На ростанях

Гэту саракоўку ён прапіў у адрынцы з сябрамі, а мацеры сказаў:

— Я табе, маці, потым пяць рублёў дам за тваю саракоўку, але цяпер я прапіў яе: лепей прапіць,як аддаць папу.

XI

Каля самага сяла, падмываючы вуліцы, цячэ Нёман. Разложыстыя круглаверхія вербы, узняўшы над вадою карэнне, абступаюць адхонны пясчаны бераг. На мікуціцкіх вуліцах — сыпучы пясок. Гразі тут амаль не бывае ніколі, але калі падымаецца вецер, дык цэлыя воблакі пылу стаяць у паветры.

Шумна і гучна ўлетку на беразе Нёмана. З ранку і да самага вечара галышамі качаюцца тут дзеці, то ў пяску, то ў вадзе. Сотнямі гукаў разносіцца над ракою плясканне пранікаў. Падаткнуўшы спадніцы і агаліўшы лыткі, выбіваюць палотны жанкі і дзяўчаты, беляць іх, рассцілаюць на беразе. У гэтым месцы Нёман мелкі і шырокі. I ездзяць, і ходзяць, і жывёлу ганяюць уброд. Цалюткі дзень снуюць тут людзі — старыя і малыя, хто за Нёман, хто з-за Нёмана. Перайсці ж уброд раку летам — адна асалода. I калі ў мужчын ёсць яшчэ сякі-такі клопат — падкасацца або скінуць нагавіцы, калі вада прыбудзе, дык жанчыны ў гэтых адносінах зусім шчаслівы народ. Падымуцца на хаду, колькі трэба, і храбра рушацца ўброд, не зважаючы, ці ёсць тут хто, ці не, глядзяць на іх ці не глядзяць. Часамі ж некаторыя смелыя і рызыкоўныя асабліва асобы, калі на беразе ёсць гледачы, сумыслу нарыхтуюцца брысці так, як бы тут вельмі глыбока і можна падумаць, што вада зойме па самыя пахі, хоць вышэй калена яна не даходзіць. Бывала, і жартамі перакінуцца ў такіх выпадках па сутнасці справы, а часам які-небудзь Гілёрык, чалавек сталых год, і заўвагу зробіць, выняўшы люльку з зубоў: «Апусціла б хоць ніжэй спадніцу»,— а сам пры гэтым сарамліва ўбок адвернецца. А калі яго закраналі смехам, то, каб у даўгу не быць, так адзавецца:

— Пацягнуць бы бясстыдніцу цыбуком, то шанавалася б. Казырыцца чорт ведае чым!

Па той бок Нёмана лугі ідуць, а за лугамі — лес і поле. Вярсты дзве будзе да поля. Ляжыць чорная грэбля ўпоперак лугу, адным канцом да ракі даходзіць, другім — у поле ўпіраецца. Вось гэта грэбля — бяда і гора мікуціцкае. Пакуль праедзеш яе — духі вытрасеш і кішкі збоўтаеш, а ў мокрае лета і каня ўгрузіш, і сам, як д’ябал, у гразі выкачаешся. I снасць ламалі тут, і жывёлу калечылі. Паганая грэбля, каб яе людзі не зналі, так жа ўелася яна ў косці.

Колісь тут, як расказваюць старыя людзі, праўда, самі яны не помняць, быў мост. I цяпер яшчэ сям-там па баках грэблі засталіся рэшткі паляў, і тырчаць яны з гразі, як згніўшыя зубы ў сківіцы. Мост гэты быў знішчаны ў часе Шведскага Палення. Жыве яшчэ ў памяці людзей вайна са шведамі. Нават імя сваё мае ў вуснах народа — Шведскае Паленне. Вось і спалілі тады шведы мост. Вялікія бойкі адбываліся тут. А над самым Нёманам, вышэй трохі сяла, ёсць курган-магіла. Размывае рака грудзі гэтай невядомай магілы, вымывае чалавечыя чарапы і старасвецкую зброю. I перадаюць мацяркі сваім дзецям аб гэтай страшнай часіне Шведскага Палення. Многа тады народу пабіта было, а будынкі папалілі. Людзі па лясах туляліся. I кідаліся шведы на хітрыкі. Гукалі ў лесе:

— Тацяна, Мар’яна! Выходзьце з лесу: шведы дадому паехалі.

I калі хто выходзіў на голас, таго забіралі і забівалі.

Тады і жывёла амаль уся перавялася. У Мікуцічах застаўся адзін толькі бык, а ў Сверынаве — карова. Сабралі гэтую пару людзі потым і аралі на ёй. Але нарэшце пакараў Бог шведаў за здзекі над людзьмі — асляпіў іх, і, збіраючыся ехаць верхам, яны садзіліся тварам да конскага зада. Тады іх пабілі.

Такая легенда звязвалася з грэбляю і з даўнейшым мостам, што быў на месцы яе.

Крайнім будынкам ад Нёмана супраць броду была старая карчма на высозным падмурку. Калісь гэта быў вір сялянскага жыцця, і не адна мікуціцкая душа захлынулася ў ім. З таго часу, як увялі манапольку, карчма заняпала, а потым згарэла. Але па старой прывычцы збіраўся тут народ, як на старадаўняе веча, дзе вырашаліся сялянскія справы і разважалі аб розных пытаннях мікуціцкага побыту.

Мікуцічане — народ грамадскі, любяць пагутарыць аб розных рознасцях: аб замежнай палітыцы, аб вайне, аб заработках, аб цяжкасцях жыцця, аб тым, што нешта на свеце робіцца і нешта гатуецца і што павінна нешта адбыцца, бо далей так жыць нельга. Прагавіта прыслухоўваліся да розных чутак, часамі выдумлялі іх і на гэтай аснове стваралі такія рэчы, што самі пачыналі палохацца іх, а потым самі ж дапякалі сябе смехам. Стаіць, бывала, грамада, а перад ёю за Нёманам, як нейкая гадзюка, ляжыць праклятая чорная грэбля, дыхнуць вольна не дае. Многа было аб ёй гутарак і сварак, калі справа заходзіла аб тым, каб яе паправіць. Бывала, так-сяк і збяруцца і падправяць сям-там, але такая рапарацыя мала давала карысці, і грэбля як была, так і заставалася іх бядою.

Праўда, не заўсёды грэбля з аднакаю сілай бунтавала сялянскія душы. Часамі аб ёй зусім нават забывалі, і толькі ў часе касьбы і жніва, калі трэба было ездзіць з вазамі, аб ёй думалі, яе пракліналі, з-за яе сварыліся. Жыла гэта грэбля і ў думках грамады і паасобных членаў яе. Жыла, як стрэмка ў целе.

Лабановіч не раз чуў размовы аб грэблі і скаргі на яе як з боку дзядзькі Марціна, так і з боку грамады. Не раз і сам хадзіў па ёй пехатою і ездзіў. Не раз перадрыжаў ён тут, везучы снапы ці сена, каб не абярнуцца з возам. У яго памяці абуджаліся легенда і розныя пабаюшкі, створаныя напалоханай фантазіяй цёмнага чалавека. Было на ёй, казалі, і страшнае месца, адкуль часамі выбягаў нехта ў чырвоным, з пугаю ў руках і шалёстаў па вушах таго, хто позна ехаў з поля.

Дзіўным здавалася Лабановічу, што такое вялікае сяло, як Мікуцічы, не можа справіцца з грэбляю. Ну, што б значыла сялянам адвесці, ну, тыдзень-два часу, каб адвінуцца і збыць гэтую злыбеду? Няўжо так цяжка грамадою выкапаць абапал грэблі канавы, падвезці пяску і камення, падняць яе, насыпаць, зараўняць, утрамбаваць. Пяску ж, куды ні павярніся, цэлыя горы. Каменнем завалены межы. Цэлыя рэчкі каменняў, паскіданых з поля, цягнуцца побач дарогі. I рабочых рук стае, і матэрыял пад рукамі, няма толькі такой рукі, што паставіла б сяло на грамадскую работу.

I вось гэтым летам, калі ў галаве Лабановіча спелі розныя праекты палепшыць людское жыццё, падняў ён раз пытанне аб грэблі сярод настаўнікаў свайго сяла. Чалавек з дзесяць сабралася ў гумне Іванка Перагуда. Сам Іванок ляжаў у сваім логаве, змяўшы нагамі даматканую коўдру і збіўшы падушку ў нейкі брудны камяк. Валасы яго, даўно не стрыжаныя, ускудлачыліся і, як купіна, ляжалі на падушцы. Настаўнікі размясціліся дзе папала. Каля пасцелі стаяў кволенькі столік, на ім было некалькі кніг, пустая папяровая скрынка ад гільз ды пара акуркаў. Іванок Перагуд карыстаўся славаю дзівака і філосафа. Асноўная формула яго філасофіі казала: «Плюй на ўсё і шануй сваё здароўе». Праўда, у яго было многа напускнога, і ён трохі фарсіў сваім дзівацтвам. Наогул жа быў добрым работнікам у школе і вясёлым чалавекам у кампаніі.

Сышліся тут розныя групы настаўнікаў. Старэйшыя вялі рэй, а маладыя толькі прыслухоўваліся ды падавалі рэплікі.

— I вось што цікава, і гэта трэба адзначыць, хлопцы,— гаварыў Міхась Лабада, настаўнік з пяцігадовым стажам.— Сярод нашых мікуцічан ніводнага злодзея няма.

Настаўнікі былі прыемна здзіўлены. I праўда, няма тут злодзея.

— Гэта, братцы, варта таго, каб залатымі літарамі занесці ў гісторыю нашага сяла,— азваўся прыяцель Лабады, Ігнат Курган.

— Так, гэта рэдкасць,— загулі галасы.

— Бо тут і ўкрасці няма чаго, і мікуціцкая галота няздольна выгадаваць злодзея,— азваўся са свайго логава Іванок.

Усе засмяяліся.

— Не, брат, стой! — з жарам выступіў Садовіч.— А Язэп Малюк...

— О ты, чорт! — нібы напусціўся на яго Курган.— Абедню псуеш. Ды што Язэп? Ён тут не жыве і ніводнага цвічка не ўкраў і, такім парадкам, не парушае агульнай чэснасці нашага сяла.

— Праўда! — падхапілі настаўнікі.

Язэп Малюк з’яўляўся ў Мікуцічах разы са два, а цяпер аб ім ніякіх чутак не было.

— Я вам раскажу пра Язэпа,— сказаў Курган.— Як быў ён тут апошні раз, паехаў з нашымі мікуцічанамі ў Панямонь. А ён чалавек спрытны, адзеты на гарадскі лад, манеры ў яго, як у пана. «Чый жа гэта такі?» — дзівяцца людзі. «А гэта наш — мікуціцкі»,— адказваюць мікуцічане. Рады яны, што іх чалавек такі спрытны. Аж праз некалькі хвілін злавілі Язэпа на кражы. Вядуць. «Хто ж гэта такі? Чый ён?» — пытаюцца людзі. Нашы мікуцічане адказваюць: «А чорт яго ведае, чый ён там».

Калі гутарка скіравалася на сяло, Лабановіч улучыў момант, каб перавесці размову на грэблю.

— Ведаеце, хлопцы, што? Вот мы тут успамінаем усякія, праўда, вельмі цікавыя, драбніцы. А варта было б грэблю наладзіць. Усім яна ў косці ўелася, і ўсе адчуваюць, што яе трэба наладзіць, так наладзіць, каб перастала быць стрэмкаю ў жыцці сяла... Давайце паднімем народ на работу!

Ён хацеў сказаць болей, што зрабіць добрую грэблю зусім не цяжка пры дружнай рабоце грамады, але трохі саромеўся старэйшых таварышаў і адчуваў сябе ў іх кампаніі не вельмі ўпэўнена.

— Ты што ж? Хочаш быць Оберлейнам? — запытаў яго Лабада.

— Не мяшайся ў жыццё,— заўважыў з бярлогу Іванок,— няхай яно ідзе, як ідзе. Плюй на ўсё і шануй сваё здароўе.

— Тут, брат, трэба ўмяшанне начальства, наказ строгі і сур’ёзны, а цябе ніхто не паслухае,— дадаў Курган.

— Распанелі вы і не хочаце пальцам паварушыць, каб зрабіць добрую справу,— жартам адказаў Лабановіч і сціх.

Гутарка павялася на іншыя тэмы, але яму было як бы трохі крыўдна за сваё выступленне. Ну, што ж? Ён зробіць гэта і без іх. Болей ён не чапаў ужо гэтага пытання, бо відаць было, што ніхто не прыдаваў тут сур’ёзнага значэння таму праекту, з якім ён так няўдала высунуўся.

Кожны, хто хацеў бы пагутарыць з мікуцічанамі, заўсёды знойдзе сярод іх уважных слухачоў, асабліва ў святочны дзень і ў пагоду. Падсядзь толькі да двух-трох чалавек на прызбе, толькі расчыні рот і скажы некалькі слоў, як зараз жа каля цябе пачнуць збірацца людзі, і праз паўгадзіны іх назбіраецца не адна сотня. Вось і на гэты раз каля хаты дзядзькі Базыля, на горцы, адкуль так добра відаць і брод і грэбля за Нёманам, сабраліся мікуціцкія сяляне. Між імі быў і Лабановіч. Гутарка зачалася з Палесся. Лабановіч расказаў некалькі смешных здарэнняў з цельшынскага жыцця, як палешукі свята згубілі і як яны прычашчаліся пасля споведзі.

Мікуцічане слухалі і смяяліся.

— Дык яны, падлы, дзікія,— заўважыў дзядзька Сымон.— Я раз бачыў іх. У Нясвіжы лесніка-палешука сустрэў. Валасы доўгія, бы ў папа. Узялі яго ды агалілі, як калена. Ото ж ён гараваў! Хапаўся за галаву і ўсё казаў: «Што ж мне зробілы? Як жа я пакажуса на родыму? Скажуць — таўкач, та і ўсэ».

— Але паміж імі і, скажам, намі, мікуцічанамі, ёсць многа падобнага і агульнага,— заступіўся Лабановіч за палешукоў.

— У чым жа? — пацікавіўся дзядзька Яхім.

— А вось у чым. Там, у Цельшыне, страшна гразі многа, не вылезці, праз вуліцу нельга перайсці ў мокрае надвор’е. Двары ж і вуліцы бярвеннем завалены. I нікому ў галаву не прыйдзе палажыць кладку каля хаты. Гаварыў я з імі аб гэтым не раз, а яны хоць бы што. «А,— кажуць,— мы ўжо да гэтага прывыклі, спрадвеку так у нас вядзецца». А вы ж паглядзіце — бачыце? — Лабановіч паказаў на грэблю.— Ці не тое самае?

— Верна, брат,— чуюцца галасы.

— Дык яна, падла, вялікая! Гэта не тое, што бервяно выкаціць з двара на вуліцу, каб палажыць кладку,— апраўдваецца дзядзька Сымон, не хочучы, відаць, у адзін рад з палешукамі стаць.

— Але праехаць з возам па грэблі гэта не тое, што прайсці пешкам па гразкай вуліцы.

— Што казаць! Вось дзе сядзіць яна, гэтая грэбля.— Дзядзька Базыль паказвае на горла.

— Вось я сумыслу і пачаў з палешукоў, каб пагаварыць аб грэблі. Папраўдзе, як гэта вы цярпіце да гэтага часу такое ліха, як наша грэбля? Такое вялікае сяло, столькі рук, столькі сілы! Кінуліся б гуртом — хто пяску падвёз бы, хто камянёў — імі поле, дарогі завалены,— хто выйшаў бы з рыдлёўкаю, хто з сякераю... Тыдзень часу, і грэбля была б як яечка.

— Каб жа гэта дружна ўзяліся,— гудзе голас.

— Гэта, брат, не так лёгка,— выступіў стары Сёмка, краснабай і заядлы курэц. Ён так прапах сосам, што яго можна было за паўвярсты носам знюхаць.

— Зрабі ты найлепшую грэблю, а выльецца вясною вада і сапрэ яе к чортавай матары.

Тут падняўся шум. Некаторыя стаялі за тое, што грэблю можна зрабіць вечную. Уся бяда ў тым, што народ на работу не падымеш, бо нядбайны. Другія даводзілі, што з гэтае грэблі толку не будзе. Тут мост рабіць трэба, лес вазіць, майстроў ставіць. Часамі завязвалася паміж некаторымі сварка: вось, напрыклад, Сцяцок — колькі працаваў на грэблі, а Гаронім туляўся, як сабака ад мух.

— Вы ніколі і не браліся дружна, грамадою, і не ведаеце, якая вы сіла ў дружнай грамадзе. Хто ж за вас рабіць будзе? I для каго вы будзеце рабіць?

— Мы гэта, брат, ведаем, ды вось рады не можам даць. Калі б прыехаў прыстаў з бізуном ды даў перцу, то паставіў бы ўсіх на работу,— кажа стары Гілёрык.

Мікуцічане гудуць. Выплываюць розныя крыўды, непаразуменні, успамінаюцца старыя прарэхі сялянскага жыцця, аб грэблі перастаюць зусім гаварыць.

Некаторы час Лабановіч і ў сяле не паказваўся, бо нейк прыкра было слухаць насмешкі сяброў.

XII

Канчалася лета.

На лугах ужо рассцілалася зялёнымі аксамітамі пяшчотна-кволая атава. Парыжэлі стагі. Збіраліся ў вырай буслы. Агорнутыя сіняватаю смугою, журботна пазіралі далечы і ніклі ў святле жнівеньскага сонца.

Пачалі раз’язджацца з летніх вакацый настаўнікі.

— Пажыў, брат, і годзе: збірайся на сваё седала! — У гэтым голасе восені чуваць нейкі смутак, а здаецца, так нядаўна яшчэ гучаў другі голас, радасны, свежы голас вясны: — Разгарні крылле, рушся з месца, ляці на прастор, жыві, як толькі ты здолен жыць.

Назначыў сабе дзень ад’езду і Лабановіч.

Дубейка пераслаў яму пошту, але таго пісьма, якога так прагна чакаў, аб якім так многа думаў і аб якім не гаварыў нікому, а толькі насіў у сваім сэрцы, не было і не было. I не будзе. Лета прайшло, прайшла і надзея. Ну, што ж? Пажартавала дзяўчына, а цяпер гэтыя жарты прайшлі; там, у глушы, дзе, апроч яго, нікога не было, можна было і з ім пажартаваць, пасмяяцца з яго, дурнога. Але такі канец, такі вывад спакою не дасць, не, не дасць!

Нядаўна прыйшоў казённы пакет — назначэнне ў Выганаўскую школу. Углядаўся Лабановіч у гэтае слова: якраз яно і падыходзіць яму. Проста аж нейк дзіўна трохі, бо ў гэтым слове чуецца як бы нейкае выгнанне. I чаму ў гэтым «выгнанні» чуваць сугучныя акорды яго сэрцу? Што выгнана з яго? Хто выгнаў?

Ён думаў і аб сваёй новай школе. I гэтая школа, і гэтыя Выганы, аб якіх ён ніколі раней не чуў, уплятаюцца ў яго жыццё, уяўляюцца ў тых няясна прывабных тонах-абрысах, што такія прыгожыя здалёк, але ніколі не супадаюць з рэчаіснасцю. I аднаго гэтага паэтычнага вобраза новага месца было мала. Пайшоў у Мікуцічы ў школу, каб знайсці на карце свае Выганы, паглядзець, якія там ёсць болей значныя пункты. Настаўнікі амаль усе раз’ехаліся, і ніхто не раскажа аб новай школе.

Зайшоў да Садовіча. Хацелася ж з прыяцелем падзяліцца навіною. Садовіч таксама чакаў назначэння. Нечакана спаткаў Лабановіч там і другога свайго таварыша па семінарыі, Янку Тукалу. Гэта быў замкнуты ў сабе юнак, круглагаловы, бялявы, з задраным трохі ўгору носам і шэрымі вачамі. У семінарыі ён трымаўся ўбаку ад сваіх таварышаў і ўсё нешта думаў. Што займала яго мыслі, ён нікому не гаварыў. У яго душы, відаць, адбываўся нейкі балючы працэс, і ён перажываў гэта моўчкі, патаемна. Часамі ўдавалася яго разварушыць, і тады ён рабіўся вясёлым, жартлівым, здольным усіх захапіць сваімі жартамі і смяяўся такім заразлівым смехам, што нельга было не паддацца яму.

Выпадкам Тукала адкрыў у сабе адну ўласцівасць. Было гэта на другім курсе. Тукала заўсёды быў каротка астрыжаны. Валасы ў яго былі жорсткія, стаялі тырчаком. Раз, кладучыся спаць, знімаў ён суконную кашулю. Шаргануўшы ёю па валасах, ён пачуў нейкі дзіўны трэск і зацікавіўся. Шаргануў яшчэ раз, зноў пачуўся той жа трэск.

— Гэй, хлопцы,— гукнуў ён, накрыўшы галаву кашуляю,— ідзіце сюды — у мяне, аказваецца, не галава, а машына электрычная!

Вакол Янкі збілася чалавек з дваццаць семінарыстаў. Затаіўшы дыханне, слухалі трэск у яго валасах, калі па іх шоргала кашуля, а потым заліваліся дружным рогатам.

— Плаціце, пся маць ваша, грошы,— смяяўся і сам Янка, забаўляючы таварышаў.

I вось гэты самы Янка Тукала стаяў цяпер каля гумна, дзе пасяліўся на лета Садовіч.

— Янка! Ты ж гэта адкуль узяўся? — здзівіўся Лабановіч і патрос Янкаву руку.

— Дзён майго вандроўніцтва сто сорак,— нейкім біблейным тонам адгукнуўся Тукала.— Абышоў я чатыры ветры зямлі, узважыў чалавечае жыццё і знайшоў, што яно падобна быдлячым ляпёшкам, параскіданым па выганах.

— Бадай жа ты згарэў са сваім вывадам,— смяяліся яго сябры.

— Га-га-га! — рагатаў Садовіч.— Ты ведаеш,— звярнуўся ён да Лабановіча,— ён жа святым хацеў быць — на Валаам ездзіў Бога шукаць!

— Не можа быць!

Янка вінавата пасміхаўся і не пярэчыў. Лабановіч і Садовіч пазіралі на яго і рагаталі.

— Чаго вы рагочаце, вельзевулавы дзеці?

— Бадай жа ты скіс, Янка! Святым хацеў зрабіцца!

— Чхаць я хачу на святых — баста! Не знайшоў я праўды і болей шукаць яе там не буду. А цяпер помсціцца пачну. Сцеражыцеся, багі, бедната гуляе,— перайначыў ён верш Нікіціна.— Жыў я, браткі, адзін. Глуш, нікога няма, часу многа. Начытаўся я ўсялякай душазбавеннай дрэні, і пацягнула мяне пад царкоўныя сцены, у кусты сівабародага Іеговы. Пасціў, брат, збіраў грошы, каб на Валаам паехаць. А скончыў я тым, што, вярнуўшыся, прынёс такую ахвяру святым у асобе Мікалая Угодніка, якой ніякі жрэц на свеце не прыносіў.

I расказаў аб непатрэбстве, якое зрабіў ён перад абразом Мікалая Цудатворца.

— У цябе, брат, усё крайнасці, няхай ты згары,— заўважыў са смехам Садовіч.

— Трэба ж нейкі падрахунак падвесці пяройдзенаму кругу і тычку паставіць,— смяяўся Янка.— Не, браткі, цяпер я хачу жыць іначай. Годзе гэтага лайдацтва. У іншыя гарызонты перавяду я вочы свае. Перш за ўсё — месца перамяніць трэба, хоць з другога боку — не месца красіць чалавека, а чалавек месца. Я хачу Басавым суседам быць, а яшчэ лепш — у адну школу з кім-небудзь з вас папасці, бо калі я адзін, я зноў нейкае глупства зраблю — натура мая такая сабачая. Думкі ўсё нейкія ў галаву лезуць.

— А я, хлопцы, пераведзены ў другое месца,— пераняў Янку Лабановіч,— у Выганаўскую школу.

— Цябе ўжо, як нейкую жывёлу, пагналі на выган,— пажартаваў Янка.

— Гэта, напэўна, святы Мікалай памыліўся і замест цябе мяне пакараў.

— Ён яшчэ, глядзі, і мне каб фефару не задаў. Чорт яго, брат, ведае.

Пажартавалі трохі сябры, а потым пачалі гаварыць аб сваіх школах, пераводах, аб сваіх адносінах да так званай інтэлігенцыі, з якою прыходзілася жыць.

— Можа, яны шчаслівейшыя за нас, усе тыя, што ў карты гуляюць і гарэлку п’юць? Ім гэта люба, у гэтым іх радасць, і яны ніякіх чартоў знаць не хочуць. А я дык і піць не хачу — праціўна! Карты не горнуць мяне, а дзяўчаты хоць і хіляць, але я з сваім «імбрычкам»,— так назваў Янка свой нос,— саромеюся паткнуцца да іх. Мне ўсё здаецца, што яны смяюцца з мяне. Што ж мне рабіць? — пытаў Янка. Сур’ёзнае і жартлівае перамешвалася ў яго прамове.— Я пачынаю думаць, што да ўсяго трэба падыходзіць з нейкаю меркаю, але гэтай меркі ў мяне няма. Сёння яна — мерка, а заўтра — глупства, і я сам адмяняю яе сваёй уласнаю рукою. Я кідаюся ад аднае тэорыі да другой, бяруся за адно, хапаюся за другое і ўсюды адстаю. Чытаеш адну кнігу, здаецца — тут праўда. Возьмешся за другую і з ёю згаджаешся. Цяпер вось захапіўся Ніцшэ «Так казаў Заратустра», і мне хочацца быць «надчалавекам», чорт вазьмі! А калі строга падумаць, то выходзіць, што ты проста чалавек з пакалечанымі семінарскім выхаваннем мазгамі. А аб вас я не адважваюся гаварыць гэта, хоць і вы, напэўна, такія ж хісткія, як і я, я — дрэва ў полі, што хіліць галіны туды, куды вецер дзьме.

— Ну, гэта — вельмі песімістычнае прызнанне, Янка,— азваўся Садовіч.

— Янка, дарагі! Руку, брат!

— Ты, значыцца, згаджаешся са мною? — і Янка са здзіўленнем паглядзеў на Лабановіча.

— А ні на валасок,— адказаў Лабановіч,— дый у чым з табою згаджацца? Ні да якога ж заключэння ты не прыйшоў, ты толькі паказаўся з новага для мяне боку. Але я люблю цябе за пакуту тваю, як гэта сказана ў Дастаеўскага, за тое, што ты не стаіш на месцы, што ты мітусішся, праўды шукаеш і «хочаш свае пагібелі» — так жа казаў Заратустра. Няхай мы — тыя дрэвы ў полі, што стаяць пад ветрам, няхай нахіляюцца галіны ў той бок, куды дзьме вецер. Але ж ветры веюць з розных бакоў, і галіны хіляцца і туды і сюды. Аднак здаровае, моцнае дрэва будзе стаяць роўна, а галіны яго больш нахіляцца ў той бок, адкуль свеціць сонца. Штука ж уся ў тым, як намацаць галінамі гэтае сонца.

— Ты ўжо, я чуў, намацваў «галінамі сонца», калі думаў падняць мікуцічан зрабіць грэблю? — запытаў, смеючыся, Янка.

— Дык і ты намацваў гэтае самае сонца, калі думаў знайсці яго ў валаамскіх манастырах! — заступіўся за Андрэя Садовіч.

— Падняць сяло, зрабіць добрую грэблю, па-мойму, у тысячу разоў важней, чым блытацца пад кустамі сівабародага Іеговы, як ты казаў. Але я цябе за гэта не асуджаю і не смяюся. А што не ўдалося падняць сялян, каб зрабіць самім жа ім карысную работу, то гэта не значыць яшчэ, што іх наогул не падымеш і падымаць не трэба: не падняў цяпер, падымеш потым. Ды брацца за гэта трэба, можа, нейк трохі не так. Неабходна лічыцца з тым, што народ, малакультурны, кансерватыўны, не ўмее цаніць сваіх грамадскіх інтарэсаў і не прывык выступаць грамадою. Але ж яму трэба гэта гаварыць, будзіць яго, катурхаць. I, па-мойму, гэта ёсць наш абавязак... Але што казаць аб народзе, калі настаўнікі не разумеюць гэтага!

— Праўда, брат,— сказаў Садовіч.— Народ наш спіць, воля яго спаралізавана, у яго многа нянек, апекуноў, з яго рук выбіта ўсялякая ініцыятыва... Вось дзе карэнне яго бяды... Я, хлопцы, вельмі задаволены, што мы спаткаліся і пагаварылі. Праўда, мы, як у лесе; ходзім вобмацкам, як сляпыя. Мы павінны перш за ўсё шчыльней адзін аднаго трымацца, каб разам выбіцца на нейкую дарогу, павінны падганяць самі сябе, каб не заснуць і не ўгразнуць у балоце. Я цвёрда намерыўся тут застацца. Янка будзе маім блізкім суседам. Вось шкада толькі, што ты, Андрэй, забіўся ў гэтае Палессе.

— З вамі я чуюся весела і пайду на што хочаце,— разышоўся Янка.— Богу не паддамся і з цара гатоў карону здзіраць. У мяне, браткі, і сны бываюць цікавыя. Я ўсё збіраюся запісаць іх у навучанне патомкам.

— Ну, што ж? Будзем пісаць пісьмы, дзяліцца сваімі думкамі і не губляць адзін аднаго з вока,— перапыніў Янку Лабановіч.

— Дык давайце заключым трыумвірат! — крычаў Янка.

— Давайце!

I сябры з запалам паціснулі адзін аднаму рукі ў знак свайго саюзу.

На карце ў школе Лабановіч не знайшоў свайго новага месца.

«Напэўна, яшчэ большая глуш, як Цельшына»,— думаў ён.

Дасталі «Памятную кніжку Мінскай губерні», дзе звычайна былі адзначаны ўсе ўстановы і школы. У кнізе значылася і Выганаўская школа, што трохі ўсцешыла і заспакоіла маладога настаўніка, але дакладнага адраса не было. Адно толькі дазнаўся Лабановіч: ехаць трэба ў Пінск, а ўжо адтуль дабірацца да школы.

Напярэдадні ад’езду пайшоў Лабановіч у лес, каб апошні раз агледзець свае грыбныя абходы і развітацца з імі.

У лесе было зусім ціха. Скрозь галінкі выносных хвоек прабіваліся цёплыя косы вераснёўскага сонца. Пажоўклыя калюшкі без шуму ападалі на дол, ледзь зачэпіш галінку. Дзесь у небе закрычалі жураўлі, шыбуючы ў вырай. Лабановіч адчуваў нейкую мяккую журботу, навеяную і цішынёю лесу, і гэтым заміраннем жыцця. I розныя думкі, лёгкія, як цені хваёвых галінак, журботныя, як курлыканне журавоў у небе, снаваліся ў яго сэрцы.

Было чагось шкада, як бы нейкая страта напаткала яго. Думаў аб сваім новым месцы, складаў план жыцця і работы там. Успаміналася Цельшына. Цяпер яно нейк адыходзіла ад яго, ахіналася змрокам, рабілася пустым і чужым, бо не было там таго мілага вобраза, што даваў жыццё і радасць. Гэты вобраз неадступна хадзіў з ім па лесе, адганяў іншыя думкі, змушаючы думаць аб сабе. I словы Ядвісі: «Калі вы мяне пацалуеце, то, клянуся памяццю мацеры, я кінуся пад машыну» — ніяк не забываліся, і сама яна, як жывая, стаяла ў яго ўвесь час перад вачамі.

На другі дзень на захадзе сонца запрог дзядзька Марцін чорнага коніка, якога празваў за жвавасць «Ножыкам», каб завесці пляменніка на станцыю. Невялічкі чамадан быў загадзя зложаны, сабраны ў дарогу.

— На добры лад, дык і каня запрагаць не варта было б,— казаў Лабановіч, паважваючы ў руцэ чамадан.

— Навошта ж, сынок, ты будзеш трапаць ногі? Не звярэдзіцца конь, гуляе цяпер.

Пакінуў Лабановіч грошы на дарогу, як заехаць, а рэшту, рублёў сем, аддаў мацеры.

— Прышлі ж, сынок, ліст, заехаўшы, як ужо будзе табе паводзіцца там.

Пацалавала маці сына і слёзы выцерла.

— Ну, Якуб, бывай, брат, здаровы! На другую зіму да сябе забяру цябе. Добра?

— Добра,— кіўнуў галавою Якуб.

Маці стаяла на двары і праводзіла вачамі фурманку, што шыбавала ў бок лесу. Лабановіч азірнуўся, памахаў шапкаю мацеры і сёстрам, кіўнуў ім здалёк галавою. Яшчэ раз азірнуўся назад, як пад’язджалі да лесу. Мільгнуў хутарок са сваім алешнічкам, мільгнуў і схаваўся.

Частка другая - На новым месцы

XIII

Поезд падыходзіў пад Пінск.

Яшчэ не бачаныя краявіды Пінскага Палесся, залітыя святлом вераснёўскага сонца, атуленыя тонкаю павалокаю сінечы, поўныя своеасаблівага хараства, першабытнай дзікасці, мяккасці тонаў і нейкай адвечнай задумлёнасці, вынікалі перад Лабановічам, захаплялі сваімі чарамі, неасяжнымі прасторамі зямлі і роўняддзю паземаў, што зліваюцца з небам ці хаваюцца за цёмна-сіняю стужкаю бясконца далёкіх лясоў. А на гэтай роўнядзі вынікалі палескія вёскі, дзе пад стрэхамі будынкаў высока ўзнімаліся вязы, ліпы і клёны, абсыпаныя золатам восені. Бліскучым срэбрам вывіваліся рэчкі ў нізкіх берагах, раскрываліся шырокія разлогі балотных нізін, заросшых дзікаю травою, аерам і чаротам. Па гэтых дрыгвяных балоцінах, дзе, здавалася, і вады не было, прапіхаліся з чаўнамі рыбакі-палешукі ў сваёй самабытнай вопратцы і шыракаполых капелюшах. Месцамі рассцілаліся цэлыя плошчы жоўтых пяскоў, ашлякованых кучаравымі маладымі хвойкамі. Малюнкі борзда знікалі, замяняліся новымі, і не было калі спыніцца на іх, бо поезд імчаўся вельмі шпарка, мінуўшы апошні раз’езд перад Пінскам.

Пасажыраў у вагоне было нямнога, і Лабановіч пераходзіў ад аднаго акна да другога, каб разгледзець гэтую мясцовасць і хоць прыблізна адгадаць, дзе яго новая школа. У вагоне ён распытаўся аб сваіх Выганах у тутэйшых людзей. Аказалася, што яго новае месца ў пяці вярстах ад Пінска, і гэта вельмі ўзрадавала маладога настаўніка. I яшчэ даведаўся ён, што воласць ад школы зусім блізка. Яму тут і дараду далі, як даставіцца да Выганаў. Для гэтага трэба толькі трапіць на Каралінскі рынак, а там, напэўна, будуць выганаўскія сяляне і за вельмі сходную цану, а то і проста дарма завязуць яго на самае месца.

I гэты ясны дзень, і гэтыя краявіды, поўныя паэзіі, і гэтыя весткі аб новым месцы, сабраныя ў дарозе,— усё гэта памацняла той добры настрой, з якім пад’язджаў Лабановіч да Пінска. З яго знімаўся цяпер і непакой і клопат знайсці сваю школу, дабрацца да яе.

З чамаданам у руках паціснуўся ён на станцыю ў густым патоку людскога тлуму. Прайшоў багатую і прыгожую залу першага класа, прайшоў з выглядам чалавека бывалага, для якога ўсё гэта прыгоства і раскоша як бы былі самымі звычайнымі рэчамі, хоць не мог не заўважыць усю неадпаведнасць свайго ўласнага адзення, у дадатак з гэтым танненькім чамаданчыкам, з убранствам залы і тае шыкарнае публікі, што так важна сядзела за пышнымі сталамі. Усё ж ён пачуваўся як чалавек, папаўшы не на сваё месца, яго ўласная асоба здавалася тут занадта мізэрнаю і нязначнаю. Вось чаму ён пачаў шпарчэй праціскацца, трымаючыся больш каля сцяны, каб не замінаць нікому, каб не вярнуў яго назад гэты высокі і грозны швейцар у бліскучых галунах. I толькі прайшоўшы залу і апынуўшыся ў калідоры, уздыхнуў ён лягчэй. Цяпер перад ім стаяла задача: знайсці Каралінскі рынак. Горада ён не ведаў, бо даводзілася быць тут першы раз. Хвіліну пастаяў на ганку перад пад’ездам, дзе тоўпіліся вознікі, стараючыся перахапіць пасажыраў.

«Лепш будзе ўзяць возніка»,— падумаў Лабановіч. Зрушыў з месца, выбраў возніка пабядней і загадаў ехаць на Каралінскі рынак, што быў на другім канцы горада.

Праехаўшы некалькі вуліц і завулкаў, вознік спыніўся — тут і ёсць Каралінскі рынак. Не спяшаючыся і разглядаючыся, пачаў Лабановіч хадзіць па рынку, шукаючы сялянскіх падвод. Сям-там пападаліся тыповыя постаці палешукоў і паляшучак, надзвычайна паважных і нават гордых, бо яны так зняважліва паглядалі на ўсё, што не было палешуком, і не надта ахвотна ўступалі ў размовы, якія не мелі беспасярэдніх адносін да іх уласных персон. Па іх думцы, хто не паляшук, той басяк або проста жулік.

— Скажыце, будзьце ласкавы,— зварачаўся настаўнік да некаторых сялян,— ці не ведаеце, дзе б тут знайсці каго з выганаўскіх?

Запытаны паляшук разважна падымаў вочы на настаўніка, аглядаў яго і адказваў не адразу. I з гэтага адказу часамі не выплывала ніякай пэўнасці — буркне, каб адвязацца. Але, разглядзеўшы Лабановіча і нешта разважыўшы, часамі гэты ж паляшук, зноў спаткаўшы яго і даведаўшыся, што гэта настаўнік, расказваў ужо болей падрабязна, дзе спыняюцца выганаўцы, дзе іх можна знайсці. Аказалася, што сёння іх тут зусім не відаць было.

Патупаўшы па рынку і не знайшоўшы нікога з Выганаў, Лабановіч старгаваў за рубель возніка. Хоць заплаціць прыходзіцца дорага, затое ж ехаць будзе выгодна.

Рысорная павозка, мінуўшы брукаваныя траскія вуліцы, мякка пакацілася па гладкай пыльнай дарозе, дзе пападаліся часамі прыгожыя адзінокія ліпы і цэлыя купы разложыстых вязаў каля паселішчаў, параскіданых досыць густа ўбаку ад дарогі.

Лабановіч уважна прыглядаўся да ўсяго, што пападала ў поле зроку, стараючыся заўважыць кожную драбніцу, як бы гэта мела для яго нейкае надзвычайна важнае значэнне. I гэтая мясціна яму адразу спадабалася. Зямля навокал была добрая, ураджайная, і народ, відаць, жыў тут заможна. А надвор’е стаяла ціхае, яснае. Хоць дзень ужо змяняўся надвячоркам, але было яшчэ досыць горача. Неба, злёгку агорнутае танюсенькаю белаватаю павалокаю, як бы шоўкаваю кудзелькаю, здавалася, ніжэй нахілілася над гэтымі паземамі, каб папесціць іх пацалункамі сонечнага святла.

Мінуўшы прыдарожны слуп з дзяржаўным гербам і табліцаю, дзе значылася: «Вёска Выганы, двароў 73 (прычым нейкі жартаўнік сцёр літару «д» у слове двароў), мужчын 269, жанчын 284», вознік спусціўся з горкі і павярнуў направа. Зараз жа за Выганамі на шырокім пляцы, што раздзяляў дзве вёскі, Выганы і Высокае, паказалася школа, прыветна бялеючы шырока раскрытымі аканіцамі. Лепшай пазіцыі для яе, як паміж дзвюх невялічкіх вёсачак, здаецца, нельга было і знайсці. Досыць вялікі прышкольны агарод, праўда, незасеяны і запушчаны, прымыкаў да плятня казённага ляснічага. Уздоўж плятня цягнуўся цэлы рад высачэзных вязаў, аддзяляючы прыгожы парк ляснічага ад школьнага пляца. Лявей гэтага пляца раскінулася вёска Высокае, дзе з-за дрэў весела выглядалі акуратныя чаротавыя стрэхі сялянскіх хат і клуняў. Ніжэй школы, на адной з ёю лініі, выглядалі з-за саду дзякова сядзіба і царкоўны дом, дзе жылі цяпер дзве папоўскія сястры, якіх абмінула замужства, хоць надзеі на яго яны яшчэ не трацілі. У кроках ста ад школы прасторны пляц-выган досыць крута спускаўся да рэчкі Піны, за якою ляжалі неасяжныя прасторы балот, дзе рос густы і незвычайна высокі чарот. Зарэчная балотная роўнядзь злівалася з небам і, здавалася, не мела канца-краю.

Усе гэтыя малюнкі абегла мільгануліся перад вачамі настаўніка, але не было калі затрымацца на іх з тою ўвагаю, якой справядліва яны заслугоўвалі, бо вознік спыніўся перад прасторным школьным ганкам.

Лабановіч саскочыў з павозкі і ўзбег на ганак. Дзверы былі замкнёны, на стук ніхто не азваўся, але вокны ў кватэры настаўніка былі расчынены насцеж. Заліты сонцам пакойчык выглядаў вельмі прыветна. Адтуль пахла свежаю фарбаю. Пад вокнамі ляжалі кучкі друзу. Відаць, тут быў нядаўна рамонт і яшчэ не паспелі зрабіць парадку.

— Пастойце трошкі,— сказаў Лабановіч да возніка, а сам пабег у двор, каб зайсці ў школу другім ходам.

Каля дзвярэй кухні стаяла замурзаная дзяўчынка гадкоў пяці і здзіўленымі вочкамі пазірала на незнаёмага чалавека. На дзвярах вісеў замок.

— А дзе твая маці? — запытаў дзяўчынку Лабановіч.

Дзяўчынка правяла па носе каравым рукавом.

— Пайшла да паненак,— адказала яна і кіўнула галавою ў бок папоўскага дома.

— А мама твая тут жыве?

— Эге!

— А бацька твой дзе?

Дзяўчынка пазірала на настаўніка, не ведаючы, што адказаць на гэтае запытанне.

— Ты, можа, паклічаш маму?

— Яна, мусіць, на сяло пайшла,— прамовіла разважліва дзяўчынка. Відаць, ёй не хацелася шукаць маткі, ці яна проста добра не ведала, куды тая пайшла. Яна адвярнулася ў другі бок, перастаўшы цікавіцца незнаёмым чалавекам, а можа, каб паказаць, што гаварыць тут болей з ёю няма чаго, і заспявала песеньку.

Лабановіч пайшоў назад, раздумваючы, што рабіць далей. Выйшаўшы з двара школы, ён заўважыў новую асобу. Каравы стары чалавек стаяў каля возніка. Угледзеўшы настаўніка, гэтая асоба ў заношаным паліце на гарадскі лад, доўгавалосая, з неахайным хмызам на твары накіравалася ў бок Лабановіча.

— Педагог? — развязна запытаўся незнаёмы чалавек, асвяціўшы свой хмыз усмешкаю, і падаў руку.

— Так, я назначаны сюды настаўнікам,— адказаў Лабановіч, падаючы руку.

Далонь і пальцы ў незнаёмага чалавека былі нейк ненатуральна вывернуты і напаміналі лапу вялізнага крата.

— Ну, будзем знаёмы: ваш сусед, псаломшчык Бацяноўскі.

Нельга сказаць, каб Лабановіч быў вельмі здаволены такім суседствам: дзяк быў занадта каравы і апушчаны і ў яго твары было нешта такое, што не гарнула да гэтага чалавека.

— Дык як ваша прозвішча? — запытаў дзяк.

— Лабановіч.

— А вы, можа, з духоўных? — цікавіўся далей дзяк.

— Не, я другой пароды.

— З семінарыстаў?

— Скончыў настаўніцкую семінарыю.

— А вы разумееце царкоўныя спевы?

Гэта распытванне пачынала злаваць настаўніка, тым болей што яго чакаў вознік і ён не выясніў яшчэ, як увайсці ў школу. I на апошняе запытанне ён адказаў:

— А вось зачынайце «Іжэ херувімы», дык я вам зараз падцягну.

— I нотнае ведаеце? — не адставаў дзяк.

— Калі трэба, дык і па нотах заспяваю.

— Вось гэта добра! — зарадаваўся дзяк.— Айцец Мікалай прасіў інспектара назначыць сюды такога настаўніка, каб мог наладзіць царкоўны хор.

Гэта было зусім не пад густ Лабановічу, бо па часці царкоўных спеваў ён чуўся вельмі нямоцна, як і наогул у гэтай галіне мастацтва.

— Скажыце, калі ласка,— перапыніў ён дзяка, бо той яшчэ хацеў паставіць нейкае пытанне,— як знайсці тут воласць?

— А вот праехаць сялом на той бок — вярсты не будзе.

— Ну, то бывайце здаровы!

Пакланіўся дзяку і крута павярнуў да возніка.

— Праедзем у воласць!

Яны паехалі, а Бацяноўскі пазіраў услед і ківаў галавою. Відаць, настаўнік не спадабаўся дзяку, бо як жа асмеліўся сказаць яму, старому чалавеку, зачынаць тут, на выгане, «Іжэ херувімы»? Трэба будзе пагаварыць з а. Мікалаем.

У сваю чаргу сустрэча і размова з гэтым заскарузлым дзяком трохі папсавала настаўніку яго добры гумор. Асабліва не спадабалася яму, што а. Мікалай прасіў інспектара назначыць сюды спевака. Ён падумаў аб а. Мікалаю: «Што гэта яшчэ за тыпус такі? I прыйдзецца ж да яго зайсці гэтымі днямі». Але ўсё гэта хутка згладзілася, сцерлася з памяці, і ён з вялікаю зацікаўленасцю разглядаў двары тутэйшых сялян. У сяле была адна толькі вуліца, а будынкі далёка цягнуліся ў глыб двароў. Мінулі цэркаўку і новы папоўскі дом. Яшчэ праехалі некалькі двароў і павярнулі да валаснога праўлення.

На ганку перад зборняю спаткаў Лабановіча валасаты стораж дзед Піліп. Гэта быў каржакаваты, крэпкі і ўвішны яшчэ старычына з доўгім чырвоным носам і вострымі, пранізлівымі вачамі.

— Дзень добры, дзеду!

— Дзень добры, панычу!

— Можна пабачыць пісара?

— У канцылярыі паныч сядзіць. А вы ж хто будзеце? — запытаў дзед.

— Настаўнік вашай школы.

— А, дык гэта паныч — настаўнік!?

Дзед Піліп, здавалася, зарадаваўся, што прыехаў настаўнік. Ён прыветна засмяяўся і, як нейкаму даўно чаканаму госцю, шырока расчыніў дзверы.

— А наш паныч такі казаў, што павінен скора прыехаць новы настаўнік. Вось вы і прыехалі.

«Цікавы дзед»,— думаў Лабановіч, разглядаючы самабытную постаць дзеда Піліпа.

— Дайце ваш чамадан, я занясу яго ў пакой для прыезджых.

Дзед узяў чамадан з рук настаўніка, паказаўшы рукою на канцылярыю.

XIV

Прайшоўшы прасторную зборню, чыста падмеценую, але ўсё ж брудную, бо на падлозе было не менш як на корх засохшай гразі, нанесенай сюды з усіх канцоў воласці, Лабановіч адчыніў дзверы ў канцылярыю. Гэта быў светлы і таксама прасторны пакой, разгароджаны балясамі, за якімі стаяў доўгі стол, абіты цыратаю. Над ім са сцяны пышліва схіляліся строгія, размалёваныя цары і царыцы ў пазалочаных рамах. За сталом сядзелі дзве асобы. Памочнік пісара быў яшчэ зусім малады бязвусы хлапчук з маленькімі шэрымі вочкамі, хітрымі і трохі насмешлівымі. Белая манішка і прылізаныя валасы казалі аб яго зухаватасці, а хітрыя вочкі і жулікаватая ўсмешка сведчылі аб здольнасцях вывуджваць грыўні і саракоўкі з паляшуцкіх кішэняў. Другая асоба — сам пісар, таксама малады, але больш сталы. У пісара былі чорныя вусы, праўда, кароткія, і рэзка азначанае месца барады, заросшае кароткаю густою шэрсцю, невялікі задзёрты нос і прыплюшчаныя блізарукія вочы, прыкрытыя цёмнымі акулярамі. Пісар сядзеў, нізка спусціўшы ў паперы галаву, і нешта пісаў.

Лабановіч спыніўся каля балясаў і прывітаўся.

Памочнік спыніў работу, кіўнуў настаўніку галавою і чакаў далейшага выяснення справы. Пісар не адрываўся ад папер.

— Выбачайце, што я перабіваю вам работу,— загаварыў Лабановіч і адрэкамендаваўся.

— А-о-о! — азваўся тады пісар, борзда ўстаючы і праводзячы настаўніка за балясы. Тут ён падаў крэсла і папрасіў Лабановіча сесці.

— Школа мая аказалася замкнутаю з усіх канцоў, і я ніяк не мог туды ўвайсці. Прыехаў да вас, каб навесці спраўкі. Дзе ж мне прыпыніцца?

Пісар засмяяўся.

— I школа, кажаце, ёсць, а спыніцца няма дзе. Ну, нічога, усё будзе добра.

— Раз ужо заехалі да нас, то ўсё роўна як Хрысту за пазуху папалі,— у тон пісару дадаў памочнік.

— За пазухай не надта ўжо цікава сядзець,— засмяяўся Лабановіч.— А ў школе, здаецца, рамонт быў?

— Быў, быў! Я пастараўся ўжо адштукаваць вам кватэрку на пяць з плюсам.

Пісар, як відаць, стараўся пусціць трохі пылу ў вочы і ўсе важныя мерапрыемствы ў значнай меры прыпісваў сабе. Калі ён гаварыў, дык нейк падціскаў губы і дробненька трос галавою. Пісарскае самахвальства адразу кідалася ў вочы. Каб яшчэ больш заахвоціць яго, Лабановіч тут жа падзякаваў і пахваліў яго за добрыя адносіны да школы, зазначыўшы, што такіх слаўных пісароў не надта многа на свеце.

— Ну, што вы кажаце? — Адразу відаць было, што гэта пісару спадабалася.— У нас з настаўнікам заўсёды былі самыя лепшыя адносіны, школа ад нас ні ў чым не цярпела,— важна сказаў пісар і патрактаваў Лабановіча папяросаю.

— Дайце ўжо і мне пусціць дым з прычыны такога важнага здарэння,— працягнуў руку да пісаравых папярос памочнік, бо звычайна пісар ухіляўся частаваць яго папяросамі, хоць і быў лібералам.

Лабановіч зноў пачаў гутарку:

— А пры школе ж, здаецца, жыве хтось?

Пісар і памочнік зірнулі адзін на другога і нейк хітравата-памаўзліва пасміхнуліся.

— Жыве там... старожка.

— Дык гэта, мусіць, яе дзяўчынку бачыў я там каля кухні?

Пісар выпускае дым і адначасова выдае скрозь прыцятыя губы нейкі спецыфічна свой гук «псс», трасучы галавою.

— Так, гэта яе дачка Юста, а скора і... сын будзе... напэўна, сын, мяркуючы па бацьку.

Пісар і памочнік зноў пераглядаюцца і смяюцца.

— Мітрафан Васільевіч не павінен даць маху,— дадае памочнік, і маленькія вочкі яго амаль зусім засланяюцца смехам.

Лабановіч глядзіць на іх, дагадваецца аб нейкай раманічнай гісторыі. Ён адчувае, што гэта гісторыя стане зараз вядома.

— А хто такі Мітрафан Васільевіч?

— Гэта ваш папярэднік.

— А... Ну, цяпер я ведаю, у чым тут справа.

— Нашкодзіў, а сам у Пінск уцёк.

I пісар зноў пачаў смяяцца.

Нецікава было весці далей гутарку ў гэтым тоне і калупацца ў людскім брудзе. Лабановіч рад быў бы сядзець цяпер у сваёй школе. Хацелася асталявацца там і пачаць нешта рабіць, разабраўшыся ў новай абстаноўцы.

Дні тры Лабановічу ўсё ж такі прыйшлося пабыць у воласці на кватэры пісара, пакуль школа прыводзілася ў парадак. Праўда, няшмат патрэбна было, каб зрабіць гэта: выслаць некалькі жанчын памыць падлогу ды прыбраць друз каля школы. Усё гэта абяцалі выпаўніць на гэтых днях. Астаноўка была толькі за старастам Бабічам, які павінен быў выправіць на работу жанчын. Але стараста займаўся дзесь іншаю справаю.

Гэтыя дні Лабановіч жыў і сталаваўся ў пісара. Ён быў чалавек халасты, гасцінны. Пры ім жыла старая маці. Родам яны былі са Случчыны і Лабановіча лічылі сваім чалавекам. Апрача таго, старэйшы пісараў брат быў таксама настаўнікам на Піншчыне.

Будынак валаснога праўлення стаяў на горцы над самаю Пінаю. Адгэтуль адкрываецца надзвычайна шырокі і прыгожы від на зарэчную частку. Каля самага сяла праходзіць шырокая дуга ракі. Яе хутчэй можна прыняць за затоку, а не за самую рэчку, бо вада цячэ вельмі ціха. Круглыя зялёныя лопухі купаюцца ў ёй, калышацца расянка на тонкіх доўгіх ніцях-сцяблінах.

Адхонны бераг Піны застаўлен чаўнамі і чайкамі-душагубкамі. Быстра слізгацяць душагубкі па люстранай вадзе пад лоўкімі ўзмахамі вёсел прывычных палешукоў і паляшучак. Вось з-за рачных заваротаў выплываюць рыбакі са сваімі снасцямі; сур’ёзныя, павольныя постаці. Селянін-гаспадар шыбуе з таго берага, з душагубкі звешваюцца махрастыя пукі чароту і жмуты жорсткай асакі. Гоніць чайку грабец. На другім канцы сядзіць са стрэльбаю паляўнічы. Зоркія вочы пільна ўглядаюцца ў лінію дугі каля берага. А сярод гэтай драбязы чаўноў і душагубак цісне павольна паважны «дуб» з рознымі таварамі і прадуктамі.

За шырокаю бліскучаю дугою ляжыць, як мора, неасяжны прастор балотных зараснікаў, дзе ўсё згладжваецца, закрываецца роўнаю сцяною высозных чаротаў з бурымі мяцёлкамі. I ўвесь гэты зараснік, гэтая жывая коўдра, вісіць-хістаецца над дрыгвяною багнаю бяскрайніх балот, дзе не пройдзе чалавек, дзе толькі можа з трудом прасунуцца лёгкі човен або чайка-душагубка, угінаючы балотную покрыўку, на якую набягае вада. Незнаёмаму з тутэйшымі балотамі чалавеку небяспечна забірацца ў гэтыя нетры: заедзеш, ашаломішся, заблудзіш і не патрапіш выбрацца, бо, апроч густых чаротаў ды неба над галавою, нічога не ўбачыш. Прападзеш, калі не выратуюць людзі. На гэтым балотным прасторы пападаюцца вузкія, чорныя, як растопленая смала, палосы вады, страшныя сваёю маўклівасцю і глыбінёй. Тут праходзяць рэчкі Струмень, Стаход і Стыр, дзесь па той бок балотнай роўнядзі.

Лабановіч цэлымі гадзінамі праседжвае ў воласці каля адчыненага акна, любуецца прасторамі балот, поўнымі своеасаблівага прыгоства і жыцця.

А надвор’е на здзіўленне ціхае, яснае, цёплае. Сіняватая смуга звісае над зарэччам. Журботна-ласкавая ўсмешка восені разліта на занямелых, як бы заснуўшых далях. Вынікае, далёка-далёка, белаваты дымок рачных параходаў. Здаецца, ён стаіць на адным месцы — так павольна здалёк вызначаецца лінія яго руху. I доўга трэба сачыць, углядацца, каб заўважыць рух белаватага дыму над пабурэлымі ад часу чаротамі.

Адна з’ява асабліва зацікавіла тут Лабановіча: раптам то ў адным, то ў другім месцы паднімаецца палавое воблака дыму, выблісне агонь, разбягаючыся па крузе. Пройдзе хвіліна, другая, дым прападзе і знікне агонь — не пад сілу яму змагацца з стыхіяй балот, не можа ён разгарнуць тут сваіх гарачых крылляў. Крыху счакаўшы, агонь выбухае ў другім, у трэцім месцы, а то ў некалькіх мясцінах адразу. Гэта сумысля падпальваюць балота палешукі, каб на выгаралым месцы расла налета маладая, лепшая трава.

Пазірае Лабановіч на гэтыя з’явы-малюнкі, убірае іх у сваю істоту, злучаецца з імі, імі жыве, адчувае як бы нейкую блізкасць да іх, спачуванне, прыязнь, дружбу. Яму хочацца яшчэ болей шчыльна зліцца з імі, расплысціся ў павабнай далечы-прасторы і самому стацца гэтым прасторам. У душы ўзнікаюць нейкія поўныя чараў няясныя вобразы, і часамі мільгаецца штось як бы даўно знаёмае, бачанае, перажытае. Але дзе і калі? Ці гэта толькі водгалас уласных летуценняў, снення, ці сапраўды ён перажываў ужо нешта падобнае? На нейкі момант настаўнік забывае, дзе ён, як бы зусім адрываецца ад зямлі і ад рэчаіснасці.

Але гучныя галасы зямлі і моцныя ніткі рэчаіснасці, каб можна было надоўга забыцца аб іх. У воласці толькі ў некаторыя дні і гадзіны бывае зацішак, такі зацішак, калі нават памочнік пісара вылезе з-за стала і на некаторы час знікне. Звычайна ж тут, на зборні ці ў канцылярыі, таўчэцца народ. Прыходзяць людзі па сваіх справах, а спраў гэтых у воласці многа. Ці скаргу напісаць на суседа, ці заключыць кантракт, ці нядоімку ўнесці, ці льготу сыну зрабіць, ці копію ўзяць, ці проста так сабе пісара пабачыць, шапнуць, таемна кіўнуць яму галавою, каб выйшаў у пакой для прыезджых, дзе ўжо пачціва, стаіўшыся ў куточку, стаяць пакорлівыя бутэлькі піва.

Шумна і гучна прыходзіць сюды старшыня Захар Лемеш. Яго ногі яшчэ не паспеюць як след стаць на ганку за зборняю, а ўжо ў канцылярыі кажуць: «Старшыня ідзе». Гучны голас старшыні папераджае самога старшыню. Як капітан з салдатам, паздароўкаецца ён яшчэ з двара з дзедам Піліпам, а той адкажа яму па-салдацку: «Здравя жылаю, гаспадын старшыня», хоць ні старшыня, ні Піліп у салдатах не служылі. Калі ж дзед на вочы не пападзецца, то старшыня пусціць свой голас да каго-небудзь на зборні. А калі і на зборні пуста, нікога няма, дык ён прарэжа гучным голасам і гэтую пустату: «Братцы мае, нікога няма!» Бо голас у старшыні моцны, ён любіць свой голас: голас дае яму пашырэнне ўласнага «я». Пісар жа і памочнік патураюць яму. Пісар сцвярджае, што такога старшыні ва ўсім Пінскім павеце няма, а памочнік не раз гаварыў: «Нашаму б старшыні паліцмайстрам быць». Усё гэта кружыць галаву Захару Лемешу. Ды ён жа — гаспадар воласці!

Захар Лемеш — фігурны чалавек. Як для старшыні ён яшчэ зусім малады, гадоў пад трыццаць пяць. Да таго ж ён і бялявы, а бялявасць мае тую ўласцівасць, што паказвае чалавека маладзейшым. Барады ў старшыні няма і вусы выйшлі слаба, але твар энергічны і досыць прыгожы. Губы хоць трохі таўставатыя і часамі крывяцца, але гэта ўжо — здабытак яго старшынскай важнасці, а не падарунак прыроды. Зеленаватыя вочы ўмеюць быць злымі і строгімі, хоць сам старшыня чалавек не злы. Калі ён уваходзіць у канцылярыю, то шумна ідзе за балясы, громка здароўкаецца з пісарам і з памочнікам і важна садзіцца за стол, прычым крэсла пад ім рыпіць, трашчыць і хістаецца, бо старшыня — мужчына ёмкі, шырокі, як добрае шула ў гумне заможнага гаспадара.

— Слухай, пісар: трэба купіць нам добрых крэслаў, бо на гэтай рундзе і сядзець нельга.— «Рунда» ў старшыні азначае — ерунда.

Затым старшыня пераводзіць вочы на царскія партрэты і на рамы, што сам выбіраў. Ён цешыцца з цароў і асабліва з царыцы. А часамі не ўтрывае і скажа:

— Эй, ядры яго качан. Убрацца б, як цар, ды мець бы сабе такую маладзіцу!

Пасля гэтага старшыня пытае ў пісара, як справы ідуць, што зроблена, што трэба зрабіць, куды паехаць у першую чаргу і да каго заехаць, зрабіўшы справу.

— Ну, дай папяросу,— гаворыць у заключэнне старшыня.

Калі часамі памочнік пісара працягне яму свае папяросы, старшыня зняважліва махае рукою і гаворыць:

— Рунда твае папяросы!

Ён ведае, што пісаравы папяросы даражэйшыя, хоць распазнаць гэта сваім уласным смакам не можа, бо старшыня не курэц, а курыць толькі пры выкананні старшынскіх абавязкаў для большай саліднасці і важнасці. Ён часамі нават і сам купляе пачачкі папярос па дзесяць штук, за тры капейкі пачак, бо не заўсёды ж пад рукою бывае пісар, дый яно яшчэ важней выглядае, калі старшыня пры людзях вымае са свае кішэні папяросу.

— Пры службе, бач ты, без гэтага трудна абысціся,— гаворыць старшыня, калі хто заўважае, што ён курыць пачаў.

Сюды ж вольным часам заходзіць і царкоўны стараста Грыгор Крэшчык, крапак-старычына гадоў за шэсцьдзесят. Ён любіць кампанію вышэйшага палёту, любіць пасядзець, пабалакаць, парагатаць і аб царкоўных справах завесці размову, бо Крэшчык больш за папа дбае аб дабрабыце царквы. Таксама ахвотнік ён хлабыснуць піва. Часамі з півам і прыходзіць сюды ды яшчэ і рыбіну ў дадатак прыцягне, каб пісарава маці зрабіла фрыштык. Грыгор Крэшчык рагоча заліхвацка. Пагутарыўшы аб святых справах царкоўных, ён так ці іначай скіруе размову і на прыгожых маладзіц. Адным словам, чалавек — душа.

Сельскі стараста Бабіч — ціхі чалавек, лагодны. Сам ён гаворыць мала, а толькі слухае, як другія сакочуць, прычым на яго твары ўвесь час красуе найдабрэйшая ўсмешка. Ніхто так не ўмее слухаць, як Бабіч: уважна, спагадна, прачула. Часамі ён смяецца ўголас, махнуўшы рукою і спусціўшы лысую галаву. А калі адпаліць хто што-небудзь вельмі сакавітае, тады стараста замахае абедзвюма рукамі і смяецца, круцячы галавою. Прыемна расказваць такому чалавеку.

I пісар, і старшыня, і абодва старасты агортваюць Лабановіча сваёю ўвагаю, частуюць півам, падбадзёрваюць, каб быў весялейшым, бо тут няма прычыны быць невясёлым: і маладзіц харошых многа, і паненак стае — у першую чаргу дзве сястры пападзянкі і дзякова Даша, і ўсе яны амаль на адным двары са школаю.

Слухае настаўнік ды пасміхаецца, а сам думае — хутчэй бы ў школу сваю перайсці.

XV

Лабановіч любіць сваю новую школу. Адразу нейк да душы прыйшлася, бо нават і знадворны выгляд яе такі, як быццам бы яна ўсміхаецца табе прыветнаю ўсмешкаю. I ганачак такі прытульны, просты, без усякіх лішніх выдумак. Ну, вось так часамі і горне пасядзець, паслухаць штодзённае водгулле наўкольнага жыцця, яго адвечную песню, дзе галасы людскога шуму будзяць, жывяць і поўняць прасторы зямлі і нейкім дзівосным водгаласам закідаюцца ў тваю душу. Асабліва гучна звініць гэтая песня надвячоркам або раніцаю, калі паветра такое пяшчотна-чуллівае, што кожны гук плыве-разыходзіцца па яго струнах у працяглых музычных тонах.

Улева ад школы, у трох чвэрцях вярсты, пралягае чыгунка. Высокія слупы з туга нацягнутым дротам, бы нейкія музыкі, складаюць гімны людскому розуму. Пераможнаю радасцю гучаць жалезныя колы вагонаў, і гэтае гучанне падхоплівае зарэчны чарот, ператвараючы яго ў цэлую мяцеліцу адрывістага смеху-шасцення. А справа, з глыбі зарэчча, бы звер з нутраў балот, гудзе кароткі нізкі голас парахода. Цэлая сімфонія гудкоў, змякчаная далечынёю, бяжыць-плыве сюды з горада, дрыжыць-трасецца ў паветры, як срэбраны звон на вострым металічным шпяні. Сюды ж, у гэтую сімфонію фабрычных гудкоў, далучаецца грукат і клыганне сялянскіх калёс, гоман рыбакоў, стук вёсел і закацісты смех вясёлага чалавека ці ядраная лаянка ўзлаванага сэрца.

Задаволены Лабановіч і сваёю кватэраю. I параўнаць не можа яе з цельшынскаю. Тры светлыя, прасторныя пакойчыкі, акуратна адрамантаваныя, пабеленыя, чыстыя. Аглядае іх, цешыцца, усміхаецца сам сабе і сам сабе кажа: «Добрую маеш, браце, кватэру». Асабліва яму да густу сярэдні пакойчык. Адно акно выходзіць на выган, другое — на зарэчча. У гэтым пакойчыку і будзе яго сталае месца.

У кухні жыве старожка Ганна, жанчына гадоў за трыццаць пяць, з малою дачкою Юстаю. Юста ціхенька сядзіць каля печы, голасу яе не чуваць, бо маці не дазваляе ёй ні песні заспяваць, ні громка загаманіць. Ганна так баіцца новага настаўніка. Яна ўпэўнена, што ён скажа ёй выбірацца вон са школы: нашто яна яму такая брыдкая ды яшчэ цяжарная? Каму ж гэта ахвота слухаць піск дзіцяці, а яно будзе ў яе месяцы праз тры-чатыры? Не бываць ёй у школе — і людзі кажуць так.

У кухні адбываецца вялікая пакута чалавечай душы. Але хто ведае аб ёй? I каму ведаць цікава? Людзі могуць толькі паспагадаць, але ўзяць на сябе частку людскога гора ніхто не хоча. Ніхто не хоча пусціць Ганну да сябе ў хату, а свайго прыпынку ў яе няма. Праўда, у Ганны ёсць муж, п’яніца-жабрак. Але яна ўжо некалькі гадоў як кінула яго, бо ён злы, нягодны. Біў яе без усякай прычыны, можа, таму, што на свеце жыць нялёгка. У школе асталявалася была Ганна, і жылося ёй някепска. Але зноў жа гэтае няшчасце... Ганна ўспамінае Мітрафана Васільевіча, настаўніка, што быў перад гэтым. Ну, што яна магла зрабіць? Баялася працівіцца, каб месца не страціць, бо хто заступіцца за яе? Ды лепей было б страціць тады, з адным дзіцем, чым траціць цяпер. I Ганна боязна прыслухваецца да кожнага руху, да кожнага кроку настаўніка ў яго пакоях. У яе ёсць маленькая надзея на старшыню, на пісара, на бацюшку, бо да іх звярталася яна, каб закінулі хоць адно слоўка перад настаўнікам. Але ні старшыня, ні пісар нічога аб ёй не казалі Лабановічу, а поп яшчэ і не бачыўся з ім. Старанна прыбрала яна кухню, змяла, выцерла кожную пылінку. Два разы перамыла падлогу ў пакоях настаўніка, пасыпала жоўтага пясочку каля кухні. Усё, што толькі можна было зрабіць, каб чыста было, яна зрабіла і цяпер са страхам чакала вырашэння свайго лёсу.

Лабановіч заходзіць у кухню. Яму цікава паглядзець на сваю старожку, чыя асоба звязвалася раманічнаю гісторыяй з асобаю яго папярэдніка, гэтага самага Мітрафана Васільевіча.

Пужліва стаіць Ганна, і сэрца яе калоціцца.

Лабановіч першы раз бачыць такую брыдкую, няўдалую жанчыну. Постаць яе няскладная, тапорная. Маленькія піўныя вочкі глыбока ў лоб заходзяць. Але гэта ўсё нічога — нос, вось дзе ўсё няшчасце беднай жанчыны. Носа, можна сказаць, і няма; пярэдняя частка яго правалілася, тырчыць каля вачэй агрызак носа. Нос ці, праўдзівей, бязноссе робіць твар жанчыны страшэнна брыдкім, пачварным, а голас гугнівым. Радзілася яна такою. Як нейкі праклён, носіць на сабе грэх бацькоў сваіх. Юста сядзіць ваўчком на тапчаніку каля печы і паглядае, бы той звярок, на настаўніка. I яна баіцца яго: ад маткі чула, што гэты незнаёмы чужы чалавек можа прагнаць яе з гэтага тапчаніка, дзе яна спіць з маткаю.

Настаўнік здароўкаецца са старожкаю, азірае кухню, мяркуючы, як разгаварыцца тут.

— Даўно вы тут жывяце? — пытае Ганну.

— Другі год, панычку,— гугніць тая.

— Умееце вымесці школу?

Ганна ніяк не чакала такога пустога запытання, і ёй робіцца смешна.

— Ото дзіва што ўмею! I памыць мажу.

— Ну, а вот абед зварыць вы можаце ці не?

Ганне робіцца трохі лягчэй.

— Мажу, панычку, абы толькі было з чаго! — весялей адказвае Ганна.

— О, гэта добра,— заўважае настаўнік. А потым ён заклікае яе да сябе, каб пагаварыць з вока на вока.

— Вось табе дзевяць рублёў — пенсія за тры летнія месяцы, што належыць з воласці. Ты сабе заставайся тут, даглядай школу і рабі ўсё, што трэба сторажу рабіць. Раніцаю да заняткаў і вечарам пасля заняткаў школу трэба чыста вымесці, нанасіць вады дзецям, а зімою і печ выпаліць.

— Ды ўжо ж буду, панычку, стараціся! — гаворыць шчаслівая ў гэты момант старожка.

Лабановіч трохі замяўся, хацеў запытаць пра свайго папярэдніка, як усё магло здарыцца, але палічыў, што гаварыць аб гэтым нялоўка, і толькі сказаў:

— А далей вось што. Калі надыдзе час радзіць, ты загадзя падшукай сабе іншы прыпынак на тыдзень ці на два, бо ў школе гэта нядобра, а потым сабе вернешся і будзеш тут жыць. Я за гэты час з грошай тваіх нічога не буду вылічаць. Наймі на сваё месца каго, а заплачу я сам.

Ганна слухае, спусціўшы галаву.

— Добра, панычку. Я ж ведаю гэта і сама.— I пачынае выціраць хвартухом вочы.

— Ну, вось усё, што меў я сказаць.

Ганна выходзіць у кухню. Яна сядзіць там некаторы час і плача. Плача ад радасці і гора. Той цяжар, што так даўно насіла яна ў сабе, цяпер зняты з яе. Але ж наперадзе горкае і цёмнае жыццё з малымі дзецьмі, з якіх адно яшчэ не нарадзілася, жыццё па чужых кутках, сярод чужых людзей. Чуваць, як усхліпвае яна і хрыпіць сваім няўдалым носам.

Пакуль не пачалася работа ў школе, вольнага часу многа. Цэлымі гадзінамі капаецца Лабановіч у школьных кнігах, паперах, прыводзіць у парадак школьную маёмасць, прачытвае ўвагі інспектараў народных вучылішчаў. Па гэтай перапісцы знаёміцца з гісторыяй свае школы, з настаўнікамі і настаўніцамі, што былі да яго, вялі тут работу. Дзе яны цяпер? Напэўна, каго-небудзь з іх і на свеце няма, бо даўно ўжо былі яны тут. I мімаволі нейк робіцца журботна. Сляды гэтых невядомых яму людзей засталіся ў паперах, а дзе яны самі? I ад яго застанецца такі ж след, а самога тут не будзе. Яму ўспамінаецца Цельшына. Вось цяпер яго там няма, а такі ж папяровы след застаўся. I зноў цэлы рад вобразаў выплывае ў памяці паміма яго волі, і сэрца шчыміць болем утраты. Гэтая старая перапіска невядомых людзей і гэтыя старыя кнігі, прадукт мыслі даўно памёршых аўтараў, як магільныя цені, кладуцца на сэрца маладога настаўніка, і яму робіцца яшчэ больш маркотна, і ён адчувае сваю адзіноту на свеце.

Пераглядаючы спісы вучняў, ён заўважае, што паміж іх не сустракаецца дзяўчатак. Відаць, няма тут звычаю пасылаць іх у школу. Трэба будзе, зазначае сабе настаўнік, пагаварыць з сялянамі на сходзе, давесці ім, што і жанчыне навука патрэбна, яшчэ, можа, больш, чым мужчыну. I яго думкі ідуць у новым кірунку.

Лабановіч ужо з практыкі ведае, што пакуль ёсць работа дзецям дома, пакуль не наступіць позняя восень, сабраць іх у школе трудна. Неакуратны ж і неадначасны збор перашкаджае нармальнаму ходу заняткаў. Дык лепш наўперад склікаць адных навікоў, падагнаць іх трохі, а ўжо крыху пазней сабраць рэшту вучняў. На дваццатае верасня назначае ён збор навікоў, гэта значыць цераз два дні. У Цельшыне работа пачалася ў школе значна пазней. Значыцца, цяпер будзе болей часу, і ён больш зробіць. Яшчэ адзін клопат трэба было збыць настаўніку — зайсці з візітам да суседзяў і ў першую чаргу — да а. Мікалая як да самай важнай у сяле асобы, а потым да ляснічага, да пападзянак і да дзяка Бацяноўскага, з якім ужо ён пазнаёміўся. Не падабалася настаўніку такая місія, але пайсці трэба было — так вымагаў звычай. Не пойдзеш — нажывеш сабе ворагаў.

Вечарам таго ж самага дня, калі Лабановіч асталяваўся ў школе, пайшоў ён да папа.

Айцец Мікалай жыве ў новым доме недалёка ад царквы. У вялікую заслугу ён ставіць сабе пабудову гэтага дома, і калі гаворыць аб ім — а гаворыць ён кожнаму,— дык паказвае свае рукі, на якіх да гэтага часу засталіся сляды мазалёў. I пры гэтым не забывае прывесці тэкст са Святога Пісьма: «У поце ліца твайго будзеш ты есці хлеб твой». Месца, дзе цяпер стаіць новы дом і ўсе гаспадарскія будынкі, вельмі спадабалася а. Мікалаю, і ён надумаўся заснаваць тут сядзібу. Але самы пляц ніяк не надаваўся для будоўлі: няроўны, пакаты, запушчаны. Айцец Мікалай уласнымі рукамі раўняў зямлю, зразаў цэлыя горы, як ён казаў, і калі можна з чым параўнаць гэтыя цяжкасці, дык толькі з пераходам Суворава цераз Альпійскія горы. А колькі было клопату!.. Айцец Мікалай тут махае рукою і пераводзіць вочы кудысь у неазначаныя прасторы, і твар яго робіцца тужлівым. Але гэта цягнецца толькі момант, бо яго турбота, яго, можна сказаць, пакута шчодра акупілася вынікам намаганняў.

У такіх выпадках а. Мікалай не ўтойвае нават таго факта, як ён вясною гэтага года сустракаў з прамоваю ў царкве архірэя і трохі памыліўся. У гэтай прамове гаварыў ён і аб цяжкасцях, з якімі прыходзілася «воздвигать», выконваючы запаведзь Божую, гэты свой новы Ерусалім. Адносна ж турбот сваіх ён сказаў:

— Я перанёс, перацярпеў, як Фёдар Міхайлавіч Дастаеўскі.

Архірэй тут жа заўважыў:

— Ойча! Няўжо ж ты не ведаеш прыкладаў пакуты і цярпення з жыцця святых угоднікаў Божых, што спасылаешся на свецкага пісьменніка?

Ну, памыліўся. Айцец Мікалай і сам смяецца цяпер з гэтага.

Айцец Мікалай сустрэў настаўніка досыць ветла. Здавалася, што рады быў пабачыць яго. I пасля некалькіх кароткіх слоў а. Мікалай заўважыў:

— Вы паісціне паступілі па-хрысціянску.

Лабановіч недаўменна глядзіць у вочы а. Мікалаю.

— Вы, знаеце, зрабілі найлепшае ўражанне на сялян,— гаворыць далей а. Мікалай.

— Чым жа гэта? — пытае Лабановіч.

Айцец Мікалай па-сяброўску стукае настаўніка па плячы, а сам смяецца дробным смяшком, прычым гэты смех нейкі працяглы, выходзіць знізу, як бы там нешта надушвае жывот.

— Быццам бы не ведаеце?— гаворыць а. Мікалай.— Вы прыхілілі бяздомнага чалавека. Нават пенсію за ўсе летнія месяцы аддалі.

Айцец Мікалай крута мяняе тон і раптам кажа:

— I як гэта Мітрафан Васільевіч пагнаўся на яе? Вы ж бачылі, які гэта вырадак... Яна прасіла мяне закінуць перад вамі слова, але я не адважыўся. Па сумленню вам скажу: я не пакінуў бы яе.

— Шкада ж выкідаць чалавека. Ну, дзе ж ёй падзецца? I не яна вінавата ў тым, што яна — вырадак, што над ёю, праўду сказаць, зроблены здзек.

— Так, так,— згаджаецца а. Мікалай, і твар яго робіцца засмучаным, а вочы глядзяць у неазначаныя прасторы.— I ўсё ж такі вы — гуманны чалавек. Вы гэтым заваявалі сімпатыі сялян.

Потым а. Мікалай паказвае настаўніку свой дом, сляды мазалёў на руках ад цяжкае працы. Расказвае аб прамове сваёй, аб Фёдару Міхайлавічу Дастаеўскім, і яго калыша працяглы смех. Аглядаючы апартаменты а. Мікалая, Лабановіч мімаволі адчувае тут нешта спецыфічна папоўскае. Яму прыходзіць на памяць а. Кірыл: тое самае адчувалася і там — нешта затхлае, мёртвае, трупяное. I нейкая новая думка закідаецца ў душу, але ён не можа думаць тут, бо трохі чопарная маленькая матушка заклікае на шклянку чаю.

XVI

Эх, і пагодка ж стаіць на Палессі!

Толькі старыя людзі памятаюць такія прыгожыя дні. Цеплыня, цішыня, яснасць. У сіняй смузе песцяцца далі. Залатая чырвань лістоў нерухліва звісае на купчастых галінах высокіх вязаў. Цёмныя ночы тояць нейкі ўрачысты спакой, і неба ніжэй нахіляецца да зямлі, каб падслухаць яе адвечную скаргу. А квяцістыя зоры, бы дыяменты, усыпаюць усё неба, дрыжаць, пераліваюцца колерамі вясёлкі, аб чымся бязмежна вялікім гамоняць тваёй душы, клічуць шырэй разняць крылле і ляцець у сусвет, каб пабачыць яго веліч і пачуць сваю нязначнасць, рассунуць цесныя граніцы гэтага жыцця-клопату на зямлі і пазнаць яшчэ нязведаную радасць.

Эх, пагодка, пагодка!

Пачынаюць другі раз зацвітаць сады... Старыя людзі кажуць, што гэта — на цяжкі год...

Ажыла Выганаўская школа. Звіняць дзіцячыя галасы. На прасторным пляцы каля школы дзецям так слаўна пагуляць у часе перапынкаў. Каля дваццаці навікоў запісалася ў першы ж дзень прыёму. Але сярод іх няма ніводнай дзяўчынкі, хоць настаўнік зрабіў усё, што можна, каб прывабіць іх да навукі. Сяляне знаходзілі, што дзяўчатам навука не патрэбна: і так з бабамі трудна зладзіць, а што з іх будзе, калі яшчэ вучонымі стануць. Хлопцы і тыя не ўсе ходзяць у школу. Дык няхай дзяўчаты сядзяць дома ды кудзелю прадуць.

Гутарачы з сялянамі па гэтай справе, даведаўся Лабановіч ад аднае маладзіцы, чаму мацеркі не пускаюць дачок у школу. Гадоў пяць таму назад хадзіла вучыцца адна дзяўчынка, адна на ўсю школу. I бралася яна добра, ды захварэла нейк зімою і памерла. Напэўна, з навукі і хворасць сталася. Так думаюць мацеркі, і ніхто з іх пасля гэтага не адважваецца паслаць сваю дачку ў школу.

Цяпер у Лабановіча ўжо трохі ёсць настаўніцкая практыка. Пакуль што ён больш гуляе з дзецьмі, чым вучыць іх,— няхай прывыкаюць да школы, асвойваюцца з вучнёўствам, паволі ўцягваюцца ў сваё новае жыццё. I ён займаецца толькі да абеду. А сярод малых ёсць такія слаўныя хлапчукі, і асабліва з іх грамадкі выдзяляецца Алесік Грылюк. Алесік страшна закіданы і адзеты бядней за ўсіх. Кашулька ў яго падраная, нямытая, заношаная.

— Чаму ж ты такі замурзаны? — пытае яго настаўнік.

Алесік маўчыць.

За яго адказваюць малыя:

— Ён — сірата, у яго маці памерла.

Алесік журботна схіляе галоўку і лёгенька перабірае пальцамі па лаўцы.

Шкада хлапчука.

Лабановіч маўчыць, пазірае на яго, потым падыходзіць і лагодна кажа:

— А ўсё ж, браток, ты ўжо сам вымыцца можаш.

Заводзіцца гутарка аб чыстаце, бо ўсе хлапчукі не святыя ў гэтым. Валасы ў іх доўгія, нячэсаныя; прыгледзішся — вошы поўзаюць. Рукі — хоць рэпу сей.

У школе ёсць машынка. На школьным двары ў часе перапынку стрыжэ настаўнік сваіх маленькіх вучняў. Тут жа стаіць сподачак з газаю і вата. Астрыжэ — памочыць вату ў газу і выцірае вашывыя галовы. Вошы адразу пруцянеюць. Дзецям вельмі цікава пазіраць, як зразаюцца роўнымі радамі пасмы валасоў, яны тыкаюць пальцамі ў галаву, паказваюць на бруд. Потым пад наглядам настаўніка мыюць астрыжаныя галовы, твар і вушы.

За работаю ў школе мацней урастае Лабановіч у сваё новае месца. Глыбей адчуваецца паўната жыцця. Пакуль не ўсе вучні сабраліся ў школу, у яго застаецца вольны час. Ён гэтым карыстаецца для большага азнаямлення з новым месцам. За некалькі дзён абхадзіў усе ваколіцы, агледзеў дарогі і новыя мясціны, бо ў гэтым знаёмстве ёсць заўсёды нешта свежае і цікавае. А нядаўна ездзіў і ў Пінск. Зносіны з горадам простыя і лёгкія — тры разы на тыдзень пасылае воласць фурманку на пошту. У Пінску ж ён і краму сабе аблюбаваў, дзе можна браць сёе-тое напавер, бо грошы не заўсёды бываюць у кішэні. Для Алесіка ён купіў мультановую кашульку і паясок, бо шкада было закіданага хлапчука і хацелася чым-небудзь акрасіць яго жыццё.

У вольныя часіны заходзіў настаўнік у воласць, дзе былі ўжо знаёмыя і можна было завесці новае знаёмства. А на сяле часамі напаткаеш вясёлую і смешную праяву сялянскага жыцця.

Недалёка ад воласці ёсць піўнушка. Трымае яе Максім Гулейка. Апошнімі днямі каля піўнушкі прымецен рух. Часцей заходзіць туды і старшыня, Захар Лемеш. Сам старшыня цвёрда на нагах трымаецца. Відаць, шануецца, справу нейкую робіць. Старшынёй кіруе пэўная думка. З сялянамі ён лагодны, паддабраецца да іх і шчодра частуе. Лабановіч не ў курсе справы, застаецца толькі звычайным гледачом таго, што робіцца каля піўнушкі. А там людзі снуюць. Туды ідуць сур’ёзныя, і нават сляды надзённага клопату адбіваюцца на іх тварах. Назад жа выходзяць пачырванеўшы, і ногі іх убезладзь ступаюць. Тут ужо і песню пачуеш, і самую шчырую гутарку, і самую ласкавую лаянку, без прымешкі нават і ценю злосці. Проста людзям весела і добра, як вось кульгаваму дзядзьку Есыпу.

Есып ужо стараваты чалавек. Барада яго збілася ў лямец, а на самым канцы хвосцікам закруцілася, як у невадзе матня. Краі чорнай світкі разышліся па баках з-пад шырокага даматканага пояса. Белая доўгая кашуля расшпілена. Шырокі прарэх адкрывае грудзіну і жывот да самага пупа. Старая шапка збілася са свайго звычайнага месца на галаве і брылём убок павернута. Усё гэта робіць постаць дзядзькі надзвычайна пацешнаю. Выраз жа яго твару найлагаднейшы і найдабрэйшы. Выступае Есып подскакам. У гэтым вінавата яго кульгавая нага, а піва толькі злёгку водзіць яго па баках.

На сярэдзіне валаснога двара дзядзька Есып спыняецца, круціць галавою направа і налева. Бачыць настаўніка. Падыходзіць, падае руку.

— Здаровенькі булы, пане настаўніку. Ось трохі выпілы,— расказвае Есып.— Ты сваю справу ведаеш, а мы — сваю. I ўсім нам добра! — памацняючы голас, кажа ён. А потым раптам мяняе тон, як бы ахамянаецца.— Ты вучы, вучы нас і дзетак нашых, бо мы дурныя. Ой, якія ж мы дурныя!.. Вучэце, вучэце,— паніжае голас дзядзька,— я вам не кампанія... Выбачайце мне!

Есып бярэцца за шапку, хочучы зняць яе, але ніяк не намацае брыля і памаленьку адыходзіць і кланяецца, а потым рашуча накіроўваецца ў вароты. Выходзіць, пакульгваючы, на вуліцу і зноў прыпыняецца, разглядаецца. У вочы кідаецца яму царква. Дзядзька ківае сам сабе галавою і заводзіць:

І-і-і-жэ хе-е-еру-вы-ы-мы,

Хе-е-е-е-ру-вы-ы-мы,

Тай-на да та-а-йна абрызу-у-юшчэ...

Паспяваў трохі і кінуў, а можа, яму Шугай Міхалка перашкодзіў, ідучы насустрач.

— Міхалка! — запыняе яго дзядзька Есып.— Ведаеш, браток, што?

— А што? — пытае Міхалка.

— Набі ты мяне! Набі, браток!

Міхалка глядзіць на Есыпа і смяецца.

— Ты не смейся, а набі мяне.

— Дык як жа я, дзядзька, буду біць вас? За што?

— Не пытай за што, а вазьмі і набі мяне,— стаіць на сваім дзядзька Есып.

— Ну, як я буду біць вас. Вы ж такі — стары чалавек.

— Го, пытае, як будзе біць? Дай па мордзе, і ўсё.

— У мяне ж і злосці на вас няма.

— А ты зазлуй, браток, і плясні.

— Няма за што біць дзядзьку.

— Брэшаш, Міхалка: ёсць за што! Не патурай ты мне. Прашу — набі мяне. Бо калі ты мяне не наб’еш, то я пайду і буду біць сваю старую.

— Не трэба, дзядзька, біцца, лепш у згодзе жыць.

— Дык не хочаш біць мяне?

— Не, не хачу.

— Ну, то чорт жа цябе бяры. Знойдзецца і без цябе добры чалавек.

Дзядзька Есып зрушвае з месца і кульгае далей па вуліцы. Ён адчувае сябе ў чымся вінаватым. Яму хочацца, каб яго пакаралі, набілі. А можа, гэта — толькі дзівацтва падвыпіўшага чалавека. Ён штось мармыча сам сабе, шворыцца рукою каля шапкі, намацвае брыль і верне шапку брылём на патыліцу. Спатыкаючы дзяўчат або маладзіц, ён кліча іх да сябе і просіць, каб пацалаваліся з ім. Маладзіцы ўцякаюць, хто моўчкі, а хто пацвельваючыся.

Мінуўшы сярэдзіну сяла, Есып сустракае Цімоха Жыгу. Яшчэ здалёк ён расстаўляе рукі, ідзе напярэймы Цімоху.

— Стой! — крычыць.

Цімох спыняецца, глядзіць на Есыпа.

— Куды ідзеш, сабачы сын?

— Ідзі, ідзі! — адзываецца Цімох.

— Я іду і пайду, вось яно што! Цімох, хочаш быць чалавекам — дай мне ў морду.

Здзіўлены Цімох акідае поглядам дзядзьку Есыпа. Нейкая ўсмешка бліснула на яго твары, і не паспеў дзядзька Есып вымавіць слова, як Цімох Жыга — трах яму поўху. I Есып — гоп вобземлю, грабянуўшы ў паветры кульгаваю нагою.

— Ой, трасца ж тваёй матары, Цімох. Як жа спрытна ты б’ешся. Дый моцна ж даў.

— А ты ж прасіў.

— Прасіў-то прасіў, але навошта было так моцна біць... Ось, злодзей. Ось, арыштант.

Цімох, пасміхаючыся, ідзе далей, а Есып падымаецца, кленучы яго. Людзі навокал смяюцца, а дзядзька толькі гаворыць:

— Добра даў, гад. Хіба дагнаць яго ды выпіць з ім.

Ад памочніка пісара дазнаецца Лабановіч аб прычынах незвычайнага руху каля піўнушкі. Усяго некалькі дзён застаецца да выбараў старшыні, бо Захар Лемеш дажывае апошнія моманты свайго старшынскага трохгоддзя. Захару ходзіць аб тое, каб застацца старшынёю яшчэ на тры гады. На гэта ў яго ёсць многа сваіх меркаванняў. Па-першае, ад гэтага выйграе яго гонар, бо старшыня — першая, можна сказаць, урадавая асоба ў воласці. Па-другое, само старшынства мае ў сабе многа павабнага і прыгожага. Па-трэцяе, у Захара Лемеша ёсць патайная думка адстаршыняваць адразу, без перапынку, тры раты. Калі б гэта яму ўдалося, ён выслужыць пачэсны каптан. У Пінскім павеце, здаецца, і ёсць адзін толькі старшыня, што заслужыў пачэсны каптан, і гэты старшыня — цесць Захара Лемеша. I цесць і жыццёвая практыка вучаць, якім спосабам дасягаюцца тыя ці іншыя мэты. З земскім начальнікам ён у добрых адносінах. З земскім, вядома, выпіваць Лемешу не прыйшлося, але сёе-тое перайшло з яго кішэні ў кішэню земскага. Цяпер жа Захар рыхтуе грунт сабе ў межах воласці, шчодра заліваючы горлы прагавітых на выпіўку сваіх выбаршчыкаў.

Воласць прыбрана, памыта, падскрэбена з незвычайнаю пільнасцю і стараннасцю. Дзед Піліп, на хаду таўкануўшы ў нос табакі, разрываецца на кавалкі: і тое і гэтае трэба падправіць, туды і сюды пабегчы, зрабіць тое і другое. Захар Лемеш трохі нервуецца. Стан душы ў яго цяпер такі ж самы, як у самага добрага хрысціяніна перад споведдзю. Неспакойны трохі і пісар. Сяды-тады яны пераглядаюцца са старшынёй, ківаюць адзін аднаму і падміргваюць. А зборня гудзе, дрыжыць ад людскога шуму.

Раптам усё сціхае. Старшыня і пісар разам бялеюць. Старшыня згінаецца, робіцца адразу працэнтаў на сорак мізарнейшым. Народ расступаецца, а паміж сцен людскога калідора ідзе земскі начальнік, ідзе чоткаю, быстраю паходкаю вайсковага чалавека, прысадзісты, карэнкаваты, смуглы. Земскі начальнік — граф з французскім прозвішчам, быўшы кавалерыйскі афіцэр. Усе яго рухі выкрываюць у ім вайсковага.

— Здрастуйце! — звонка кідае земскі начальнік.

— Здрам-жалам, ваша сіяцельства! — гудзе сход.

Дзядзька Есып не паспеў паздароўкацца разам з людзьмі і адзін ужо, калі ўсё сціхла, выкідае непаслушным языком адказныя словы на прывітанне:

— Здравя жжы-лаю, ваша прыяцельства!

Земскі начальнік адразу ж прыступае да справы.

— Каго хочаце мець старшынёю?

— Захара Лемеша! — гудуць галасы.

— Лемеша, Лемеша!

— Ладна! — згаджаецца земскі.

Захар Лемеш улучае добрую мінуту, міргае пісару, паказаўшы кончык языка.

Земскі садзіцца і піша.

Раптам дзверы расчыняюцца з шумам, у канцылярыю, як бура, урываецца Цімох Жыга. Вочы яго варочаюцца дзіка, валасы ўскалмачаны.

— Грамада! — крычыць Цімох.— Ужо выбралы? Захара Лемеша? Каго ж вы выбралы? Яшчэ мала выпіў з вас крыві?

Усё гэта адбылося зусім нечакана. Цімох Жыга адзін цяпер валодае ўвагаю сходу.

Не даючы апамятацца, ён налятае на Лемеша:

— Старшыня! Старшынька ты?.. Га-а! Сто рублёў прапіў! Земскаму падсунуў!.. А цяпер будзеш кроў нашу піць?

— Старшыня! — крычыць земскі начальнік.— Пасадзіць яго ў халодную.

— Дзесяцкія! — камандуе старшыня і сам, як драпежны звер, кідаецца на Цімоха.

Жыга не даецца, варочае шырокімі плячамі, раскідае дзесяцкіх. Тут хапае яго старшыня ззаду за плечы. Дзед Піліп расчыняе дзверы, і Цімоха ўпіхаюць у чорную дзірку халоднай.

У канцылярыі ціха і нялоўка.

Палешукі пераглядаюцца, чухаюць галовы. А Цімох крычыць, бушуе, лаецца, не шануючы ні старшыні, ні земскага.

XVII

— Ведаеце, пане настаўніку: уся мая бяда ў тым, што я не ўмею запісаць таго, што думаю. А ў мяне такія добрыя думкі бываюць. Вось напішуць у воласці паперу — ну, прашэнне там ці скаргу якую. Чытаюць табе яе,— не, чую, што не так трэба напісаць. I многа напішуць і слоў усялякіх накруцяць, а таго, што трэба, няма. Каля праўды ходзяць, але праўду з’ядаюць: няма яе або шчыльна ў лушпайку загорнута. А каб я сам умеў пісаць, дык я многа каму нос уцёр бы.

Аксён Каль — селянін з Высокага. Ён прыйшоў да Лабановіча пагаварыць. Настаўнік сам запрашаў яго, калі пазнаёміўся ў воласці, бо ў Аксёна ёсць свае мыслі, якія яго займаюць.

Лабановіч слухае, углядаецца ў твар Аксёну. Гэта яшчэ малады чалавек, гадоў за трыццаць. Рысы яго твару строгія, нават халодныя. Вочы ўдумлівыя, і ўся сухарлявая і моцная постаць выкрывае ў ім чалавека выдатнага. Кароткія чорныя вусы шчыльна туляцца каля самых губ упартымі завіткамі і робяць твар яго прыгожым і энергічным.

«Кім бы ён мог быць, каб яго натура ваўсю разгарнулася?» — думае настаўнік. I Аксён вынікае перад ім то строгім пракурорам за грамадскія справы, то ўдалым атаманам разбойніцкай шайкі, бязлітасным помснікам за сялянскую крыўду.

Аксён Каль верыць у праўду, у тую адвечную праўду, якой так прагна чакае народ і якая за сямю замкамі хаваецца ад яго. Ён не можа спакойна глядзець на несправядлівасці, што чыняцца над людзьмі, і дабіваецца праўды. Яго ведае воласць, ведае і земскі начальнік як чалавека неспакойнага і небяспечнага. А старшыня мае загад не спускаць яго з вока. Аб гэтым ведае і сам Аксён і пасміхаецца ў чорны вус: не вам, дурням, зашчаміць мяне.

Не дае Аксён задрамаць сялянам у іх заціснутым жыцці. Катурхае, будзіць іх грамадскую думку, кідае новыя мыслі, падымае на змаганне з няпраўдай, бо сялян ашукалі, абышлі ўсякія кручкатворы-чыноўнікі, панскія прыслужнікі. Іначай як магло стацца, што пан Скірмунт з Альбрэхтова залез у іх хату, прыбраў у свае рукі з-пад іх носа затокі на рэчцы, дзе так многа рыбы, і здае гэтыя ўжыткоўнасці ім жа ў арэнду? Затокі — балючае сялянскае месца. Дванаццаць гадоў цягнуўся суд з панам Скірмунтам. Аксён Каль выступаў ад грамады як давераная асоба. Хадзіў па судах, пачынаючы з акружнога, і давёў справу да сената, дзе яна і захлынулася, бо ўсюды пан цягне за пана. Так і засталіся затокі за панам Скірмунтам. А цяпер іх арандуюць пяць заможных гаспадароў з Высокага: старшыня Захар Лемеш, царкоўны стараста Грыгор Крэшчык і яшчэ тры гаспадары. Ім гэта выгадна, і яны радуюцца, што Аксён Каль прайграў сялянскую справу. Яны ж аб ім і ўсялякія чуткі распускаюць як аб авантурніку, якому трэба толькі грамадскія грошы, бо хто ідзе супраць закону? Вось чаму Аксён так не любіць іх — не любіць як здраднікаў сялянскіх інтарэсаў і сваіх асабістых ворагаў. Не любіць ён таксама паноў і чыноўнікаў, бо, па яго думцы, ад іх усё зло на свеце.

Хоць і сенат не прызнаў сялянскага права, але Аксён не хоча супакоіцца на гэтым. У яго ёсць яшчэ думка — падаць прашэнне цару.

— Як вы думаеце? — пытае Аксён Лабановіча наконт прашэння цару.

Лабановіч апускае вочы, як бы штось мяркуючы.

— Я сказаў бы, ды толькі не ведаю, як прымеце вы тое, што я скажу,— ціха адзываецца ён. I, момант счакаўшы, дадае: — Я думаю, што з гэтага нічога не будзе.

Настаўнік ледзь стрымліваецца, каб не падзяліцца з Аксёнам тым, што ўжо некалькі дзён як урвалася ў яго душу і перавярнула там усё дагары нагамі, захапіўшы цалкам мыслі. Але засцярога і голас самазахавання бяруць верх, і ён кажа:

— Ведаеце, Аксён, мы аб гэтым пагаворым як-небудзь другім разам, пагаворым так, каб ніхто не ведаў. А цяпер я хачу сказаць вам вось што. Вот вы жалкуеце, што не можаце запісаць сваіх мыслей... А давайце папрабуем павучыцца?

Аксён у сваю чаргу апускае вочы, а потым усміхаецца.

— Ведаеце, галава ўжо на другое скірована, не тым занята... Добра вучыцца змоладу, а цяпер і часу бракуе.

I па тону гутаркі, і па выразу яго твару відаць, што Аксён не пярэчыць супраць навучання.

— Кіньце! Часіну заўсёды можна знайсці, была б толькі ахвота. Прыходзьце да мяне вечарамі, калі час будзе. На вялікую навуку разганяцца не будзем, а навучыцца чытаць і трошкі пісаць, я думаю, патрапім.

— Яно б чаму ж? Хоць бы збольшага чытаць ды распісацца, і гэта добра.

— Давайце спрабуем зараз!

Лабановіч зрываецца з месца, бярэ паперу і прылады пісьма ды падсядае да Аксёна.

— Чалавек вы дарослы, і я з вамі буду займацца не так, як з малымі. Пачнём адразу з пісання і ў першую чаргу — з вашага прозвішча.

Настаўнік піша «Аксён Каль», старанна выводзячы кожную літару.

— Вось я напісаў ваша імя і прозвішча. Завяцеся вы — Аксён. Вось вам гэты самы «Аксён», слова «Аксён», бо наша гутарка складаецца з слоў, а кожнае слова можна запісаць. А вось і прозвішча ваша «Каль». На ваша шчасце, і імя і прозвішча ў вас кароткія. Паўглядайцеся ў іх, а я зараз друкаваныя літары дастану.

Настаўнік ідзе да школьнай шафы, бярэ скрыначку з літарамі, а Аксён сядзіць, не зводзіць вачэй з напісаных настаўнікам двух слоў. Уся яго ўвага скіравана на гэтыя словы, але нічога не кажуць яны яму. Ён бачыць цэлы рад дзіўных значкоў-фігурак з палачак, кружкоў і кручкоў, зусім чужых і незнаёмых для яго вока.

Лабановіч адгадвае мыслі яго і кажа:

— На першых часах, вядома, гэтыя напісаныя словы нічога не гавораць вам. Да іх трэба прывыкнуць, прыгледзецца, як прыглядаецца гаспадар да сваіх гусей у чарадзе і адразу пазнае іх.

У настаўніка ўзнікае сумненне ў тым, ці правільна выбран метад навучання, бо ў школе ён карыстаўся іншым, які добра ведаў. Такі ж метад тады не меў распаўсюджання і нават не быў вядомы Лабановічу. Але настаўнік выходзіў тут з псіхалагічнага меркавання: уласны подпіс павінен быў лепш зацікавіць яго вучня.

— Вы разглядаеце напісаныя словы, а цяпер я пакажу, як яны друкуюцца ў кнізе. Вось глядзіце: гэтыя значкі называюцца літарамі. Нам трэба злажыць слова «Аксён». Слухайце, як можна сказаць «Аксён».

Настаўнік гаворыць слова па частках:

— А-к-ссьё-н.

I, па некалькі разоў называючы літару, ён паказвае іх Аксёну і выкладае ў адзін рад.

Напісаныя словы і словы, зложаныя з друкаваных літар, Лабановіч кладзе перад сваім выпадковым вучнем, сам захапляецца і нарэшце разварушвае і Аксёна. Ён пачынае з большаю цікавасцю пазіраць на словы, на склады і на асобныя значкі-літары. А калі дайшлі да мяккага знака ў слове «Каль» і высветлілася яго значэнне, дык Аксёнава прозвішча нечакана для настаўніка і для вучня набыло зусім іншы сэнс і выклікала наўперад нялоўкасць, а потым і смех.

Аксён з гэтай прычыны нават заўважыў:

— Трыццаць шэсць гадоў жыву, а не ведаў, што можа быць з майго прозвішча! Вось што значыць навука, згінь яго маты.

Навучыўшыся адрозніваць значкі адзін ад другога і злажыўшы некалькі разоў імя і прозвішча, Аксён прыступіў да пісання. Загрубелыя і няспрытныя пальцы яго з намаганнем трымалі асадку, сціскаючы яе, як абцугамі. Часамі ён прыходзіў да пераканання, што нічога з гэтага не будзе, што не адолее прамудрасці трымаць як след асадку, але кожны раз на дапамогу прыходзіў настаўнік, разганяў яго страхі і падмацоўваў вераю, што гэта толькі на першых часах, а потым пойдзе гладчэй.

Навучанне скончылася, настаўнік даў Аксёну аловак і паперу, каб ён сяды-тады практыкаваўся дома.

— Вечарком, у вольную часіну, прыходзьце да мяне: патрошку, непрыметна вы навучыцеся і чытаць і пісаць.

Аксён моцна паціснуў руку настаўніку і пайшоў дадому, даўшы абяцанне вучыцца.

Праводзячы Аксёна з кватэры, Лабановіч выйшаў на двор. Было ўжо гадзін дзесяць вечара. Аксён пасунуўся ў цёмную вуліцу і хутка знік у змроку, а Лабановіч стаяў на ганку, прыслухоўваючыся да цішыні халоднага асенняга вечара. У канцы дашчанай агароджы, каля клёна, шурхнула пад чыімісь нагамі сухое лісце, і нейчая фігура, тоячыся, асцярожна пасунулася ў бок рэчкі. Як відаць, нехта стаяў пад акном і, напэўна, пазіраў у яго пакой.

Часамі ў вокны заглядалі вясковыя хлопцы або і маладзіцы, праходзячы каля школы,— проста цікава было паглядзець на кватэру настаўніка, калі там гарыць яркая лямпа пад светлым абажурам, а можа, і на яго самога. I Лабановіч не звяртаў на гэта ніякай увагі. Цяпер жа адчуванне нейкага неспакою варушыцца ў яго душы. I тыя ўстрывожаныя мыслі, што цалкам захапілі яго, вынікаюць зноў разам з тою крыніцаю, адкуль і выплылі яны.

Два дні таму назад знайшоў Лабановіч на ганачку школы дзіўную рэч. Загорнутая ў газетную паперу, на лаўцы каля сцяны, ляжала маленькая кніжачка. Настаўнік увайшоў у кватэру і стаў чытаць. Словы і літары замітусіліся, заскакалі ў яго вачах, як бы ў нейкім танцы, і ён спачатку не мог сачыць за мыслямі аўтара, хоць яны былі надта простыя і ясныя, да таго незвычайны быў змест кніжачкі.

Усе тыя ўяўленні аб цару як аб памазанніку Божым, як аб персоне справядлівай, бесстаронняй, для якой інтарэсы самага апошняга бедака і інтарэсы вяльможы — зусім аднакія, словам, увесь той златабляск, якім агортвалася асоба цара, і тое ўвасабленне ўсяго найлепшага, што толькі можа быць у чалавеку,— усё гэта развейвалася тут самым бязлітасным чынам, развейвалася ў прах. Аўтар метка біў у гэты казённы шчыт царскае асобы і рашэціў яго, сцягваючы з цара далікатныя покрывы і паказваючы ў сапраўдным, непадмалёваным, грубым выглядзе чалавека-павука, найбольшага крывасмока на целе народа.

Усе мыслі аўтара накіраваны былі на адно і білі ў адну цэль: разбурыць веру ў цара, паказаць яго ў сапраўднай істоце. У кніжачцы даваліся так званыя царскія рэформы ў зусім новым асвятленні. Тут жа высмейваліся царскія загады і мерапрыемствы, накіраваныя быццам бы на дабро народу, як устанаўленне інстытута земскіх начальнікаў і іншае. На справе ж аказвалася зусім не тое, і даводзілася гэта ўсё на простых прыкладах. А поплеч з гэтым раскрывалася сапраўдная роля тых палітычных арганізацый, на чыіх сцягах было напісана бязлітаснае змаганне з царызмам за вызваленне народа з-пад ярма самадзяржаўя, тых арганізацый, якія змушаны былі туляцца ў патаемных кутках і якія шальмаваліся і кляйміліся страшнымі словамі — вырадкі, злачынцы, крамольнікі. «Памятай, Мікола Крывавы: цяпер табе Масленіца, але прыйдуць і посныя дні». Так канчалася брашурка.

Першае, што адчуў Лабановіч, прачытаўшы кніжачку, быў страх, як бы пад нагамі захістаўся грунт і перад ім расчынялася нейкае бяздонне. Гэтая бяздонніца і палохала і цягнула да сябе з такою сілаю, што ад яе нельга было адысціся. Першы страх, як спадарожнік крушэння пэўнага ладу ўнутранога жыцця, яшчэ не зусім аформленага і ўгрунтованага, у сваю чаргу выклікаў другі страх: а што, калі б гэтую кніжачку знайшлі ў яго і данеслі начальству?.. Чаму яе падкінулі яму? Хто падкінуў? Якая мысль кіравала тым, хто падкідаў яму гэтую небяспечную кніжачку?

Мыслі нейк блыталіся, перабівалі адна другую, і адно адчуванне змянялася другім, параджаючы ў душы неспакой. А разам з гэтым постаць цара вынікала ва ўяўленні ў сваёй страшнай дваістасці: цар лагодны, партрэтны цар, і цар, паказаны ў кніжачцы, драпежны цар-ашуканец са злосна вышчаранымі зубамі, гатовымі грызці людское цела. I гэтая дваістасць лезла ў мыслі, вымагала сталага прызнання якога-небудзь аднаго з двух воблікаў.

Цэлы рад жыццёвых фактаў, што давялося наглядаць Лабановічу, і тое, як адносіліся да простага чалавека ўсе, хто стаяў ад яго вышэй, і ўвесь грамадскі ўклад — усё гэта разам давала нагляднае пацвярджэнне тым думкам, што выказваліся ў кніжачцы. Але няўжо людзі не заўважаюць гэтага? Няўжо ўсе гэтыя чыноўнікі, усе настаўнікі вышэйшай адукацыі, што выхоўваюць людзей новага пакалення, няўжо яны ўсе — свядомыя лгуны і прахвосты? Як магло здарыцца, што людзі розуму, людзі высокай асветы ўхваляюць гэты палітычны лад, знаходзяць яго найлепшаю формаю грамадскага жыцця, якой трэба служыць, ахоўваць, дапамагаць?

Гэтая маленькая кніжачка зрабіла цэлую рэвалюцыю ў мыслях Лабановіча, паказала стан рэчаў у зусім іншым асвятленні. Кніжачку насіў ён з сабою, а вечарам, кладучыся спаць, на ўсякі выпадак хаваў яе далей.

Пастаяўшы на ганку, Лабановіч ідзе ў кватэру, апранаецца, бярэ кій і выходзіць на выган. Яго зацікавіла, хто б гэта мог быць пад вокнамі. Асцярожна праходзіць у бок рэчкі, прыглядаецца, бачыць — адтуль нехта сунецца. Падходзіць бліжэй — стары дзяк Бацяноўскі.

Няўжо гэта ён падглядаў у вокны? Не падабаецца дзяк чамусь настаўніку. Вось чаму і з візітам да яго не сабраўся да гэтага часу. Дзяк памалу пляцецца ў свой двор, а Лабановіч ідзе ў бок чыгункі, каб пабыць аднаму са сваімі думкамі.

XVIII

Дзяк Бацяноўскі тоіць крыўду на свайго суседа Лабановіча: хто ён за такі, што не хоча зайсці да яго, старога, паважанага чалавека, дваццаць дзевяць гадоў праслужыўшага каля святога алтара? Яшчэ не было тут ніводнага настаўніка і настаўніцы, хто б выказаў дзяку такую знявагу, абмінуўшы яго дом. Нават Іван Пракопавіч Бяляўскі, казённы ляснічы,— хіба ж можна параўнаць такую асобу з гэтым настаўнікам? — зайшоў з візітам, калі прыехаў сюды пяць гадоў назад, і цяпер наведвае, як бывае ў ляснічага і сам ён, дзяк Бацяноўскі. А які адукаваны, разумны чалавек і якую пенсію бярэ! Дый з кім наогул не знаецца дзяк Бацяноўскі! Людзі, можна сказаць, з прозвішчамі на ўсе двунадзесятыя святы складаюць кола яго знаёмства: Спаскі, Успенскі, Благавешчанскі, Уздзвіжанскі, Увядзенскі, Богаяўленскі, Срэценскі і іншыя. Гэта калі ўзяць па духоўнай лініі, а калі далучыць сюды людзей свецкіх! Не злічыш!

I наогул падазроным здаецца яму сусед. То адзін цягнецца, тоіцца па завуголлю, то шушукаецца з людзьмі небяспечнымі, як гэты Аксён Каль, і поначы соваецца, як злодзей, па пустых дарогах. Нешта ж ёсць-такі ў яго на думках. I дзяк пачаў трохі прыглядацца да свайго суседа. Сяды-тады праходзіць ён каля школы, заглядаючы ў вокны. Часамі прыпыніцца і вуха прыложыць, каб улавіць хоць колькі слоў і па іх крышку разгадаць сэнс тае гутаркі, што вядзецца там, за акном. Іншы раз ён ціхенька адчыніць веснічкі і ўвойдзе ў двор школы, зазірне ў пакойчык, сумежны з кухняю, і ў самую кухню, бо ў дзяка Бацяноўскага розныя бываюць падазрэнні і дагадкі. Але такім спосабам дабіцца яму чаго-небудзь пэўнага ніяк не ўдаецца, і сусед застаецца для яго некатораю загадкаю. Аднак дзяк ад свайго не адступаецца. У яго ёсць і іншыя спосабы дазнацца таго, што яго цікавіць. Ён толькі не хоча спяшацца з гэтым: нідзе не дзенецца, і ў Святым Пісанні сказана: «Нічога няма патаемнага, што не стане яўным».

Старожка Ганна часамі заходзіць да пападзянак для сякіх-такіх паслуг, і наогул яе не цяжка сустрэць і пагаманіць з ёю.

— Ну, здарова, Ганна! — запыніў аднойчы яе дзяк.

— Здаровенькі булы! — адказвае старожка, трохі здзіўленая дзякоўскаю ўвагаю, і хоча далей ісці.

— Ці скора ж ты мяне на радзіны заклічаш? — здалёк пачынае дыпламатычна гутарыць дзяк. Ён наогул пагаманіць з жанчынамі любіць, хоць ужо чалавек і стары. Дзячыхі ж у яго няма — памерла.

Ганна ўсміхаецца,— што сказаць на гэта?

— Не ведаю,— адказвае.

— Як жа ты не ведаеш? Добры гаспадар ведае, калі яго карова ацеліцца. А ты свае прыгоды не ведаеш? Хіба ўжо справа такая заблытаная, або айцоў многа?

— Бацька-то адзін, але і таго няхай халера задушыць,— гугніць Ганна.

— А гэты ж да цябе не падкочваецца?

— А нашто вам усё ведаць?

Ганна бачыць усю нікчэмнасць дзякоўскай плявузготы, і ёй зусім не хочацца весці з ім такую гутарку. Яна борзда заварочваецца і ідзе ў школу, а дзяк усміхаецца, праводзіць яе вачамі. Ён трохі нездаволен вынікам размовы, бо нічога не ўдалося дазнацца. Наадварот, цяпер ён яшчэ болей збіты з тропу яе адказам: «А нашто вам усё ведаць?»

Трохі раздумаўшыся, дзяк матае гэты адказ сабе на вус і галавою трасе. Ох, гэтыя ціхія маладыя людзі! Іх сапраўдную існасць даўно вызначыла народная мудрасць: у ціхай букце чэрці водзяцца. Гэтае меркаванне да некаторай ступені задавольвае дзяка, але поўнага заспакаення не дае, і ён не адводзіць вока ад свайго суседа.

I многа чаго ў настаўніку паказваецца яму дзіўным. Вось хоць бы і са старожкаю гэтаю: няўжо не мог бы знайсці сабе стоража або нават і маладзіцу, ну няхай бы сабе і не толькі для старажоўскіх абавязкаў? Але нашто трымаць гэтую бязносую? Якая тут прычына хаваецца? Нячыстая тут справа. Далей — купляе падарункі сваім вучням. Ніхто гэтага не робіць. Які дурань будзе выкідаць так сабе грошы? Напэўна ж, тут павінна быць нейкае сваё меркаванне. А таксама і з сялянамі штось дужа знаёмства заводзіць. Глядзіш — то той, то другі, то па некалькі разам на яго кватэру заходзяць. I хто ходзіць? Людзі, што ў сяле ніякай вагі не маюць, а калі і маюць, дык у дрэнны бок, як гэты Аксён Каль.

Сама сабою напрошваецца думка — дэмакрат і смуццян!

Сям-там, пры здарэнні, дзяк з кім-небудзь аб суседзе загаворыць: цікава ведаць, як людзі пазіраюць на гэта?

Калі гэтыя ўсе факты былі вылажаны а. Мікалаю, бацька наўперад махнуў рукою і засмяяўся сваім працяглым смехам, потым, падумаўшы, перавёў вочы ў неазначаныя прасторы, нарэшце кіўнуў галавою направа і налева і сказаў:

— Усё можа быць.

Такому заключэнню можна было знайсці падмацаванне ў газеце «Свет», якую выпісваў а. Мікалай.

Іван Пракопавіч, казённы ляснічы, лысы чалавек, гадоў пад сорак, бліснуўшы сваімі быстрымі і вострымі вачамі, зазначыў:

— Пустое! Семінарскі ідэалізм яшчэ не зусім выветрыўся.

А пісар вывеў такое заключэнне:

— Папулярнасці сабе шукае.

Хоць у гэтых поглядах розных асоб на аднаго чалавека і не было згоды, тым не меней дзяк не толькі не адступіўся ад свае думкі, а, наадварот, яшчэ больш умацаваўся ў ёй, бо ўсё ж такі паводзіны яго суседа не зусім людскія. Людзям збоку гэта не так у вочы кідаецца, але старога дзяка не ашукаеш. Не, да настаўніка трэба прыглядацца! I трэба быць асцярожным, бо сусед, відаць, таксама асцярожны. Недарма ж ён тады, правёўшы з кватэры Аксёна, хадзіў каля рэчкі, каб дазнацца, хто быў пад акном, і спаткаў яго, дзяка. Пазнаў яго ці не?

Каб не даць суседу прычын думаць благое аб сабе, дзяк надумаўся сам наведаць Лабановіча як-небудзь вечарком.

Дзяк зайшоў з двара і пастукаў у кухню. Ганна адчыніла дзверы.

— Добры вечар, Ганна! — громка паздароўкаўся дзяк.— Дома настаўнік?

Лабановіч адчыніў дзверы ў сваю кватэру.

— Не заходзіце вы да мяне, дык я сам завітаў па суседству да вас.

— I добра зрабілі. Сядайце, калі ласка. А вы мне выбачайце, што да гэтага часу не зайшоў да вас. Нават і сёння збіраўся,— салгаў настаўнік.

— Ой, ці ж праўда? — пытае дзяк і хітра прыжмураным вокам глядзіць на суседа.

— Ну, нялоўка мне і апраўдвацца, бо я вінаваты перад вамі.

— Пахвальна, што хоць віну сваю прызнаяце.

— Я заўсёды паважаю старэйшых ад сябе.

— А як у Святым Пісьме напісана на гэты выпадак? — пытае дзяк.

— «Перад ліцэм седага восстані і пачці ліцэ старча»³,— па-вучнёўску адказвае Лабановіч.

— Святое Пісьмо ведаеце, але па Святому Пісьму не паступаеце,— у голасе дзяка чуваць дакор.

— А хто жыве па Святому Пісьму? Святое Пісьмо забараняе мець крыўду на каго б там ні было, а вы на мяне крыўдуеце.

— Хавай божа! Ніякай крыўды не маю на вас. Кожын волен жыць, як знаходзіць лепей,— гаворыць дзяк і аглядае пакойчык.— А нічога сабе кватэрка ў вас.

Дзяку трэба што-небудзь казаць, і ён паўтарае:

— А нічога кватэрка.

Наступае кароткая маўчанка.

Настаўнік хоча загаварыць, але гутарка не клеіцца. Яго выручае дзяк:

— Не маркотна вам аднаму?

Лабановіч ажыўляецца, хапаецца за гэтую думку і кажа, што яму зусім не маркотна, што ў яго ёсць работа ў школе, а вечарам ён то чытае, то рыхтуецца да наступнага школьнага дня.

— А я да вас думаў нейк зайсці, але тут хтось быў, і я не хацеў замінаць вам.

— Вы мне ніколі не заміналі б. Калі ласка, заходзьце,— гаворыць настаўнік і тут жа думае: «А лепш было б, каб ты не заходзіў».

Гутарка зноў прыпыняецца.

— Ну, а як у вас хор? — нарэшце пераходзіць дзяк на дзелавы грунт.

— Ніяк.

— Мітрафан Васільевіч быў арганізаваў хор, і нічога сабе спявалі ў царкве. Вам бы толькі падтрымаць яго. Ведаеце, благочыніе царкоўнае ад гэтага многа залежыць.

— О, Мітрафан Васільевіч дасціпны быў настаўнік, і памяць аб ім не памрэ ў Выганаўскай школе.

Пачынаюць хваліць Мітрафана Васільевіча, хваліць няшчыра і фальшыва.

— А цяпер яму падвышэнне далі,— кажа дзяк.— Назначылі ў горад у прыходскае вучылішча. А там, ведаеце, настаўнікі ўжо і форму сваю маюць з бліскучымі гузікамі і шапкі з цэшкамі носяць, як чыноўнікі.

— Мітрафан Васільевіч гэта заслужыў у поўнай меры! — скрозь прытоенае насміханне атэстуе свайго папярэдніка Лабановіч.

— Умеў чалавек паставіць сябе,— заўважае дзяк.

— Так, гэта не ўсім удаецца.

— Не закапаў сваіх талентаў у зямлю.

Нудная, нікчэмная гутарка ідзе з кароткімі перапынкамі, цячэ, як гнойная вада па брудным раўчаку.

Дзяк сядзіць ужо з добрую гадзіну і не збіраецца дамоў. Дый што яму дома рабіць? Не ведае дзяк, куды дзець свой час. Гаспадарка яго невялікая — Даша адна спраўляецца з ёю.

Даша — маўклівая, сур’ёзная, замкнутая ў сабе дзяўчына. Аб чым яна думае, хто яе ведае. Аб тым, што ў яе на сэрцы, яна ні з кім не гаворыць і нават бацьку не адкрываецца. Праўда, бацька не надта і стараецца зірнуць у яе сэрца. Ён ведае, што ёй даўно пара замуж, але дзе ты возьмеш цяпер таго жаніха? А Даша сама зацялася на маладых людзей, бо што ж ёй застаецца рабіць?

Дзяк сядзіць, часамі пазірае на свае вывернутыя пальцы, штось думае, і хітраватая ўсмешка прабягае ў прыжмураных вачах.

Нецікава сядзець са старым дзяком. Сухі і нішчымны, як абмалочаны сноп. Нейкі старэцкі скептыцызм прабіваецца ў яго словах, затхласцю мінуўшчыны аддае яго размова, і сам ён, прапахлы царкоўнымі канонамі, выпетранымі і бяздушнымі, лампадным алеем і воскам царкоўных свечак, здаецца нейкім прыкрым архаізмам, варожым да ўсяго, што свежа і молада.

Сяды-тады, крадком, кідае настаўнік погляд на дзяка. «I быў жа калісь чалавек маладым... Які быў ён юнаком? — снуюцца думкі ў галаве настаўніка.— Напэўна ж, былі ў яго тады нейкія імкненні, чагось чакаў ад жыцця чалавек. I як стаўся ён такім заскарузлым, сухім і чэрствым?»

Дзяк пачынае карцець яму, назаляць, замінаць. А той сядзіць сабе, пакурвае суседавы папяросы, разглядае свае кратовыя лапы-рукі. Лабановіч не знаходзіць, аб чым гаварыць з ім, не ведае, як падтрымаць гутарку. Разам з дзяком і ён пераводзіць вочы на яго рукі, запыняе на іх увагу. Нарэшце не вытрымлівае і пытае:

— Ад чаго гэта ў вас такія рукі, Амос Адамавіч?

Амос Адамавіч — так завецца дзяк — глядзіць на свае дзіўныя лапы, растапырыўшы пальцы, усміхаецца і кажа:

— Ад старасці і ад раматусу. Старэе чалавек, змяняюцца і формы яго цела. Не красіць, мілы мой, старасць чалавека... А вы ведаеце, чым лячуся я ад раматусу?

— Чым?

— Крапівою. I вельмі памагае.

— Як жа вы лечыцеся крапівою?

— А вот ірву крапіву і б’ю ёю па руках. Насячэш іх, і адразу лягчэй робіцца. А дактары не ведаюць лякарства ад раматусу. Крапіва — найлепшае лякарства.

— А зімою як вы лечыцеся крапівою?

— Зімою горш: не расце крапіва. Гэта добра — свежанькаю.

I расказвае дзяк аб вялікай вартасці крапівы. А каб здаровым быць, то часамі не шкодзіць наогул пасеч сябе крапівою. Ад крапівы пераходзіць ён у мінулае. Тады людзі ніякіх дактароў не ведалі і былі здаровыя. Наогул даўней жылося лепей. Прадукты былі танныя. За тры капейкі чорт ведае чаго можна было купіць. I людзі былі лепшыя.

Вядзе гутарку Амос Адамавіч нецікавую, усім вядомую, многа разоў чутую. Прыплятае сюды нейкага спраўніка, як ён са смятаны маслёнку рабіў.

Бедны настаўнік глядзіць на гадзіннік, а дзяк не зважае. Здаецца, ніколі не выйдзе ён адгэтуль.

Так праходзіць увесь вечар.

— Вы, мусібыць, позна спаць кладзецеся? — пытае настаўнік.

— Як калі,— адказвае дзяк ды зноў сядзіць, пазірае на свае вывернутыя пальцы.

«Ах, што б ты лёг ды не прачнуўся больш»,— думае Лабановіч і не можа дачакацца, калі госць яго пойдзе дамоў.

XIX

Пачатак лістапада. Вечар.

Лабановіч сядзіць у сваім аблюбаваным пакойчыку. На стале гарыць лямпа пад светлым абажурам. У вокны глядзіць густы змрок. Сівыя хмары звісаюць нізка, сеючы дробны дождж. Ціха і глуха. Толькі з кухні даносіцца Юсцін галасок — спявае песеньку, ды зрэдку кіне слова Ганна да свае дачкі.

Настаўнік разглядае паперы, прысланыя сёння з пошты праз воласць. З поштаю прыйшла і газета «Гражданин». Рэдактар гэтай газеты — князь Мяшчэрскі. Агідная чарнасоценная газетка, звышпатрыятычнага зместу. Высылаецца ў школы дарма, выдаецца на казённую субсідыю для пашырэння манархічных ідэй. У газеце даюцца і адпаведныя рысункі. У гэтым нумары таксама ёсць рысунак: цар Мікалай Другі сядзіць за сталом сярод кніг і папер з пяром у руках. Міна яго поўна задумлёнасці і заклапочанасці. А дзесь, на заднім плане, мітусіцца народ, заняты сваімі справамі. Пад рысункам подпіс: «Народ весяліцца, а цар працуе».

Лабановіч пазірае на рысунак, і па губах прабягае іранічная ўсмешка. Потым ён хапае газетку і шпурляе кудысь у куток.

— Паскудства! — гаворыць сам сабе.

На школьным ганку з боку выгану чуюцца нейчыя крокі, а потым — асцярожны стук у дзверы.

«Хто ж гэта яшчэ прэцца?» — думае настаўнік ды ідзе адчыняць, падняўшы на ўсякі выпадак «Гражданина» князя Мяшчэрскага.

— Хто? — пытае Лабановіч.

— Вучыцельніца,— чуецца з-за дзвярэй малады дзявочы голас.

Візіт незнаёмай настаўніцы ды яшчэ ў позні час яго моцна дзівіць. Ён адчыняе наўперад дзверы ў сваю кватэру, каб відней было, бо ў перадпакойчыку цёмна, і ўпускае настаўніцу.

— Заходзьце, будзьце ласкавы.

Настаўніца заходзіць у цемнаваты пакойчык і спыняецца.

— Праходзьце далей — там святлей і цяплей.

— Раней жа трэба хоць пазнаёміцца: Вольга Андросава... Не напалохала я вас? — пытае настаўніца і смяецца.

— Калі палохацца настаўніцы, то лепш пайсці ды ўтапіцца ў Піне.

— Вы мяне выбачайце. Еду ў сваю школу, у Купяцічы, і па дарозе да вас заехала.

— I вельмі добра зрабілі. Раздзеньцеся ды трохі пасядзіце. У мяне якраз і самавар зараз будзе гатоў.

Вольга Андросава — яшчэ зусім маладая дзяўчына. Год, як скончыла гімназію. Смуглая, круглатварая, жывая і быстрая. Фігурка яе мерная і складная. Цёмныя валасы падстрыжаны. Вочы бойкія і смелыя.

— Вы яшчэ не былі ў сваёй школе?

— Не, не была. I не ведаю, якая яна там. А вы ўжо даўно тут?

— А ўжо зараз два месяцы будзе.

— I работу распачалі ў школе?

— Пачаў. Другі месяц, як заняткі ідуць.

— Ох-ці мне! Як жа я адстала ад вас!

— А чаму так позна вас назначылі?

— Назначылі мяне з першага кастрычніка. Ну, покі прыйшло назначэнне — а жыву я ў Смаленшчыне — ды покі заехала сюды, ды ў Пінску трохі ў знаёмых пабыла, вось і апазнілася.

— Ну, што ж? Лепей позна, чым ніколі.

Андросава — бойкая, гаваркая дзяўчына. Не прайшло і пяці хвілін, як яны разгаварыліся, нібы даўно ўжо былі знаёмыя. А калі Ганна прынесла самавар, настаўніца ўзяла ад яе рушнік, стала выціраць шклянкі, папрасіўшы дазволу на гэта, і сама наліла чаю гаспадару і сабе. Яна піла чай і гаварыла. Загаварыўшыся, курыла і, відаць, адчувала сябе тут вельмі добра.

Але ў самы разгар чаявання і гутаркі ў акно пастукаў фурман. Аб ім тут і забыліся. Фурман гэты — селянін з Купяціч. Яму абрыдла стаяць каля школы, і ён забарабаніў у акно.

— Скора будзем ехаць?

Вольга Віктараўна паглядзела на Лабановіча.

— А я і забылася, што мне ехаць трэба. Што ж, буду збірацца.

— Вольга Віктараўна! Адпраўляйце вы сваю фурманку дамоў, а самі начуйце тут. Дзе ж там у школе прыпыніцеся? Ужо ноч, а покі заедзеце, яшчэ пройдзе гадзіна. А там, напэўна, холадна і, можа, нікога няма. Кажу вам, адкіньце ўсякія цырымоніі і заставайцеся начаваць. Заўтра пойдзеце ў воласць — а ў воласці вам быць усё роўна трэба,— возьмеце фурманку і паедзеце.

Настаўніца пазірае на Лабановіча.

— А ведаеце,— гаворыць яна,— вы падаяце мне геніяльную мысль.

Лабановіч выходзіць на двор.

— Едзьце вы сабе дамоў, настаўніца тут застанецца.

— Тут дык тут. Але чаго ж я бітую гадзіну стаяў?

Фурман заварочвае каня, бубніць штось сам сабе і ад’язджае.

Лабановіч ідзе ў кватэру, а Вольга Віктараўна па нейкай аналогіі ўспамінае адно здарэнне са свайго жыцця і расказвае аб ім:

— Раз у Смаленску запыняе мяне абарваны чалавек інтэлігенцкага аблічча: «Дайце мне, барышня, на выпіўку».— «А колькі ж вам даць?» — пытаюся. Абарваны чалавек прыстаўляе палец да лба і застывае ў глыбакадумнасці: «Уявіце сабе, барышня, першы раз у сваім жыцці натыкаюся на такое пытанне!.. Ну, дайце, каб можна было чарвяка заліць».— «Разуменне «заліць чарвяка» — рэч неазначаная і расцяжная: аднаму і кручка даволі, а для другога кручок — капля ў моры»,— заўважаю яму. «Зусім справядліва. Я іменна з катэгорыі тых, для каго кручок — капля ў моры...»

Вольга Віктараўна як бы ахамянаецца і кажа:

— Можа, я вам, калега, замінаць тут буду? Бесталковая я!

— Ніколечкі! — заспакойвае яе Лабановіч.— Кватэра мая прасторная. I канапа мяккая нават ёсць.

— Ды вы, калега,— буржуй! — смяецца Вольга Віктараўна.

— Я толькі карыстаюся, можна сказаць, ад вашага брата.

— Як так?

— Тут была калісь настаўніца, якой сімпатызаваў інспектар. Гэта ён для яе набыў такую буржуйскую роскаш. Так што вы на яе маеце большае права, чым я.

— Ну, ладна! — згаджаецца Вольга Віктараўна.— Будзем лічыць гэтае пытанне вычарпаным да дна. А цяпер хацела б я прасіць, калега, каб вы ўвялі мяне ў курс школьнае справы, бо я ў ёй ні чорта не разумею. Не ведаю нават, як і прыступіць да яе.

— Ну, што ж? Раскажу вам, як і што, толькі вы мне за гэта павінны будзеце зафундзіць, бо дарма, кажуць, і каза не скача,— пачынае жартам Лабановіч.

— За гэтым справа не стане. Прыязджайце да мяне, пачастую,— смяецца настаўніца.

— Ну, калі так, дык слухайце. Перш за ўсё вам трэба сабраць вучняў. Звычайна гэта робіцца так: вы назначаеце дзень збору, а стараста (можна і праз папа) апавяшчае бацькоў, каб пасылалі ў школу дзяцей. Збяруцца дзеці, вы іх запішаце ў асобны журнал... Вось гэта ўсё я пакажу вам...

Лабановіч прыносіць журналы і раскладвае іх перад настаўніцаю, паказвае, у якім журнале і што трэба запісаць.

— Як бачыце, журнал сам падказвае, як і што запісваць. Але гэта глупства. Самае паганае ў нашай настаўніцкай практыцы тое, што аднаму чалавеку прыходзіцца весці работу з чатырма групамі. А ў вас яшчэ і школа мнагалюдная — каля ста дзяцей набярэцца.

— Што вы кажаце! Каля ста чалавек?! I чатыры групы! Ды гэта ж свінства! Што ж я буду рабіць?.. Ох-ці, галованька мая!

Страх і недаўменне адбіваюцца на твары Вольгі Віктараўны. Лабановіч глядзіць на яе, а потым рагоча.

— Ды гэта ж звычайная з’ява ў нашых школах,— зазначае ён.

— Але ж я не магу сабе ўявіць, як можна весці работу пры такіх умовах. I ўсе чатыры групы ў адным класе?

— А як жа іначай? Страшнага тут нічога няма. Трэба наўперад напісаць расклад свае работы, напісаць такім парадкам, каб у вас на кожную гадзіну была група, дзе вы будзеце весці асноўную работу, а другія групы ў гэты час хай займаюцца самі пад вашым кантролем. Групы вы мяняеце, чаргуеце, але ні аднае не спускаеце з вока, іначай у вас будзе гармідар.

— Невясёлыя рэчы расказваеце вы мне, Андрэй Пятровіч. Ведала б, і не заязджала б да вас... Міленькі Андрэй Пятровіч, навучыце ж мяне, як жа размеркаваць работу так, каб можна было добра весці яе?

— Вы так хораша папрасілі мяне, што я павінен навучыць.

Лабановіч прыносіць свой расклад работы ў школе. Садзяцца поруч. Настаўнік паказвае ёй расклад і тлумачыць. Вольга Віктараўна прыглядаецца, пачынае разбірацца і зусім весялее.

— Ну, я спішу ваш расклад, здзяру яго да літары... Дайце мне, калі ласка, паперы... Ах, як слаўна, што я да вас заехала, і як разумна зрабілі вы, што не пусцілі мяне!

Яна зноў ажыўляецца, парывіста хапаецца за работу. Праз чвэрць гадзіны яны скончылі перапісванне.

— Ну, цяпер мяне не возьмеш за руб дваццаць,— гаворыць настаўніца, хаваючы расклад.

Гутарка яе развязная, бойкая. З Лабановічам трымаецца па-таварыску. Лабановіч прыглядаецца да яе, мяркуе, да якой катэгорыі жанчын аднесці. Яна нагадвае яму тургенеўскую нігілістку.

— Ну, як вы наогул глядзіце на сваю настаўніцкую місію? — пытае яе.

— Ох, скажу вам — нудная гэта справа! Ды я ж яе і не ведаю. А вы так напалохалі мяне. Проста былі такія мыслі — завярнуцца адгэтуль ды даць драпака. Я толькі цешу сябе тым, што, на шчасце, вы — мой сусед, і спадзяюся, што вы мне паможаце, калі я часамі ўткнуся лбом у сцяну.

— Бачыце, Вольга Віктараўна, справа ў тым, каб палюбіць сваю работу. Калі вы яе палюбіце і захопіцеся ёю, дык знойдзецца спосаб адхіліць і перамагчы перашкоды, калі яны напаткаюцца.

— Каб палюбіць сваю справу, трэба яшчэ і вера ў сэнс яе,— заўважае Вольга Віктараўна. Яна апускае вочы, як бы веры ў яе якраз і бракуе, толькі сказаць гэтага не адважваецца.

— Але ж вы, напэўна, гэтую веру маеце, калі выбралі сабе настаўніцкую дарогу.

— А вы думаеце, што ўсе настаўнікі так захоплены сваёю справаю, што цалкам аддаюцца ёй? — пытаннем адказвае Вольга Віктараўна, відаць, ухіляючыся ад простага адказу. Потым яна падымае вочы на Лабановіча.— Андрэй Пятровіч, скажыце, калі ласка: дабро вы робіце народу ці зло, забіваючы розум дзяцей і іх чыстыя душы ўсякаю казённаю трухляцінаю?

«Ах, унь ты якая»,— думае сабе Лабановіч і адчувае, як балюча ўкалола яго гэтая дзіўная дзяўчына.

— Хто ведае, што ён свядома начыняе дзіцячыя мазгі гэтаю, як вы называеце, казённаю трухляцінаю, той ёсць нягоднік або проста няшчасны, бязвольны чалавек ці проста рамеснік, гатовы за грошы рабіць усё, што захочаш. Але што замінае адкінуць гэтую трухляціну і накіраваць увагу дзяцей у другі бок?

— А як жа гэта зрабіць? — пытае Вольга Віктараўна.

— Вось гэта і трэба ўсё абмеркаваць. Я ведаю, што такая работа патаемнаю не застанецца.

Далейшая размова збліжае іх, рассейвае тое недавер’е і тую асцярожнасць, што замінаюць выяўленню шчырасці і адкрытасці паміж людзьмі, асабліва малазнаёмымі.

Вольга Віктараўна расказвае, як летам жыла яна сярод студэнтаў і настаўнікаў, якія гутаркі вяліся паміж імі, як варожа настроены яны супраць гэтай «казённай трухляціны». У яе ёсць цікавыя кнігі, якімі яна ахвотна падзеліцца са сваім суседам. Гутарка цягнецца за поўнач, пакуль Лабановіч як гаспадар не ўспамінае, што настаўніца з дарогі, што ёй трэба адпачыць.

А з двара на іх пазірае не адна толькі гэтая чорная, маўклівая ноч: дзяк Бацяноўскі стаіць на граніцы святла, што падае праз акно настаўніцкай кватэры, і густа злеглай над зямлёй цьмы. Ён пільна ўглядаецца ў гэтую маладую пару, ён ловіць кожны рух іх мыслі на твары. У яго мазгаўні таўкуцца розныя думкі, дагадкі. А калі ён дазнаецца, што гэта чарнявая стрыжаная дзяўчына застаецца тут начаваць, дык здзіўленню і абурэнню дзякоўскай душы няма граніц

XX

Вольга Віктараўна ўзяла слова ад свайго калегі, што ён у бліжэйшы святочны дзень даведаецца да яе. На гэтым яны і развіталіся.

А тым часам дзяк Бацяноўскі не мог стрымаць сябе, каб не расказаць суседкам-пападзянкам, а. Мікалаю і ляснічаму аб познім візіце настаўніцы да яго суседа і — што яшчэ болей цікава — аб яе начаванні ў яго кватэры. Дзяк пры гэтым не пашкадаваў фарбаў, каб апісаць усё падрабязна: як яны пілі чай, як яна выцірала шклянкі, як ён падсаджваўся да яе і як яна гарнулася да яго. I гэта ўсё дзяк бачыў выпадкам, праходзячы каля школы.

— Падумайце, што пачало тварыцца на свеце! Чаму ж яны навучаць дзяцей? — асвятляў дзяк гэтыя факты.

Цнатлівыя пападзянкі выслухалі з вялікаю цікавасцю дзякова паведамленне. Слухаючы, яны пераглядаліся, а на тварах прабягалі іранічныя ўсмешкі.

— А якая яна — прыгожая? — запытала малодшая пападзянка, Антаніна, болей жывая і яхідная.

— Стрыжаная! — адказаў дзяк, прычым гэтае азначэнне гучыць у яго раўназначна слову «прапашчая».— А якая яна далей, аднаму Вельзевулу, князю цьмы, вядома. Блудніца садомская!

— На прыгоства цяпер не глядзяць,— са скрухаю заўважае старэйшая, Глафіра, бо яна лічыць сябе прыгожаю.— А прыклад таму — бязносая Ганна і Мітрафан Васільевіч.— I яна ўздыхае.

Застаўшыся ўдзвюх, пападзянкі доўга разбіраюць гэтае здарэнне і выліваюць усю гарчэчу свайго застарэлага дзявоцтва. А Ганну паставілі пад допыт, бо цікава ж было даведацца чаго-небудзь яшчэ новага.

— I доўга яны сядзелі? — пытае Антаніна.

— Не ведаю, паненачка: я ўжо легла спаць, а яны яшчэ сядзелі.

— I яна сама выцірала шклянкі?

— А хто яе ведае! Узяла ад мяне рушнік.

Ганна баіцца сказаць чаго-небудзь лішняга, бо настаўніка яна шануе і нічога благога ў ім не бачыць.

— А дзе яна спала? — цяпер пытанне ставіць ужо Глафіра.

— На канапе.

— А ён дзе спіць?

— А ён у гэтым пакойчыку, што пры кухні.

— А ўночы не ўставаў ён? Не чула?

— Не, не чула. Паныч яшчэ звечара, кладучыся спаць, аддаў той паненцы ключ, каб яна замкнулася.

— Ключ аддаў? Нашто? — цікавіцца Антаніна.

— А мабыць, каб яна замкнулася і спакайней спала.

— I яна ўзяла ключ?

Ганна выказвае нецярпенне і неахвоту адказваць на такія пытанні.

I а. Мікалай слухаў дзяка ўважна. Наўперад ён зрабіў здзіўленыя вочы, а потым працягла засмяяўся і нарэшце запытаў:

— А як яна сабою, нічога дзяўчына?

Айцец Мікалай — чалавек малады, і яго не-не ды часамі бухторыць д’ябал і прымушае заглядацца на прыгожых маладзіц.

Дзяк гэта ведае.

— Нічога дзяўчына, сакаўная і фігурыстая.

Айцец Мікалай каўтае сліну.