На ростанях

Тым часам з паўднёвага захаду падымалася злавесная хмара. Яна ўсё шырэй і шчыльней засцілала неба. З-за Нёмана даносілася глухое гурчанне далёкага грому. Лабановіч падаўся дахаты. Навальніца набліжалася. Раптам рвануўся вецер і перайшоў у такую буру, што зямля закурылася пылам. Кусты прыпадалі да самага долу. Агнявымі стрэламі ўспыхвалі маланкі. І лінуў такі дождж, што вада праз сцены зацякала ў хату. Хата дрыжала пад націскам ветру, і здавалася, вось-вось перакуліцца. Бура выкаціла з-пад страхі неакованае дзервяное кола, нейкім чынам паставіла яго на вобад і пакаціла ў поле. Калі навальніца адспявала сваю грозную песню і паплыла далей, Андрэй выйшаў паглядзець на сляды, што яна пакінула. Двор увесь быў заліты дажджом. У лужынах плавала салома, вырваная са стрэх. Кола далёка адкацілася ад двара і, трапіўшы ў разору, бездапаможна ляжала на баку. Падымаючы яго з мокрай зямлі, Андрэй азірнуўся навокал, каб ніхто нават не падслухаў думкі, і сказаў сабе самому:

— Ці не пагоніць у поле, як і гэтае кола, мяне варожая сіла?

XXXIV

Лабановіч ішоў з лесу і нёс кошык баравікоў. Не даходзячы з паўвярсты да хаты, ён пачуў за сабою мяккі грукат калёс. Андрэй азірнуўся. У лёгкай, даволі зухаўской брычцы ехаў ураднік Ставоліч. Сумнення не было: гэты госць ехаў да яго, Лабановіча. Ён сышоў крыху з дарогі і спыніўся. Параўняўшыся, ураднік спыніў каня.

— Дзень добры! — прывітаў ён Лабановіча.— Сядайце, падвязу, хоць, праўда, тут і недалёка.

— Вы, пэўна, з нейкім паведамленнем да мяне? — запытаў Лабановіч, сеўшы ў брычку.

— Угадалі: ёсць такая справа,— адказаў ураднік і змоўк. Маўчаў таксама і Лабановіч: да хаты зусім блізка, там усё стане вядома. Выказваць жа нецярплівасць перад ураднікам ён не хацеў.

Заехаць у двор ураднік адмовіўся: не меў часу. Ён спыніў каня каля частаколу, закінуў лейцы на шула, узяў партфель і разам з Лабановічам пайшоў у хату. Андрэя вельмі кранулі паводзіны Якуба: ён збегаў у гумно і прынёс жмак лепшага сена для ўраднікавага каня. Гэтым, відаць, хлопец думаў паддабрыць урадніка, нібы ад яго залежала даць Андрэю палёгку. Занепакоена была і маці: яна ведала, што такія наведванні нічога добрага не прыносяць.

У хаце ўраднік зняў шапку, што крыху здзівіла Андрэя, і сеў за стол. Не спяшаючыся расчыніў партфель і выняў з яго паперку.

— Вось распішыцеся ў атрыманні,— сказаў ураднік, разгарнуўшы разлінованы журнал.

Лабановіч зірнуў на паперку: гэта была позва да Віленскай судовай палаты з’явіцца на суд пятнаццатага верасня тысяча дзевяцьсот восьмага года аб адзінаццатай гадзіне дня. У позве было прыпісана папярэджанне, што ў выпадку няяўкі ў паказаны час падсудны будзе арыштаваны і дастаўлены ў суд пад канвоем. Лабановіч распісаўся і ўзяў павестку. Прачытаўшы яе яшчэ раз, ён прамовіў, ні да каго не зварачаючыся:

— Каціся, маё кола, пакуль коцішся!

Ураднік не зразумеў, на што ківае Лабановіч, дый для самога Андрэя сказ гэты быў не зусім выразны, хоць у ім быў нейкі сэнс. Відаць, тое кола, што нядаўна выкаціла бура з двара ў поле, навяло на такое выказванне.

— Ведаеце што? — сказаў ураднік.— Давайце паедзем у Панямонь. Чаго вам заставацца тут аднаму? Праветрыцца трэба.

Андрэй здзівіўся: ураднік яму спачувае і хоча адвесці ад сумных думак... Вось табе і ўраднік, паліцэйскі чын! А можа, тут якія хітрыкі? Лабановіч падзякаваў.

— Баюся, што затрымаю вас; я не снедаў яшчэ,— адмаўляўся ён.

— Якая ж гэта затрымка, снеданне! Можаце пацярпець з паўгадзіны! А за гэты час мы будзем на хутарку — там і паснедаем. Паедзем?

І сапраўды: чаму ж не паехаць?

Яны селі ў брычку, праехалі Мікуцічы, адтуль цераз Нёман, уброд, выбраліся на дарогу, праехаўшы паўз Нейгертава, дзе жыў Янка Тукала. Андрэю стала сумна, і ён падумаў: «Эх, Янка! Ці гадаў ты, што я паеду з ураднікам каля твае хаты і не зайду ў яе? Але цябе тут няма, і ты маўчыш, не прамовіш мне ніводнага слова! Няўжо ж ты памёр для мяне?»

Думкі перабіў ураднік.

— У чым жа вас абвінавачваюць? — запытаў ён.— За што судзяць? Чаму ўсіх вызвалілі з-пад суда, а вас не?

Лабановіч усміхнуўся і сказаў:

— У народнай казцы расказваецца так. Ішоў кот лесам, сустрэў яго воўк. «Куды ідзеш, кот?» — «Іду судзіцца».— «А ў чым твая крыўда?» — пытае воўк. «Як жа не крыўда,— адказвае кот,— нашкодзіць кошка, а віну ўскладаюць на ката». Дык вось так і са мною: хтось напісаў адозву да настаўнікаў, а мяне за яе судзіць будуць.

— Як жа гэта так? — здзівіўся ўраднік.

Лабановіч растлумачыў, як стаіць справа і чаму так выйшла.

Ураднік слухаў, верыў і не верыў, а потым азваўся:

— Калі не вы пісалі, дык за што судзіць вас? Хіба тут, можа, яшчэ што замешана?

— Вось гэтага не ведаю, а калі замешана, дык не па маёй віне і не з майго боку,— адказаў Лабановіч і падумаў: «А ўрэшце чорт яго ведае: можа, падгледзелі, як я з Янкам прыбіваў да крыжа пракламацыю? Не, тады і Янку ўзялі б на цугундзер».

Тым часам з-за ўзгорка выплыў хутарок, сядзіба дробнага арандатара. Сюды і павярнуў каня ўраднік. Пры ўездзе ў двор стаяла высокая брама, над архітэктураю якой, відаць, ламалі галовы мясцовыя архітэктары, а можа, і сам гаспадар. Брама складалася з двух дзябёлых дубовых слупоў, роўных, старанна выгаблеваных, на якія была паложана таксама дубовая шапка. Адступіўшы з аднаго і другога боку шапкі на аршын, на ёй прымацавалі яшчэ чатыры бярвенцы: кожнае вышэйшае сіметрычна ўкарочвалася і было з канцоў счэсана наўскасяк. У верхняе, самае кароценькае бярвенца быў упушчаны стаячок, завостраны ўгары, як іголка.

— Вось выштукаваў сабе браму Язэп Глынскі,— прамовіў ураднік, спыняючы каня.

Андрэй выскачыў з брычкі, праз веснічкі ўвайшоў у двор, каб адчыніць вароты, але ў гэты час выйшаў з хаты сам гаспадар, лысы, сярэдніх гадоў чалавек, у расшпіленай камізэльцы. Глынскі быў шляхціц і хоць чым-небудзь імкнуўся адрознівацца ад простага мужыка.

— Калі ласка! Калі ласка! — борздзенька гаварыў Глынскі, расчыніўшы вароты. Калі брычка спынілася, ён падбег да ўрадніка і патрос яго руку абедзвюма рукамі.

— Дзень добры! Дзень добры! А як жа вы ў часе заехалі! Якраз на полудзень!.. Пойдзем жа ў хату!

Лабановіча ён не заўважаў, хоць і ведаў яго, і рукі не падаў. Глынскі не любіў Лабановіча за тое, што той «забастоўшчык» і гатовы адбіраць зямлю ад паноў і арандатараў. А такія людзі — лайдакі, па думцы Глынскага. Лабановіч адстаў ад арандатара і ад урадніка і ўжо меркаваў, дзе б яму схавацца. Але якраз ураднік азірнуўся і падаў голас:

— А вы што ж, Андрэй Пятровіч? Хадзем у хату!

Тады ўжо і гаспадар змяніў свае паводзіны ў дачыненні да «забастоўшчыка». Ён падбег да Андрэя, узяў яго пад руку і павёў да дзвярэй.

— Калі ласка! Калі ласка, заходзьце! Колісь мы з вашым нябожчыкам бацькам былі добрыя знаёмыя.

Глынскі павёў гасцей у чыстую палавіну. Там стаяла многа вазонаў, кветак, дужа пашыраных у сялянскім абыходку. У хаце была прохладзь, стаяў своеасаблівы пах і наогул чыстае паветра. Паміж фікусаў утульна прымайстраваўся стол, засланы белым абрусам.

Глынскі папрасіў гасцей садзіцца, а сам адамкнуў буфецік і дастаў ёмкую бутлю вішнёвай настойкі на чыстым спірытусе. Потым, папрасіўшы прабачэння, адлучыўся ў другую палавіну хаты. Вярнуўся ён разам з гаспадыняй, яшчэ маладой і дужа прывабнай кабетай. Яна хораша прывіталася з гасцямі, рассыпаючы самыя прыязныя ўсмешкі. У дзверы ўсунулі галовы сын і дачка гаспадароў. Лабановіч толькі на кароткі момант мог заўважыць, што дачка падобна да маткі, а сын да бацькі. А Глынскі зараз жа загадаў ім пайсці ў сад, дзе было многа вішань, і назбіраць каробку для «пана ўрадніка».

Тым часам на стале з’явіліся відэльцы, нажы і талеркі і следам паплылі сакаўныя вэнджаныя кілбасы, цэлая талерка па-мастацку нарэзаных скрылікаў паляндвіцы, чырвоных, як пялёсткі вяргіні, сыр свежы, запраўлены смятанай і чорненькімі кропкамі кмену, і сыр, крыху падсушаны. Адным словам, багаты пачастунак.

Ураднік, уважлівы, далікатны кавалер, звярнуўся да прыгожай гаспадыні, пані Анэлі:

— Сядайце, пані, за стол: без вас не будзе парадку.

Гаспадар наліў ёмкія чаркі настойкі і сказаў цэлы тост. А гаспадыня пераводзіла вочы то з мужа на ўрадніка, то наадварот. Лабановіча абмінала. Глынскі казаў:

— Вып’ем за дарагога нашага госця, Герасіма Паўлавіча. Няхай Бог паможа яму лавіць злодзеяў, канакрадаў і ўсякіх забастоўшчыкаў, што становяцца ўпоперак дарогі начальству.

— Добра сказалі, пане Юзаф,— пахваліў Андрэй,— толькі б трэба было дадаць і «казнакрадаў».

— Гэта само сабою разумеецца,— азваўся гаспадар.

Вылучыўшы зручную хвіліну, Андрэй падзякаваў, папрасіў прабачэння і выйшаў з-за стала.

— Пане Лабановіч,— сказаў Язэп Глынскі,— прашу вас зайсці ў мой садок ды пашчыпаць вішань, колькі выстарчае вашай душы.

Такіх спелых, буйных вішань Лабановіч ніколі ў жыцці не бачыў.

Калі банкет скончыўся і брычка выехала з хутара, ураднік запытаў Лабановіча:

— Не каецеся, што паехалі са мною?

— Не, не каюся! Наадварот, вельмі дзякую.

Брычка ўзяла кірунак на Панямонь.

XXXV

Не так ужо далёкі суд змусіў Лабановіча паехаць у Мінск. Ён прыгадаў адваката Семіпалава, да якога накіроўвалі яго ў свой час рэдактары Уласюк і Стафан Ліскоўскі.

Семіпалаў якраз быў дома. Гэта быў яшчэ малады чалавек, ён толькі што рабіў сваю адвакацкую кар’еру. Адвакат выказаў жывы ўдзел у справе Лабановіча і ў яго лёсе.

— Па якім жа артыкуле закону вас прыцягваюць да судовай адказнасці? — запытаў Семіпалаў і зыркімі шэрымі вачамі зірнуў на Лабановіча.

— Па 126-м, па першай частцы,— адказаў Лабановіч.

— І што канкрэтна ставіцца вам у віну? — цікавіўся далей адвакат, перабіраючы пальцамі сваю акуратную цёмна-русую бародку, падстрыжаную знізу пад завостраны колік.

— Абвінаваўчага акта я не маю, ён дзесь вандруе па паліцэйскіх інстанцыях, але па ўсім відаць, што мне прыпісваюць аўтарства ў складанні адозвы да настаўнікаў.

— Але гэта вашы дагадкі? — не адступаўся адвакат.

— Так, дагадкі, але яны маюць пад сабою грунт.

Лабановіч расказаў Семіпалаву пра допыт у жандарскага ротмістра. Адвакат памаўчаў, падумаў, а потым, хітра ўсміхнуўшыся, запытаў:

— А вы ж маеце якое-колечы дачыненне да аўтарства, як сказалі вы? — Пасля ён дадаў:— Мне вы можаце гаварыць праўду: у вашых інтарэсах гэта мае значэнне. Пракурору і следчаму можна салгаць, абы толькі гладка,— зусім прыязна ўсміхнуўся адвакат.

Візіт закончыўся на тым, што Семіпалаў паабяцаў у гэты ж дзень азнаёміцца з матэрыяламі следства і ўжо тады даць пэўную параду.

— А пятай-шостай гадзіне вечара зайдзіце да мяне,— сказаў адвакат і падаў руку Лабановічу.

Марудна цягнуўся час да вечара. А такіх добрых знаёмых, да якіх можна было б зайсці, каб прабавіць час, Лабановіч цяпер не меў. Дружба з Балоцічам скончылася, ды ісці да яго ў такіх абставінах было проста нязручна. Лабановіч пайшоў вандраваць па вуліцах старога, пераважна драўлянага Мінска. Нарэшце зайшоў у танненькі рэстаранчык, каб падмацавацца. Тым часам набліжалася і запаветная пара: было пяць гадзін вечара.

З пачуццём некаторага хвалявання Лабановіч пайшоў да Семіпалава. Адвакат ужо быў дома. Ён весела зірнуў на свайго кліента і павёў яго ў кабінет.

— Сядайце! — Семіпалаў паказаў на крэсла каля стала і сам сеў.— Вашы прыпушчэнні аказаліся слушнымі,— прамовіў адвакат.— Вам сапраўды ставяць у віну напісанне адозвы да настаўнікаў. Такое заключэнне далі эксперты.

— Гэтакім экспертам не экспертызы рабіць, а носам зямлю рыць! — сказаў абурана Лабановіч.

Адвакат засмяяўся.

— Можа, ваша і праўда,— заўважыў ён,— аднак факт застаецца фактам, і з ім прыходзіцца лічыцца. Але паколькі вы адозвы не пісалі, дык абарона ваша мае законнае права патрабаваць ад суда назначэння новай экспертызы. Ды гэта акалічнасць няхай вас дужа не радуе. Калі нават другая экспертыза абвергне першую, гэта яшчэ не значыць, што вы чысты перад судом. У суда ёсць свае меркаванні, і ён часта больш кіруецца палітыкаю, чым законам. Апрача таго, у суда можа быць і так званае сваё ўнутраное пераконанне.

Семіпалаў гаварыў пераканаўча, важка, і трудна было пярэчыць яму.

— Ну, што ж? — азваўся Лабановіч.— Засудзяць дык засудзяць — за чужы грэх!

— Так песімістычна глядзець на рэчы не варта,— сказаў адвакат, але тут жа дадаў:— З другога боку, не шкодзіць падрыхтаваць сябе псіхалагічна і да горшага. А наконт абароны вам трэба падумаць. Каго б вы хацелі мець сваім адвакатам?

Лабановіч крыху памаўчаў.

— Праўду сказаць, я і сам не ведаю. Прасіў прысяжнага паверанага пана Урублеўскага. А калі ён не згодзіцца, дык, можа б, вы былі ласкавы ўзяць на сябе маю абарону? — нясмела звярнуўся Лабановіч да Семіпалава.

Адвакат адразу пасур’ёзнеў.

— Я дужа ўдзячны вам за давер’е. Ды ўсё ж такі я ў поўнай меры падтрымліваю ваш выбар — звярніцеся да Урублеўскага. Ён вядомы сярод усіх юрыстаў Расіі, і з ім пракурор мусіў бы сур’ёзна лічыцца. Пракуроры ж звычайна і асабліва пракуроры па палітычных справах падбіраюцца злыя, пякучыя, языкатыя, адным словам, прайдзісветы.

— А калі Урублеўскі па якіх-небудзь прычынах не зможа ўзяць на сябе абарону мяне і маіх сяброў, з адным з якіх я зусім і незнаёмы?

— Нават гэтак? — здзівіўся крыху Семіпалаў.

Адвакат і яго кліент памаўчалі.

— Вось што, давайце зробім так: даручыце мне весці перамовы ад карпарацыі прысяжных павераных горада Мінска з панам Урублеўскім. Вы ў гэтых справах ненапрактыкаваны.

Лабановіч устаў з месца:

— Я вельмі і вельмі ўдзячны за дапамогу, якую вы абяцаеце мне.

— Ну, вось і добра,— сказаў Семіпалаў.— Так ці іначай ваша абарона ў судзе будзе забяспечана.

Адвакат запісаў адрас Лабановіча, абяцаў неўзабаве зрабіць усё, што трэба і што можна зрабіць, а потым аб усім паведаміць. Лабановіч горача паціснуў руку Семіпалаву і развітаўся з ім. Ідучы на вакзал, Андрэй прыгадваў паслужлівага юрыста, што вызваліў яго ад клопату і турбот, ад лішніх выдаткаў на паездкі да адвакатаў. Здавалася, усё ідзе добра. Аднак, паразважаўшы глыбей, Андрэй мусіў прызнаць адно: не ўсё яно так добра, як здалося ў першыя хвіліны. Папярок дарогі станавіліся эксперты і іх заключэнне. Аказваецца, яшчэ мала абвергнуць паказанне першай экспертызы. Андрэй прыгадаў важкія словы Семіпалава: суд — асноўны эксперт і ўсё вырашае псіхалагічная пераконанасць саміх суддзяў. Мала ўцехі ў такой пераконанасці знарок падабраных прыхільнікаў царскага самаўладства.

Але турботныя і невясёлыя думкі ў дарозе развеяліся. Аптымізм, уласцівы натуры Лабановіча, вера ў лепшае ў жыцці ўзялі верх над прыкрымі развагамі, і ён у добрым гуморы вярнуўся дамоў.

Семіпалаў аказаўся сумленным і праўдзівым чалавекам. Роўна праз тыдзень Лабановіч атрымаў пісьмо. Семіпалаў паведамляў, што суд задаволіў хадайніцтва адваката Казіміра Адамавіча Петруневіча назначыць новых экспертаў для праверкі першай экспертызы. Урублеўскі, пісаў Семіпалаў, ахвотна ўзяў бы ўдзел у абароне на судзе Лабановіча і яго сяброў, калі б не быў заняты на другім працэсе. Вось чаму ён дагаварыўся з прысяжным павераным Петруневічам і даручыў абарону яму. Лабановіч чуў, што Петруневіч лічыўся адным з лепшых адвакатаў у Мінску.

«Чаго ж большага жадаць,— разважаў Андрэй.— Экспертыза забяспечана, адвакат ёсць. Але ж бывае, што хворага чалавека лечыць самы добры доктар, а ён возьме ды памрэ. Так можа здарыцца і тут: захочуць суддзі засудзіць, дык і засудзяць. Лепш не думаць аб гэтым. Праз нейкі тыдзень усё стане вядомым».

Да суда заставалася некалькі дзён. Маці, дзядзька Марцін, Якуб, Андрэевы сёстры — усе дагаджалі Андрэю, як вялікаму, хоць яшчэ невядомаму пакутніку.

Дні за тры да суда Лабановіч узяў кошык, з якім звычайна хадзіў у грыбы. Хацелася паглядзець на свае грыбныя абходы і развітацца — хто ведае? быць можа, надоўга — з тымі мясцінамі, якія давалі яму столькі ўцехі і радасці. Грыбоў, праўда, было ўжо малавата, але той баравік, што пападаецца радзей і знаходзіцца трудней, робіць большае ўражанне.

Андрэй узышоў на Сярэднюю гару і спыніўся, развітальным поглядам абводзячы дарагія прасторы зямлі. Вось перад ім Мікуцічы. Гучна было тут улетку. Цяпер жа настаўнікі параз’язджаліся па школах. Напэўна, і Янка Тукала ўвайшоў ужо ў настаўніцкую каляіну. І вось жа да гэтага часу не падаў голасу.

Правей ад Мікуціч, за Нёманам, далёка на небасхіле сіняя палоска лесу, нібы піла, паложаная на зямлі зубамі ўгору, выплывае з празрыстай вераснёўскай сінечы. Правей выступаў Дзямянаў Гуз і занямонскія палеткі, сярод якіх туліліся невялічкія пасёлкі, вёсачкі і хутаркі. Не абмінула Андрэева вока і пышнай хвоі, што ўзнімала вяршаліну над далёкімі пагоркамі...

Шмат знаёмых малюнкаў разгортвалася перад вачамі заварожанага Андрэя! Налюбаваўшыся імі, ён павольна рушыў у бок маладых сасоннікаў. Сярод сыпучага жоўтага пясочку выглядалі часамі закінутыя пагоркі, зарастаўшыя маладым хвойнікам, прыземістымі кустамі калючага ялоўцу і белага моху.

Да вечара снаваў Андрэй па грыбных баравінах, падняў дзесяткі два пругкіх, крэпкіх баравікоў. Потым пайшоў на луг: хацелася паглядзець на адзінокую хвою непадалёку ад Нёмана, на каржакаваты прысадзісты дубок — яны так добра былі знаёмы Андрэю з самага ранняга дзяцінства. На схіленай вяршаліне хвоі красавалася старадаўняе буслава гняздо.

«Ну, што ж? Бывайце, мілыя, дарагія сябры!»— у мыслях прамовіў Андрэй і лугам пашыбаваў дахаты.

XXXVI

Доўгі-доўгі час у вачах Андрэя стаяла гаротная постаць маці. Яна выйшла з двара і стала паводдаль ад хаты, каб правесці сына ў невясёлую дарогу. Андрэй з дзядзькам Марцінам ад’ехаліся ўжо далёка, а маці ўсё стаяла і пазірала ў той бок, дзе дарога, падняўшыся на горку, схавалася за выступам зямлі, каб ужо болей не паказацца. Тады маці глыбока ўздыхнула, абцерла хусткаю слёзы і пайшла ў хату.

Дзядзька Марцін падвозіў Андрэя на вакзал. Перад самаю станцыяй фурманка спынілася. Сядок і фурман злезлі з воза. Дзядзька Марцін доўга не выпускаў Андрэевай рукі з свае рукі, цвёрдай і шурпатай ад цяжкай сялянскай працы. Потым уважна і пільна паглядзеў у вочы пляменніку. У маленькіх шэрых дзядзькавых вачах стаялі слёзы.

— Ну, мой родны, дарагі, бывай здаровы! Няхай Бог цябе ацаліць. Вяртайся хутка і шчасліва.

Яны моцна абняліся, пацалаваліся. Як ні трымаў сябе ў руках Андрэй, але і ў яго вачах бліснула слязінка.

Раніцаю ў дзень суда Лабановіч быў у Мінску. Ён сядзеў на лаўцы ў скверыку насупраць будынка земскай управы, дзе меўся адбыцца суд. Пасяджэнне было назначана на адзінаццаць раніцы, заставалася чакаць яшчэ паўтары гадзіны.

«І чаму так цягне мяне гэты будынак? — думаў Лабановіч.— Чаго мне чакаць ад яго — гора ці радасці? Вось жа ёсць нейкая ліхая, ды ўладная сіла, што прывязала мяне да яго».

Зала суда была даволі прасторная і не дужа прывабная, асабліва для такіх асоб, як Лабановіч, каму прыходзілася тут выступаць у якасці падсудных. У канцы залы ўзвышаўся памост накшталт тэатральнай сцэны, адгароджаны ад публікі моцным, хоць і нясклёпістым бар’ерам. У ім было некалькі праходаў: для падсудных, для сведак і для розных асоб судовага персаналу. Пакой для суддзяў знаходзіўся за сцэнаю.

Калі Лабановіч прыйшоў, у зале было амаль пуста. Патроху пачыналі сходзіцца людзі — мужчыны, жанчыны, для якіх суд, асабліва над палітычнымі, быў такім жа відовішчам, якім для тэатральных гледачоў з’яўляўся спектакль.

Лабановіч сеў бліжэй да бар’ера, адкуль можна было наглядаць за ўсім, што будзе адбывацца на судзе і ў зале. Найбольшую ўвагу Лабановіча прыцягваў памост, які ён у думках назваў Галгофаю, што значыць — месца пакуты. Пасярэдзіне памоста красаваўся вялікі стол, засланы зялёным сукном. Тут жа стаялі крэслы для адвакатаў і пракурора. Адвакаты Петруневіч і Мяцёлкін сядзелі сярод публікі непадалёку ад бар’ера.

У зале стаяў стрыманы шумок. І раптам пачуўся гучны голас:

— Устаць! Суд ідзе!

Гэта выгукнуў судовы прыстаў.

Усе, хто быў у зале, паўставалі. З расчыненых за памостам дзвярэй паказаўся гурт суддзяў і саслоўных прадстаўнікоў. Уперадзе важна выступаў старшыня суда, член Віленскай судовай палаты, шырокі, сівабароды, грамозны чалавек. Барада яго была раздзелена на дзве палавіны і рабіла такое ўражанне, быццам пад сківіцамі ў старшыні былі прымацаваны два караткаватыя венікі, звязаныя з белага курчавага баравога моху, дзе любяць расці чорныя баравікі. Гэта быў вядомы ў той час сярод палітычных падсудных сапраўдны стацкі саветнік Бабека, чалавек, бязлітасны да сваіх ахвяр. Недарма сярод засуджаных ім хадзіла такая прымаўка: «За сталом сядзіць Бабека, той, што губіць чалавека».

За Бабекам таксама спаважна дыбалі суддзі — Бужынскі, Кіслоўскі, Верхаводаў. Усе яны былі ў парадных сініх сурдутах, у накрухмаленых белых манішках, строгія, непрыступныя, нібы яны неслі з сабою па кавалачку «божага памазаніка» — цара, якому прысягалі служыць верна. За суддзямі, таксама захоўваючы саслоўныя градацыі, ішлі: напышлівы прадстаўнік дваранства, мінскі губернскі маршалак Ромава-Рымша-Сабур, член управы Янцэвіч, які прыбыў замест гарадскога галавы. Замыкаў працэсію прадстаўнік ад сялян, валасны старшыня Пахальчык, апрануты ў бравэрку з простага даматканага сукна, у вялізных ботах, даўно няголены і, відаць, добра «падмацованы». Бабека заняў самае віднае месца ў цэнтры і сеў у самае высокае крэсла. Пахальчык прымасціўся з краю стала ў групе саслоўных прадстаўнікоў. Асобнае месца заняў на памосце пракурор, чалавек ужо немалады, з невялічкаю сівізною, сярэдняга росту, панурага выгляду, даволі ёмкі ў целе. Кончыкі яго вушэй крыху выступалі наперад, як завітушкі барановых рожак. Са свайго назірання Лабановіч устанавіў, што людзі з такімі вушамі маюць здольнасць да красамоўства. Пракурор ні на кога не глядзеў, сядзеў моўчкі, нібы зазіраў у сваё нутро, і ледзь прыметна пажоўваў пярэднімі зубамі, як быццам на іх быў кавалачак арэхавага зерня. Адвакаты селі бліжэй да лавы падсудных. Петруневіч, яшчэ малады, відны мужчына, з добрым абліччам, надзеў фрак, што аздабляла яго фігуру. Мяцёлкін, шмат старэйшы за свайго калегу, быў у скромным, але строгім сурдуце.

У зале стала ціха. Старшыня суда велічна ўзняўся з крэсла. Два венікі яго барады крыху падаліся ўгору. Ён абвясціў, што разгляду палаты падлягае справа аб сялянах Андрэю Лабановічу, Уладзімеру Лявоніку, Сымону Тургаю і Мацвею Астраўцу. Прозвішча чацвёртага падсуднага Лабановіч пачуў упершыню таксама, з абвінаваўчага акта. Бабека пералічыў усе артыкулы і пункты, на падставе якіх палата будзе судзіць памянёных асоб. Пасля гэтага ён спакойна і важна аддаў загад судоваму прыставу прывесці ў залу падсудных, што знаходзіліся пад вартаю. З малапрыметнай бакавушкі зараз жа паказаліся салдаты-канвойнікі, а ў іх строгім атачэнні — Уладзік і Тургай, якога Лабановіч толькі цяпер пабачыў. Абодва падсудныя былі бледныя: доўгае знаходжанне ў астрозе да суда налажыла на іх свой адбітак. Канвойнікі вялі арыштаваных сурова, ступалі цвёрда і моцна грукалі па памосце цяжкімі салдацкімі ботамі. Арыштаваных пасадзілі на лаву падсудных, самі канвойнікі пасталі ззаду і па канцах лавы, трымаючы напагатове стрэльбы і шаблі. Падсудныя спакойна і нават весела пазіралі на публіку. Андрэй не зводзіў з іх вачэй, нібы просячы поглядам зірнуць у яго бок. Уладзік згледзеў Андрэя, ледзь прыметна ўсміхнуўся і ўкрадкам падміргнуў яму.

Як вымагаў судовы парадак, старшыня запытаў падсудных, ці ўручылі ім копіі абвінаваўчага акта, спісы суддзяў і саслоўных прадстаўнікоў. Затым суд учыніў паверку сведак. Паказанні сведак, адсутных па законных прычынах, суд пастанавіў агаласіць у свой час. Пасля гэтага Бабека абвясціў, што згодна пастановы палаты суд будзе адбывацца пры зачыненых дзвярах.

«Значыць, справа швах»,— падумаў Лабановіч.

Судовы прыстаў выдаліў публіку з залы, а сведак завёў у асобны пакой. Калі ўсё гэта было зроблена, Бабека, седзячы на сваім троне, прыступіў да чытання абвінаваўчага акта. Чытаў ён аднатонна і нудна, і сам акт быў нудны і занадта доўгі. Нічога новага не пачуў у ім Андрэй. Суддзі і саслоўныя прадстаўнікі ўпотайку, прыкрываючы рот, пазяхалі так, што здавалася, разарвуцца сківіцы.

Прадстаўнік ад сялян, Пахальчык, заснуў моцным сном. Лабановіч і падсудныя раптам заўважылі, як прадстаўнікі іншых саслоўяў крутнулі насамі і паціхеньку пачалі адсоўвацца далей ад Пахальчыка. Дух дайшоў і да Бабекі. Але таму трэба было захоўваць паважнасць і вытрымку. Лабановіч і яго сябры ледзь стрымлівалі смех, заўважыўшы такую праяву ў судзе, што вёўся па загаду яго імператарскай вялікасці. Бабека толькі шпарчэй стаў чытаць. Калі чытанне акта было скончана, Пахальчык прачнуўся. Яму здалося, што, заснуўшы, ён адсунуўся ад сваіх калег, і прадстаўнік ад сялян стаў патрошку падсоўвацца да іх. Гэта было яшчэ смяшней.

Бабека тым часам запытаў наўперад Лабановіча, а затым і астатніх, ці прызнаюць яны сябе вінаватымі ў тых «злачынствах», аб якіх гаварылася ў акце.

Лабановіч адказаў упэўнена і выразна:

— Не!

Уладзік, хвалюючыся, прызнаў сябе вінаватым у тым, што даваў свайму знаёмаму, нейкаму Пятрушý, літаратуру, у тым ліку аповесці Гогаля: «Шынель», «Прапаўшая грамата» і іншыя. Ён катэгарычна адмаўляў свой удзел ва Усерасійскім саюзе настаўнікаў, гаворачы, што толькі меў намер уступіць.

Сымон Тургай прызнаўся, што ўваходзіў ва Усерасійскі саюз настаўнікаў і напісаў адозву аб байкоце. Другія ж адозвы пісаў не ён. Таксама пісаў і не Андрэй Лабановіч: усе іншыя адозвы былі напісаны трэцяю асобаю. Гаварыў Тургай смела, упэўнена і пераканаўча.

— Хто ж гэта трэцяя асоба? — запытаў пракурор.

— Я не сведка на гэтым судзе, а падсудны,— з годнасцю адказаў Тургай і дадаў: — Калі б я і ведаў «трэцюю» асобу, дык закон дае мне права на некаторыя пытанні не адказваць.

— Другіх запытанняў не маю,— сказаў старшыні трохі абсечаны пракурор.

Андрэй падзівіўся смеласці Тургая і яшчэ болей упадабаў яго.

Па прапанове старшыні суда пракурор і адвакаты азнаёміліся з «доказамі» па справе. Гэтых «доказаў» было не так багата: настаўніцкі пратакол, захоплены ў Мікуцічах, статут Усерасійскага саюза настаўнікаў і дзеячаў народнай асветы, адозва «Да ўсіх настаўнікаў і настаўніц», складанне якой прыпісвалася Лабановічу, зварот да настаўнікаў аб байкоце і іншая дробязь.

Пачаўся допыт сведак, якіх прывёў да прысягі нейкі невядомы папок. Найболей цікавымі былі паказанні новых экспертаў. З напружанай увагай слухаў іх Лабановіч.

Новы эксперт, Гоман, выкліканы судом па хадайніцтву абароны, катэгарычна заявіў:

— Гаспадзін старшыня! Гаспада суддзі! Я дзіўлюся, як магла ранейшая экспертыза на падставе зверкі почыркаў сцвярджаць, што адозву «Да ўсіх настаўнікаў і настаўніц» напісаў Андрэй Лабановіч. Ніякага падабенства ў характары пісьма абсалютна няма!

І Гоман пачаў падрабязна, літара за літараю, абвяргаць заключэнне ранейшай экспертызы.

Пракурор яшчэ больш нахмурыўся: сук, на якім сядзеў ён, каб кідаць шышкі ў падсуднага Лабановіча, аказаўся падсечаны. І горш за ўсё, што і ранейшы эксперт, Ярмін, адрокся ад падпісанага ім заключэння.

— Як жа гэта так: вы ж падпісвалі экспертызу? — сурова заўважыў пракурор.

— Экспертызу рабіў нябожчык Асмольскі. Ён падсунуў яе мне, я паверыў яму і падпісаў. Цяпер жа, калі я сам сваімі вачамі пабачыў, якія там почыркі, дык маё сумленне не дазваляе мне ўзводзіць паклёп на нявіннага чалавека. Не хачу браць грэх на душу! — рашуча закончыў Ярмін.

Здавалася, заключэнне новых экспертаў і асабліва словы Ярміна зрабілі ўражанне на пракурора і на суд. Зусім абыякава паставіўся да гэтага Бабека. Ён звярнуўся да пракурора і да адвакатаў:

— Ці маеце запытанні да сведак, або, можа, хочаце дадаць што-небудзь?

Пракурор і адвакаты запытанняў не мелі. Для абвінаваўчай прамовы старшыня даў слова пракурору.

Як напрактыкаваны ў гэтых справах чалавек, пракурор павольна звярнуўся да суда. Голас яго спачатку быў ціхі, але выразны, ён паступова павышаў тон.

— Вы чулі абвінаваўчы акт, у якім грунтоўна, лагічна, аб’ектыўна пададзена перад вамі, гаспада суддзі і гаспада саслоўныя прадстаўнікі, уся мярзотная дзейнасць злачыннай групы, паставіўшы перад сабою мэту — разбурыць, звергнуць вякамі ўсталёваны дзяржаўны лад. Злачынцы, частка якіх сядзіць на лаве падсудных, а частка яшчэ знаходзіцца ў гэтай зале на становішчы свабодных людзей, не грэбавалі ніякімі спосабамі для ажыццяўлення сваіх злачынных мэт. Яны страцілі сумленне, забыліся аб сваім доўгу, аб сваёй ролі, якая адведзена ім: «сеяць разумнае, добрае, вечнае».

Чым далей, тым болей распаляўся пракурор, хоць гэты запал быў штучны, акцёрскі. Гаварыў ён доўга, не прамінуў ніводнай рысачкі з таго, што было адзначана ў абвінаваўчым акце, і аздабляў усё самымі згубнымі, бязлітаснымі ўкрасамі. Кожнаму падсуднаму ён даў асобную характарыстыку. Асабліва даставалася Тургаю і Уладзіку. Адносна Лабановіча пракурор заўважыў, што гэты падсудны хоць і мала фігуруе ў абвінавачанні, але, як гаворыць народная прыказка,— па абліччы апостал, а па зубах сабака. Хоць заключэнні экспертаў разыходзяцца, але самым аўтарытэтным экспертам ёсць суд.

— Усе мы — людзі граматныя,— сказаў пракурор,— нам даводзілася чытаць розныя почыркі. Няхай суд скажа тут сваё слова.

У заключэнне пракурор патрабаваў вышэйшай меры кары, што азначана ў артыкулах, па якіх адбываўся суд.

З грунтоўнай прамовай, без выкрунтасаў, але і не без шпілек, выступіў адвакат Петруневіч. Ён абараняў Тургая і Лабановіча. Петруневіч пачаў з пахвалы «натхнёнаму» выступленню пракурора.

— Гэта — узор красамоўства,— сказаў адвакат.— На жаль, толькі пракурор згусціў фарбы. Вы паглядзіце, гаспада суддзі і гаспада саслоўныя прадстаўнікі, на падсудных: усё гэта — зялёнае юнацтва, веснавая паводка, што не тоўпіцца ў берагах. Не трэба мець злачынную душу і злачыннае сэрца, каб падпасці пад уплыў тых ці іншых асоб, тых ці іншых ідэй і зрабіць памылку. Пракурор у сваёй прамове спасылаўся на залатыя словы паэта-народніка — «сеяць разумнае, добрае, вечнае». Дазвольце і мне спаслацца на генія рускай паэзіі, на бяссмертнага Пушкіна:

И долго буду тем любезен я народу,

Что чувства добрые я лирой пробуждал,

Что в мой жестокий век восславил я свободу

И милость к падшим призывал.

Апошні радок Петруневіч прадэкламаваў, як артыст, вымаўляючы кожнае слова асобна і робячы на ім лагічны націск.

— Юнацтву ўласціва кіпенне, бурленне,— казаў далей абаронца.— Колькі юнакоў-студэнтаў прымала ўдзел у дэманстрацыях, у выступленнях, у бунтах супроць таго ці іншага грамадскага парадку, супроць закону! Хіба можна называць іх злачынцамі? Паводка ўваходзіла ў берагі, і бунтары канчалі універсітэты, паступалі на дзяржаўную службу, рабіліся стараннымі чыноўнікамі і дзеячамі ў розных галінах жыцця. Яны былі адданымі суддзямі, таленавітымі следчымі і пракурорамі, асабліва ў палітычных справах.

Бабека заварушыўся.

— Прытрымлівайцеся межаў кодэкса і матэрыялаў суда,— заўважыў ён Петруневічу.

— Прымаю да ведама, гаспадзін старшыня, але не магу не адзначыць таго, што і ў сцверджанні пракурора па адрасу падсуднага Лабановіча — па абліччы апостал, а па зубах сабака — заключана нейкая юрыдычная функцыя.

Пракурор пагладзіў сівавата-рыжы вус, але змоўчаў. А Петруневіч правіў сваё адвакацкае права і скончыў прамову зваротам да суда з просьбаю — прыняць пад увагу маладосць падсуднага Сымона Тургая і панесеную ім ужо кару — паўтара года зняволення ў астрозе. Што ж датычыць падсуднага Лабановіча, то адзінае абвінавачанне, выстаўленае супроць яго, пабудавана на хісткім грунце і, як давялі эксперты, рассыпалася, а таму падсудны Лабановіч павінен быць апраўданы.

Мяцёлкін сказаў кароткую, лагодную прамову і, па прыкладу Петруневіча, прасіў суд уважыць і маладосць падсуднага і яго пакаранне да суда — зняволенне на год з чвэрцю. Астраўца Мяцёлкін прасіў апраўдаць: падсудны ні ў чым не выявіў свае незаконнае дзейнасці.

Бабека запытаў кожнага з падсудных, ці хочуць яны сказаць сваё слова суду. Падсудныя адмовіліся. Тады старшыня зачытаў суддзям некалькі пытанняў, на якія суд павінен быў сказаць: вінаваты або не вінаваты. Пасля гэтага Бабека абвясціў перапынак на дзве гадзіны. Суд пайшоў у спецыяльны пакой на нараду, прасцей сказаць — на абед, бо спрактыкаваны старшыня ўжо меў у партфелі прыгавор.

XXXVII

Лабановіч выйшаў з залы суда з такім адчуваннем, нібы ў яго галаве ляжала цэлая куча намалочанай, але не правеянай збажыны. Так многа было супярэчлівых думак, пачуццяў, вобразаў, уражанняў.

Было ўжо каля шасці гадзін вечара. Зранку Лабановіч нічога не еў і накіраваўся ў рэстаран. Яго прывабіла шыльда «Каўказ». Але нічога каўказскага ў тым рэстаране не было, і нават гаспадар яго мала чым з выгляду адрозніваўся ад Бабекі: тая ж раздвоеная барада, толькі не сівая, а цёмна-русая, і сам рэстаратар быў шчуплейшы.

Андрэй заказаў сабе чарку гарэлкі і катлет. Усё адно: засудзяць — піць не давядзецца, апраўдаюць — заробіць і на выпіўку, і на закуску. Думка аб тым, засудзяць яго ці апраўдаюць, была асноўнай. Праўду сказаць, Лабановіч быў упэўнены, што яго апраўдаюць. Гэту ўпэўненасць падтрымаў і адвакат Петруневіч, калі ў перапынку падышоў да Андрэя і сказаў: «Можаце не трывожыцца — вас павінны апраўдаць».

Выпіўшы чарку гарэлкі і закусваючы катлетаю, без меры салёнаю, Андрэй успомніў крыху раскісшага Уладзіка і моцнага духам Сымона Тургая. «Засудзяць хлопцаў»,— думаў Андрэй. І вялікае спачуванне да іх радзілася ў сэрцы яго. І сапраўды: як жа так? Ён, Андрэй, будзе апраўданы! Перад ім расчыніцца шырокі свет, а іх з суда ізноў павядуць у астрог, пазбавяць волі на невядомы час. Дык лепей няхай і яго, Андрэя, засудзяць разам з імі. І на сэрцы было б спакайней і меў бы праўдзівае ўяўленне аб турме, аб тым, як жывуць у высылцы. Адна справа чуць пра гэта з пабочных крыніц, з мастацкай літаратуры, і іншая справа — перажыць, адчуць на сабе ўсе царскія «літасці» да забітага народа. Толькі б не на доўгі час засудзілі і не разлучылі б з сябрамі.

У Лабановіча было правіла — не пазніцца. Пасілкаваўшыся і расплаціўшыся за падмацунак, Андрэй павольна падыбаў у суд.

Самага важнага суд яшчэ не сказаў. І Бабека, відаць, быў упэўнены, што пакінуты на волі падсудны Лабановіч нідзе не дзенецца, прыйдзе выслухаць прыгавор. Нават крыўдна было ад такіх думак. А што, калі б узяць ды павярнуць аглоблі ў другі бок, далей ад гэтага злавеснага будынка? Пайсці глухімі завулкамі за межы горада, у поле, і накіраваць ступакі свае куды-небудзь на Заслаўе, на Барысаў або на Ігумен? Пачалі б чытаць прыгавор, прачыталі, Бабека адчуў бы сябе ў становішчы дурня. Так летуценіў Андрэй, а ногі неслі яго ўсё бліжэй да будынка земскай управы.

Пры дзвярах стаяў гарадавы.

— Рана яшчэ! — начальніцкім тонам прамовіў ён.

Лабановіч толькі акінуў гарадавога кароткім строгім поглядам і сказаў:

— Можа, каму і рана, а мне якраз упору.— І рашуча сунуўся ў дзверы.

Гарадавы збянтэжыўся: можа, які сышчык або начальства якое? І прапусціў Лабановіча. Праз паўгадзіны ў залу пачала сходзіцца публіка. Цяпер уваход быў вольны для ўсіх.

Бабека быў чалавек пунктуальны. Роўна без дваццаці восем вечара зноў пачуўся громкі голас:

— Устаць! Суд ідзе!

З таго ж самага пакоя і ў тым жа парадку, як і наўперад, ішлі суддзі і саслоўныя прадстаўнікі на чале з Бабекам і маршалкам Ромава-Рымша-Сабурам. Бабека быў яшчэ болей важны, чым раней. Уладзік і Тургай былі своечасова прыведзены і сядзелі на лаве падсудных. Лабановіч сядзеў сярод публікі на ранейшым месцы.

У зале адразу ж запанавала цішыня. Не спяшаючыся, важна ўзняўся з свайго трона Бабека і, трымаючы ў руках ліст паперы, прыступіў да чытання рэзалюцыі суда,— тое самае, што і прыгавор, толькі ў болей кароткай форме. Спачатку глухавата, а далей усё грамчэй чытаў Бабека:

— «1908 года, верасня 15 дня.

Па ўказу яго імператарскай вялікасці Віленская судовая палата, па крымінальнаму дэпартаменту, у публічным судовым пасяджэнні ў складзе (пералічаліся суддзі, саслоўныя прадстаўнікі, пракурор і сакратар), выслухаўшы справу аб сялянах (пералічаліся падсудныя, апроч Астраўца), прыгаварыла сялян Лабановіча, Лявоніка і Тургая заключыць у крэпасць на тры гады кожнага. Судовыя выдаткі па гэтай справе ўскласці на асуджаных пароўну і за кругавою іх адказнасцю, а пры нястатнасці ўсіх іх прыняць на кошт казны. Рэчавыя па справе доказы пакінуць пры справах. Селяніна Мацвея Астраўца лічыць апраўданым па суду».

Як толькі чытанне рэзалюцыі было скончана, Бабека, як арол, акінуў вачамі залу і трубным голасам аддаў загад:

— Асуджанага Лабановіча Андрэя Пятрова зараз жа ўзяць пад варту!

Лабановіч і не апамятаўся, як да яго падбег зусім яшчэ малады і плюгавы на выгляд акалодачны і схапіў за руку.

— Чаго ты скачаш, як пеўнік, і хапаешся за мяне? Я ж не ўцякаю.— Лабановіч спакойна, але з сілаю вызваліў руку.— Арыштаваць не ўмееш — служака! — з насмешкаю прамовіў ён.

У гэты час падышоў плячысты гарадавы. Ён злёгку штурхануў Лабановіча.

— Ну, ідзі! — па-начальніцку скамандаваў ён.

— Вось гэта слова! — азваўся Лабановіч і пад канвоем гарадавога пакінуў залу.

У гэты ж час канвойнікі вывелі Тургая і Уладзіка. Лабановіча далучылі да іх, але гарадавы ад яго не адступаўся. Уводдалі тырчаў акалодачны, болей салідны, чым той, што арыштаваў Андрэя.

Уся працэсія накіравалася ў бок астрога, а ён стаяў якраз насупраць земскай управы. Гаварыць паміж сабой арыштаваным забаранялася. Яны толькі абменьваліся кароткімі позіркамі і сяброўскімі ўсмешкамі.

Андрэю здалося, што яго сябры засталіся задаволенымі прыгаворам суда. Цяпер ужо не прыходзілася гадаць, зазіраць у будучыню, які налучыць лёс. Адбыць тры гады, а там пачнецца новае жыццё.

Хвілін праз дзесяць працэсія спынілася, падышлі да астрога. Высачэзная жалезная брама знізу, метры на два з палавінаю, была зроблена з суцэльнага жалеза, а да самага верху ішлі тоўстыя металічныя штакеціны з вузкімі прасветкамі. Яна адгароджвала будынак астрога і кантору ад знешняга свету. Прабрацца праз браму без належных прыстасаванняў было немагчыма.

Старшы канвойнай каманды пастукаў кулаком. У жалезнай сцяне брамы адчыніліся дзверцы, таксама жалезныя. Адтуль выглянуў вусаты пануры твар астрожнага прываротнага. Зірнуўшы на канвой і на арыштаваных, ён моўчкі прыадчыніў вароты і прапусціў іх у кантору. Там сядзеў Рагоза, дзяжурны памочнік начальніка турмы. Ён прыняў арыштаваных, распісаўся. Канвойнікі выйшлі. Цяпер прыведзеныя ў астрог засуджаныя называліся проста арыштантамі.

— Абыскаць! — загадаў рыжавусы Рагоза з чырвоным ад гарэлкі тварам.

Два наглядчыкі прывычнымі рукамі і спрактыкаванымі пальцамі абмацалі ўсе кішэні і вопратку ад галавы да пят. У Лабановіча забралі складаны ножык, нязменнага спадарожніка грыбных паходаў, бумажнік, у якім хавалася рублёў пятнаццаць грошай. Таксама залезлі ў кашалёк, дзе было з паўрубля дробязі. Бумажнік і кашалёк павытрасалі, грошы палажылі на стол. Усе адабраныя рэчы запісалі ў асобную кнігу.

— Адседзіш свой тэрмін, пры вызваленні атрымаеш,— растлумачыў Рагоза Лабановічу.

— Завесці ўсіх у першую камеру на другім паверсе,— аддаў загад старшы наглядчык Дожджык, падобны з выгляду да вядомага генерал-губернатара Мураўёва.

— Ну, пайшлі! — скамандаваў наглядчык, якому быў дадзен загад весці арыштантаў.

Пераступіўшы парог канторы і праціснуўшыся праз другія вузкія варотцы ў браме, сябры апынуліся на турэмным двары і пачуліся вальней.

— Што, не спадзяваўся? — запытаў Андрэя Сымон Тургай і паціснуў яму крэпка руку.

— І спадзяваўся і не спадзяваўся. Ну, ды чорт іх бяры! Абы разам з вамі на адзін тэрмін,— адказаў Лабановіч.

— Правільна гаворыш, Андрэй! — азваўся весела Сымон.

Ужо было цёмна. Пануры астрог цьмяна асвятляўся газоўкамі, ад гэтага вокны здаваліся сляпымі. На жалезных прутах віселі торбы, клуначкі з арыштанцкім скарбам. Заўважаліся ў вокнах і твары жыхароў гэтага жудаснага дома, аднак здавалася, нібы гэта мітусіліся не людзі, а іх цені. Жыхары цёмнага астрога пазналі прыбыўшых.

— Сымон! Уладзік! — чуліся галасы з розных акон за жалезнымі кратамі.— Колькі далі?

— Драй! — адказаў чамусьці па-яўрэйску Сымон.

Каб папасці на другі паверх у камеру, трэба было прайсці яшчэ адны жалезныя дзверы. Яны расчыніліся з рэзкім бразгатам. Па жалезных прыступках, скупа асветленых начнымі лямпамі, падняліся на першы, а потым і на другі паверх, павярнулі налева. Насустрач ішоў калідорны наглядчык у чорным шынялі. Усё тут было чорнае: і жалезная брама, і вароты, і адзенне наглядчыкаў, і калідор.

— Адчыняй першую камеру! — сказаў наглядчык, што вёў засуджаных з канторы.

Калідорны наглядчык не спяшаючыся ўлажыў ёмкі ключ у замок камеры, адамкнуў, паглядзеў на прыйшоўшых.

— З прыбыткам прыйшлі! — з насміханнем прамовіў ён, акінуўшы вокам Лабановіча.

— Не выскаляйся, Бакіноўскі, пускай у камеру,— строга сказаў Тургай.

— Што, хіба хутка пакідаеш яе? — не сунімаўся Бакіноўскі. Ён шырока расчыніў дзябёлыя, акутыя жалезам дзверы, і хлопцы ўвайшлі ў камеру.

— Ну, вось мы і дома, дзякуй Богу,— пажартаваў Уладзік. З гэтай камеры яго і Сымона павёў канвой на суд.

ХХХVІІІ

Малюнак, што паўстаў перад вачамі Лабановіча, ашаламіў яго. Камера была бітком набіта людзьмі, бледнымі, худымі, як шкілеты. Пры цьмяным асвятленні курáвай лямпы камера здавалася бруднай трушчобай, куды сходзяцца нанач цёмныя людзі, аматары глухіх завулкаў і дарог. Даўно беленыя сцены брудна-рыжаватага колеру выглядалі жудасна, прыгняталі. Насельнікі камеры, якіх за доўгі час перабывала тут тысячы, забівалі ў сцены цвікі, каб павесіць свае манаткі. У дзірках каля цвікоў тоўпіліся кучы клапоў са шматлікім патомствам. Пры сцяне каля дзвярэй стаялі збітыя з грубых дошчак паліцы. На іх ляжаў хлеб, арыштанцкія «пайкі», лыжкі і розныя дазволеныя рэчы астрожнага ўжытку. Угары над дзвярамі красаваўся «каляндар», нарысаваны вугалем чатырохкутнік, падзелены на сем клетак. У кожную клетку ўпісвалася чысло, а калі дзень канчаўся, яго перакрэслівалі. Так рабілі, пакуль не праходзіў тыдзень, а потым пісалі новы каляндар. На другой сцяне ва ўсю даўжыню значыўся таксама напісаны вугалем лозунг «У барацьбе здабудзеш ты права сваё!». «Цікава, як гэта эсэры здабываюць тут правы?» — пасміхнуўся Лабановіч.

У камеры сядзелі людзі розных узростаў, нацыянальнасцей і сацыяльнага становішча. Тут былі прадстаўлены ўсе катэгорыі арыштантаў: крымінальнікі і палітычныя, або, як называлі іх у турме, палітыкі. Былі засуджаныя на катаргу, у высылку, у арыштанцкія роты, у крэпасць, як Лабановіч і яго сябры. Былі і такія, што чакалі яшчэ суда. Засуджаныя на катаргу былі апрануты ў арыштанцкае адзенне і закуты ў кайданы, злучаныя доўгім, цяжкім жалезным ланцугом. Каб зручней было хадзіць, ланцуг, згарнуўшы папалам, звычайна падвязвалі да раменнага пояса.

Усё рознамасцёвае насельніцтва камеры гаманіла, гуло, часамі там-сям чуўся закацісты рогат. Многія ў зацятым маўчанні снавалі ў праходзе паміж двух нараў ад дзвярэй да акна і назад. Некаторыя стаялі каля дзвярэй і пазіралі на астрожны калідор праз жалезныя ёмкія пруты, устаўленыя адзін да аднаго на такой адлегласці, што можна было прасунуць між іх руку. Крыху ніжэй прутоў у дзвярах быў прароблены ваўчок, круглая дзірка, каб варта магла бачыць, што робіцца ў камеры. З розных камер на калідоры таксама далятаў прыглушаны шум, чуўся звон і бразгат ланцугоў-кайданаў. Усе камеры былі замкнуты на замок, бо ўжо адбылася паверка, і парашы займалі пачэснае месца каля дзвярэй.

Позна вечарам астрог угаманіўся. Адзін за адным пачыналі класціся людзі на сваіх шчупленькіх казённых сеннічках, умошчваючыся плячо ў плячо на цвёрдых і брудных нарах. Хто клаўся моўчкі, панура, а хто, уладзіўшыся ў сваім берлажку, казаў што-небудзь жартлівае.

— Эх, брат, дзе рай дык рай! Лажыся спаць, калі хочаш, уставай, калі зажадаецца або калі пакліча параша, а то і зусім не ўставай. І ахоўваюць цябе, як генерал-губернатара!..

Перад Лабановічам паўстала пытанне: як прымасціцца на ноч? Сымон і Уладзік прыйшлі на дапамогу: яны ссунулі свае нішчымныя сеннікі ўсутыч і ўлегліся ўсе трое.

— Не дрэйф, Андрэй, заўтра ўладзімся лепей,— падбадзёрваў яго Сымон Тургай.

Уціснуўшыся паміж сяброў, ляжаў Лабановіч на кавалачку сенніка. Скаціцца не было куды: і справа і злева шчыльна ляжалі людзі. У галаве ўсё перамяшалася. Які доўгі быў дзень! Колькі ўражанняў! Часамі здавалася, што гэта — цяжкі пачварны сон, ад якога Андрэй абудзіцца і ўсё знікне. Ён прыгадаў той момант, калі Бабека чытаў прысуд. Тады тры гады зняволення ў крэпасці вялікага ўражання не зрабілі. Андрэй памятае, як ён зірнуў на сяброў і пасміхнуўся. А цяпер, лежачы на цвёрдых нарах, сціснуты жывымі чалавечымі целамі, ён уявіў сабе тры гады: тысячу дзевяноста пяць дзён і начэй! Ён адчуў іх жыва, рэальна. Тры гады сядзець у гэтых брудных сценах, тры гады насіць на сабе кляймо пазбаўленага волі арыштанта! Тры гады быць адарваным ад жыцця, ад народа, ад усяго, з чым зжыўся і што табе міла і дорага!

На нейкі момант стала цяжка-цяжка, нібы апала сэрца. Але Андрэй прыгадаў, што ў гэтай камеры ёсць людзі, пазбаўленыя ўсякіх чалавечых правоў, закутыя ў кайданы і засуджаныя на доўгія гады ў катаргу. З якою радасцю памяняліся б яны на лёс Лабановіча! Гэта разважанне прынесла крыху заспакаенне Андрэю. Але заснуць ён не мог: як наліха, клапы ўчулі свежага чалавека і сталі кусаць часта і моцна.

Паволі камера заспакоілася. Прыціх звычайна шумны астрог. Па-ранейшаму цьмяна гарэлі лямпы. Зрэдку па калідоры крочыў турэмны наглядчык, падыходзіў да ваўчка камеры, прыглядаючыся, што робіцца ў ёй. Найчасцей яму даводзілася бачыць, як які-небудзь арыштант, зняўшы кашулю, садзіўся каля лямпы і пачынаў распраўляцца з паразітамі.

Цяжка варочаліся на нарах катаржнікі, пазвоньваючы кайданамі. «Навошта гэты здзек, гэта дзікасць і гвалт над чалавекам?» — думаў, выбіўшыся са сну, Лабановіч.

«Ды не! — запярэчыў ён сам сабе.— Некаму гэта патрэбна. Вось жа і мяне ўпяклі ў астрог, нават не паклапаціўшыся падперці прысуд доказамі. Нездарма казаў Семіпалаў, што ўсё дыктуе палітыка. Так яно і ёсць: зараз спатрэбілася скінуць з царскай дарогі небяспечных людзей, а заадно і такіх, што ў пэўны момант могуць стаць небяспечнымі».

Лабановіч папрабаваў паварушыцца, але гэта было трудна зрабіць, не патрывожыўшы сяброў. Сон абняў усю камеру, можна было вольна разважаць далей.

«Значыць, самаўладства баіцца,— думаў Лабановіч.— Чыноўнікі, салдаты, закон, на варце якога стаіць суд, жандары, паліцэйскія кручкі і шпікі. Здавалася б, грамозная махіна, аднак і ёй можна нагнаць страху. Спалохаліся, што недзе ходзіць па волі беспрацоўны «агарак»! Выходзіць, што і «агарак» — сіла!» Ад гэтай думкі Лабановіч пачуў сябе мацней і ўсміхнуўся. «У чым жа сіла такіх, як я? — запытаў сам сябе. На гэта ён адказаў, крыху счакаўшы: — Калі ты сам убачыў, што лад жыцця несправядлівы, і адкрыў сяму-таму вочы, дык так пакрысе і ўсе людзі стануць відушчымі. А гэта і ёсць жывая пагроза царызму».

Лабановіч прыгадаў Аксёна Каля з Высокага, што так старанна вучыўся грамаце, потым Шуську і Раткевіча на палявой сцежцы ў Мікуцічах. Далей успомнілася, як чакаў ён Вольгу Віктараўну ў Пінску, як пазнаёміўся з таварышамі Глебам і Грышам. Што з імі цяпер?

Лабановіч абвёў вачамі зняволеных, што покатам ляжалі на нарах, цяжка храпучы і ўскрыкваючы цераз сон. «Пэўна, і тут ёсць людзі, што ведаюць глыбіні і далечы рэвалюцыі. Знойдзецца з кім таварышаваць і павучыцца».

Ва ўяўленні ўсплыла постаць сацыял-дэмакрата Кастогіна ў доме на мінскай ускраіне. «Вось каб давялося яшчэ сустрэцца...»

Перад Лабановічам паўстаў велічны вобраз грознай, хоць і залітай крывёю нядаўняй рэвалюцыі. Паветра дыхала навальніцай, полымя магло ўзгарэцца...

«Значыць, барацьба будзе. Трэба больш гарнуцца да людзей. Тады...»

Што будзе тады, Лабановіч выразна не ўяўляў, але адчуў, што пакіруе сваё жыццё неяк інакш. Такі настрой рашучасці ўзняў яго дух.

Толькі пад самую раніцу моцна заснуў Андрэй, і сон падмацаваў яго. Аднак абудзіўся ён рана, калі Уладзік і Тургай яшчэ спалі. Пры святле дня і камера і насельніцтва яе выглядалі, здавалася, весялей. Лабановіч ляжаў моўчкі, наглядаў за ўсім, што рабілася тут: было цікава прыгледзецца да жыцця, да людзей у новых абставінах. Тым часам то той, то другі паварушваўся на нарах, абуджаўся. Шмат хто з жыхароў камеры пачынаў дзень завілаватаю лаянкаю, ні да каго не адрасаванаю, пасля чаго парадкаваў сваё ложа ды ішоў умывацца. Умываліся над парашаю, бо ўмывальнікі знаходзіліся ў прыбіральні і трэба было чакаць, пакуль адамкнуць камеру. Звычайна к гэтаму часу ўставалі ўсе, апроч самых заядлых лежабокаў.

— Ну, як, старына: выспаўся? — дабрадушна і хітравата запытаў Андрэя Уладзік.

— Дзе тут выспішся, калі ты ўночы скрыгічаш зубамі так, нібы табе на іх трапіў Бабека! — адказаў жартаўліва за Андрэя Сымон Тургай, які ляжаў з другога боку.

— Нічога, Уладзік, трохі паспаў... Жыць можна,— махнуў рукою Лабановіч.

— Будзем падымацца, чорт ім тата! — прамовіў Тургай і прысеў на нары.

Як вымагаў камерны парадак, заведзены самімі зняволенымі, сябры падгарнулі свае сеннікі бліжэй да сцяны і накрылі грубымі казённымі коўдрамі, зробленымі немаведама з якога матэрыялу.

Тым часам наглядчык адамкнуў камеру і выпусціў усіх «на апраўку». У камеры былі свае дзяжурныя — вынесці на дзень і прынесці на ноч парашу. Асобны дзяжурны быў для падмятання камеры і для наглядання за агульным парадкам у ёй. Дзяжурылі па чарзе, прычым дзяжурны меў пэўную ўладу. Напрыклад, калі ён падмятаў праход паміж нарамі, дык мог загадаць сесці на нары, каб не заміналі. І ўсе павінны былі слухацца яго, хто б ён там ні быў.

Разам з усім насельніцтвам камеры Лабановіч выйшаў на калідор, які цягнуўся праз увесь будынак астрога. Усе астатнія камеры былі зачынены, людзей выпускалі па чарзе. Невялікія акенцы ў адным і ў другім канцы калідора давалі мала святла. Ад таго, што сцены былі афарбованы напалавіну ў чорны колер, здавалася яшчэ цямней.

Уладзік і Сымон, як «старыя арыштанты», былі кансультантамі і паведамілі прыяцелю шмат цікавага з астрожнага побыту, напрыклад, пра камеры ў вежах. На астрожнай мове яны называліся «дваранскімі». Туды звычайна саджалі людзей важных: чыноўнікаў, пачынаючы з калежскіх асэсараў, паноў, калі ім даводзілася пападаць у астрог. Траплялі туды таксама і палітыкі, калі яны мелі вагу і не пустыя кішэні. У «дваранскіх» камерах было святлей і весялей. І рэжым там іншы: увесь дзень дзверы былі адчынены. Замест цвёрдых нар стаялі выгодныя тапчаны, паліліся печы, дзе можна было гатаваць сабе смачную страву, грэць чай і наогул песціць сваю асобу. Папасці ў такую камеру звычайнаму смяротнаму было цяжка. Для гэтага трэба было мець заруку за сценамі астрога, каб добра дагадзіць адміністрацыі, або такія сродкі, якія расчынілі б дзверы ў «дваранскую» камеру. На гэтым грунце, як апавядалі «старыя арыштанты», вынікалі часамі смешныя праявы.

Неяк у адну з «дваранскіх» камер, дзе было вольнае месца, імкнуліся папасці два прэтэндэнты: эсэр і анархіст. Паміж імі пачалося змаганне. Адміністрацыя не спяшалася аддаваць каму-небудзь перавагу. Яна проста брала «падаткі» з аднаго і з другога да таго часу, пакуль хто-небудзь не перакрываў у значнай меры свайго канкурэнта. У першай камеры, дзе ўсё гэта было вядома, з цікавасцю сачылі за барацьбой кандыдатаў у «дваране». Па камеры праносілася чутка:

— Барыс (эсэр) сягоння даставіў у кантору тры фунты масла.

На гэта адказвалі:

— Што там тры фунты масла! Анатоль (анархіст) заслаў туды з паўпуда мёду.

Масла і мёд падхватваліся на языкі і служылі тэмаю для жартаў і смеху. Украінскую песню «Узяў бы я бандуру» перайначылі і спявалі:

Узяў бы дзежку мёду

Ды ў кантору даў.

Скажуць арыштанты —

Дваранінам стаў.

Верх узяў Барыс. Праз некаторы час ён пераносіў свае манаткі на новае месца, а з другіх камер выгуквалі:

— Дваранін! Дваранін!

— Барыс, колькі каштавала табе дваранства?

XXXIX

За два-тры тыдні Лабановіч азнаёміўся з астрожным жыццём у агульных рысах. Адгароджанае ад усяго свету высокімі сценамі, паўздоўж якіх удзень і ўночы хадзіла варта, загнанае ў цесны, смуродны астрог, акуты ў жалеза, гэтае жыццё было нецікавае, аднастайнае. Заведзены парадак не парушаўся ў сваіх асновах. Раніцаю, у пэўныя гадзіны, адбывалася паверка. Дзяжурны наглядчык з шумам расчыняў дзверы камеры і камандаваў:

— Смірна! Устаць на паверку!

У камеру ўваходзіў дзяжурны памочнік начальніка астрога, старшы наглядчык Дожджык, які здаўся Лабановічу з першага погляду падобным да Мураўёва-вешальніка.

На паверку падымаліся не адразу. Спачатку каманду дзяжурнага наогул не слухалі. Толькі той-сёй з самых адпетых падлізнікаў, хочучы падслужыцца да начальства, станавіўся навыцяжку, як салдат, пасярод камеры. Пасля таго як адбывалася паверка, камеры па чарзе адмыкаліся, арыштанты выходзілі на калідор, ішлі ўмывацца, прыводзіць сябе ў парадак. Вечарам, зрабіўшы паверку, наглядчыкі замыкалі камеры на ўсю ноч да наступнай раніцы.

У пэўны час прыносілі з пякарні хлеб. Пякарня была свая, арыштанцкая. Хлеб загадзя рэзалі на «пáйкі» ў прысутнасці другога старшага наглядчыка, Алейкі: ён сам кідаў «пáйкі» на вагу. Кавалак хлеба, стукнуўшыся ў талерку вагі, цягнуў яе ўніз, быццам бы «пáйка» важыла болей нормы — два з палавінаю фунты. Алейка быў спрытны махляр і нажываўся на арыштанцкім хлебе, гароху, капусце і сале.

У турме быў устаноўлены штат арыштантаў: разносчыкаў хлеба, кіпню і гарачай стравы ў абед. Хлебапёкамі, кухаркамі, калідорнымі, падмятайламі былі толькі крымінальнікі, пераважна кароткатэрміновыя. Кожны крымінальнік лічыў вялікай радасцю і гонарам папасці ў гэты штат. Адна толькі пасада, пасада падмятайлы, не дужа карысталася павагаю з боку арыштантаў. На справе ж падмятайлу было шмат весялей мець справу з венікам і памяцельнікам, з ачысткаю прыбіралень, чым сядзець увесь дзень у камеры. Апроч таго, падмятайла меў болей шырокія зносіны з людзьмі, з тымі ж арыштантамі, мог зрабіць ім сякую-такую паслугу і сам здабыць што-колечы.

Ды які цяжкі ні быў астрожны парадак, як ні абмежавана была воля астрожнікаў, загнаных, як звяры, у цесныя клеткі, усё ж і тут жыццё, чалавечыя пачуцці і імкненні выбіваліся на свае прасторы.

Сярод крымінальнікаў быў малады, крэпкі, як дуб, чалавек, поўнаўладны гаспадар у сваёй камеры. Уперадзе яго чакалі блуканні па перасыльных астрогах і доўгія гады катаргі. Але на яго твары ніколі не адбівалася і ценю пакуты, горкай развагі. Часамі на яго находзіла такая хвіліна, калі чалавеку хочацца разгарнуцца ва ўсю шырыню натуры. Не стрывае душа, нейкая бура падхопіць яе, і ён, расчысціўшы сабе месца ў камеры, пускаецца ў скокі. Ногі закуты ў цяжкія кайданы, а ён скача лёгка, прыгожа, выкрунтасіста. У гэтым была для яго асаблівая асалода, натхненне. Ён так умеў падзвоньваць сабе самому ланцугамі, падбіраць тоны, што гэты звон замяняў яму музыку, адпавядаючы ўласнаму настрою. І калі чалавек скакаў, яго рухі захоплівалі ўсіх. Размераны і нават музычны звон і бразгат ланцугоў разлягаўся па калідоры, далятаў у іншыя камеры. Да ваўчка падыходзілі дзяжурныя наглядчыкі, глядзелі, любаваліся бурнымі, нястрымнымі рухамі катаржніка Івана Гудзілы. Быць можа, ён выказваў гэтым свой пратэст супраць няволі і несправядлівасці грамадскага ладу, які зрабіў з чалавека злачынцу.

Вечарамі, калі камеры замыкаліся на ўсю ноч, зняволеныя прараблялі розныя цікавыя штукарствы, напрыклад, падыманне чалавека кончыкамі пальцаў або падыманне самога сябе на нары. Для гэтага трэба было падацца ўсім целам пад нары, а рукамі трымацца за іх край. Гэты нумар быў даволі трудны, і мала каму ўдавалася прарабіць яго. Падымалі чалавека кончыкамі пальцаў так. Пасярэдзіне камеры станавіўся хто-небудзь са зняволеных, пажадана чалавек ёмкі. Да яго падыходзілі пяць чалавек: двое падкладалі пальцы пад наскі, двое — пад локці і пяты — пад бараду. Па камандзе «падымай!» усе браліся гуртом, узнімалі чалавека досыць высока і насілі яго па камеры.

Каб насмяяцца з неспакушанага новапрыбыўшага чалавека, які на арыштанцкай мове называўся лабуком, рабілі так. Адзін чалавек клаўся ніцма на сяннік на нарах, другі лажыўся на яго спінаю. Наверх укладалі трэцяга, таго, з каго і хацелі паздзекавацца. Той, што ляжаў пасярэдзіне, хапаў ахвяру за рукі, а нагамі заціскаў ёй ногі. Тады падыходзіў які-небудзь спец па часці стаўляння «банек», агаляў верхняму жывот і ставіў «банькі»: біў дзервяною лыжкаю па адцягнутай скуры.

Забаўляліся людзі, як умелі, як маглі і як дазвалялі абставіны. Той год, калі Лабановіч прыйшоў у турму, асабліва апошнія месяцы, быў годам узмацнення рэакцыі. Усе прывілеі, якімі на першых часах карысталіся зняволеныя, паступова касаваліся. Астрожная адміністрацыя пачынала ўводзіць жорсткі рэжым, часта рабіла вобыскі, адбірала розныя рэчы, патрэбныя ў штодзённым абыходку, як самавары, нажы. Забіралі і кнігі, калі яны мелі хоць у найменшай ступені прагрэсіўны характар. Зняволеных вылучалі па катэгорыях і размяшчалі па асобных камерах.

Разам з групай іншых засуджаных у крэпасць у асобную камеру трапілі і нашы сябры. Зняволеных там было няшмат, чалавек сем-восем. Але гэты лік мяняўся: адны прыбывалі, другія выходзілі на волю, адбыўшы свой тэрмін. На агульны турэмны кацёл «крапаснікоў», як іх называлі, не залічвалі і харчоў не выдавалі. Замест гэтага на кожнага адпускалі па дзесяць капеек у суткі.

Перабраўшыся на новае месца, Уладзік па-гаспадарску акінуў камеру вокам і сказаў да сяброў:

— Тут, браткі, і занятак знайсці сабе можна: падвучыцца і па выхадзе на волю здаць экзамен на атэстат сталасці.

— Маладзец, Уладзік, што не дрэйфіш і пазіраеш далёка наперад,— пахваліў яго Сымон Тургай і з хітраватай усмешкай звярнуўся да Лабановіча: — Праўда, Андрэй: Уладзік цвяроза глядзіць на рэчы?

На гэта Лабановіч адказаў:

— Уладзік быў і застаўся чалавекам справы і мудрай жыццёвай практычнасці. І мне хочацца ў сувязі з гэтым расказаць пра адно здарэнне. Нейкія вандроўнікі падышлі да глыбокай рэчкі. Ні броду, ні моста не было. Плаваць яны не ўмелі і вады баяліся. На беразе ляжалі круглякі. Адзін з вандроўнікаў, найболей кемны, скаціў кругляк у рэчку, потым зняў камашы, сеў верхам на бервяно, а ногі прывязаў да бервяна, каб не з’ехаць у ваду. На сярэдзіне рэчкі кругляк перакруціўся, плавок бухнуўся галавою ў ваду, а ногі са шкарпэткамі задраліся ўгору! Спадарожныя стаялі на беразе, пазіралі і казалі: «Глядзі ты, які змыслы наш Яшка: рэчкі не пераплыў, а панчохі ўжо сушыць».

Уладзік заўважыў:

— Я, брат, з кругляка не з’еду! А там, глядзіш, перажыў дзень, і воля бліжэй. Вось канчаецца, дзякаваць Богу, месяц, значыць — адну трыццаць шостую часць няволі і скінулі з плячэй. Так ці не так?

— Так, так, Уладзік! — пацвердзілі Сымон і Андрэй.

— А калі так, давайце падумаем, як латвей арганізаваць наша жыццё ў астрозе.

Уладзік запрапанаваў стварыць камуну, каб усе грыўні былі ў адных руках і каб адзін чалавек меў права са згоды ўсіх іншых распараджацца гэтымі грашамі.

Усё насельніцтва новай камеры абмеркавала Уладзікаву прапанову і пастанавіла: Уладзіка выбраць за аконама, каб ён вёў харчовую справу — выпісваў праз Дожджыка прадукты. Заставалася выбраць і свайго кухара. Па турэмнаму статуту «кухару» ад асуджаных у крэпасць дазвалялася хадзіць на астрожную кухню і гатаваць абеды. Кухарам назначылі Сымона Тургая: ён быў калідорным старастам, але ахвотна згадзіўся ўзяць на сябе і новую ролю, набыўшы такім чынам і другую пасаду.

Так пачалося новае жыццё асуджаных у крэпасць, адбываўшых сваю кару ў мінскім астрозе.

ХL

Аднастайнасць астрожнага побыту крыху ажыўлялася, калі ў камеру прыбывалі новыя засуджаныя. Траплялі сюды людзі розных прафесій і сацыяльнага стану: дробныя чыноўнікі, пісарчукі, чыгуначнікі і іншыя так званыя інтэлігенты. Аднойчы прывялі нават канакрада з-пад Ракава, нейкага Касперыча, маладога, малапісьменнага, але хітрага лодара. Ідучы ў раздабыткі па часці канакрадства, Касперыч браў з сабою пракламацыі. Калі ён пападаўся на кражы, яго спачатку моцна білі, а потым вялі ў паліцыю. Пры вобыску выяўлялася, што Касперыч не канакрад, а «палітык». Канакрада судзілі за пракламацыі, як палітычнага злачынцу, а яму толькі гэта і трэба было. Апошні раз Касперыча замест доўгатэрміновай катаргі засудзілі ў крэпасць на дзевяць месяцаў. Касперыч вылажыў сваю праграму дзейнасці перад жыхарамі камеры, весела пасмейваючыся з уласнай хітрай выдумкі.

— Да якой жа палітычнай партыі належыш ты? — запытаў яго з сур’ёзным выглядам Сымон Тургай, ледзь стрымліваючы смех.

— Мая партыя — ратуй сам сябе,— адказаў Касперыч, пазіраючы на Тургая маленькімі свінымі вочкамі.

— Значыць, ты — аднабокі анархіст-індывідуаліст? — заўважыў Уладзік.

— А мне ўсё роўна які, хоць бы сабе і аднабокі,— азваўся Касперыч.

У камуну яго не прынялі, дый сам ён да яе не гарнуўся і жыў на сваю грыўню. Крыху разгледзеўшыся і зарыентаваўшыся ў нязвыклай абстаноўцы, Касперыч аднойчы запытаў Уладзіка:

— Колькі чалавек можа з’есці сырога сала?

Уладзік засцярожліва паглядзеў на Касперыча, спадзеючыся нейкага падвоху. А для «старога» арыштанта даць ашукаць сябе лічылася ганьбаю.

— Галоднай куме хлеб на ўме? — хітра пасміхнуўся Уладзік.

— Можа, і так,— абыякава прамовіў Касперыч і паўтарыў пытанне: — Не, не на жарты: колькі чалавек здужае з’есці сырога сала?

— Гледзячы, які чалавек і якое сала,— адказаў Уладзік.— Я, напрыклад, выгаладаўшыся, з’еў бы фунтаў са два.

— Два фунты! — зняважліва адклікнуўся Касперыч.— А я магу з’есці сем фунтаў!

— А не разарве цябе? — не паверыў Лабановіч і сказаў Сымону Тургаю: — «Палітык» бярэцца з’есці сем фунтаў сырога сала!

Сымон хадзіў па камеры і не зварачаў увагі. Пасля запытання Лабановіча ён спыніўся.

— А чорт яго ведае, які ў «палітыка» трыбух.

Касперыч рашуча сцвярджаў сваё і гатовы быў ісці ў заклад.

Каля Уладзіка і Касперыча сабраўся цэлы гурт. Нават Аляксандр Галубовіч, пераважна сур’ёзны, маўклівы, замкнёны ў сабе чалавек, піцерскі рабочы, бальшавік па сваіх палітычных пераконаннях, далучыўся да грамады таварышаў па камеры.

— Калі нават і з’есць, дык вырве з яго,— сказаў Галубовіч.

Спрэчка ўсё больш разгаралася.

— Дык што, хлопцы, рызыкнём хіба? Як, Уладзік, рызыкнём? — звярнуўся Тургай да сяброў і да «аконама».

Уладзік выдаў кавалак сала з агульных запасаў, Сымон Тургай адважыў на кухні сем фунтаў і аддаў Касперычу. Той узяў з паліцы невялікі кавалак хлеба, сеў на нары і пачаў есці. Ён еў прагавіта: адрываў, як воўк, зубамі ёмкія порцыі сала, разам з кавалачкам хлеба. І сала і хлеб прападалі ў пашчы Касперыча. Ён варушыў сківіцамі, як жорнамі, малоў сала і хлеб, а потым, таксама па-воўчы, глытаў іх. І вочы яго блішчалі, як у воўка. З кожным разам сала заставалася ўсё меней і меней.

— Усё змеле! — расчаравана сказаў Уладзік.

І сапраўды, Касперыч залажыў у рот апошні кавалак хлеба і сала, не спяшаючыся пачвакаў, глынуў з выглядам пераможцы і нават засмяяўся.

— О,— сказаў ён,— цяпер аж да заўтрашняга можна трываць!

Тургай гучна зарагатаў.

— Ось прожар дык прожар!

А Касперыч, як і нібыта таго, пагульваў па камеры і пасміхаўся.

Касперыч адседзеў свае дзевяць месяцаў і выйшаў на волю. У памяці аб ім толькі ўсяго і засталося, што сем фунтаў сырога сала ды свіныя вочкі і сківіцы, якія варушыліся, як камяні ў жорнах.

Сярод кароткатэрміновых зняволеных часамі пападаліся аматары, што любілі шмат гаварыць і наплесці з тры кашалі рознай хлусні. Свае выдумкі для ўзвелічэння саміх сябе яны падносілі як сапраўднасць. Іх слухалі, нават заахвочвалі, каб даць разалгацца яшчэ болей. Па-астрожнаму такіх людзей проста называлі залівакамі, ад выразу — заліваць кулі, што значыць ілгаць.

Да залівак належаў нядаўна прыведзены ў камеру Зыгмусь Зайкоўскі. Гэта быў просты чалавек гадоў трыццаці, сталяр па прафесіі. Асвойтаўшыся ў камеры, Зайкоўскі садзіўся каля стала на нары, скручваў ёмкую цыгарку з грамадскай махоркі, а яна стаяла ў памястоўнай скрынцы, смачна зацягваўся і расказваў аб сваіх прыгодах.

Адно такое апавяданне запомнілася Лабановічу.

Аднойчы Зыгмуся, так расказваў ён, затрымалі несвядомыя сяляне за агітацыю супроць царскіх парадкаў і пасадзілі ў пусты свіран. Сядзець там Зайкоўскі не хацеў. Вось і пачаў ён снаваць з кутка ў куток. Спачатку было цёмна, а потым вочы прыгледзеліся і сёе-тое можна было разабраць. Абмацаў Зыгмусь усе дошкі ў падлозе. Яны былі тоўстыя і шчыльна прыбіты плінтусам. Не было за што зацяць не толькі рук, але і пальцаў. План узадраць падлогу і зрабіць падкоп адпадаў. Але Зыгмусь цвёрда пастанавіў выбрацца. Ён зладзіў падмостак, узлез на яго, агледзеў столь. Падмостак быў нетрывалы, уперціся ў яго, каб плячамі ўзадраць дошку, было немагчыма. На шчасце, у свірне стаяла дзябёлая дубовая кадушка. Зыгмусь павярнуў яе дном угору, узлез, зрабіў спробу: угнуў галаву, а хрыбецінай і плечуком налёг на дошку. Дошка падалася і зарыпела. Зыгмусю аж страшна стала: а што, як пачуюць? Але навокал было ціха. Зыгмусь падняў дошку яшчэ вышэй. З гары за карак пасыпаўся пясок і розная дрэнь. Ну, ды ліха з імі! Праз хвіліну Зайкоўскі быў ужо на гары. Паслухаў — ціха. Тады ён прадраў страху і праз дзірку шуснуў на зямлю, а там яго толькі і бачылі.

Скончыўшы расказваць, Зыгмусь сам першы громка зарагатаў.

— І ўцёк?! — у вялікім здзіўленні і з робленым захапленнем выгукнуў Сымон Тургай.

— Ну ж і лаўкач! — абазваўся Уладзік.

— Ды ты ж асілак: узадраў хрыбецінаю дошку! — таксама здзівіўся і Лабановіч.

— А ты што думаў! — узнёсла прамовіў Зыгмусь і яшчэ з большым пыхам дадаў: — Ды гэта яшчэ не ўсё!

— Што ты кажаш?! — выгукнулі ўсе разам.

— А вось слухайце. Апынуўся гэта я на зямлі, азірнуўся, прыгнуўся і шусь — у каноплі! Разорамі, загуменнямі выбраўся з вёскі і напрасткі — у хмызняк! І — на дарогу. Наперадзе, бачу, лес, ды далекавата. Бегчы на ўсю шпаркасць не выпадае: згледзяць, адразу дагадаюцца. Трэба ж і кемлівасць мець. І што вы думаеце? Азірнуўся я — смаліць за мною верхам на кані кудлаты мужык без шапкі, толькі касмыкі на галаве трасуцца. Дагоніць, не дабягу да лесу! Дух займае, бягу, а пагоня ўсё бліжэй. Ззаду ж за конікам з пяць мужыкоў! Чэшуць навыперадкі! Што рабіць?

— Ой! Гэта проста трагічна! — спачувальна ўздыхнуў Тургай.— Кажы, што далей!

Зыгмусь правёў пальцамі па вусах.

— Бачу — густы лазовы куст пры дарозе. Я — у куст! I не ведаю, што будзе далей. Мужык, думаю, у куст з канём не ўедзе. У момант разгледзеўся: ад куста канаўка ў бок дарогі. А паўздоўж дарогі яна і шырэйшая і глыбейшая і ўся зарасла травою. Я з куста — у канаву! Папоўз. Дапоўз да дарогі. Кудлаты мужык спыніў каня, закінуў яму на шыю павады, а сам — на зямлю! Спыніўся, махнуў мужыкам рукою: — тут, бач, злачынец! А я вось-вось каля кудлатага мужыка. Ён асцярожна абыходзіць куст. Конь хрумстае траву на ўзбочыне дарогі каля саменькага мяне. Павады з’ехалі з шыі — ледзь не на галаву мне! Я — хоп за павады! Конь спужаўся, а я — скок на яго ды наўскапыта ў лес! Толькі і бачылі мяне!

— Ну, Зыгмусь! Герой ты, далібог, герой! — не ўтрываў Сымон і міргнуў сябрам. А гэта быў знак — выкрыць і высмеяць самахвальства Зайкоўскага.

Выкрыванне і высмейванне вяліся тым жа парадкам, якім карысталіся «залівакі»: гаварыць самыя неверагодныя рэчы ды ў яшчэ большых памерах.

— Такія прыгоды рэдка з кім здараюцца,— нібы з зайздрасцю пачаў Уладзік.— Ды не ў прыгодах справа, самае важнае, як будзе трымацца чалавек. Кемлівасць, вынаходніцтва — вось што ўратавала Зыгмуся... Мне таксама хочацца расказаць пра адно здарэнне. Пайшоў я неяк пад восень збіраць грыбы. Зайшоў у лес. Бачу — старая хвоя, а ў хвоі дупло. Узлез на хвою: што там у дупле робіцца? Засунуў руку, а мяне за палец — цоп нейкі звярок! Аж кроў пайшла. Я абматаў руку торбачкаю ды ізноў у дупло! Злавіў за хіб нейкага звярка і цягну яго. Выцягнуў — куніца! Я яе мордачкаю аб хвою — стук! стук! — ды на дол. Засунуў руку ізноў — другая куніца! Я і яе такім жа манерам — стук аб хвою ды ўніз. І ведаеце? Шэсць куніц выцягнуў з дупла! Звязаў я іх за хвасты, перакінуў праз плячо ды патарабаніў дамоў. Па тры з палавінаю рублі шкурку прадаў! Што скажаш, Зыгмусь?

Зыгмусь даўжэй зацягнуўся махоркаю і апусціў вочы, гадаючы, што адказаць на запытанне і як наогул паставіцца да апавядання Уладзіка. Ды Лабановіч папярэдзіў Зыгмуся.

— Ты — аконам, і прыгоды твае аконамскія,— сказаў ён Уладзіку.— Са мною не такі быў выпадак, праўдзівей, са мною і з маім бацькам. Бацька мой быў пчаляр. На лета завёз ён пяць вулляў бліжэй да лесу, каб зручней было пчолам насіць мёд. І вось аднойчы, надвячоркам, чую: раве нешта, ды так, што аж зямля гудзе. Зірнуў я — бачу, бацька трымае за хвост вялізнага звера і цягне да сябе. Я дагадаўся, што гэта мядзведзь прыйшоў паласавацца мёдам. Бацька цягне мядзведзя назад, а ён тужыцца наперад. I чую я — гукае бацька: «Андрэй! бяры лейцы ды бяжы сюды!» Я заскочыў у сенечкі, схапіў лейцы ды на пчольнік! Прыбег — бацька цягне мядзведзя за хвост. Мядзведзь упіраецца і арэ лапамі зямлю, як сахою. «Закідай пад жывот лейцы!» — крычыць бацька. Я спрытна закінуў лейцы, зрабіў пятлю, каб не скінуліся. «Цягні!» — камандуе бацька. Ён цягне мядзведзя за хвост, а я за лейцы. Пачуў гэта мядзведзь ды як рванецца! Адарваў хвост! Бацька з хвастом на спіну паваліўся і ногі задраў. Я адзін трымаю звяругу. А ён яшчэ мацней рвануўся. Я нагамі па калені ў зямлю закапаўся. І раптам лейцы — трэсь! Толькі кончыкі ў маіх руках засталіся. Сарваўся мядзведзь і паджгаў у лес. Замест хваста пару ляйчын павалок з сабою. Падняўся бацька з зямлі, паківаў галавою: шкада, што мядзведзя выпусцілі. А потым кажа мне: «Ну, сынок, цяпер мядзведзь па мёд хадзіць не будзе».

Дзед Юзафовіч, белавусы сямідзесяцігадовы чалавек, сапраўдны аконам, засуджаны ў крэпасць на адзін год, ляжаў на нарах, залажыўшы рукі за галаву, слухаў ды пасмейваўся.

Іван Сарока, спрытны мужычок з-пад Астрашыцкага Гарадка, не зварачаў увагі на ўсе гэтыя плявузготы, сядзеў каля падаконніка і шавецкім нажом — нож узычыў яму шавец Лазар Мардуховіч, малады хлапец, засуджаны ў крэпасць на паўтара года,— рэзаў скарынкі хлеба на дробненькія кавалачкі, каб пакарміць галубоў. Яны зляталіся на падаконнік цэлымі чародамі.

— Ось, чэрці шарачковыя! — азваўся Тургай на расказы сяброў.— Што ж мне сказаць пасля гэтага? Хіба пра свайго дзеда? Мой дзед важыў адзін пуд і адзін фунт... Што вы смеяцёся? Далібог, праўда: адзін пуд і фунт! Баба мая, бывала, возьме яго пад паху і нясе, як абмалочаны аўсяны сноп. А спачатку дзед быў чалавек ёмкі, дужы. Калі б Андрэеў бацька паклікаў не Андрэя, а майго дзеда, дык яны мядзведзя не выпусцілі б. Ды вось якое ліха здарылася з дзедам. Паснедаў ён на Сёмуху ды пайшоў пад вішню ў халадок адпачыць. А ўстаў, пачуў, што нешта не далягае ў вуху. I пачаў ён з таго дня сохнуць. Сох, сох, аж покі ад яго не застаўся адзін пуд і адзін фунт. На галаву скардзіўся дзед: баліць і шуміць у галаве. Павезлі дзеда ў бальніцу. Агледзелі яго дактары, выслухалі, а потым кажуць: «Аперацыю трэба рабіць: у мазгах нешта завялося». Зрабілі дзеду аперацыю: падрэзалі накрыватку на галаве, чэрап, ну, як на кавуне скарынку. Як толькі паднялі накрыватку, з дзедавых мазгоў — скок жаба! Не верыце? — Тургай стукнуў сябе кулаком у грудзі і з самым сур’ёзным выглядам пабажыўся, што гэта праўда.— Аказалася вось што,— тлумачыў далей ён,— калі дзед ляжаў у халадку, яму ў вуха залезла малюсенькая жабка. З вуха перабралася ў мазгі, смактала іх і гадавалася.

Аляксандар Галубовіч, шнуруючы з аднаго канца камеры ў другі, з прытоенаю ўсмешкаю прыслухоўваўся да неверагодных падзей, аб якіх расказвалі Андрэй і Уладзік. А калі Сымон Тургай пачаў апавяданне пра свайго дзеда, Галубовіч прыпыніўся каля слухачоў і прысеў разам з імі. Пасля нечаканага фіналу, якім скончыў Тургай сваё апавяданне, Галубовіч громка зарагатаў. Дый нельга было не смяяцца, гледзячы на сур’ёзную Сымонаву міну, з якой выдаваў ён лухту за праўду.

— Не звяліся яшчэ цуды на нашай зямлі,— гаварыў, рагочучы, Галубовіч.

— Закасаваў ты, брат Сымон, усіх нас: і Зыгмуся, і Уладзіка, і мяне,— сказаў Лабановіч, таксама не могучы ўтрымацца ад смеху.

Сябры весела смяяліся. Да агульнай весялосці далучыўся сам Зыгмусь Зайкоўскі і шмат хто з таварышаў.

Жыхары камеры асцерагаліся потым хадзіць сцежкамі Зыгмуся Зайкоўскага.

ХLІ

Аляксандар Галубовіч займаў своеасаблівую пазіцыю. Ён мала калі прымаў удзел у забаўках сяброў па камеры. Часам цэлымі гадзінамі ляжаў на нарах з кніжкаю ў руках. Кнігі ён літаральна глытаў, даставаў іх шмат. Па ўсім было відаць, што ён мае сувязі за сценамі астрога.

Калі да Галубовіча зварачаўся хто-небудзь з сяброў з запытаннем, ён лагодна і жычліва адказваў, тлумачыў незразумелае, а за жарт плаціў дасціпным дабрадушным жартам.

Падняўшыся з нараў, Галубовіч браўся за свой абыклы занятак — мераў крокамі камеру, мусіць, разважаў над прачытаным. На твары яго клаўся адбітак нейкай неспакойнай думкі. Потым аблічча яго праяснялася, Аляксандар развясельваўся, падыходзіў да Уладзіка, ці да Сымона, або да Андрэя — гэта была самая знітаваная чацвёрка ў камеры.

— Ну, што, дружок? Пусцім дымок? — казаў Галубовіч, лагодна ўсміхнуўшыся.

Сябры садзіліся каля тытунёвай скарбонкі і закурвалі. Яны не распытвалі Галубовіча, чаму ён часамі такі маўклівы і сур’ёзны. А Галубовіч, нахадзіўшыся, пакурыўшы, трохі пажартаваўшы, садзіўся на нары і доўга запісваў нешта ў ёмкі сшытак.

Андрэй аднойчы ўбачыў, што Аляксандар Галубовіч вырваў напісанае са сшытка, улажыў у пераплёт кнігі і перадаў яе на пагулянцы аднаму з крымінальнікаў.

Андрэя цягнула да гэтага чалавека. Галубовіч таксама ставіўся да яго больш уважліва, хоць выразна гэтага не паказваў, а часцей зварачаўся да Уладзіка і дабрадушна падсмейваўся з яго.

Уладзік жа строга прытрымліваўся ім самім заведзенага ладу. Кожны дзень раніцаю ён займаўся гімнастыкаю «па Мюлеру». Гімнастыка гэта была зручна тым, што ёю можна было займацца і ў астрозе. Складалася яна з цэлага рада розных практыкаванняў. Пачыналася з таго, што гімнаст станавіўся пасярод камеры, шырока расстаўляў ногі, а рукі клаў на пояс. Наўперад ён нагінаўся, пругка трымаючы паясніцу, потым адкідаўся назад, затым нахіляўся налева і направа. Другое практыкаванне складалася з таго, што, не знімаючы рук з пояса, Уладзік пакручваўся вакол свае восі то ў правы, то ў левы бок, наколькі хапала змогі. Далей у ход пускаліся рукі і ногі. Кульмінацыйны пункт гімнастыкі заключаўся ў тым, што гімнаст клаўся на падлогу, выцягнуўшыся ва ўвесь рост, абапіраўся на пальцы рук і на наскі. На кончыках пальцаў трэба было падымацца і апускацца дванаццаць разоў. Гэта лічылася рэкордам. Выконваючы такое практыкаванне, Уладзік моцна ўдыхаў і выдыхаў паветра носам. Прарабіўшы ўвесь комплекс гімнастыкі, ён стамляўся, пасля чаго казаў:

— А цяпер папіць кіпяточку.

Сырой вады Уладзік, ахоўваючы здароўе, не піў, у яго заўсёды была ў запасе гатаваная.

Стары Юзафовіч, лежачы на нарах, наглядаў, як мардаваўся Уладзік. Часамі ён не вытрымліваў і лагодна, па-бацькоўску, казаў:

— Эх, сынку, маеш кроплю здароўя і сілы, дык шануй іх, бо гэтак доўга не надыхаеш.

Пасля ранішняй зарадкі і снедання Уладзік прымошчваўся каля стала, браў падручнікі па лацінскай мове і па алгебры. Пазаймаўшыся старанна з гадзіну, Уладзік завучваў некалькі лацінскіх слоў, сказаў, склонаў, пасля чаго рабіў перапынак і пытаў дзеда Юзафовіча:

— Скажы, дзед, што значыць: «Dentibus crepitavit»?

Дзед адмоўна круціў галавою:

— А Бог яго ведае, сынку! Можа, ксёндз адказаў бы на гэта.

— А гэта, дзеду, значыць,— з выглядам прафесара тлумачыў Уладзік,— зубамі скрыгіча!

— Я во і гляджу, што ты, сынку, скрыгічаш уночы зубамі! — адказвае дзед Юзафовіч.— Кінь, дзеткі, і гэта сваё мардаванне і гэту навуку — здаравейшы будзеш!

Уладзік сапраўды часта ўночы скрыгітаў зубамі.

У хуткім часе захапленне латынню прайшло. Засталося ад яе ў памяці Уладзіка ўсяго некалькі слоў і сказаў, якімі ён карыстаўся ў некаторых выпадках. Калі, напрыклад, трэба было сказаць, што ўсё на свеце нетрывала, што ўсё праходзіць або забываецца, дык ужываўся сказ: «Siс transit gloria mundi» — так праходзіць слава зямлі.

Таксама як і Сымон Тургай, Уладзік пачаў болей захапляцца матэматычнымі навукамі. Да іх на некаторы час далучыўся і Андрэй Лабановіч. Адносна латыні Сымон і Андрэй прытрымліваліся слоў Пушкіна: «Латынь из моды вышла ныне», хоць ад Уладзіка і самі непасрэдна з падручніка перанялі некалькі лацінскіх выслоўяў.

Кожны з насельнікаў камеры меў свой занятак і праводзіў час так, як лічыў для сябе найбольш мэтазгодна.

Іван Сарока не толькі цэлымі гадзінамі сядзеў каля закованага ў жалеза акна і крышыў для галубоў счарсцвелы арыштанцкі хлеб. Сарока лічыўся майстрам на ўсе рукі: дома ён быў добрым гаспадаром і нават аграномам. Усім цікавіўся, да ўсяго даходзіў сам, сваёю галавою. Калі галубы былі накормлены так, што ўжо болей не ляцелі на падаконнік, Сарока знаходзіў сабе іншы занятак. Ад людзей, галоўным чынам тых, што сядзелі ў астрозе, пераняў ён умельства вылепліваць з хлеба мастацкія фігуры і пешкі для гульні ў шахматы, вельмі трывалыя і моцныя. Паламаць іх было цяжка, можна было разбіць, хіба толькі палажыўшы на кавадла і б’ючы ёмкім малатком. Сакрэт моцы заключаўся ў тым, што перад вылепліваннем хлеб трэба было перажаваць і вымесіць спецыяльным спосабам, пасля чаго ён рабіўся гнуткім і клейкім. Вылепіўшы і адштукаваўшы фігуры і пешкі, Іван Сарока афарбоўваў іх у адпаведныя колеры, і тады ўжо выраб атрымліваў пуцёўку ў жыццё. Попыт на шахматы быў вялікі. Ад астрожных майстроў яны часамі пераходзілі на волю, у горад, а ў камеры амаль не сходзілі са стала. Каля пары шахматыстаў, якія зрэдку мяняліся, заўсёды стаяў невялікі гурток аматараў шахматнай гульні. Нагуляюцца, бывала, так, што калі пакладуцца вечарам спаць, дык і шахматная дошка, і фігуры, і заматованы кароль доўга стаяць у вачах.

Адзін толькі Лазар Мардуховіч не прымаў удзелу ў шахматнай гульні і не цікавіўся ёю. Ён лічыў, што гэта не дастойна рабочага чалавека. Зранку пасля паверкі Лазар ішоў пад канвоем у турэмную шавецкую майстэрню шыць і рамантаваць абутак. Хадзіў туды па сваёй волі, бо не было такога права, каб прымусіць засуджанага ў крэпасць да той ці іншай працы. Перад вячэрняю паверкаю яго прыводзілі ў камеру. Лазар, закончыўшы рабочы дзень, старанна ўмываўся, надзяваў свой лепшы гарнітур, падмацоўваўся хлебам і каўбасою. Пасля гэтага з паўгадзіны хадзіў па камеры ўзад і ўперад, потым клаўся на сваё месца на нарах і спяваў песні. Голас у яго быў праз меру танклявы, дый песні падбіраў ён жаласныя, пераважна астрожныя.

Говорила сыну мать —

Не водись с ворами:

В Сибирь-каторгу сошлют,

Скуют кандалами.

З вялікім натхненнем спевака заліваўся Лазар, надаючы свайму голасу самую тонкую лірычнасць. Спяваў ён выключна для самога сябе і ў спевах знаходзіў найвышэйшую асалоду. Як ставіліся жыхары камеры да песень, Лазара мала цікавіла. На дзеда Юзафовіча, як і на шмат каго з карэнных жыхароў камеры, Лазаравы спевы рабілі самае непрыемнае ўражанне. Але навошта псаваць чалавеку настрой, калі ў песнях забываў ён астрожную няволю?

— А бадай ты захлынуўся гэтаю сваёю песняю! — ціха бурчаў дзед Юзафовіч, але так, каб пачуў Уладзік.

Дзед любіў Уладзіка і кампанаваў з ім болей, чым з іншымі. Калі часамі Уладзіку нядужылася, дзед накрываў яго нанач сваёю бравэркаю. Назаўтра Уладзік уставаў здаровы.

— Ну, дзеду, у вашай бравэрцы захована лекавая сіла,— казаў Уладзік, аддаючы Юзафовічу вопратку.— Прапацеў, і як рукой зняло!

Дзед быў рады, што яго пацыент адчуваў сябе добра і што бравэрка адыграла ў гэтым дадатную ролю.

На дзедава абурэнне песнямі Лазара Уладзік казаў:

— Сапраўды, гэта не спевы, а скуголенне сабакі, які не прывык яшчэ да ланцуга. Ды няхай спявае. Цешся, ліска, вяселле блізка — каўбасы з’ясі.

Але часамі абураўся і Уладзік:

— Кінь ты, Лазар, цягнуць лазара! Слухаць моташна!

— Дык ты не слухай,— адказваў спакойна Лазар.— I што гэта за жыццё? За што ж я змагаўся на волі? Тут, брат, астрог, і я раблю, што хачу.

— Дуй, дуй, брат Лазар! — ці то сапраўды, ці то ў насмешку заступаўся за Лазара Сымон Тургай.— Твае спевы і твой голас такія, што слухаеш, і сэрца замірае, і вочы на лоб лезуць.

Лазару было цяжка пярэчыць. Крыху памаўчаўшы, здавалася, толькі для таго, каб ператравіць сваю крыўду на людскую несправядлівасць, ён з яшчэ большым захапленнем спяваў:

О, ночь темна! О, ночь глуха!

О, ночь последняя моя!

Я отдал все и кровью смыл

Позор, позор страны родной!

Лабановіч не ўмешваўся ў канфлікт. Ён сядзеў каля нараў на казённым сенніку і пісаў пісьмо Сымону Тургаю. З некаторага часу, будучы ў адной камеры, яны пачалі пісаць адзін аднаму пісьмы, нібы іх раздзялялі цэлыя сотні вёрст. Пачатак гэтай перапісцы паклаў Лабановіч. Аднойчы ён заўважыў: летам у гарачы дзень падае снег! Гэта цвілі таполі, і іх белы пух плаваў на ветры. Андрэй, каб павесяліць сябра, пісаў:

«Дарагі мой Сымоне! Перакідалі мы і другую зіму. Вось зараз выпусцяць нас на пагулянку. Я пакажу табе цікавую з’яву. У ясны летні дзень ты ўбачыш, як у паветры кружацца сняжынкі. Упаўшы дзе-небудзь каля сцяны на зямлю, яны не растаюць на гарачым сонцы... Як жывеш ты, мой дружа? Аб чым ты больш за ўсё думаеш? Напішы мне, будзь ласкаў. Моцна абнімаю цябе, цалую. Мой адрас: 7-я камера. Паштовая скрынка — чамаданчык пад нарамі. Навекі твой Андрэй».

Скончыўшы пісьмо, Андрэй заадрасаваў яго і потайкам падкінуў у Сымонаў чамадан, што таксама стаяў пад нарамі.

У той жа дзень Сымон, выцягнуўшы з-пад нараў чамаданчык, угледзеў пісьмо, прачытаў яго, нічога не сказаў Андрэю і сеў адказваць негаданаму карэспандэнту. Так і пачалася перапіска.

— Трэба на пошту зазірнуць.— I то той, то другі лез пад нары і знаходзіў у чамаданчыку пісьмо.

Аднойчы Сымон прызнаўся Андрэю, хто пісаў адозву да настаўнікаў: гэта быў добра знаёмы яму настаўнік, па прозвішчу Жук. I вось што прыдумалі сябры: напісаць Жуку такое пісьмо, каб ніхто, апроч аўтара адозвы, не ўразумеў яго сэнсу.

Аднаму астрожнаму рысавальшчыку сябры далі тэму: нарысаваць звычайнага чорнага жука, даць яму ў лапку ручку з пяром. Жук выводзіць словы: «Таварышы настаўнікі!» Цэнтральнаю фігураю рысунка быў малады чалавек, адзеты, як адзяваліся летам вясковыя настаўнікі. На плячах у яго ляжаў вялізны дзервяны крыж. Пад цяжарам чалавек сагнуўся, адразу было відаць, што яму цяжка. Унізе пад рысункам былі напісаны словы з прарока Ісайі: «Той грехи наши понесе, и язвою его мы исцелихомся».

Рысунак сябрам спадабаўся. Яны палажылі яго ў канверт і адправілі пісьмо Жуку нелегальна. Ці атрымаў яго адрасат і як паставіўся да рысунка, сябры не дазналіся.

ХLІІ

І радасна і сумна набліжэнне канца.

Сумна, калі канец кладзе сабою мяжу і аддзяляе ад усяго таго, чым ты жыў, у чым знаходзіў сэнс, прыемнасць, захапленне. І наадварот, мы цешымся, калі набліжаемся да такой мяжы, што пакідае за сабою бязрадасны, цяжкі і пакутлівы кавалак жыцця, і пераходзім у другі яго круг — ясны, прываблівы, жаданы.

На мяжы такога канца, напярэдадні волі стаялі зараз Лабановіч, Тургай, Лявонік і Галубовіч. Надыходзіла трэцяе лета астрожнай пакуты. І дзіўная справа! Калі нашы нявольнікі акідалі ўнутраным зрокам без малога тры пражытыя ўжо гады, дык гады гэтыя зліваліся ў адну малавыразную пляму, у якой дні і ночы, месяцы, вёсны і зімы мала чым адрозніваліся адны ад другіх — суцэльная аднастайнасць, нібы перад вачамі пралегла мёртвая пустэля. І трэба было напружваць памяць, каб ажывіць тую ці іншую з’яву або малюнак з астрожнага побыту.

— Два месяцы і паўмесяца! Ты разумееш гэта, Уладзік? — трос Лявоніка за плечы Сымон Тургай.

— Разумею і адчуваю,— адказаў Уладзік, пазіраючы праз клеткі жалезных прутоў у акне на зеляніву садоў, адкуль чуліся маладыя песні, вясёлыя галасы і смех бестурботнага юнацтва, хлопцаў і дзяўчат.

— Прастор, прастор і воля там, але не нам яны, не нам! — падражніў Уладзіка Андрэй.

— Хацеў бы ты, Уладзік, пабыць там? — пытаў Сымон і паказваў на сад, адкуль даносіліся галасы.

— Думаю, што і ты не адмовіўся б ад гэтага,— азваўся Уладзік.

— Не дрэйф, Курачкін: будзеш на волі! — такая прымаўка бытавала тады ў турме.

Тым часам насельніцтва камеры патроху змяншалася. Выпусцілі Івана Сароку, Мардуховіча. За імі на чарзе быў дзед Юзафовіч. Праз некаторы час і яго паклікалі ў кантору, сказаўшы, каб забіраў манаткі. Хоць дзед і чакаў гэтага часу, але ўсё ж дужа ўсхваляваўся. Нескладаныя дзедавы пажыткі ўжо ляжалі на нарах. Наглядчык адамкнуў дзверы камеры і ўрачыста сказаў:

— Ідзі на волю, дзед!

Дзед Юзафовіч узрушыўся яшчэ болей. Ён схапіў з нараў клунак, а потым паклаў яго назад. З паспешлівасцю, колькі дазвалялі яму семдзесят гадоў, ён кінуўся да Тургая, да Лабановіча, моцна і доўга паціскаў ім рукі.

— Дзякую, дзякую вам за вашу дабрату, за ўвагу да мяне, старога.

Развітваючыся з Уладзікам, дзед абняў і горача пацалаваў яго.

— Няхай табе, сынку, дае Бог шчасця!

Болей ён гаварыць не мог: на сівыя вусы, як срэбра, скаціліся буйныя кроплі слёз.

— Трымайся, дзеду, у тваёй бравэрцы шмат захавана лекавай сілы! — жартаваў Уладзік.

У дзвярах дзед звярнуўся да жыхароў камеры:

— Бывайце, дзеткі, здаровы! Дай, Божа, і вам шчасліва дачакацца часу вызвалення.

Крыху стала сумна, калі дзед Юзафовіч старэчаю паходкаю спускаўся з другога паверха астрога ўніз і схаваўся за жалезнымі варотамі.

— Папрастарнела ў камеры, нібы ў лесе, калі ў ім ссякуць старое дрэва,— з сумам у голасе заўважыў Лабановіч.

Сымон Тургай, каб павярнуць настрой у другі бок, прамовіў:

— Ты не зважай на «старое дрэва»! Яно яшчэ падкоціцца да свае бабкі! Пайшоў на волю наш дзед!

Аляксандар Галубовіч, які ўвесь час маўчаў, падаў свой голас:

— А за дзедам і я следам.

Яму заставалася яшчэ дзён дзесяць пабыць з таварышамі, з якімі зблізіў трохгадовы побыт у астрозе.

Лабановічу хацелася паразважаць аб жыцці, аб людскім лёсе.

— Людзі, як хвалі ў рэчцы: ідуць ды ідуць адна за другою, покі не закалыша іх цішыня,— сказаў ён.

— Калі людзі — хвалі рачныя, дык няхай не закалыхвае іх людская цішыня,— мнагазначна заўважыў Галубовіч. На слова «людская» ён зрабіў націск і ўзяў Андрэя пад руку. Яны доўга шнуравалі па камеры, а потым прыселі на нарах, паціху ведучы гутарку, якая захапіла іх, а затым прадоўжылі яе ў часе чарговай пагулянкі.

— Такі стан рэчаў не можа цягнуцца дзесяцігоддзямі,— казаў Андрэй Галубовічу, ходзячы па турэмным двары.— Рэвалюцыйны рух прыдушаны, але не спынены — ён жыве. I хіба можна паставіць такую сцяну, праз якую не перайшлі б чалавечыя думкі! Рэвалюцыйны рух — жывая вада, што тоіцца ў нетрах зямлі, у сэрцы і пачуццях народа. Яна выб’ецца на паверхню, праложыць сабе дарогу і пазносіць усё, што скоўвае незлічоныя сілы людскія.

— Іначай і быць не можа,— пераконана пацвердзіў Галубовіч.— А для гэтага не трэба, каб «людская цішыня закалыхвала рачныя хвалі»... Дарэчы, да якой палітычнай партыі ляжыць тваё сэрца?

Аляксандар закрануў якраз тое пытанне, што даўно займала Андрэя. Лабановіч падумаў, паківаў галавою.

— Эх, дружа мой! — сказаў ён.— Калі б мы мелі такія вагі, дзе можна было б узважваць добрае і благое! Тады паставілі б на дарогах слупы з напісамі: налева — праўда, направа — хлусня. І так лёгка б стала хадзіць па свеце, затое, відаць, было б нудна і нецікава.

— Гатовай праўды захацелася? — прамовіў Галубовіч.— Не, брат, праўду трэба здабываць з боем. А гэта не так проста, як малююць балбатуны-анархісты: шах-мах — скінулі цара, і кожны сам сабе сіла і права. Можа, табе гэта даспадобы?

Лабановіч рашуча адмовіўся.

— Па шчырасці сказаць, я — на ростанях,— загаварыў ён,— не вырашыў, куды далучацца...

— Пара, брат, пераступіць гэты парог,— сказаў Галубовіч.— Спадзяюся, што ты зробіш верны крок. Правільна, зараз такі час, калі рэвалюцыйны рух прыцішыўся. Але ты сам нядаўна слушна казаў, што гэты рух — жывая вада, якая тоіцца ў сэрцы людзей. Жыццё не спыняецца і на месцы не стаіць — такая дыялектыка.

— А як прымаеш ты сацыялістаў-рэвалюцыянераў? Пытаюся так таму, што мне найчасцей прыходзілася сутыкацца з імі.

— І яны табе па душы? — запытаў Галубовіч.

— Не, гэтага я не сказаў бы. Я не бачу ў іх таго жывога, глыбокага струменю, што выводзіць рэчку на вялікія прасторы.

— Хоць гэта трохі і туманна, але ў асноўным верна,— адказаў Галубовіч.— Эсэры вабяць інтэлігентаў — выхадцаў з сялян. I вы ж хацелі ўвайсці ва Усерасійскі настаўніцкі саюз. А на гэтую арганізацыю ўплывалі эсэры. Яны казыраюць сваёю аграрнай праграмаю. Але ж гэта не праграма, а тупік, бо эсэры, заігрываючы з сялянствам, перабольшваюць яго магчымасці. Патрэбен цвёрды саюз сіл — пралетарыяту і сялянства. Тады рэвалюцыя пераможа. На такім пункце погляду і стаяць сацыял-дэмакраты.

— Але ж партыя эсэраў не з’яўляецца адзінай, строга злітнай арганізацыяй,— заўважыў Лабановіч.— У яе радах ёсць розныя плыні.

— Тым горш,— адсек Галубовіч.— Гэта толькі сведчыць, што эсэры — дробнабуржуазная партыя, якая не мае пад сабой надзейнай асновы.

Лабановіч пасміхнуўся.

— Такі аргумент гаворыць і не ў карысць сацыял-дэмакратаў, бо і сярод іх ёсць дзве плыні. Ты ж сам казаў мне аб гэтым.

— Калі я гаварыў — сацыял-дэмакраты, дык меў на ўвазе бальшавікоў,— прамовіў Галубовіч.

Аляксандар крыху задумаўся, а потым з ясным, прасветленым тварам пачаў:

— Адзінае вернае і правільнае вучэнне аб рэвалюцыі і аб законах, па якіх развіваецца грамадства, гэта — марксізм, марксісцкае светаразуменне. Ад усяго сэрца раю табе: азнаёмся, глыбока засвой гэту навуку — яна будзе для цябе не верставым слупам, а маяком, які паказвае дарогу. Сіла бальшавікоў у тым, што яны цвёрда трымаюцца марксізму.

Галубовіч ускінуў вочы на Андрэя.

— Не палічы гэта за нейкую пропаведзь. Я звяртаюся да цябе як да чалавека, якому веру. Бальшавікі адкідаюць прыгожыя словы, мы не цураемся самай чорнай работы ў імя рэвалюцыі. Трэба абудзіць народ, выхаваць, згуртаваць і павесці на рашучы і ўжо астатні штурм царызму. Ты не павінен застацца ў баку ад гэтага штурму.

Галубовіч узяў Андрэя за плечы і пільна паглядзеў яму ў вочы.

— Дазволь мне верыць, Андрэй, што ты ніколі не адступішся ад народа. Я не сумняваюся ў гэтым, бо ты і так моцна з ім звязаны. А таму — уступі ў цесную сувязь з марксістамі, з бальшавікамі. На гэтай дарозе, спадзяюся, мы з табой сустрэнемся. Калі не знойдзеш ты мяне, я адшукаю спосаб напамянуць табе гэтую гаворку.

Пагулянка скончылася. Наглядчыкі пачалі падганяць зняволеных вяртацца ў камеры. Ідучы па сходах, Галубовіч гаварыў далей:

— Хацелася б мне сказаць колькі слоў і аб нашых таварышах, аб Тургаю і Лявоніку. На Тургая я таксама моцна пакладаюся, ён не збочыць з дарогі. А вось Лявонік — у ім я не ўпэўнены. Першае выпрабаванне, першая бура, змяўшыя часова яго жыццё, адвярнулі яго ад рэвалюцыі, ад народа, ён будзе шукаць у далейшым спакою і абывацельскага прытулку.

Усё, што казаў Галубовіч, западала ў душу Андрэя. Чалавек гэты, крыху старэйшы за Лабановіча, шмат перажыў, шмат перадумаў і цвёрда ішоў па шляху рэвалюцыйнай дзейнасці, быў пераконаным бальшавіком. Сардэчная размова зацягнулася на ўвесь вечар і заняла добрую палову астрожнай ночы.

ХLІІІ

У свой час, сардэчна развітаўшыся з сябрамі, Галубовіч выйшаў з астрога. Андрэй крыху правёў яго па калідоры.

— Да сустрэчы! — яшчэ раз паціснуў руку Галубовіч.

Вярнуўся ў камеру Андрэй з невыразным пачуццём. Ён быў рад, што сябар выйшаў на волю. У той жа час было шкада, што перарвалася сяброўства. I камера здалася пустою. Але вобраз малапрыметнага, удумлівага, разважлівага таварыша не выходзіў з памяці.

Час праходзіў сваёю чаргою. З кожным днём набліжаўся тэрмін вызвалення.

— Ну, хлопцы,— сказаў аднойчы Сымон Тургай Уладзіку і Андрэю,— тыдні праз два і я вылятаю ў вырай: адпраўляюся па этапу ў сваю навагрудскую турму на вызваленне.

— Хоць і шкада будзе разлучацца з табою, але мы парадуемся і тваёю і нашымі радасцямі,— адказаў Лабановіч. Ён яшчэ хацеў штось сказаць прыяцелю, але дзверы ў камеру расчыніліся, увайшоў суровы Дожджык. Ён хітравата зірнуў на Андрэя:

— Ідзіце ў кантору: да вас прыйшлі на пабачэнне.

Да Лабановіча амаль кожны тыдзень прыходзіў у адведзіны хто-небудзь з блізкіх або старых знаёмых. Таварышы па няволі яму часамі з гэтай прычыны зайздросцілі. Але сягонняшні дзень не быў днём наведвання. Хто ж бы гэта мог быць? Лабановіча прывялі ў пакой, дзе звычайна адбываліся спатканні. Там было даволі цёмна. Апроч таго, асоб, што прыходзілі з волі, адгароджвала ад зняволеных падвойная драцяная сетка. Ад аднаго яе крыла да другога было не меней як аршын. Спатканні звычайна адбываліся ў прысутнасці турэмнай варты.

Лабановіч заняў месца па адзін бок сеткі. З процілеглага боку стаяла жанчына. Андрэй паўглядаўся ў рысы яе твару і сумеўся. Насупраць яго стаяла Ліда, ды не тая вучнёўка-падлетак, а расцвіўшая ва ўсёй красе, зграбная, стройная, свежая, бы майская кветка, дзяўчына! Андрэй не зводзіў з яе вачэй і маўчаў, нібы ў зняменні.

Ліда ўсміхнулася.

— Не пазнаеце мяне?

— Ліда! Лідачка! — вырвалася з грудзей Андрэя.

— А вы так змяніліся, сталі такім бледным ды яшчэ бараду запусцілі. Каб я сустрэла вас у горадзе, дык і не пазнала б.

— Бледны, Лідачка, таму што сяджу пад замком, без свежага паветра. А сваёй барадзе я не гаспадар.

— Што, вас прымушаюць запускаць бараду? — здзівілася Ліда.

— Не,— засмяяўся Андрэй і зірнуў на наглядчыка Рутовіча, якому Дожджык загадаў быць пры спатканні. Наглядчык адышоўся далей.

— Мая барада належыць камуне, таварышам па камеры. У барадзе я хаваю грошы і складаны нож у часе вобыскаў, бо гэтага нам не дазваляецца мець на руках.

— У барадзе? Грошы і нож?! — здзівілася Ліда. Яна яшчэ ўважлівей ускінула цёмныя авалы вачэй на былога настаўніка і весела засмяялася. А потым на яе твары адбіўся сум.

— І многа вас ... такіх няшчасных у камеры?

— А чаму «няшчасных»? Часамі нам бывае і дужа весела. Часу многа, на службу хадзіць не трэба. Жывем успамінамі аб мінулым, гадаем пра сваю будучыню, пра волю, а яна ўжо блізка. Усюды, Лідачка, жыць можна, нават і ў астрозе. А вы як жывеце, Лідачка? Я вельмі рад, што ты ўспомніла мяне, наведала, бо думаў, што вы навекі страчаны для мяне.

Лідзін твар спахмурнеў. Вясёлая і такая чароўная ўсмешка пагасла. Ліда апусціла галаву, утупіла на момант вочы ў дол. Потым падняла іх на Андрэя.

— Можа, яно так і ёсць,— ціха і журботна прамовіла яна.

Лідзіны словы балюча адгукнуліся ў сэрцы Лабановіча. Ён адчуў сэнс іх і не распытваў дзяўчыну, што яны значаць. Ды Ліда сама растлумачыла:

— Я выходжу замуж.

Лабановіч авалодаў сабою і сваім хваляваннем.

— Ну, што ж? Жадаю вам быць шчаслівай у замужастве... За каго ж выходзіш, Ліда?

Лабановіч зварачаўся да яе то на «вы», то на «ты». Ліда выходзіла замуж за памочніка начальніка станцыі, на якой яна сама была тэлеграфісткаю. Горкая крыўда, быць можа, беспадстаўная, сціснула сэрца. Андрэй зараз не цікавіўся, хто гэты памочнік і на якой станцыі служаць яны. А калі ўвайшоў Дожджык і сказаў канчаць пабачэнне, Андрэй не пашкадаваў, што яно скончылася. На развітанне ён кіўнуў галавою. Ліда доўгім поглядам глядзела на Лабановіча. Яму здалося, што ў гэтым поглядзе было многа пакуты і жалю. А можа, яму проста здалося.

Ён амаль не спаў усю ноч і ўсё думаў, лежачы на астрожным матрацы, пра Ліду, пра яе чароўную постаць, пра апошні развітальны погляд, пра ўсё, што гаварыла яна на гэтым недарэчным пабачэнні. Чаго прыходзіла яна? Няўжо для таго толькі, каб абудзіць у сэрцы тое, што даўно перажыта, перачута? Нашто было прычыняць яму новы, яшчэ болей востры боль? А можа, і іншыя думкі і пачуцці кіравалі ёю? Можа, ён, Андрэй, нячула паставіўся да яе? І чаму не ўзяў у яе адраса? Ды нашто? Вобраз Ліды неадступна стаяў у вачах. І што найболей глыбока запала ў сэрца, гэта — апошні яе погляд.

«Ну, што ж? Калі б у чалавека не было горкіх разваг і прычын, выклікаўшых гэтыя развагі, дык не было б і належнай вастрыні для ўспрыняцця жыцця і яго з’яў», — падвёў падрахунак Андрэй сваім бяссонным думкам.

З радасцю і ў той жа час з жалем развітваўся Андрэй з Сымонам Тургаем, лепшым другам, якога набыў ён сабе ў астрозе. Сымон Тургай браў кірунак на свой Навагрудак, каб там выйсці на волю.

— Раскідалася наша «тройца»,— журботна сказаў Лабановіч, абнімаючы на развітанне Сымона.

— Дарма, Андрэй: не будзе тройцы, дык будзе двойца,— жартам адказаў Сымон.— Пішы, не забывай!

Андрэй з Уладзікам праводзілі Сымона да дзвярэй камеры. Дзверы замкнуліся, і хлопцы засталіся ўдвух з астрожных старажылаў.

— «Ах, братцы, мало нас! Голубчики, немножко?» — прыгадаў Уладзік выслоўе, вычытанае яшчэ ў пачатковай школе, і запытаў:

— Ну, што ты думаеш пра Янку Тукалу? Ён жа такі быў шчыры, прыязны. А вось пісьма так ні разу і не прыслаў.

— І я пра яго думаю. І ведаеш, хачу знайсці Янку! Не можа быць, каб ён так і прапаў.

— А як ты яго знойдзеш?

— Па памятных кніжках Мінскай губерні. У іх ёсць усе школы. Натраплю дзе-небудзь на след і непрыменна знайду і паеду да яго, пагляджу, што за чалавек ён цяпер.

Чым бліжэй падыходзіў час вызвалення, тым болей хваляваліся Уладзік і Андрэй. Але гэта хваляванне было радасным, жаданым. Турбавала зараз адно: як уладзяцца яны ў новым жыцці, на волі?

Нарэшце настаў той дзень, якога так прагна чакалі тры гады. Нічым асаблівым не адзначыўся ён, гэты дзень. Незадоўга да паўдня пятнаццатага верасня тысяча дзевяцьсот адзінаццатага года адамкнуліся дзверы ў камеру. Увайшоў той самы Рутовіч, што вартаваў Лабановіча ў часе пабачэння з Лідаю. У руках у яго быў ліст паперы з прозвішчамі Андрэя і Уладзіка.

— Ну, збірайцеся ў добры час!

У турэмнай канторы Лабановіч атрымаў рэчы, адабраныя ў яго тры гады назад: складаны ножык, «неразлучны спадарожнік грыбных паходаў», і грошы. Усяго грошай з тымі, што перадавалі з волі на імя Андрэя, набралася без малога сотня. Іх па-таварыску падзялілі.

Уладзіка і Андрэя павёў за вароты астрога Рутовіч. Каб мець поўную волю, трэба было яшчэ заявіцца ў сыскны аддзел. З далікацтва і з пачуцця чалавечнасці, а галоўным чынам у надзеі атрымаць на паўкварты, Рутовіч ішоў побач з вызваленымі, але па другім баку вуліцы, каб людзі не дагадваліся, што Уладзік і Андрэй — арыштанты, выпушчаныя з астрога. Завёўшы сяброў у сыскны аддзел, Рутовіч развітаўся з імі і, вясёлы, з рублём у кішэні, накіраваўся ў першы шынок, які трапіўся па дарозе. А сяброў яшчэ доўга трымалі ў сыскным аддзеле. Чыноўнік, ад якога залежала адпусціць іх, таксама чакаў хабару. Уладзік ужо гатовы быў даць таксама рубель.

— Не смей, Уладзік, рабіць гэтага! Сядзелі тры гады, пасядзім і тры гадзіны.

Так і зрабілі. Страціўшы надзею на хабар, чыноўнік запісаў іх у кнігу злачынцаў, даўшы строгі наказ з’явіцца да павятовага спраўніка. Спраўнік, чалавек немалады, з сіняватым носам, даў сябрам навучанне, як павінны яны трымаць сябе ў жыцці: не забываць бацькі-цара, веры і айчыны. Прачытаўшы натацыю, ён кіўнуў галавою, даючы гэтым знак сябрам, што яны цяпер вольныя людзі і могуць ісці, куды хочуць.

Калі яны апынуліся на вуліцы «вольнымі людзьмі», Уладзік сказаў:

— Не верыцца, Андрэй, што мы на волі, што за намі няма нагляду, канвойнікаў... Віншую, брат!

Сябры паціснулі адзін аднаму рукі.

— Куды, Уладзік, падасіся?

— Наўперад паеду ў Мікуцічы да бацькоў, пажыву трохі, агледжуся, а там — Бог бацька. Ты ж куды пакіруеш «стопы своя»?

— Насустрач жыццю і яго прыгодам,— адказаў Андрэй.

Ён успомніў Сымона Тургая і запавет Галубовіча. Гэты запавет і стаўся асноваю жыцця і дзейнасці Андрэя Лабановіча ў далейшым вандраванні па новых дарогах.

1948—1954 гг.

¹ У народзе ёсць такая прымета, што купацца можна толькі тады, калі каноплі падрастуць настолькі, што ў іх можа схавацца варона (заўвага Якуба Коласа).

² Класці мост – не даць платнай карты (тлумачэнне Якуба Коласа).

³ Перад сівым устань і ўшануй старога (заўвага Якуба Коласа).