, выкопваючы на свет гэтага невядома калі пахаванага нябожчыка. I, напэўна, доўгі-доўгі час ляжаў ён на дне, бо ніхто не памятае, калі тут раслі дубы — ніякіх слядоў ад іх не захавалі часы. Калі ўвесь стаўбур быў адкапаны, прынеслі пілу. Дзядзька Марцін таксама зацікавіўся дубам, і ўдвух пачалі яны даставаць яго. Дастаць цалкам ім было не пад сілу, прыйшлося пілаваць на тры часці. Набрынялы вадою, ён лёгка, як морква, паддаваўся пілоўцы. Разрэзаныя кавалкі выкацілі на бераг, дзе яны прасохлі і сталі цвёрдыя, як косць.

I гэтыя тры таўшчэзныя кавалкі чорнага дубу, роўныя, гладкія, без ніводнага сучка, ляжаць пад страхою без ніякай карысці, не знаходзяць ужывання, нягледзячы на сваю высокую вартасць. Ад сонца і ветру яны пакалоліся, парыжэлі. I трохі крыўдна зрабілася цяпер Лабановічу, што дзядзька Марцін не паклапаціўся папілаваць на дошкі і скарыстаць гэты дарагі матэрыял. Не дубу шкада было яму, а крыўда брала, што не выкарыстоўваецца тое багацце, якое ляжыць каля нас, а мы не ўмеем даць яму належнага ходу.

— Нічога з іх ужо не будзе, брат. Пакалоліся, падлы, прыйдзецца папілаваць на дровы.

Такі прысуд вынес цяпер гэтым дубовым кавалкам дзядзька Марцін і як бы ў апраўданне дадаў:

— Нам трэба было палажыць іх наўперад у гумно ды прыкрыць саломкаю, каб яны высыхалі павольненька — тады і не пакалоліся б.

Праект жа пляменніка — падвезці чорнай зямлі з алешніку на поле — дзядзька прызнаў вартым увагі, можа, проста каб не пакрыўдзіць «настаўніка». Але... тут знайшлося сваё «але». Па-першае, на гэтую справу патрабуецца многа сілы, часу і працы. Ды гэта яшчэ нічога, можна было б спрабаваць. Другая, самая важная прычына перашкаджала такой рабоце: зямля была не іх, а арандаваная. Невядома, што будзе далей з арэндаю, бо скарб хоча пусціць гэтую зямлю на замену з сялянамі на канцы вясковых шнуроў, якія падыходзяць або ўкліняюцца ў скарбовы лес, каб такім чынам акругліць княжацкія ўладанні.

— Жывеш вось так з дня на дзень і нічога пэўнага не ведаеш. Можа, яшчэ скажуць зносіць адгэтуль будынкі. Тады хоць вазьмі ды падпалі іх, а сам надзявай торбу ды ідзі жабраваць. Няма, брат, простаму чалавеку ні волі, ні разгону. Іх сіла і іх права. Служыў, служыў бацька ўвесь век, а памёр — сям’я куды хочаш дзявайся... I калі ім, халерам, канец той будзе? I ці будзе? Пачалася б вайна ці якое ліха, можа б, людзям палёгка ці не была б.

Жаліўся дзядзька Марцін, што ўсюды ўціск пачаўся. Куды ні кінься, усё ў панскія рукі пападзеш. Свет яны ўвесь загарадзілі, а за простага чалавека ніхто не заступіцца.

Цяжка было слухаць гэтыя жальбы, бо ў іх была голая і горкая праўда. I як пагадзіць гэта ўсё з тым, што ўбівалася ў іх галовы ў семінарыі? Вучылі ж там, дзяўблі на кожным кроку, як апякуецца царскі ўрад, царскае начальства і сам цар аб народзе, як гэты народ любіць свайго бацьку-цара, як ён заўсёды знаходзіць у яго і ласку і міласць. «Бог на небе, цар на зямлі» — вось тыя кіты, на якіх стаіць свет. I гэтыя ж ідэі праводзіў праз школу і ён, Лабановіч. Скуль жа такая няўвязка «навукі» і жыцця?

Лабановіч прыпамінае слова «сацыяліст». Ён першы раз чуў яго ў семінарыі ад аднаго таварыша з Навагрудчыны. Гаварылася яно ціха, шэптам, а самы ж сэнс яго агортваўся нейкаю таямнічасцю, не выклікаючы рэальнага значэння: гэта проста той прапашчы чалавек, які асмельваецца нядобра думаць аб цару, аб цяперашнім парадку.

Так праходзілі першыя дні дома. Лабановіч нікуды не хадзіў, снаваў па двары, па полі, часамі выбіраўся ў лес у свае знаёмыя абходы, дзе ў грыбныя часы так любіў збіраць грыбы, але цяпер іх яшчэ не было. Хадзіў ён, хадзілі з ім і думкі яго, і яго мары, і ўспаміны. Спакой і цішыня лясная так хіляць да такога думання. I ў гэтай адзіноце-глушы неадступна хадзіў з ім і вобраз Ядвісі, чысты, недасяжны і бясконца мілы і дарагі. I дзе яна цяпер? Ці ўспамінае яго? I чаму ўсё ж такі нічога не напісала, не сказала яму, куды паедзе? Няўжо яна не хоча знаць аб ім нічога? А можа, там, у Хатовічах, у воласці ёсць пісьмо ад яе. Ён напіша туды. Як добра, што такая думка прыйшла ў галаву. I ў сэрцы абуджаецца надзея, што ліст, напэўна, ёсць там. Прыйшоўшы з лесу, ён піша да Дубейкі і просіць, каб усякая пошта перасылалася яму сюды. З гэтым лістом ідзе ён у Панямонь. Якраз і другую справу можна зрабіць — камерцыю з Гэсалем. З Панямоні вярнуўся ён павесялеўшы і падвесяліў у значнай меры сваіх родных, бо дваццаць рублёў грошы для іх немалыя.

Асталяваўшыся, Лабановіч увайшоў у каляіну дамашняга жыцця. Чытаў, аднаўляў у памяці навуку, набываў новыя веды. Часам надвячоркам хадзіў у Мікуцічы, каб пабыць у кампаніі сваіх таварышаў, а летам іх тут ніколі не бракавала.

Мікуцічы — сяло вялікае, вядомае ва ўсёй акрузе. Стаіць на лясках каля Нёмана. Народ тут бедны, малазямельны. Жыць з гаспадаркі трудна, і мікуцічане перабіваюцца заработкамі. Але гэтых заработкаў мала. Зімою возяць калоды, вясною і летам ходзяць на сплаў — на згоны і на плыты. Жанкі і дзяўчаты збіраюць летам ягады і грыбы і гэтым трохі падзарабляюць на дамашні абыходак, а моладзь расходзіцца па свеце, каб выбіцца ў людзі, знайсці сабе кусок хлеба і бацькоў падтрымаць. Выб’ецца адзін, за ім цягнецца другі, памагаюць адзін другому. Чыгунка, тэлеграф, пошта, школы розных гатункаў, пачынаючы настаўніцкімі семінарыямі і канчаючы вышэйшаю школаю, маюць сваіх прадстаўнікоў з Мікуціч. Такім парадкам, Мікуцічы маюць сваю інтэлігенцыю, пераважная большасць якой прыходзіцца на настаўніцтва, і гэтая група найболей цесна звязвалася з родным сялом.

Як толькі канчалася работа ў школах, настаўнікі з’язджаліся на лета да бацькоў. Гэта ўвайшло нейк у традыцыю, дый дома пражыць танней, можна было не чапаць пенсіі за летнія месяцы, перабіцца на дамашнім хлебе і на бацькоўскім крупніку. У цяньку гумен і адрынак знаходзілі яны спакой душы і адпачынак целу. Хто рыхтаваўся ў настаўніцкія інстытуты, хто ўзбройваўся філасофіяй жыцця, хто лавіў рыбу на ўлонні прыроды, хто ўходжваўся каля гаспадаркі, памагаючы бацькам, а хто проста біў бібікі. Але ў гарачы час сенакосу і жніва высыпалі яны ўсе на луг, на поле, і толькі ўжо самыя важныя і салідныя, прасякнутыя «панскім духам», упарта сядзелі пад сваімі стрэхамі. А калі хто і выходзіў у крытычны момант вязаць ячмень, то не іначай як у пальчатках, даючы гэтым багатую страву для жартаў вясёлым мікуцічанам.

Вечарамі, калі спадала дзённая гарачыня, выходзілі настаўнікі халадком на шпацыр, хадзілі па вуліцах, а часамі збіраліся ў каго і ладзілі выпіўку. А некаторыя цішком наведваліся ў каморы і сенечкі, дзе мелі свае рэзідэнцыі абранніцы іх сэрца. Такіх «абранніц» называлі ў Мікуцічах «панскімі» дзяўчатамі, і гэты парадак рэчаў быў тут законным і натуральным. Але трудна было ступіць крок па лініі кахання, каб не стаўся ён вядомы назаўтра ўсім у Мікуцічах.

Сярод настаўніцтва былі свае групы, якія складаліся на грунце тых ці іншых інтарэсаў. Настаўнікі болей сталыя, што ўжо мелі пэўную жыццёвую практыку і працавалі па колькі гадоў, трымаліся свае кампаніі і на маладых глядзелі трохі звысоку, як людзі больш дасведчаныя, больш развітыя і больш заможныя, калі толькі заможнасць наогул можна прылажыць да вясковага настаўніцтва.

Маладыя ж настаўнікі лічылі сваім абавязкам сяды-тады зайсці да сваіх калег, пагаварыць з імі, а часамі паспрачацца і паказаць ім, што і яны не лыкам шыты і казённую кашу не дарма елі. А ў Мікуцічах сцяг навукі і годнасць «развітога» чалавека трымаліся высока сярод настаўніцтва.

Першая пазіцыя, якую заваёўвала моладзь у сваім змаганні за права называцца «развітымі» людзьмі, звычайна было абвяржэнне рэлігіі і Бога. Можа, у гэтым выяўляўся пратэст супраць семінарска-папоўскага выхавання і славянскіх тэкстаў Філарэта, але хто не чытаў Бокля, Дарвіна і Дрэпера, той проста лічыўся невукам, чалавекам, які нічога не ведае і з якім няма аб чым гутарыць. Мікуціцкія гумны і адрынкі былі школамі бязбожніцтва і вальнадумства.

З адрынак вальнадумства пераходзіла і пад стрэхі сялянскіх хат. Сталыя людзі наўперад з дакорам ківалі галовамі, калі прачувалі аб якой-небудзь бязбожніцкай штучцы таго ці іншага настаўніка.

— Чаму ж яны дзяцей навучаць, калі самі робяць немаведама што?

А потым прывыкалі і гаварылі:

— А можа, і сапраўды няма Бога.

I, нарэшце, проста смяяліся, як вось і са здарэння з Іванком Перагудам. Яго маці — богабаязная жанчына. Балела яе сэрца, што Іванок у царкву не ходзіць, а папа кудлатым чортам называе. А калі яго часамі запытаюць аб чым, дык ён адкажа: «А чорт яго святы ведае».

— Ах, як ты нядобра гаворыш, сынок! Ты ж такі настаўнік і сам павінен ведаць, што гэта — грэх.

— Што значыць «грэх»? — адказвае Іванок.— Можа, ты скажаш, што і сала есці ў пятніцу — грэх?

— А ты запытай у бацюшкі, што ён табе скажа.

Іванок зняважліва трасе галавою.

— Я буду пытацца ў гэтага валасатага асталопа!

— Пабойся Бога, сынок! Што ты гаворыш! Ён жа служка божы.

— Не баюся я таго, чаго на свеце няма.

— Дух Святы з намі, Матка Найсвентшая!

Маці хрысціцца, назад падаецца, а Іванок нападае:

— А ты бачыла Бога? Дык скажы, які ён! Да каго падобны: да каня ці да каровы?

Маці адступаецца і ціха шэпча: «Ойча наш». Яна не можа забыць гэты цяжкі грэх сына. Цішком моліцца за яго Богу.

— Сынок,— кажа яна праз некаторы час,— пайдзі ў царкву, памаліся. На табе сараковачку, пастаў, сынок, свечачку ў царкве.