На ростанях

— Што ж? I ты, Амос Адамавіч, быў малады. А можа, і цяпер злы дух спакушаў цябе, калі запыніў каля акна?

Працяглы смех зноў трасе жывот а. Мікалая, а дзяк апускае вочы.

— Спета песня мая, а. Мікалай,— адзываецца ён і ўздыхае журботна.

— Ці так гэта, Амос Адамавіч? — пытае а. Мікалай і стукае дзяка па плячы.— Аўрааму было сто гадоў, калі радзіўся ў яго Ісаак, а табе да ста, глядзі, гадоў сорак засталося?

Дзяк выпроствае згорбленую спіну.

— Ды яно, калі б на тое пайшло, а. Мікалай,— стары вол баразны не псуе.

— Ось бачыш!.. Так-та, Амос Адамавіч,— дадае а. Мікалай,— мы бачым сучок у воку брата свайго, а бервяна ў сваім не заўважаем.

Айцец Мікалай трохі расчараваў дзяка. Праўду сказаць, у глыбіні сваіх мыслей ён сам не бачыў тут нічога надзвычайнага, але было нешта такое, што настройвала яго супраць настаўніка. Хутчэй за ўсё ў яго была проста глухая зайздрасць да свайго суседа, зайздрасць немачнай старасці перад маладосцю. Але гэтаму пачуццю ён стараўся даць іншае афармленне. Як-ніяк — настаўнік павінен прыкладам быць, а не шашнямі займацца.

I дзяк не можа супакоіцца. Ідзе да ляснічага. Заводзіць гутарку аб настаўніку.

— А ён, відаць, сур’ёзны хлопец,— адзываецца ляснічы,— і работнік добры.

— Гроб паваплены! — зазначае дзяк і расказвае пра візіт настаўніцы.

Ляснічы слухае ўважна. Увесь час на яго губах пакалыхваецца ўсмешка. Сам ляснічы далёка не святы ў гэтым сэнсе чалавек. Выслухаўшы дзяка, ён кажа:

— На лаўца і звер бяжыць, калі толькі ён сам не дурань.— А потым яшчэ больш расхалоджвае дзяка: — Гэта — глупства. Я ведаю здарэнні, калі студэнт і студэнтка начуюць у адным пакойчыку, на адной пасцелі і нічога паміж імі не бывае.

Такім парадкам сярод мужчын дзяк не сустрэў таго эфекту, на які спадзяваўся. Затое жанчынам ён даў багаты матэрыял, якога ім хапіла на доўгі час.

Неўзабаве пасля гэтага дзяк з’явіўся ў школу. На гэты раз ён прыйшоў сюды як настаўнік. Айцец Мікалай, з-за гаспадарскіх ці іншых спраў, не меў часу з’явіцца на «Закон Божы» і папрасіў дзяка падмяніць яго.

— Ты, Амос Адамавіч, жывеш там блізка. Займіся, зрабі ласку, чым-колечы з вучнямі.

— Можна, а. Мікалай! — даў дзяк сваю згоду.

У справе выкладання Бацяноўскі не меў практыкі. Але яна яму і не была патрэбна. Ён сам калісь вывучаў «Закон Божы», памятае, як вучылі ў яго часы. Праўда, ён шмат чаго забыў, але сёе-тое ў памяці яшчэ засталося. Вось аб гэтым, што захавала яму памяць, ён і будзе казаць.

Вучні былі вельмі здзіўлены, убачыўшы дзяка ў школе. Шмат хто з іх меў справу з дзяком, забягаючы летам у яго сад і агарод. А ён ганяўся за імі і лаяў іх.

Дзяк прыступіў да справы павольна. Наўперад паведаміў, што а. Мікалай даручыў сёння яму заняцца «Законам Божым». Усю школу злучыў ён у адну групу і загадаў дзецям сядзець ціха, слухаць уважна. А потым пачаў так.

— Ну, ты! — пальцам тыча дзяк на аднаго хлапчука.

Падымаецца некалькі хлапчукоў, бо вывернуты дзякоўскі палец накіроўваецца адразу на некалькі вучняў.

— Чаго вы ўсе паўставалі? — крычыць дзяк.

Дзеці пачынаюць хіхікаць.

— Я вам пасмяюся, лайдакі вы! — грозіць ён.— Ну, вось ты, чарнявы з краю!

Падымаецца «чарнявы з краю».

— Як цябе зваць?

— Міхалка.

— Прозвішча тваё пытаю, дурань!

— Мажэйка.

— Гэта які Мажэйка, што каля кузні?

— Эге,— адказвае вучань.

— А як цябе дражняць?

Міхалка маўчыць, а з усіх куткоў наўперад ціха, а потым мацней гучаць галасы:

— Латак, Латак!

— Многа нарабіў ты ў агародзе дзірак? — пытае дзяк.

— Не, нямнога.

— Ну, колькі?

— Можа, з дзесятак морквачак і вырваў.

— Ах ты, гіцаль! Ну, садзіся.

Пад дружны рогат дзяцей Міхалка садзіцца, а дзяк тупае нагамі і рукамі махае, каб заспакоіць іх.

— Хоць вы і вучыцеся, але нічога не ведаеце,— пачынае дзяк прамову, прычым гаворыць паляшуцкаю моваю, якою ён валодае лепей, чым рускаю.— Пачнём з канца або з самага пачатку, бо вы — дурні і нічога не ведаеце... Дык вось, так. Нічога наўперад не было: ні неба, ні зямлі, ні нашых пінскіх балот, ні чароту на іх.

— А чым тады ў печы палілі? — пытае хтось ззаду.

— I пячэй не было, і хат не было,— адказвае дзяк.— Нічога не было. Быў адзін толькі Бог... А дзе жыве Бог? — перапыняе сам сябе дзяк і раптам пытае вучняў.

— На небе! — гудуць дзеці.

— Так, на небе. Сёе-тое вы ведаеце. Ну, а вот як неба не было, тады дзе жыў Бог?

— На ўсякім месцы.

— О, шэльмы, і гэта ведаеце. Ну, што б у вас запытаць, чаго вы не ведалі б... Ага. Скажэце, колькі асоб у Бога?

— Тры: Бог Айцец, Бог Сын і Бог Дух Святы!

— Вось арыштанты! I гэта вы ведаеце. Ну, буду казаць далей. Дык нічога не было. Толькі Дух Божы насіўся над бяздонніцаю. I замысліў сабе Бог стварыць свет. Аддзяліў Бог святло ад цьмы і назваў святло — дзень, а цьму — ноч. Паглядзеў Бог і кажа: «Добра выйшла». Назаўтра Бог устаў рана і пачаў майстраваць неба. Зрабіў, падзівіўся — добра. Калі ёсць неба, дык трэба, каб і зямля была. Зрабіў Бог і зямлю. Але зямля была пустая і неўпарадкаваная, перамешаная з вадою. Ды ўжо было позна. «Заўтра зраблю»,— думае Бог. Назаўтра ён устаў яшчэ раней, бо работы было процьма. Трэба было нарабіць рэчак, азёр, мораў, ну, і балота таксама трэба чалавеку. Вось гэта ўсё і зрабіў Бог на чацвёрты дзень. А каб яшчэ было харашэй, дык ён і цацак нарабіў на небе: сонца, месяц і зоры. У пятніцу, гэта значыць у пяты дзень, нарабіў Бог рыбы ў вадзе і птушак у паветры. Весела зрабілася на зямлі: тут табе і трава і дрэвы растуць, вецер шуміць у лісцях, птушкі спяваюць, проста і ў хату не хочацца ісці. Не хапала яшчэ звяроў і чалавека. У шосты дзень нарабіў Бог звяроў.

— I чалавека! — падказваюць дзяку.

— Не, стой: наперад не забягайце. Перад тым як стварыць чалавека, была нарада паміж Богам Айцом, Духам і Сынам. Бог кажа: «Трэба стварыць чалавека, па вобразу і па падабенству да нас». Узяў Бог гліны, зляпіў чалавека і хукнуў. Як хукнуў, чалавек зараз і ажыў. Пачаў ён хадзіць, разглядацца. Ды падобнага да сябе нікога не бачыць. Маркотна стала Адаму — першы чалавек называўся Адамам. Нідзе не прыткнецца, бедны. Ходзіць, як пасля добрай выпіўкі, шукаючы, каб чым апахмяліцца. Пазіраў на яго Бог, пазіраў ды кажа: «Нядобра чалавеку быць аднаму — трэба ажаніць яго». Дзяўчат жа на свеце не было, у сваты яго не павязеш. Трэба іншую раду даваць. Натупаўся Адам, ходзячы па зямлі, і моцна заснуў. Вось тады Бог узяў з яго рабро, з рабра выштукаваў кабету і назваў яе — Ева. Прачнуўся Адам ды як глянуў на яе, дык увесь і прасвятлеўся. А Бог пазірае ды цешыцца. «Бяры,— кажа,— яе: няхай яна будзе табе за жонку. Жывеце,— кажа,— у згодзе, у добрым ладзе, не сварыцеся, не біцеся. А ты, Ева, даглядай свайго мужа. Вось гэта ўсё, што вы бачыце, гэта ўсё ваша. Будзьце ж гаспадарамі над усім, што на зямлі. Не забывайце Бога, у царкву хадзіце. На папа і на дзяка таксама не забывайцеся, бо яны за вас мяне моляць».

Расказаў далей дзяк, як жылі ў раі Адам з Еваю, як ім было добра, якія былі там сады і дрэвы і якую запаведзь даў ім Бог. Але найболей цікава расказаў дзяк, як людзі саграшылі і як Бог караў іх за гэта.

— Паслухаў Адам сваю жонку, з’еў яблыка з забароненага дрэва. А як з’еў, дык адразу пазнаў, што зрабіў брыдка... Нядобра яму зрабілася, і першы раз аблаяў Еву як мае быць. А тая маўчыць,— ну, што ты возьмеш з бабы? Кінуў Адам Еву і пайшоў у дубы. Лёг пад дубам і ляжыць. Аж чуе — Бог па раі ходзіць. Сорамна Адаму Богу ў вочы зірнуць. Ляжыць, не ўстае. Чуе — Бог з Еваю гамоніць.

«А дзе твой Адам?»

Апусціла вочы Ева, маўчыць.

«Чаго ж ты маўчыш? Дзе, кажу, Адам?»

«Не ведаю».

«Як «не ведаю»? А хто ж павінен ведаць? — Глядзіць на яе Бог строга.— Гэта, кажа, мая мілая, з цябе свет гарыць! Я ўсё бачу і ведаю. Пачакай, я з табою яшчэ пагавару! Пайду толькі таго лайдака пашукаю. Як мяне — дык не хачу слухаць, а жонку дык паслухаў!»

Чуе ўсё гэта Адам. Страшна яму. Стаіўся за дубам і ані чхне. Прайшоў Бог так і гэтак, глядзіць — няма Адама. Дзе ж ён, кажа, падзеўся? Давай яго клікаць:

«Адам!»

Адам — ані гу-гу.

«Адам!» —яшчэ мацней гукае Бог.

А той Адам і галаву прыгнуў. Бог-то ведае, дзе Адам, але хоча, каб ён трохі пакаяўся і сам папрасіў, каб дараваць яму грэх.

«Адам, дзе ты?»

Не падае Адам голасу.

Тут дзяк уваходзіць у ролю ўгневанага Бога і прыпісвае яму свае ўласцівасці.

— Угневаўся Бог ды як крыкне: «Адам, трасца тваёй галаве, дзе ты, гад?!»

Бачыць Адам, што нідзе тут не дзенешся,— вылазіць з-пад дуба.

«Нашто ты еў тое, што я табе не дазволіў?»

Замест таго каб пакаяцца, Адам пачаў апраўдвацца:

«Жонка, якую ты мне ўсватаў, дала мне, і я еў».

Паклікаў Бог Еву.

«Нашто ты давала Адаму забароненыя плады?»

«Мяне спакусіў д’ябал, угаварыў мяне».

Паглядзеў на іх Бог, патрос галавою.

«Будзь жа ты пракляты, д’ябал. Поўзай на сваім чрэве, а некалі Евін патомак раздушыць табе галаву. Ты, Ева, будзеш у болях раджаць дзяцей, а муж твой будзе гаспадар над табою. А ты, Адам, не забывай, што зроблены ты з зямлі і ў зямлю зноў пойдзеш. Праклята зямля з-за цябе. Будзеш ты працаваць многа, а карысці мець мала, бо не паслухаў Бога». I павыганяў іх Бог вон з раю.

— Дык вось бачыце, шэльмы вы, які грэх не слухаць Бога! Рабіце тое, што вам кажуць старэйшыя. I па садах лазіць не трэба.

XXI

Мыслі, закінутыя ў душу Лабановіча нелегальнаю брашуркаю, не давалі яму спакою. Старыя пазіцыі светаразумення аказваліся хісткімі, пабудаванымі на пяску. Яны не вытрымлівалі напору крытычнай мыслі і рассыпаліся, паказваючы сваю нястатнасць і нікчэмства.

Здавалася, ужо само паветра было насычана новымі павевамі свежай мыслі, хоць ахоўнікі ўсталяванага вякамі палітычнага ладу цвёрда стаялі на сваёй варце і забівалі самыя маленькія шчылінкі, праз якія маглі б прабіцца новыя ідэі. Але там, дзесь у патаемных глыбях, нешта бурліла, кіпела, узнімалася, ірвалася наверх. Газеты паведамлялі аб забастоўках, успыхваўшых там-сям па вялікіх гарадах. Глуха далятала з розных месцаў грознае водгулле людскога абурэння. З заціснутых нізін выбіваліся крыніцы новага жыцця.

Цяпер усе гэтыя падзеі пераломліваліся ў свядомасці Лабановіча пад іншым пунктам разумення. Ён адчуваў радасць пазнання новай праўды, той праўды, што ў няяснай постаці вякамі жыве ў мужыцкім сэрцы, бунтуючы дух і падымаючы яго на паўстанні, той праўды, за якую лепшыя дзеці народа марнелі па астрогах, гібелі і чэзлі ў ссылках, на катарзе або ў росквіце жыцця складалі галовы па цёмных сутарэннях. I ўсе гэтыя мучанікі за праўду выклікалі здзіўленне і глыбокае спачуванне і з непераможнаю сілаю хілілі на тую цярністую пуціну пакуты, па якой ішлі яны.

Але разам з гэтым ясней выяўлялася і дваістасць таго стану, у якім цяпер апынуўся Лабановіч. З аднаго боку, ён — вясковы настаўнік — павінен праводзіць у жыццё пэўныя ідэі. Сэнс іх — замацаванне таго парадку рэчаў, у справядлівасць якога ён не верыць. Над ім ёсць вока, і гэтае вока не дрэмле. I не адно, а многа такіх вачэй. З другога ж боку, выконваючы сваю ролю, ён свядома пераходзіць у рады ворагаў народа. Ён станецца лгаром і проста нячэсным чалавекам, калі будзе ўбіваць праз школу ў дзіцячыя галовы гэтыя казённыя ідэі.

Прабаваў ён у сваіх разважаннях спыніцца на пэўных уступках — абыходзіць моўчкі ўсё тое, што спрыяе развіццю гэтых казённых прынцыпаў, накіроўваць думкі дзяцей на несправядлівасць сацыяльных парадкаў, абуджаць у іх грамадскую свядомасць, закідаць у іх душы зерне сумнення ў тым, ці добра ўсё тое, што прынята лічыць справядлівым.

Лабановіч успамінаў свае даўнейшыя разважанні аб ролі настаўніка, калі быў яшчэ ў Цельшыне. Падобныя мыслі прыходзілі яму і там, але тады не бачыў ён таго, што ведае цяпер, а толькі адчуваў гэта сваім сацыяльным чуццём. Аднак гэтыя кампрамісы не заспакойваюць яго. Настаўніку думаецца, што такія мыслі выходзяць ад таго згодніка, які жыве ў істоце чалавека.

Заспакоіцца і пагадзіцца на гэтым няможна. Трэба рабіць нешта іншае, трэба заспакоіць сваё грамадскае сумленне і выйсці з фальшывага становішча ашуканага чалавека, таго становішча, у якім знаходзяцца мільёны абдураных людзей. I такі выхад ён знаходзіць у Аксёне Калю.

Аксён Каль заходзіць да яго вечарамі. Навучанне хоць марудна, але пасоўваецца наперад. Аксён ужо нават можа і распісацца, што яго вельмі цешыць, але гэта яшчэ не сведчыць аб яго пісьменнасці. Чытае ён з друкаванага слаба, а з рукапіснага яшчэ горш. Распісацца ж ён навучыўся, бо распісванне — найболей часты від яго практыкавання ў пісьме. Дома практыкавацца яму няма калі, дый нязручна. Прыходзіцца здавольвацца тым, што набудзе тут. Але без практыкі гэты набытак нетрывалы, і Аксён часамі выказвае думку, што, можа, навукі з яго і хопіць. Настаўнік жа ўпарта насядае на яго, заахвочвае ісці далей. I яны па-трошку ідуць.

Але не гэтая навука складае галоўны змест іх вечароў — першае месца адводзіцца гутаркам на тэмы палітычнага характару. Аксён Каль аказваецца такім чалавекам, з якім гаварыць можна смела. Ён толькі трохі здзівіўся, пачуўшы ад настаўніка, што самы большы вораг народа ёсць цар, бо Аксён падзяляў агульную веру ў цара як у асобу, што стаіць па-над людскімі інтарэсамі, для якой аднакава блізкія інтарэсы ўсіх станаў насельніцтва, а калі на свеце і робяцца здзекі і несправядлівасці над бедным чалавекам, дык у гэтым вінаваты царскія дарадчыкі і ўсе гэтыя басякі: міністры, губернатары, земскія начальнікі, спраўнікі і ўсялякія іншыя чыны, якіх нават і не злічыш. Для Аксёна Каля цяпер якраз і нявыгадна было траціць веру ў цара, нявыгадна з чыста практычнага боку: яго не пакідала надзея адваяваць затокі ад пана Скірмунта, а для гэтага заставаўся адзін толькі спосаб — падаць прашэнне на царскае імя.

— Але падаюць жа людзі просьбы цару, і гэтыя просьбы ён прымае,— прабуе супярэчыць Аксён.

— Ну, вядома ж, каб гэтых просьб ён не прымаў, то іх і не падавалі б. Але якія просьбы задавольвае цар? Калі ў каго брыдкае прозвішча і ён хоча змяніць яго,— такую просьбу цар уважыць. Калі засудзяць каго, таксама цар можа зменшыць кару і можа нават зусім скасаваць яе. У такіх дробных выпадках, чаму ж? Цар памагае, бо трэба ж, каб людзі мелі веру ў яго. Але там, дзе закранаюцца інтарэсы дваран, памешчыкаў, цар ніколі не стане на бок сялян. I ў такіх разох кажуць: «Міністры не паказалі прашэння цару». Выходзіць так, што гаспадар добры, а вінаваты слугі. Глупства ўсё гэта, Аксён, і мана: цар ніколі не пойдзе супраць памешчыкаў, бо сам ён перш за ўсё ёсць памешчык. Цар Мікалай Першы так і сказаў на сходзе дваран і памешчыкаў: «Не забывайце, панове, што я ёсць першы сярод вас памешчык». Я вам, Аксён, і болей скажу. Вы ведаеце здарэнні, калі цар задавольвае просьбы. Але ці ведаеце вы такія выпадкі, калі цары высылалі хадакоў ад сялян у Сібір? А такія здарэнні былі.

Аксёна ў гэты момант найболей займаюць тоні.

— Дык выходзіць, што тоней ад пана Скірмунта не вырвеш? — пытае ён.

— Не вырвеш,— пацвярджае Лабановіч.

— I прашэнне, кажаце, не паможа?

— Не, не паможа,— упэўнена адказвае настаўнік.

— Ох, згінь жа яго маты!

Злосць забірае Аксёна. Перад яго вачамі ўстаюць суды, доўгая цяганіна з панам Скірмунтам і пройгрыш справы па ўсіх інстанцыях.

— Застаецца адно,— кажа Аксён, і вочы яго пабліскваюць злосцю,— прыдушыць, згінь яго доля!

— I гэта не паможа: у пана знойдуцца наследнікі, а таго, хто яго прыдушыць, згнояць у астрозе.

Аксён хмурыць лоб. Відаць, як блізка прымае ён гэта ўсё да сэрца. Мыслі яго шукаюць выхаду і гэтага выхаду не бачаць, а ў сэрцы ўзнімаюцца помста і злосць.

— I няўжо ж вечна будзе іх сіла і права? — як бы да самога сябе гаворыць Аксён.

— Гэтага не павінна быць і не будзе, але само нічога не зробіцца.

— А хто зробіць?

— Павінны зрабіць самі пакрыўджаныя.

— А як яны зробяць?

— Вось над гэтым і трэба падумаць. Перш за ўсё трэба перастаць верыць у цара і рассейваць гэтую пустую веру і ў другіх. Трэба ўсвядоміць, што ўвесь дзяржаўны цяжар нясуць на сабе гаротныя сялянскія спіны і мазолістыя рукі рабочых. На іх гарбах багацеюць і ад’ядаюцца ў гарадах розныя купцы і фабрыканты, а на зямлі — дармаеды-памешчыкі. Трэба ведаць, што намі камандуе нязначная кучка дваранства і багатых гандляроў на чале з царом. Трэба зразумець усю гэтую музыку, гэтую хітрую машыну, каб зваліць яе са сваіх плячэй. Але аднаго толькі ведання мала, трэба закладаць свае саюзы і арганізацыі. Чым большыя будуць такія арганізацыі, тым лягчэй будзе весці змаганне за сваё права і за сваё вызваленне.

Аксён слухае, згаджаецца, часамі трасе галавою.

— Ой, трудна зрабіць гэта з нашым народам! — кажа ён і робіць увагі, што народ у розныя бакі глядзіць, а іншаму дурню гэтага ніяк і ў галаву не ўваб’еш.

— Адразу, за адзін дзень, пэўна, не зробіш гэтага. Добра ўжо будзе, калі цяпер на сяле знойдзецца некалькі чалавек, што будуць падзяляць такія думкі і другім аб іх казаць... Толькі ж, Аксён, у гэтай справе павінна быць вялікая асцярога!

— Ну, гэта ж вядома.

Такія гутаркі вяліся на кватэры настаўніка спярша з Аксёнам. Потым далучыліся яшчэ двое, бацька і сын. Гэта былі суседзі Лабановіча. Старому Бязручку гадоў пяцьдзесят, а сыну яго Якіму ў гэтым годзе трэба на прызыў ісці. Стары Бязручка называў сябе казаком — яго продкі былі казакамі на Украіне, а потым перабраліся на Палессе. Стары Бязручка болей маўчыць. У яго зубах увесь час люлька тырчыць. Можа, гэтая люлька і ёсць прычына таму, што стары Бязручка бярэ малы ўдзел у размовах. Затое ж твар яго вельмі выразна адбівае ўсе рухі яго мыслей і пачуццяў. Часамі ён вымае з рота люльку, сплёўвае і робіць кароценькую заўвагу. Звычайна ж больш гаворыць рукамі. Асабліва мнагазначна махае ён рукою, калі гаворка заходзіць аб цару. Тады ён падыме вочы на царскі партрэт, не вымаючы з зубоў люлькі, і махне на яго рукою, і гэты мах гаворыць вось што:

— Карысці, брат, з цябе столькі ж, як з дзіркі, што ў мосце.

Абодва Бязручкі — людзі шчуплыя і белабрысыя. Калі стары Бязручка скупы на словы, дык сын гаворыць і за сябе і за бацьку. У той час, калі гаворыць Якім, бацька ўважна слухае, але не глядзіць на сына. I трудна наогул сказаць, куды ён глядзіць. Здаецца, абмяркоўвае ўвесь час нейкую надзвычай складаную жыццёвую задачу, але ён усё чуе, не прапускае нічога.

Гаварылася тут многа чаго: аб цяжкім стане народа, аб прывольным жыцці паноў і начальства, аб ашуканстве і здзеках над простымі людзьмі, аб тых прычынах, што выклікаюць такі парадак на свеце, што трэба рабіць, каб адваяваць сваё права, што гэта за людзі ўсе тыя, каго называюць сацыялістамі, чаго яны хочуць, за што пакутуюць, чаму іх караюць стражэй, чым забойцаў і канакрадаў.

— Але чаму нам бацюшка аб гэтым ніколі нічога не скажа? — пытае Якім.

— Як жа табе ён казаціме, калі ён з нашай цемры хлеб мае. Хто ж гэта пойдзе сам супраць сябе,— адказвае Аксён.— Поп, земскі начальнік, прыстаў, спраўнік — гэта, брат, усё адна шайка.

Часамі ж тэмаю гутарак былі і пракламацыі. Тым ці іншым спосабам траплялі яны і ў сялянскія рукі. Быў такі час, калі гэтыя пракламацыі таемнымі рукамі засоўваліся ў сялянскія вазы. Прыедуць, бывала, сяляне з рынку, пачнуць выбіраць з воза пакункі і знойдуць вузенькія доўгенькія лісточкі. Няграматны селянін паглядзіць на іх ды схавае ў кішэню, каб пры здарэнні паказаць чалавеку граматнаму. Паднясуць іх часам а. Мікалаю, дзяку ці ляснічаму.

Ляснічы паглядзіць, паглядзіць і — шась. Парве пракламацыю на дробныя шматкі, а потым вылаецца моцнымі словамі і кажа:

— Гэта ўсё жыдоўскія махінацыі. Ідзі і рукі памый. А калі зловіш гэтага сукінага сына, што падсоўвае такую сквернасць, дык цягні ў паліцыю. У паліцыю, і ніякіх.

— А чорт жа яго бацьку ведае, што яно тут пішацца,— адказвае селянін і вельмі шкадуе, што не ўдалося даведацца, аб чым гаворыцца ў лістках.

Калі пракламацыя пападзе ў рукі папа, ён злосна блісне вачамі і запытае:

— Дзе ты яе ўзяў?

— У саломе на возе знайшоў.

— Гэта ёсць багамерзкае пісанне, і пячаць антыхрыста прыбіта на ім. Такія рэчы трэба аддаваць у паліцыю. А яшчэ лепш, калі спаліць на месцы.

— А што ж тут, бацюшка, пішацца? — пытае праз меру зацікаўлены паляшук.

Бацюшка запальвае свечку, каб спаліць пракламацыю.

— Калі злы дух намерваецца спакусіць чалавека, ён абяцае яму залатыя горы. Вось і тут ён робіць тое самае. Ад гэтых прахвостаў, што пішуць такія лісткі, адступіўся Бог, і ў вар’яцтве сваім кажуць яны: «Няма Бога, і не трэба цара». Святое ж Пісьмо нас вучыць: «Усякая душа няхай слухае начальства, бо начальства пастаўлена ад Бога».— I а. Мікалай падпальвае пракламацыю.

А калі такая пракламацыя трапіць да дзяка, ён забірае яе, хавае ў кішэню.

— Я аддам яе старшыні, а старшыня перадасць па начальству.

У кватэры настаўніка пракламацыі давалі багаты матэрыял для гутарак. Гаварылася і па зместу пракламацый, і аб тых людзях, што складаюць іх.

Старога Бязручку дзівіць спрыт гэтых невядомых асоб, што так лоўка падкідаюць лістоўкі.

— Ну і лаўкачы, згінь іх маты: так падсунуць, што і не пачуеш!

XXII

Некалькі дзён ліў дождж.

Гразь непралазная, клейкая гразь затапляе дарогі. Каляіны заліты вадою. Па нізінах, як азёры, стаяць шырокія лужыны. Ні прайсці, ні абмінуць іх. Холадна, золка, пуста і глуха. Спустошаныя, знясіленыя, як бы памерлі гэтыя прасторы Пінскага Палесся. Толькі шэрыя плямы людскіх паселішч журботна туляцца да азызлай мокрай зямлі ды нейкімі прыкрымі шкілетамі выглядаюць аголеныя дрэвы.

Лабановіч досыць далёка адышоўся ад сяла, мінуў два ветракі ў полі і спыняецца перад вялізнаю лужынаю — не пяройдзеш тут. Глядзіць па баках — не абыдзеш: далёка па разорах, як тыя праменні, ад гэтае лужыны разыходзіцца вада. Цяпер ён бачыць сваю памылку: трэба было адразу накіравацца на чыгунку. Ісці назад далёка: амаль палавіна дарогі. Яшчэ паўвярсты — і пераезд, а за пераездам — грэбля. Там не будзе такой гразі. Стаіць, разглядаецца, мяркуе. Няўжо ж спыніць яго няшчасная гэта лужына? Ужо некалькі разоў важыўся ён у гэтую дарогу, не раз успамінаў Вольгу Віктараўну і сваё слова — пабыць у яе.

Настаўнік выходзіць на больш сухое месца, прыгінаецца, знімае хадакі, падкасваецца: «Ліха яго бяры, лёду няма, а можа, ногі не паадвальваюцца, а на пераездзе абуюся»,— думае. Раз і два. Ногі ўлазяць у халодную, як лёд, калатушу. Пякучы холад, здаецца, даходзіць да сэрца, але ён храбра цярэбіцца па гразі. Успамінаецца, як некалі малым бегаў босы коўзацца на лёдзе. Месцамі гразь і вада займае па калені. Нарэшце лужына канчаецца, і ён выходзіць на сушэйшае месца і тут прыпускаецца бегчы, адчуваючы незвычайную лёгкасць і ахвоту імчацца як мага шпарчэй. Бяжыць, а ў вушах гучыць украінская песня: «Ой, не ходы, Грыцю, тай на вечорныцю». Пакуль дабег да пераезда, ногі зрабіліся чырвоныя, як у бусла. Затое ж калі абуўся, дык адразу пачуў, як добра нагам.

Не даходзячы да сяла, ён зварочвае з дарогі і ідзе пустымі агародамі па пратоптанай сцежцы. Школа відаць здалёк — яе адразу можна пазнаць па белых аканіцах і наогул па ўсім яе выглядзе.

Пералезшы цераз плот, Лабановіч ідзе школьным агародам, дзе тырчаць яшчэ цыбуры сланечнікаў, і заходзіць у кухню. Старожка Малання, у белай вышыванай кашулі, чыстая і акуратная маладзіца, увіхаецца каля печы.

— Дома настаўніца?

— Дома, дома! — бойка адказвае Малання, аглядаючы настаўніка жывымі, вясёлымі вачамі.

Вольга Віктараўна, відаць, пачула і па голасу пазнала свайго суседа па школе, бо зараз жа з пакоя пачуліся яе борздыя, цвёрдыя крокі. Момант, і яна сама паказалася на парозе. Твар яе вясёлы, у вачах свецяцца іскры радасці.

— Андрэй Пятровіч! Вось маладзец! А я ўжо і веру страціла на тое, што ўбачу вас тут. Ну, міласці ж прашу.

— Калі я памру, то перад смерцю напішу: «У маёй смерці вінавата Вольга Віктараўна».

— Чаго ж гэта вы паміраць збіраецеся ды яшчэ мяне за прычыну свае смерці ставіць думаеце? Ніколі ж мне ў галаву не прыходзіла, што праз мяне можа чалавек памерці.

Лабановіч расказвае пра страшную лужыну, што стала на дарозе.

— Але жаданне пабачыць вас у мяне было такое моцнае, што я разуўся і ўброд перайшоў.

— Што вы кажаце? — на твары Вольгі Віктараўны адбіваецца вялікае здзіўленне.— Так і сапраўды не штука захварэць і да Абрама на піва трапіць. Ох, Андрэй Пятровіч, біць вас няма каму!.. Трэба ж хоць падлячыць вас.

Яна бяжыць у кухню, загадвае Маланні падагрэць самавар, а потым, як круцёлка, завіхаецца каля шафкі.

Лабановіч глядзіць ды пасміхаецца: «Няўжо ў яе гарэлка ёсць?» Аказалася ж нешта лепшае — паўбутэлькі нечапанага добрага каньяку.

— Я вельмі рада, што маю чым падлячыць вас.— Яна налівае ёмкую чарку.— Піце, Андрэй Пятровіч: гэта першы спосаб усцерагчыся ад прастуды.

— А вы пачніце самі.

— О, не! Я ж босая не хадзіла,— смяецца яна,— і наогул не п’ю чыстага каньяку.

— Ну, дык будзьце ж здаровы.

Лабановіч хацеў ужо выпіць, але спыніўся і сказаў:

— Няхай жа ніколі не абяднее рука, што налівае чаркі, і няхай стаяць на дарогах лужыны!

Пасля такой прымаўкі ён спрытна куляе чарку. Пасмакаваў, паглядзеў на настаўніцу.

— Ведаеце, Вольга Віктараўна, што?

— Ну?

— Другі раз я прыйду да вас босы.

Настаўніца смяецца.

— А можа, яшчэ адну?

— Не, і ўся тая лужына не варта гэтага Божага дару.

— Ну, то мы вып’ем яго з чаем. А цяпер закусіце.

Лабановіч чуе, як прыемная цеплыня разыходзіцца па целе, яму зусім добра тут.

Кватэрка Вольгі Віктараўны старая і цемнаватая. Даўно пабеленая столь уся зрысована рудымі зацёкамі. Падлога падгніла, і дошкі хістаюцца пад нагамі. Настаўніца жыве ў адным толькі пакойчыку, акуратна і чысценька прыбраным, як умее прыбраць дзявочая рука.

— Ну, пахваліцеся ж, Вольга Віктараўна, як жывецца вам тут?

— I не пытайцеся, Андрэй Пятровіч. Кідаюся, хапаюся, а ўсё нейк... не тое. Няма... ну, як вам сказаць, ну, гэтай радасці работы.

— Вы яшчэ, напэўна, знаходзіцеся ў стане наладжвання работы, а на гэтай ступені заўсёды многа клопату і непрыемнасці,— прабуе супакоіць і падвесяліць яе Лабановіч.

Яна як бы трошкі задумваецца над яго словамі і адмоўна трасе галавою.

— Не, мяне проста работа не задавольвае, і ўся абстаноўка для яе нейкая нялюдская. Вы бачылі мой класны пакой?

— Не, не бачыў.

— Хочаце паглядзець?

— А давайце паглядзім.

Вольга Віктараўна вядзе яго ў школу.

— Вот, любуйцеся,— гаворыць яна, адчыніўшы дзверы.

Школьны клас меў вельмі запушчаны і пануры выгляд. Атынкаваныя сцены былі забруджаныя, абшарпаныя, абабітыя. Усюды чарнелі сляды вучнёўскай пісаніны, бо доўгія гады сцены гэтыя выконвалі ролю прамакальнай паперы. На падлозе, якая ў многіх мясцінах прагніла і пакасілася, цэлы пласт гразі. I дух у класе цяжкі, нездаровы.

Лабановіч аглядае школу.

— Так, Вольга Віктараўна, пахваліцца сваёю школаю вы не можаце.

— Вы ведаеце, Андрэй Пятровіч, пабудзеш у такой атмасферы некалькі гадзін і выходзіш адгэтуль як атручаная. Проста хоць і на свеце не жыві.

— Паршывая школа, гэта праўда,— згаджаецца Лабановіч,— спачуваю вам, Вольга Віктараўна!

Агляд школы прыніжае яго добры гумор. Яму нейк шкада робіцца Вольгі Віктараўны. Хоча сказаць што-небудзь добрае, вясёлае, каб падняць яе настрой, але слоў такіх не знаходзіцца.

— Ну, што ж? — нарэшце кажа ён.— Застаецца толькі цешыць сябе тым, што скора канікулы, можна будзе адпачыць, а там патрохі і зіма скончыцца, прыйдзе вясна... Эх, Вольга Віктараўна! Люблю я вясну і асабліва той час, калі на бярозах пачнуць распускацца лісточкі. Вясною ў мяне абуджаецца дух вандроўніцтва. Вось так бы, здаецца, ішоў і ішоў бы ў прасторы зямлі.

Лабановіч захапляецца мыслямі аб вясне і аб вандроўніцтве. Ён забывае душную, гнілую школу Вольгі Віктараўны і гаворыць аб сваім жаданні павандраваць у вольны час летніх канікул.

— Ведаеце, Вольга Віктараўна, што ёсць добрага ў жыцці вясковага настаўніка?

— Па-мойму, нічога няма добрага,— скептычна адказвае Вольга Віктараўна.

— Няпраўда, Вольга Віктараўна,— ёсць!

— Ну, што, напрыклад?

— Вольнае лета. Скончыў работу ў школе — і ідзі куды хочаш, рабі што зажадалася.

— Так, з гэтага боку вы, бадай, і маеце рацыю,— згаджаецца Вольга Віктараўна.

— А што? Вось бачыце. Ніякая іншая служба не дае такога прыволля. I ведаеце, якія ў мяне ёсць мыслі?

— Да хто ж можа ведаць вашы мыслі?

— Той, хто пацікавіцца ведаць іх.

— Ну, то раскажыце.

— А вось якія мае мыслі: я хачу навучыцца рабіць фатаграфічныя знімкі, хачу купіць апарат. Вясною падбяру сабе кампанію вольных вандроўнікаў... У дэталях я яшчэ не прадумаў плана, а ў асноўных рысах ён такі — абысці пехатою цэлы раён, апісаць яго, сабраць народныя песні, легенды і іншыя віды народнай творчасці, багата ілюстраваць сваё падарожжа фатаграфіямі... Хачу сабраць цэлую галерэю ведзьмароў, вядзьмарак, шаптух і шаптуноў, бо гэты тып вымірае, і захаваць яго такім чынам для навучання патомкаў.

— А ваш план мне падабаецца,— ажыўляецца Вольга Віктараўна.— I сапраўды, у ім ёсць, калі хочаце, паэзія і сваё хараство.

— Паэзіі тут і не абярэшся! — падхватвае Лабановіч.— Новыя мясціны, новыя людзі, негаданыя прыгоды падарожжа, начлег дзе-небудзь на ўлонні прыроды, касцёр, цёмнае неба і ясныя зоры... I сярод усяе гэтае абстаноўкі вы будзеце слухаць апавяданне якога-небудзь баечніка-дзеда аб падзеях мінулага, дзе праўда і фантазія пераплятаюцца ў дзіўных злучэннях.

— Вы так цікава расказваеце, Андрэй Пятровіч, што мне ўжо хочацца пусціцца з вамі ў дарогу, калі прымеце ў сваю кампанію.

— Аб цікавых рэчах нельга расказваць нецікава,— заўважае Лабановіч,— а супраць таго, каб мець вас у кампаніі, я абсалютна нічога не маю. Нават больш вам скажу: такою кампаніяй я зусім задаволюся і калі каго прыму, то толькі не свайго брата мужчыну.

Пры гэтым Лабановіч зазірае ў вочы Вользе Віктараўне з хітраватаю ўсмешкаю, каб сказаць гэтым поглядам тое, чаго не даказаў словамі.

Вольга Віктараўна з прыкідлівым дакорам глядзіць на суседа і ківае галавою.

— I ўсе ж вы, мужчыны, на адзін капыл пароблены! — дадае яна.

Малання прынесла самавар.

— Ну, будзем чай піць і пагутарым аб вашым вандроўніцтве.

Вольга Віктараўна прыбірае стол, зрэдку перакідаючыся з суседам кароткімі сказамі.

— Ведаеце, Вольга Віктараўна,— гаворыць Лабановіч, седзячы за сталом,— апроч жартаў, я сур’ёзна думаю над сваім вандроўніцтвам. Але я бачу ў ім і не толькі адну паэзію — тут можа быць і нецікавая проза. Ды справа не ў гэтым. Я хачу бліжэй прыгледзецца, як людзі жывуць, чым жывуць і што яны думаюць. Такое жаданне з’явілася ў мяне нядаўна... Вы ведаеце, што раблю я цішком? — ціха пытае Лабановіч.

Вольга Віктараўна глядзіць на яго.

— Напэўна, прапаганду ведзяце?

— Іменна. Крамольныя ідэі прапаведую.

— Ну?!

Настаўніца яшчэ больш ажыўляецца, і ў вачах яе іскрачкі пабліскваюць.

— Што вы на гэта скажаце? — пытае яе.

— Маладзец вы, Андрэй Пятровіч! Ад душы поспеху жадаю вам. Цікава ж, як вы гэта робіце?

— Покі што ў мяне ёсць тры асобы, сяляне, і адзін з іх чалавек вельмі сур’ёзны. На яго можна палажыцца, як на каменную сцяну. Вечарамі сяды-тады ён заходзіць да мяне, і я вучу яго, бо ён непісьменны, а побач з гэтым вяду гутаркі на розныя «крамольныя» тэмы. Прыходзяць і яшчэ двое, бацька з сынам. Цікавыя тыпы!

— А як жа вы натрапілі на іх, сабралі? — пытае Вольга Віктараўна.

— Ды проста прыглядаюся да людзей, прыслухоўваюся да іх слоў, выпрабоўваю іх патрошку.

— I яны слухаюць?

— Вельмі ўважна. Наогул работу з імі можна рабіць. Адно толькі шкодзіць — няма адпаведнай літаратуры.

Лабановіч расказвае сваю гісторыю з нелегальнаю кніжачкаю.

— Сёе-тое і ў мяне знойдзецца,— кажа настаўніца.

— Калі ласка, ужычце мне,— просіць яе Лабановіч.

Вольга Віктараўна зараз жа ўстае, капаецца ў сваіх патайных сховах і вымае некалькі тоненькіх брашурак.

— Вазьміце і скарыстайце, ды толькі вярніце мне.

Лабановіч бегла знаёміцца з кніжачкамі і хавае іх.

— Як вы думаеце, Вольга Віктараўна, якім парадкам магла трапіць да мяне на ганак кніжачка Івана Вольнага?

— У Пінску ж напэўна ёсць рэвалюцыйная арганізацыя. I нехта разумны дагадаўся падкінуць вам гэтага Івана Вольнага.

— Напэўна, так яно і ёсць,— згаджаецца Лабановіч.

— Я гэтымі днямі збіраюся ў Пінск. У мяне там ёсць знаёмыя. Праз іх можна звязацца з арганізацыяй. Тады літаратуры будзе даволі... Вот гэту работу я разумею!

Вольга Віктараўна зусім ажыўляецца. Яна толькі шкадуе, што ў яе няма пакуль што такіх людзей, з якімі б можна было таксама заняцца чытаннем нелегальных кніг, але цешыць сябе тым, што ўвойдзе ў арганізацыю і арганізацыя ёй дапаможа.

Яны доўга сядзяць і гавораць. Вольга Віктараўна паказала тоўсты рукапісны сшытак, дзе было многа розных рэвалюцыйных песень і вершаў.

Калі Лабановіч ішоў дадому, ён думаў аб сваёй нелегальнай рабоце і аб Вользе Віктараўне. У яе асобе ён бачыў першую такую дзяўчыну і прасякся да яе вялікаю павагаю.

ХХІІІ

Сякія-такія змены адбыліся ў Высокім за гэты час. Прыехаў новы пісар Мацей Дулеба, бо чарнявага Раманчыка, ранейшага пісара, забралі ў салдаты.

Калі гэта сталася фактам, старшыня Захар Лемеш упаў у стан жальбы і адчаю. Колькі жалю і спачування было выказана тут Раманчыку!

— Эх, Хведзя, Хведзя, друг ты мой любы! Не думаў я і не гадаў разлучыцца з табою.

Старшыня апускае вочы і журботна звешвае галаву, як тая ўдава, пахаваўшы мужа. I тады ўжо сам пісар выступае ў ролі суцяшальніка.

— Нічога, Захарка! Прыедзе другі пісар, і будзеце жыць і работу рабіць.

Пры гэтым Раманчык стукае старшыню па шырокім плячы. Самому ж яму здаецца, што другі пісар ніколі не будзе такі дзялок, як ён. Ён хоча пачуць гэта ад старшыні. I старшыня яму кажа:

— Не, брат Раманчык, не, Хведзя, не нажыву я другога такога пісара, як ты.

На некаторы час яны змаўкаюць, апускаюць галовы, супольна аддаюцца журботным пачуццям.

— Э! Ёсць чаго смуткаваць! — адзываецца першы Раманчык і заліхвацка махае рукою.— Знойдуцца людзі, а мой тут і след загіне, і памяць пра мяне памрэ.

Каб Раманчык быў паэт, ён цяпер злажыў бы самую жаласную элегію самому сабе, але ён — толькі проста адукаваны чалавек, здольны глыбока адчуваць. З яго даволі будзе, калі ён трапна прыложыць адпаведныя чужыя словы. I ён прыводзіць іх са Свяшчэннага Пісання:

— Чалавек — яко трава: дні яго, яко цвет сельны, тако адцвітуць.

Не ведае старшыня, што адказаць на гэта, а адказаць нешта трэба. Ён перш цмакае, а потым гаворыць, і горкае нездаваленне чуваць у голасе яго:

— Адцвітуць, адцвітуць! Рунда, яны адцвітуць!

Гэтае спачуванне канчаецца тым, што пісар пасылае дзеда Піліпа па тузін піва.

Прытарабаніўшы цэлы кош піва, дзед гаворыць:

— Не нажыць нам такога паныча, няхай дае вам Бог здароўе.

I на яго долю перападае не адна шклянка піва.

Тым не меней Раманчык саступае месца другому пісару, яго словы са Свяшчэннага Пісання спраўдзіліся: памяць аб ім аказваецца не такою трывалаю, як можна было б думаць, прыняўшы пад увагу смутак старшыні. Захар Лемеш дружна жыве і з новым пісарам, бо і прыказка такая ёсць: «Пісар са старшынёю, як муж з жаною». А памяць аб Раманчыку так і заглухла, і толькі я цяпер успамінаю яго, але за гэты ўспамін ён, можа, і дзякуй не скажа мне. I мала таго што заглухла: Захар Лемеш выяўляе да некаторай ступені і здрадніцтва ў адносінах да Раманчыка, бо не прайшло і тыдня, як наехаў сюды Мацей Дулеба, а старшыня ўжо гаворыць:

— О, гэты, брат, яшчэ мудрэйшы за таго!

Мацей Дулеба наўперад быў настаўнікам. Але захацелася яму закаштаваць хлеба валаснога пісара як болей смачнага і прыбытнага. З Лабановічам яго звязвала нядаўняя настаўніцкая прафесія, і ён прызнаўся Андрэю, якім спосабам дабіўся пісарскай пасады:

— «Кацьку», брат, падсунуў графу.

Гэта значыць — даў графу, земскаму начальніку, сто рублёў, бо на царскай сторублёўцы быў партрэт царыцы Кацярыны.

Будучы пісарам, Дулеба не забывае і некаторых былых сваіх настаўніцкіх звычак. Так, з часоў настаўніцтва захоўваюцца ў яго ахвота і здольнасць чытаць у царкве «апостала».

— Вось вы паслухайце, як добрыя людзі чытаюць «апостала»,— хваліцца пісар.

Царкоўны стараста Грыгор Крэшчык, пачуўшы такую навіну з вуснаў самога пісара, прасякаецца да яго незвычайнаю пашанаю. Круглы буйны твар старасты свеціцца, як сонца. Угодлівы смех коціцца гарохам. Ён не можа стрымацца, каб не раззваніць аб здольнасцях Дулебы, і старанна падрыхтоўвае грунт для славы новага пісара як незвычайнага мастака чытаць «апостала».

У першы ж дзень набажэнства прыходзіць пісар у царкву, займае месца на клірасе побач з дзяком Бацяноўскім. Да іх далучаецца Кандрат Крэшчык, сын старасты, і Кандратаў сын Пятрук, якога дзед хоча вывучыць на дзяка. I яшчэ двое сялян праціскаюцца на клірас, бо яны таксама спявалі і часамі так гукалі «Госпадзі, памілуй», што не адна пара вачэй паварочвалася ў іх бок, а некаторыя гаварылі:

— О, здорава, згінь яго маты!

У некаторыя ўрачыстыя дні царкоўнага набажэнства складаецца саматужны хор. Ніхто ім не кіруе, спяваюць самапасам, як хто ўмее. Дзяк у справы кіравання хорам не ўмешваецца. Ён проста не ўмее, але ў такіх выпадках спасылаецца на словы Свяшчэннага Пісання: «Хваліце Бога на трубах, на арганах, на гуслях, на дудках, на цымбалах...» Ну, словам, як хто хоча, абы толькі хваліў. Такім парадкам у кожнага спевака выпрацоўваецца свая манера спяваць. У звычайныя ж дні на клірасе стаіць толькі дзяк і спявае адзін. Спявае ён, гледзячы як калі. Пачне як чалавек, а кончыць чорт ведае як — дзікаю піскліваю фістулаю. А то проста на сярэдзіне спеваў спыніцца і высмаркае нос, калі гэтая прылада спеваў так ці іначай забастуе, неакуратна праводзіць насавыя ноты.

Не вельмі ўважны да набажэнства і а. Мікалай, асабліва на вячэрнях, калі народу ў царкве мала. Вячэрня прапускаецца борзда. Поп толькі расчыніць губу, каб выгукнуць некалькі святых слоў, а дзяк падхватвае на ляту або перабівае і цягне сваё. А часамі а. Мікалай, адпраўляючы набажэнства, умудраецца перагаварыць з Крэшчыкам аб гаспадарскіх справах. Звычайна рабілася гэта так.

Айцец Мікалай заводзіць:

— «Благословенно царство всегда ныне и присно и во веки веков...»

А дзяк цягне:

— Амінь.

Вось у гэты момант, калі яго змяняе дзяк, а. Мікалай і гаворыць:

— Прадай мне, Грыгор, сваю карову.

Пачуць ад Грыгора адказ зараз жа не заўсёды ўдаецца, бо дзяк сваё канчае. Тады а. Мікалай заводзіць новы выгалас, каб дзяк не заставаўся беспрацоўным. Дзяк спявае, а Грыгор у гэты час кажа:

— Купляй, бацюшка.

— Колькі ж ты за яе хочаш?

Ізноў не ўпраўляецца пачуць адказу, бо дзяк чакае.

— «О изобилии плодов земных и временех мирных Господу помолимся!»

Дзяк спявае «Госпадзі, памілуй», а Грыгор назначае цану каровы:

— Сорак пяць рублёў.

— А яна ў цябе не перадойка?..

— «О плавающих, путешествующих, страждущих, недугующих и плененных и о спасении их Господу помолимся».

Дзяк зноў спявае, а Грыгор адказвае:

— Не! Пабегала! Каля Міколы ацеліцца.

Такім парадкам правіцца набажэнства і таргуецца карова.

Цяпер жа, калі на клірасе стаіць пісар Дулеба, адчуваецца некаторая напружанасць. Спевакі баяцца аскандаліцца перад новым чалавекам, ды яшчэ валасным пісарам, і трымаюць галасы ў граніцах пэўнай дысцыпліны. Сам пісар непрыметна пераходзіць на ролю рэгента. Выгляд яго страшны. Хоць ён чалавек і малады — яму толькі дваццаць восем гадоў,— але барада вырасла, як у добрага старавера. Ён нават і падобен да старавера. З першага погляду яго бараду можна было назваць рыжаю, але яна была не рыжая, а так сабе светлаватая. Гледзячы на бараду, растуць і бровы, грозна навісаючы над светла-сінімі, пранізлівымі, як у дзеда Піліпа, вачамі. Ад стыку брывей пачынаецца яго нос з усімі адзнакамі носа-волата. Каб галаву дзятла павялічыць разоў у дваццаць і адпаведна з гэтым дадаць яму светла-русую бараду, то яго галава мела б вельмі блізкае падабенства да пісаравай.

Стоячы на клірасе, пісар прыпускае часамі баса, але не на ўсю сілу: сіла голасу яго выявіцца ў часе чытання «апостала». Хор прыслухоўваецца і цягне за пісарам. У тых жа выпадках, калі чуецца выразны фальш або збіванне з тону, пісар трасе галавою, махае рукою, перахватваючы спевы і змушаючы хор падпарадкавацца яму.

Але набліжаецца момант чытання «апостала». Пісар знайшоў ужо і адпаведнае месца ў святой кнізе. Вось ён, спусціўшы вочы, выходзіць на сярэдзіну царквы, займае пазіцыю супраць царскіх дзвярэй. Айцец Мікалай падрыхтоўвае парафіян да слухання слоў святога апостала. Нарэшце паміж папом і пісарам, чытальнікам «апостала», адбываецца невялікая перамова, што патрабуецца рытуалам, пасля чаго ўжо Дулеба прыступае да чытання.

— Браціе! — расцяжна гудзе пісар, пачынаючы з самай нізкай басовай ноты, як шэршань у пустым асінавым дупле.

Пачаўшы так нізка, што ніжэй і пачаць нельга, пісар чым далей, тым болей павышае тоны. Голас яго наўперад глуха шуміць, потым пераходзіць у гром, дрыжыць, звініць, вые, штораз мацнее, змяняецца злосным, адчайным крыкам, але поступ яго ўгору ўсё не спыняецца. Перад самым канцом чытання ён забіраецца ў такую вышыню, што людзям страшна робіцца за пісара: вось-вось, здаецца, не вытрымае, трэсне, рассыплецца, або разарвуцца ўсе яго жылы і пуп, або проста з ім зробіцца нешта такое, чаго ў царкве няможна рабіць.

Народ заціх. Адна маладзіца прыткнула вуха. Грыгор Крэшчык высунуў галаву з бакавых дзвярэй алтара, на твары яго красуецца найшчаслівейшая ўсмешка. А Дулеба робіцца чырвоным, як бурак, нос-волат больш і больш задзіраецца ўгору, і апошняя нота вырываецца жудасным завываннем, не сарваўшыся, аднак, з агульнага тону.

Зачараваны і здзіўлены стараста ў захапленні кажа:

— А-а-а! Во голас!

Пісарскі трыумф поўны, а вянец гэтага трыумфу — просвіра, якую і падносіць яму Крэшчык у канцы абедні на срэбранай талерцы па загаду а. Мікалая.

Такім парадкам, пісар Дулеба адразу здабывае сабе славу і ставіць яе на моцны грунт, бо ён і настаўнік, і пісар, і спявак, і вельмі добры выпівака. I з сялянамі ён умее ладзіць. Калі часамі, праходзячы па вуліцы, пісар пачуе, як хто-небудзь з сялян крычыць на жывёлу і выказвае пажаданне, каб яе з’елі ваўкі, ён заўважыць:

— Нашто яе будуць есці ваўкі? Скажы лепей — няхай цябе пісар з’есць!

Часамі ён і праборку зробіць каму, але зробіць умеючы, і на яго нельга пакрыўдзіцца. З людзьмі сходзіцца борзда і адразу ўваходзіць у ролю панібрата. З Лабановічам сышоўся ён яшчэ барзджэй. Заходзіць да яго часамі, каб пагутарыць аб школьных справах, бо яны яму не чужыя і настаўніцкую ён пасаду любіць, а пісарам зрабіўся пад уплывам жонкі, жанчыны разумнай і практычнай.

— Ну, пасылай, брат, па піва,— кажа ён, бо любіць-такі выпіць.

На выпіўкі пісар страчвае не адну ноч, асабліва калі паедзе ў Пінск. Наогул, чалавек ён кампанейскі. Выпіўшы, трохі буяніць, за што пападае часамі ў паліцыю.

Тым часам у школе адбылася яшчэ адна падзея, сведкам якой быў таксама і Дулеба.

Было гэта ў сярэдзіне зімы. Заходзіць пісар у школу.

— Ну, Андрушка, пускай дзяцей, ды паедзем у Пінск. Годзе табе ўжо марнавацца тут.

Паездка гэтая была якраз на руку настаўніку.

— Паабедаем і паедзем.

Заходзяць у кватэру.

— Ганна! — кліча Лабановіч старожку.

Ганна не адклікаецца. Настаўнік заходзіць у кухню. Юста ціхенька сядзіць каля печы.

— А дзе маці? — пытае настаўнік.

— У кладоўцы.

Кладоўка тут жа, поруч з кухняю. Выходзіць Ганна.

— Давай, Ганна, абед!

Ганна дастае з печы гаршчок, ставіць яго на стол, а сама зноў знікае.

Патраўка была нецікавая. Госць і гаспадар пабоўталі трохі лыжкамі і забракавалі яе.

— Кінь! — гаворыць пісар.— Заедзем да Карамблюма, рыбкі з’ямо з піўком.

— Не, брат, стой,— можа, другое будзе лепшае,— кажа Лабановіч, бо яму трохі нялоўка перад пісарам за няўдалую патраўку.

— Ганна! — гукае ён.

Ганны не чуваць.

Лабановіч зноў ідзе ў кухню.

— Куды дзелася маці?

— У кладоўцы,— адказвае Юста.

— Што ж яна робіць там? — злуецца настаўнік.

Юста апускае вочкі. Можа, яна ведае, а можа, нічога не цяміць.

— Не ведаю,— чуецца адказ.

Толькі што нарыхтаваўся Лабановіч гукнуць Ганну і раптам спыніўся: з кладоўкі даносіцца: «Куга! куга!»

Усё гэта зрабілася нейк вельмі борзда і зусім неспадзявана для настаўніка, бо ён быў упэўнены, што Ганна сыдзе на гэты час да каго-небудзь з сялян. На першых часах ён прыходзіць у замяшанне. На дварэ — зіма, у кладоўцы мала чым цяплей, як на дварэ.

Лабановіч бяжыць у свой пакойчык, дзе яго чакае пісар.

— Ведаеш, брат Мацей, што?

— Ну?

— Ганна ў кладоўцы абрадзінілася!

— Што ты кажаш? — і пісар пасміхаецца ў бараду.

— Трэба ж нейкую раду даваць!

— Бадай яна спрахла,— гаворыць пісар,— колькі клопату нарабіла! Акалее, падла, там!

Удвух бягуць яны да фурмана Аўменя і клічуць яго на падмогу. Аўмень ідзе ў кладоўку, і праз хвіліну на парозе паказваецца бязносая Ганна. Яна трымае на руках дзіця, а Аўмень вядзе яе пад паху. Юста рассцілае нейкія бэбахі на тапчане, куды і пераходзіць Ганна разам з народжаным сынам. Той жа Аўмень бяжыць па бабку. Сяк-так справу ўладзілі.

Пісар і настаўнік едуць у Пінск.

XXIV

— Давай, Андрушка, наладзім хор! — казаў раз пісар Лабановічу.— Я табе памагу. Разумееш ты, зусім іншы каленкор, калі ў царкве спявае добры хор.

— I калі «апостала» чытае Мацей Дулеба,— у тон пісару дадае Лабановіч.

— А што ж, па-твойму, я кепска прачытаў «апостала»? Вось ты не прачытаеш так,— крыўдзіцца трохі пісар.— I «апостала» прачытаць трэба ўмець.

— Ды я і не бяруся чытаць. I наогул, не разумею, нашто гэта бушаванне ў царкве? Хіба нельга прачытаць проста і натуральна? А то раве чалавек, як бугай напрадвесні, аж вочы на лоб лезуць. Хіба гэта ўжо так прыемна Богу? Ці ён глухі?

Пісар яшчэ больш крыўдзіцца.

— Можна было б сказаць гэта і больш далікатна,— заўважае ён.— Ты ж думаеш, што ты толькі адзін такі вальнадумец? I я, брат, быў вальнадумец, але глупства гэтае з часам прайшло, пройдзе яно і ў цябе.

Лабановіч хацеў адказаць, што калі чалавек з настаўніцтва пераходзіць на пісарства, дык аб вальнадумстве гаварыць не прыходзіцца. Але сказаць так, значыць пасварыцца з чалавекам, і ён толькі пытае:

— А ў чым выявілася тваё вальнадумства?

— Было, брат! — адказвае пісар.— А я мушу сказаць табе, як старэйшы, і ты мяне павінен паслухаць: хор наладзіць табе трэба!

— А ну яго к чорту! — злуецца Лабановіч, бо ўпамінанне аб хоры яму нейк балюча абходзіць.

— Дык ты не прызнаеш значэння хору? — У пісаравым тоне чутна строгасць.— Які ж ты пасля гэтага настаўнік?

Пісаравы бровы навісаюць грозна, а вочы ўпіваюцца ў твар Лабановіча.

— А калі я не хачу гэтага твайго хору? — яшчэ з большай злосцю пытае Лабановіч.— I нашто табе здаўся гэты хор? Поп маўчыць, не лезе з хорам, дык табе трэба свае тры грошы ўткнуць.

Пісарава строгасць раптам сходзіць, і выраз яго твару адразу нейк дабрэе.

— Чаго ж ты злуешся, дзівак ты? Я ж хачу пагаварыць з табою як з чалавекам, якога я люблю і паважаю. Ты ж думаеш, калі а. Мікалай нічога не кажа табе, дык яму і ўсё роўна, ёсць хор ці не? Ён да цябе, брат, вельмі добра адносіцца і паважае, але яго трохі не задавольвае, што ты вечарамі нейкія гутаркі вядзеш з людзьмі, да царквы непрыхільнымі, а праз гэта і цябе самога можна залічыць у раскольнікі, разумееш ты?

Лабановіч зразу адчувае, што аб яго патайной рабоце ходзяць ужо чуткі. Ён трохі непакоіцца і чуе нават нейкі страх, але стараецца не паказаць гэтага, хоць ад зоркага пісаравага вока не ўкрываецца ніводзін рух яго твару.

— Тфу, праклятае дзякоўска-папоўскае балота! — абурліва гаворыць Лабановіч, каб адвесці ўсякія сляды.— Калі да цябе зойдзе ў вольную часіну чалавек, звычайны мужык, і калі ты ад яго не бяжыш, як ад зачумленага, не сядзеш за бутэльку, а пагутарыш з ім проста як з чалавекам, дык зараз жа нейкаму чорту гэта пачынае ўжо карцець і наводзіць на ўсякае падазрэнне!

Праз пісараў нос-волат прабіваецца кароткі гук «хм», галава яго зрушваецца, і смех, хітры, мнагазначны смех рассоўвае валасатыя губы. I смех гэты як бы кажа: «Ага! Унь ты як загаварыў! Але ведаю, брат, куды ты гнеш!»

Лабановіч заўважае, што яго абурлівая рэпліка ніколечкі не пераконвае пісара. Прыступ нейкай вар’яцкай злосці захоплівае яго ўсяго. У настаўніка цяпер з’яўляецца моцнае жаданне сказаць нешта рэзкае, абразлівае, хочацца плюнуць на ўсё тое, што становіць гэтую казённа-мяшчанскую святасць. I ён ледзь-ледзь стрымліваецца, чакае, што скажа пісар.

А пісар гладзіць бараду, зноў абразліва смяецца, як чалавек, што стаіць нязмерна вышэй за таго, з кім ён гаворыць, і ведае шмат больш, як гэта можна думаць.

— Так... Чалавек... Звычайны мужык,— гаворыць пісар, націскаючы амаль не на кожнае слова, і раптам змяняе тон: — Але ж ён і не такі звычайны, як ты гэта хочаш паказаць! I гэтых вольных часін у яго нешта занадта многа. Пра гэтага «звычайнага» мужыка ходзіць не зусім звычайная слава. Аб ім нават і сякія-такія матэрыялы маюцца ў воласці...

— Ну, як не быць такім матэрыялам! — перапыняе пісара Лабановіч.— Ён жа судзіўся з панам Скірмунтам, бухторыў сялян, падымаў іх на «яўнае» беззаконне. Як ён, мужыцкае рыла, асмеліўся выступіць супраць пана? Якое права мае мужык дапусціць мысль, што з ім паступаюць несправядліва, калі над ім з такім замілаваннем апякуюцца ўсе, пачынаючы з гарадавога?

Пісар слухае, спусціўшы вочы, і ў сваю чаргу перапыняе Лабановіча нечаканым зваротам:

— Андрушка! Па дружбе кажу табе — кінь! Кінь ты гэтую цёмную работу! Любячы цябе, кажу — кінь!

— Якую цёмную работу? — нападае Лабановіч на Дулебу.

Ён ведае, на што ківае пісар, але хоча парушыць упэўненасць, з якой гаворыць той аб «цёмнай» рабоце, або пераканацца, на чым і ў якой меры грунтуецца гэтая ўпэўненасць.

— Каго ты хочаш у дурнях пакінуць? — зняважліва пытае пісар.— Скажы мне, з кім ты знаёмы, і я табе скажу, хто ты,— прыводзіць ён вядомы афарызм.

— Я знаёмы з дзяком Бацяноўскім, з папом, і не з адным, а многа іх ведаю, знаёмы з земскім начальнікам, з пісарам Дулебаю,— дык хто я такі?

— Гэта — не факт,— адказвае пісар, збіты з нагі такім запытаннем.

— А вось мая «цёмная» работа для цябе — факт, можа, таму толькі, што навучыць грамаце цёмнага чалавека ёсць цёмная работа?

— А ты яго вучыш грамаце?

— Так, раблю гэтую «цёмную» работу... I скажы мне, Мацей, якая табе справа да ўсяго гэтага?

Мацей як бы не чуе запытання і кажа:

— I ты гэтага сукінага сына вучыш грамаце?! Для чаго ж гэта робіцца такая ласка?

— Для таго, каб «гэтага сукінага сына» не крыўдзілі сотні сукіных сыноў.

— Ах, вось як! Хто ж гэтыя «сотні сукіных сыноў»? Мусіць жа, і я ўваходжу туды?

— Не, ты — выключэнне.

— Ну што ж? I за гэта дзякую!

Пісар адвешвае Лабановічу паклон, ледзь не ўпіраючыся носам у стол, а настаўнік, злосны, ходзіць па пакойчыку.

Некаторы час яны маўчаць.

— Паслухай ты мяне, Андрэй,— тонам згоды гаворыць нарэшце Дулеба,— злавацца тут няма чаго. Я, можа, чым і пакрыўдзіў цябе. Тады выбачай мне. Выбачай, браток! Але я табе кажу як чалавеку, як свайму брату, бо я ўсё ж такі больш настаўнік, чым пісар,— пляваць я хачу на пісарства і плюну,— не мяшайся ты ў гэтую брудную справу!.. Стой, стой, стой! Дай мне сказаць. Няўжо ж ты думаеш, што ты адзін угледзеў праўду, а ўсе іншыя — сляпыя, нічога не ведаюць, не знаюць і ў галаве іх салома? Няўжо ж ты думаеш, што гэта праўда ў тых паскудных лістках, што пачалі пладзіцца і пападаць і ў сялянскія рукі? Хто ж ім паверыць? Хто за імі пойдзе? Злодзей, гультай, лодар і наогул усякі аматар да лёгкага хлеба. А сталы чалавек за імі не пойдзе, не паверыць, толькі плюне на іх з агідаю. Чаму? А таму, што сталы чалавек, не гультай, знойдзе сабе спосаб, як жыць на свеце, і калі будзе дабівацца чаго, то свайго даб’ецца. I няўжо начальства не думае, не дбае аб народзе? Яно ж само звязана з ім, залежыць ад яго. У інтарэсах самога начальства клапаціцца аб народзе, каб яму жылося добра.

— Каму каб жылося добра? — смяецца Лабановіч.— Народу ці начальству?

— Народу!

— А я думаў, каб начальству добра жылося, бо ты трохі няясна выказаў сваю думку. Ну, але ва ўсякім разе вельмі дзякую табе, што ты аднавіў у маёй памяці гэтую мудрасць, якою кармілі нас у семінарыі на працягу чатырох гадоў.

— А ты ж думаеш, семінарыя благому вучыла?

— З чаго ты ўзяў, што я так думаю? Мяне толькі дзівіць, да чаго ты гэта ўсё гаворыш?

— Слухай, Андрэй! Што ты крывіш нейкую нявіннасць?

На пісаравым твары адбіваецца пакута, і нос яго моршчыцца ад нездавалення.

— Дык чаго ты ад мяне хочаш?

— Ну, годзе, не будзем аб гэтым гаварыць,— і пісар махае рукою.

— Не, брат: аб гэтым гаварыць ты будзеш. Як будзеш гаварыць, гэта іншая справа. Можа, так, а можа, і не так, але гаварыць будзеш. Не сёння, дык заўтра, не заўтра, дык налета.

— Кінь казаць глупства! I слухаць гэтага не хачу.

— А нашто ж ты пачынаў?

— Я ж пачаў не з гэтага.

— У тым-та, брат, і штука, што пачнеш з неба, а пяройдзеш на зямлю, бо зямля да нас бліжэй, чым неба.

— Ну, гэта як для каго.

— Ну, а для цябе, напрыклад? Думаю, што зямля больш мілая, чым неба, бо, каб было наадварот, ты пайшоў бы не ў валасныя пісары, а ў манахі. Неба, брат Мацей, для дурняў адводзяць разумныя людзі, каб самім было вальней жыць на зямлі. Але справа ў тым, што і дурні пачалі шукаць шчасця на зямлі. А раз гэта так, то яны непрыменна зробяць на зямлі рэвізію.

— Гэта так у лістках напісана? — пытае пісар.

— Гэта так напісана ў ходзе людскога жыцця. I гора таму, хто гэтага ходу не разумее або не хоча зразумець.

— Не, брат Андрэй, гора таму, хто разумее жыццё навыварат і паддаецца на вудачку розных палітычных машэннікаў.

Вынікам гэтае спрэчкі было ўзаемнае нездаваленне. Пісар Дулеба лічыў, што настаўнік стаўся ахвяраю «розных палітычных машэннікаў», а настаўнік думаў аб пісару як аб чалавеку, які ўжо застыў у сваіх поглядах на рэчы і якога трэба асцерагацца. Кожны з іх пашкадаваў другога, выходзячы са сваіх меркаванняў.

На развітанне пісар сказаў:

— Дык заходзь вольнаю часінаю. А што мы трохі паспрачаліся, дык гэта, можа, і добра. Ва ўсякім разе я буду цешыць сябе думкаю, што мае словы пойдуць табе на карысць.

— А я буду спадзявацца, што і мае словы знойдуць прытулак у тваёй галаве.

— Не, брат,— круціць галавою пісар,— яйцо курыцы не вучыць.

— Але ўсё ж такі курыца з яйца выйшла.

— Але яйцо курыца знесла!.. Не, Андрэй, жарты набок. Памятай, што я табе казаў. Са мною ты можаш гаварыць усё, што хочаш: гэта ўсё будзе паміж намі. А ліха можа прыйсці з другога боку. Ты яшчэ не ведаеш людзей: той, за каго ты распінаешся сёння, прадасць цябе заўтра. I грошы возьме, і барыш вып’е. Вось тады і зразумееш ты ход жыцця. Але гэтага няхай не здарыцца.

Пасля жывой і трохі ўзнятай спрэчкі ў пакойчыку Лабановіча стала нейк незвычайна ціха, і ў гэтай цішыні зусім іначай пачаў выяўляцца сэнс рэчаў, і нават сцены, печ і дзверы, нямыя сведкі гарачай размовы, здавалася, выглядалі трохі па-іншаму.

Некаторы час Лабановіч прыслухоўваецца да гэтай цішыні, як бы хоча зразумець затоены сэнс яе. Але ён чуе толькі шум і звон у сваіх уласных вушах. Пачынае прыслухоўвацца да самога сябе, як бы першы раз сустрэўся з самім сабою, і глядзіць на сябе, як на нейкага старонняга чалавека. Ён заўважае, што ў яго ёсць сэрца, і чуе пульс яго. А будзе ж час, калі гэты пульс замрэ. Нейк холадна і непрыемна робіцца ад гэтае думкі. I думаць аб гэтым прыкра.

Настаўнік падыходзіць да акна. За акном, каля саменькае сцяны, дзе стаіць круглаверхі клён, цяпер халодны і аголены, густа-густа збіраецца мрок, нібы гэтая цёмная ноч паставіла тут свайго вартаўніка. Скрозь парадзелыя дрэвы папоўскага саду свеціцца акно ў кватэры пападзянак, свеціцца бледна-зеленаватаю плямкаю. Яшчэ глыбей у двары відаць і дзякоўскае акенечка, як воўчае вока. I здаецца, далёка ад жыцця, у заняпалым кутку яго, мігцяць гэтыя вокны. Няветла там і журботна.

Ён адыходзіць ад акна і паволі шнуруе ад сцяны да сцяны па пакойчыку. Кухня даўно супакоілася, і толькі цяпер кугакае дзіця. Гэта Ганнін сын Кірыла, што нарадзіўся ў кладоўцы, заяўляе там аб нейкіх сваіх правах. Варушыцца Ганна, ціхенька супакойвае дзіцянё і штось ласкава-ласкава гугніць свайму маленькаму сыну. Нездаволеная паводзінамі брата, абуджаецца і Юста. Яна сярдзіта нешта гаворыць, відаць, злуецца на Кірылу, што перашкаджае ёй спаць.

— Спі ты, згінь твая маты! — прыдушаным голасам, каб не трывожыць настаўніка, напускаецца яна на Юсту. I ў кухні зноў усё заспакойваецца.

Лабановіч успамінае, калі нарадзіўся ў Ганны сын, і дзівіцца, як яна засталася жывою. Тады ён прывёз ёй з Пінска паўпляшкі гарэлкі, каб было чым пачаставаць бабку. Айцец Мікалай, дачуўшыся аб гэтым, быў надзвычай задаволены паводзінамі настаўніка і ў сваю чаргу, каб не адстаць ад яго ў дабраце, прыслаў Ганне вялізны каравай на радзіны.

Адзін толькі дзяк Бацяноўскі трохі іначай тлумачыў сабе ўчынкі свайго суседа.

Было ўжо досыць позна. Лабановіч успамінае спрэчку з Мацеем Дулебаю. Настаўнік верыць, што пісар і сапраўды ліха яму не зробіць, бо ён, хоць і думае іначай, чалавек добры і без хітрыкаў. Яго толькі дзівіць, што патайная работа выходзіць наверх, аб ёй ужо ходзяць чуткі. Ну, што ж? Трэба гэта прыняць пад увагу і трымацца больш асцярожна.

I, ужо лежачы ў пасцелі, ён абмяркоўвае спосабы, як праводзіць далей работу, а для таго, каб адвесці сляды, можа б, не пашкодзіла і сапраўды, як кажа пісар, наладзіць з яго дапамогаю невялічкі хорык?

XXV

У студзені 1904 года пачалася вайна з Японіяй.

I сама гэтая Японія, і тыя прычыны, што спарадзілі вайну, былі не вельмі вядомы шырокім колам насельніцтва, асабліва вясковага. А толькі цяпер сялянская мова пабагацела на два словы: «Апонія і апонцы», але за гэтымі словамі хаваўся вельмі цьмяны змест, як быў цьмяным і самы сэнс вайны.

Праўда, і па цёмных закутках неасяжнай Расіі знаходзіліся храбрыя і надта ўспанялыя палітыкі-ваякі, для якіх усё тут было проста і ясна. Усю сваю мудрасць і празорлівасць яны выказвалі ў двух кароткіх пунктах: 1. Японцы — гэта макакі, або жаўтамордыя малпы. 2. Белы цар, цар-бацюшка, намне ім шыі так, як яны таго і не снілі, бо хто не адчуваў на сабе сілы царскага кулака? I пры гэтым адважны палітык-ваяка, седзячы ў цёплым пакоі і папіваючы гарбатку з каньячком, згортваў кулак і трос «япошкам».

Цар Мікалай зараз жа падпісаў маніфест, паведамляючы, што дзёрзкі вораг напаў ні з таго ні з сяго на нашу эскадру ў Порт-Артуры, напаў спотайку, як злодзей, не паведаміўшы, не абвясціўшы вайны, за што і трэба пакараць яго, заступіцца за гонар Андрэеўскага сцяга, а таму і абвяшчаецца японцам вайна. Цар не забыўся прыхапіць на свой бок і Госпада Бога, выказваючы надзею на сілу рускай зброі. Ён зварачаўся да вернага прастолу дваранства і вернападданых сялян, заклікаючы іх выканаць свае абавязкі і спадзеючыся ад іх усялякага геройства, якога ў нас ніколі не бракавала.

Следам за маніфестам пачаліся выбухі казённага патрыятызму, але ўражанне ад іх было вельмі нязначнае. Газеткі казённага кірунку, знаходзячыся на ўтрыманні казны, стараліся раздзьмуць патрыятызм і пасеяць нянавісць да японцаў, не шкадуючы фарбаў, каб паказаць усю іх азіяцкую некультурнасць і нікчэмства.

Герояў і геройства, якога чакаў цар, было не так многа. Сапраўдным героем аказаўся адзін толькі крэйсер «Вараг». Дзесь на моры каля Чэмульпо ён сутыкнуўся з японскімі караблямі праз некалькі гадзін пасля таго, як японцы напалі на нашу эскадру ў Порт-Артуры і моцна пакалечылі браняносцы «Цэсарэвіч», «Рэтвізан» і крэйсер «Палада». Біўся «Вараг» з пераважнымі сіламі японскай эскадры. Каб не здавацца ў рукі ворагу, «Вараг» падарвалі і падтрымалі славу рускага флоту. Геройства «Варага» скаланула Расію. Замільгацелі імёны генералаў і адміралаў. Хоць яны геройства яшчэ і не зрабілі, але маглі зрабіць, таму іх і разглядалі як герояў. Іх было многа: Аляксееў, намеснік цара на Далёкім Усходзе, Безабразаў (ён якраз і адпавядаў свайму прозвішчу), Старк, Вірэн, Стэсель, Фок, Засуліч, Зарубаеў, Самсонаў, Раненкампф, Грыпенберг, Каульбарс, Бірдэрлінг (ён нават і героем аказаўся: скінуўся з каня і выбіў сабе плячо), Мішчанка (ён быў моцны кандыдат у героі, але з гэтага нічога не выйшла). А замыкалі гэты доўгі ланцуг герояў такія сланы, як Курапаткін і Ліневіч.

Тэлеграмы з вайны на царскае імя нязменна пісалі, як нашы пасеклі то роту, то эскадрон японцаў і што дух нашага войска «превосходный», а калі часамі дзе войскі трохі і адступалі, то адступалі не іначай як на парадзе.

З гэтых тэлеграм выходзіла, што «япошкі» нідзе не прасунуцца, куды б яны ні паткнуліся, так іх там клалі і крышылі. У той час, калі ў японцаў былі цэлыя горы трупаў, нашы страты былі зусім нязначныя — адзін, другі афіцэр ды некалькі «ніжніх чыноў». Тым жа часам арэна вайны ўвесь час змянялася, пасоўвалася з Карэі і Ляадунскай паўвыспы ў Маньчжурыю, праходзячы такія этапы, як Ялу, дзе генерала Засуліча пабілі на горкае яблыка, Цюрынчэн, Порт-Артур, Ляаян і сотні другіх месцаў у палях Маньчжурыі, дзе капаліся магілы для пахавання царскага самаўладства.

Горача стала ў Пецярбурзе.

Замахалі папы кадзіламі, вымольваючы ў Бога перамогі над «макакамі». Пасыпаліся, як лісце ўвосень, абразы на тэатр вайны — відаць, на сілу зброі і на здольнасць стратэгаў надзея была малая. У справу прыйшлося прыплесці Серафіма Сараўскага, якога незадоўга да гэтага высунулі кандыдатам у святыя. Хоць душа Серафіма Сараўскага была цяпер на небе, але гэта не шкодзіла яму прысніцца каму трэба, каб пацешыць цара, дакляраваўшы яму перамогу над японскім мікада. Але, як вядома, святыя каля гармат не хадзілі, салдацкай лямкі не цягнулі, пораху не нюхалі, ваеннай тэхнікі не вывучалі, дык і карысці з іх было гэтулькі ж, як з дзірак у мосце. I горш усяго — Серафім Сараўскі прысніўся зусім недарэчы: якраз за некалькі тыдняў перад Мукдэнскім боем, дзе царская армія была разбіта, а месяцы праз тры прад Цусімаю была пахавана і Балтыйская эскадра пад камандаю віцэ-адмірала Ражэственскага.

Прайшло некалькі месяцаў. Наўперад глуха, потым галасней пайшлі хадзіць чуткі аб злачынствах, якія тварыліся рознымі сатрапамі на вайне, аб крадзежствах і на тэатры вайны і ў тыле, аб цяжкім матэрыяльным стане салдат, аб поўнай непадрыхтаванасці да вайны і аб усякіх іншых махінацыях. Пайшлі гуляць анекдоты і карыкатуры, якія больш трымаліся ў галаве, чым траплялі на старонкі друку. Была карыкатура і на цара Мікалая. Стаіць цар без нагавіц, у адной кашулі. Японцы розгамі сякуць Мікалая, а ён сам трымае кашулю. Збоку стаіць нямецкі кайзер Вільгельм.

— Міколка! — гаворыць ён Мікалаю.— Ды даў бы ты патрымаць сваю кашулю каму-небудзь з прыдворных. Нашто табе турбавацца самому?

— Ах, Віля! Ну, што ты гаворыш? Як магу даць дзяржаць кашулю другому? Я ж — самадзержац!

Надвячорак. Пачынае цямнець.

Лабановіч праводзіць апошнюю гадзіну ў школе. За работаю час праходзіць борзда. Не згледзіш, як прабяжыць тыдзень. Настаўніку нейк весела і радасна, нягледзячы на цэлы дзень, праведзены ў душным класе. Як-ніяк час хіліцца да вясны. Большая палавіна школьнага года засталася ззаду. I дзень пабольшаў значна. Можна скончыць заняткі ў школе, не запальваючы лямпы.

Каля акна, што выходзіць у бок чыгункі, настаўнік запыняецца: па дарозе імчыцца параконны вазок. У вазку сядзіць пісар Дулеба. Гэта ён з Пінска едзе, вязе пошту.

Настаўнік думае, што яму трэба схадзіць у воласць — павінны быць сякія-такія пісьмы і карэспандэнцыя, свая і школьная.

Вазок зварочвае з дарогі ў бок школы. Каля ганка Аўмень запыняе коні. Настаўнік пускае вучняў дадому, а сам выходзіць на ганак.

— Ну, я да цябе на адну хвіліну,— гаворыць пісар,— ведаеш, брат, што?

— Ну? — чакае настаўнік нейкай важнай навіны.

— Адзявайся лепей, ды паедзем да мяне.

Ад пісара трохі папахвае выпіўкаю.

— А што ты меўся сказаць мне?

— Важная, брат, навіна. Ведаеш? Вайна пачалася!

— Вайна? З Японіяй? Не можа быць!

— Не «не можа быць», а ўжо ідзе вайна... Ну, паедзем.

Лабановіч апранае паліто, і яны едуць у воласць.

— Вось прахвосты, сукіны сыны,— гаворыць абурліва Дулеба,— не спадзяюцца на сваю сілу, дык пусціліся на чыста азіяцкую подласць: не абвясціўшы вайны, напалі на нашы браняносцы. Ну, але ж ім далі чосу! I яшчэ дадуць. Так дадуць, што толькі мокранькае астанецца ад іх. Каго яны чапаюць? На каго падымаюць руку? На Расію, якая адна супраць усяго свету можа выступіць!

— Але ж, пане пісару, і яны ведаюць пра Расію і на нешта спадзяюцца, калі не пабаяліся першымі зачапіць нас,— заўважае фурман Аўмень.

— Калі Бог захоча пакараць каго, то першым чынам адбярэ ад яго розум,— строга кажа пісар.

Аўмень змаўкае і хавае нейкі, як бы вінаваты, смех пад вусамі. Не то ад таго, што пісар сказаў так трапна, ці так з якой прычыны.

Вестка аб вайне борзда абходзіць сялянскія хаты, а каля фурмана Аўменя і дзеда Піліпа на зборні збіраецца кучка палешукоў. Аўмень — асяродак увагі. Вочы ўсіх падняты на яго. Такая ўвага надае Аўменю важнасці і гонару. Ды калі сказаць праўду, ён вышэй тут стаіць за ўсіх, у яго ёсць знаёмыя чыноўнікі ў Пінску — на пошце і ў казначэйстве. Ад іх можна шмат чаго даведацца.

— Напалі на нашы караблі! — дзівіцца дзед Піліп, і вочы яго выкочваюцца, як у рака, наверх.

— I здорава пабілі! — важна сцвярджае Аўмень.

— Пабілі? — падхопліваюць слухачы.— Вось, згінь іх маты.

— I самыя лепшыя караблі. Там былі такія гарматы, што стралялі на дваццаць вёрст. Такія гарматы мае толькі адна Ангелька.

— I як яны пабілі, каб іх гром пабіў? — пытае дзед Піліп і стукае рукамі па сцёгнах.

Усе пазіраюць на Аўменя.

— Міны пусцілі,— кажа Аўмень.

— Го, каб яны кроўю пусцілі! — злуецца дзед Піліп.— Гэта ж каб такія гарматы паставіць у Гарадышчы, дык яны б і да Лунінца данеслі!

Дзядзьку Есыпу хочацца дазнацца прычын вайны. Аўмень ведае і гэтыя прычыны. Але ён пакуль што маўчыць, бо ўсё роўна апошняе і самае важнае слова будзе яго, а цяпер няхай сабе пагавораць яны.

— I вось, скажы ж ты, не паладзілі за невашта.

— Ды ўжо калі хто захоча пабіцца, то прычыну знойдзе.

Дзеда Піліпа прычыны вайны мала цікавяць. Яму вельмі абходзяць гарматы, што страляюць на дваццаць вёрст.

Сярод палешукоў падымаецца шум. Кожнаму хочацца як-небудзь адгукнуцца, выказаць сваё меркаванне аб прычынах вайны, але нікому не ўдаецца сказаць трапна, каб усіх задаволіць.

Аўмень слухае і хавае смех пад вусамі.

— Японцы вось чаго хочуць,— кажа ён,— яны запатрабавалі ад нашага цара не мяшацца ў справы Кітая. Мы і кітайцы,— кажуць яны,— свае людзі. А ў цябе і так зямлі свае многа. Рабі, кажуць, парадкі ў сваёй Расіі, а нашай Азіі не чапай.

— А гэта што ж, палюбоўніца іх, ці што? — пытае дзед Піліп.

— Якая табе палюбоўніца? Краіна іх так называецца,— тлумачыць Аўмень, і дзеда Піліпа падымаюць насмех.

— А чорт жа іх бацьку там ведае,— апраўдваецца дзед Піліп,— і за бабу часамі б’юцца людзі.

— А наш цар, значыцца, не схацеў і дулю ім паказаў,— чуецца голас.

Міхалка, якога дзядзька Есып прасіў, каб яго ўдарыў, увесь час маўчаў, потым пачухаў патыліцу і заўважыў:

— А ўсё ж нашаму брату прыйдзецца аддувацца сваімі бакамі.

I некалькі рук чухаюць патыліцу.

У кватэры пісара таксама ідзе гутарка аб вайне.

— От, згінь твая доля! — гаворыць старшыня, гаворыць так, як бы ўсе згрызоты і цяжар вайны леглі на яго плечы.— Вось не было яшчэ клопату!.. Гэта рунда, што там папсавалі трохі караблі. Але няхай ён вылезе на бераг!

— Яму і дадуць вылезці на бераг, сумысля дадуць, каб потым патапіць усіх к чортавай матары!.. Гэта, брат, ім не хаханькі!

Пісар сказаў гэта так энергічна і так грозна ссунуў бровы, што старшыня зусім заспакойваецца за лёс вайны і за нашу перамогу.

— I далёка ж, мусібыць, падла Апонія гэтая? — пытае старшыня.

— Далёка, брат, адгэтуль і не згледзіш,— жартуе пісар.

— Вось і нашага Раманчыка каб не пагналі на вайну,— успамінае Захар Лемеш аб нядаўнім сваім прыяцелю.

— Куды яго пагоняць! — адказвае зняважліва Дулеба.— Там сваіх войскаў хопіць, сібіракоў.

— Так,— адзываецца Лабановіч як бы на свае думкі,— даўно Расія не ваявала.

Гэтая вайна робіць на яго моцнае ўражанне і захапляе неспадзяванасцю падзей. Яму даводзілася многа чытаць ваеннай літаратуры, запісак, раманаў, пераважна з гісторыі рускіх войнаў. Захапляла апісанне баёў, як апісанне Барадзінскага бою ў рамане «Вайна і мір». З асабліваю цікавасцю накідаўся ён на тыя творы, што былі спецыяльна прысвечаны войнам. Пад уплывам тэндэнцыйнага і аднабаковага асвятлення іх, выпуклення гераічнага боку і наўмыснага закрывання вачэй на цёмныя бакі ў Лабановіча злажылася ўяўленне, у корані фальшывае, аб ваяцкіх здольнасцях царскай Расіі і аб яе непераможнасці ў вайне. Вось чаму і цяпер ён падзяляў моцную ўпэўненасць у тым, што Японія ў гэтай вайне будзе пабіта, як падзялялі гэтую ўпэўненасць і дзесяткі тысяч адураных фальшывым аднабокім выхаваннем людзей.

Лабановіч пільна сочыць за разгортваннем ваенных падзей на Далёкім Усходзе, знаёміцца больш падрабязна з Японіяй, з яе бытам і тэхнікаю, чытае газеты, не прапускае ні аднае заметкі аб вайне самага нікчэмнага ваеннага карэспандэнта.

Неўзабаве ў школу прыязджае інспектар народных школ для рэвізіі. Інспектарская рэвізія — гэта свайго роду страшны суд для вясковага настаўніка. Інспектар можа зрабіць з настаўнікам усё, што захоча: пазбавіць пасады і наогул нарабіць усялякіх згрызот і непрыемнасцей. Адносіны да настаўніка ў яго афіцыйныя, строга начальніцкія. Інспектар адчувае сваю сілу над настаўнікам, глядзіць на яго звысоку, рэдка дарыць усмешкай. Ні на адну хвіліну не дае забыць аб розніцы паміж ім і настаўнікам: ты — нішто, я — усё. Голасна гаварыць, ступаць на ўсю ступу пры інспектару не палагаецца: кожны рух, кожнае слова павінны выказваць павагу і трэпет перад інспектарам. Калі ён уваходзіць у школу, настаўнік павінен ісці на два крокі ззаду, а ў школе зусім касавацца. Калі вучань кепска адказвае на пытанне інспектара, ён кідае на настаўніка погляд, поўны грознага нездавалення.

Сяргей Пятровіч Булавін — новы інспектар, пануры, скупы на словы, асабліва з настаўнікамі. Лабановічавы вучні падрыхтаваны добра. Прычын для нездавалення няма. Экзаменуецца вучань трэцяе групы Іван Занька. Ён з указкаю стаіць каля карты.

— Пакажы мне Азію.

Занька абводзіць указкаю карту. Кавалачак Азіі на карце заходзіць у Амерыку. Занька не забывае і пра гэты кавалачак.

— Добра,— хваліць яго інспектар.

— Пакажы мне Японію.

Занька паказвае.

— А што ты ведаеш пра Японію? У якіх адносінах знаходзіцца яна да нас?

— Ваюем з ёю.

— Ну, а скажы, хто каго зваюе.

— Наш цар паб’е,— адказвае ўпэўнена Занька.

— А чаму ты думаеш, што мы яе паб’ём?

— У нашага цара войска болей.

— Так, мой мілы. Расія паб’е Японію. Па-першае, і войска ў нас болей, і войска наша лепшае, і справа наша справядлівая, і, па-другое,— мы павінны яе пабіць і паб’ём.

Іван Занька рэпутацыю школы падтрымаў, затое Алесік Грылюк псуе ўсю справу. Ён увесь час не зводзіць з інспектара вачэй. Увага яго запыняецца на носе інспектара. А нос у інспектара быў здаравенны. Нарэшце Алесік не можа стрымацца:

— А чаму ў цябе такі вялікі нос? — сярод магільнай цішыні чуецца яго наіўнае дзіцячае запытанне.

— Табе няма справы да майго носа.

Ну, што ж было ўзяць з малога Алесіка?

Наогул жа рэвізія сышла досыць добра.

XXVI

Аблажыўшыся газетамі, сядзіць Лабановіч у сваім пакойчыку. Чытае апошнія навіны з вайны. Навіны, відаць, яго не здавальняюць. Ён так паглыбляецца ў чытанне, што не чуе, як нехта стукае ў дзверы, і толькі тады адрывае вочы ад газеты, калі стук пачуўся ў акно насупраць.

«Каго там чэрці нясуць?» — думае ён.

Ніхто ў гэта акно яму ніколі не стукаў, і ён ад нечаканасці аж здрыгануўся. Выходзіць, адчыняе дзверы.

— Ну, і Андрэй Пятровіч! — чуе знаёмы пакрыўджаны голас.— Не хоча ўжо і пускаць у кватэру.

— Як не хачу? — радасна гаворыць ён.— З мілаю душою!

— Сур’ёзна?

— Больш чым сур’ёзна, Вольга Віктараўна, каб мне з гэтага месца не сысці!

— Ну, то добры вечар, калі так.

— Добры вечар! Ну, і малайчынка ж вы! Вось як слаўна зрабілі, што даведаліся да мяне! Прыйшлі ці прыехалі?

— Дзе там, у чорта, прыехала! Пехадралам пру.

— Ну, гэта ўсё роўна, ці ішлі, ці ехалі, абы сюды папалі.

Заходзяць у пакойчык.

— Газеты ўсё чытаеце?

— Чытаю, няхай яны спрахнуць.

— А што так? — пытае Вольга Віктараўна, і вочы яе вясёлаю насмешкаю іскрацца.

— Не ладзіцца ў нас.

— I гэта вас засмучае?

— Не толькі засмучае, а пачынае разбіраць злосць.

— На каго?

— А чорт яго ведае, на каго.

— Вам, як бачу я, хацелася б заспяваць:

Гром победы, раздавайся,

Веселися, храбрый Росс.

Дык не дачакаецеся, Андрэй Пятровіч. Калі ў каго і былі надзеі на перамогу ў пачатку вайны, дык цяпер яны развеяліся, як ранішні летні туман. Хіба ж не ясна вам, што гнілая царская Расія не здольна ваяваць? Вайна даўно прайграна. I пачата вайна гэтая дзеля таго, каб адцягнуць увагу закабаленага насельніцтва ў другі бок, каб знізіць хвалю рэвалюцыі, якая ўсё нарастае і блізіцца. Не перамогі трэба жадаць Расіі, а поўнага паражэння!

— Што ж выйграеце вы ад гэтага паражэння?

Лабановіч чуе праўду ў яе словах. Яму нялоўка за сваё захапленне вайною, за сваю памылку ў поглядзе на вынікі вайны, за сваю веру ў перамогу Расіі. Ён адчувае фальшывасць свайго становішча, але хоча паспрачацца з суседкаю.

— А я запытаю вас, што выйгралі б вы ад перамогі Расіі на вайне? — пытаннем на пытанне адказвае Вольга Віктараўна.

— Па-першае, задаволіцца мая нацыянальная гордасць: я буду думаць аб сабе як аб сыне таго народа, які перамог на вайне. Па-другое, паражэнне на вайне нанясе нам незлічоныя матэрыяльныя страты. Па-трэцяе, натуральнае імкненне Расіі, што выплывае з геаграфічнага становішча яе,— знайсці сабе вольны выхад на мора, будзе паралізавана, а гэта для нас нявыгадна. Ні Балтыйскае, ні Чорнае мора гэтага выхаду нам не даюць. Сібір занадта далёка, каб можна было належным спосабам карыстаць з яе багаццяў. I зусім іншая справа, калі выхад у нас будзе на Далёкім Усходзе. Усё роўна, ці будзе ў нас цар ці прэзідэнт, а вольны выхад у мора мы павінны мець, бо без гэтага нам цесна і на нашых неасяжных прасторах. Вось чаму я і не хачу, каб нас пабілі японцы, і вось чаму мне так балюча абходзяць нашы няўдачы на вайне.

— Мыслі, дастойныя самага заядлага патрыёта.

У голасе Вольгі Віктараўны чуваць насмешка. I раптам яна змяняе тон размовы.

— Ды вы проста смеяцеся, жартуеце, Андрэй Пятровіч, і мне падабаюцца жарты вашы!

— А калі я кажу гэта сур’ёзна?

Вольга Віктараўна падымае на яго бойкія вочы.

— Сур’ёзна казаць так вы не можаце.

— Чаму?

— Калі вы гэта казалі сур’ёзна, то тады вы — або фальшывы чалавек, або кепскі рэвалюцыянер.

— Лепш быць кепскім рэвалюцыянерам, чым фальшывым чалавекам, бо фальшываму чалавеку стаць шчырым шмат цяжэй, чым кепскаму рэвалюцыянеру зрабіцца добрым.

— Гэта праўда, з гэтым я згодна, і вы мне падабаецеся вашаю шчырасцю.

— Няўжо я вам падабаюся? Першы раз гэта чую ад дзяўчыны!

— Ах, які няшчасненькі! Ну і апошні раз чуеце гэта — не трэба прыдзірацца да слоў!

Лабановіч напускае на сябе трагічнасць, нізка звешвае галаву і журботна трасе ёю.

— Няўжо гэта праўда? Няўжо ніколі не пачую я ад дзяўчыны, што падабаюся ёй?.. Не пачую!..

— Не пачуеце,— сцвярджае Вольга Віктараўна.

У момант трагічнасць сходзіць з яго твару. Ён хутка ўскідае галаву.

— I напляваць!

Такі борзды і неспадзяваны пераход ад трагічнасці да бесклапотнасці развясельвае настаўніцу, і яна заліваецца вясёлым смехам.

— Лепшага ў вашым стане і не скажаш,— гаворыць яна, не перастаючы смяяцца.

Нейкая новая думка адбіваецца ў выразлівых вачах настаўніцы.

— А скажыце, Андрэй Пятровіч,— змяніўшы тон, пытае Вольга Віктараўна,— ці любілі вы каго хоць раз?

Пры гэтым запытанні Лабановіч мімаволі апускае вочы, але борзда спраўляецца з замяшаннем і ў сваю чаргу пытае:

— А як вам здаецца?

Вольга Віктараўна ўглядаецца ў Лабановіча.

— Мне здаецца, што любілі і цяпер любіце.

— Каго? — зноў пытае Лабановіч.

— Ну, гэта ўжо вам лепей ведаць.

Лабановіч пераводзіць вочы кудысь у неазначанае месца і маўчыць.

— А вы мне ўсё ж не адказалі на пытанне,— не адступаецца настаўніца.

— Калі хлопец пачынае расказваць дзяўчыне аб сваім каханні да другой дзяўчыны, гэта значыць, што ён пераносіць сваё каханне на тую, якой расказвае.

На твары Вольгі Віктараўны прабягае нейкая радасць.

— Праўда гэта?

— Думаю, што праўда.

— Ну, але гэта тады, калі расказчыка не цягнуць за язык?

Лабановіч памаўчаў.

— I гэта праўда.

Вольга Віктараўна апускае вочы ў сваю чаргу і задумваецца.

— А калі б расказвала дзяўчына хлопцу аб сваім каханні да другога, то і тады б была праўда?

— Праўда засталася б праўдаю.

— I такі вывад робіце вы з уласнае практыкі? — дапытваецца настаўніца з хітраватаю ўсмешкай.

— Не, гэта толькі тэорыя, і яна, думаю, пацвярджаецца практыкаю.

— А што паслужыла прычынаю стварыць такую тэорыю?

— Жыццё. Маладое людское жыццё.

Вольга Віктараўна заліваецца смехам.

— Ах вы, псіхолаг-сэрцавед! — у гэтых словах яе чуваць скептыцызм.

Тады Лабановіч хітравата кажа:

— У вас, Вольга Віктараўна, было такое здарэнне, калі адзін ваш знаёмы падзяліўся з вамі аб сваім каханні да другой, а вы пакахалі яго раней, чым ён расказаў вам гэта. I я не буду дапытвацца, было гэта ці не, бо ведаю, што было.

Вольга Віктараўна прыходзіць у замяшанне і злёгку чырванее. Лабановіч робіць выгляд, што не заўважае.

— Чорт ведае, што вы плецяце! Годзе аб гэтым! — кажа яна.— Не за тым прыйшла я да вас, каб гаварыць аб каханні.

Яна, здаецца, узлавалася на сваю слабасць, бо мае на мэце нешта болей важнае.

— Ведаеце, калега, што я хацела вам сказаць?

— Не, не ведаю.

— Дык вось. Увайшла я ў адну рэвалюцыйную арганізацыю, маю там знаёмства. I вам беспрыменна трэба звязацца з ёю.

Лабановіч маўчыць, штось думае. Ён і сам ведае, што рана ці позна, а стаць шчыльней да якой-небудзь рэвалюцыйнай арганізацыі яму прыйдзецца. Ён чуе, што трэба зрабіць нейкі новы крок у жыцці, крок важны і небяспечны. I цяпер якраз надыходзіць гэты момант.

— Разумеецца, звязацца з арганізацыяй трэба,— нарэшце гаворыць ён.

— Беспрыменна трэба,— падхватвае Вольга Віктараўна.— Усё, што ёсць здаровага, чэснага, павінна выступіць на барацьбу з самадзяржаўем і весці яе арганізавана, бо рэальная сіла толькі і можа быць тады, калі будзе моцная арганізацыя і калі работа павядзецца па строга азначанаму плану. Арганізацыя паможа вам і літаратураю, і грашыма, і жывою парадаю. Арганізацыя падтрымае вас, за яе спінаю вы будзеце чуць сябе цвярдзей і смялей. А цяпер якраз ідзе збіранне рэвалюцыйных сіл, гэтыя сілы растуць, набіраюць моцы, ідзе шырокая падрыхтоўка, і недалёка той час, калі выбухне рэвалюцыя. Захапляцца ў гэты час вайною, хныкаць над паражэннямі на вайне проста смяхотна. Чым болей гэтых паражэнняў, тым шырэй будзе расці нездаволенне, тым болей шансаў на рэвалюцыю, на яе перамогу.

— I вы верыце ў блізкую перамогу рэвалюцыі?

— Я ўпэўнена ў гэтым,— горача адказвае Вольга Віктараўна.

— Можа, вы больш у курсе справы, калі ў вас такая глыбокая вера ў рэвалюцыю і ў яе перамогу. Я ж, прызнацца, не падзяляю цалкам гэтае веры, бо для мяне няясны дзве сілы ў дзяржаве, ад якіх і будзе залежаць усё: сялянства і войска. Мяне глыбока ўзрушыў адзін факт і закінуў сумненне ў маю душу. Летам давялося мне ехаць па Палескай чыгунцы. На адным невялічкім раз’ездзе я спыніўся, і мне прыйшлося застацца там дзён на два. Праходзіў царскі поезд. На працягу ўсяе чыгункі стаяла ахова. Наперадзе стаяў ланцуг войска, потым за ім цягнуўся шнур паліцэйскай аховы і трэці рад — ахова сялянская. Нікога і блізка не падпускалі да чыгункі. Запынілі ўвесь рух. Царскіх паяздоў было два: у адным з іх ехаў цар, але ў якім, ніхто не павінен быў ведаць. Уявіце ж вы сабе, калі праходзіў царскі поезд, сяляне па дабравольнаму пачыну высыпалі з вёсак і станавіліся на калені за гэтымі трыма лініямі аховы. I заўважце — такія выпадкі мелі месца не адзін раз і былі ў розных губернях.

— Андрэй Пятровіч! Ці варта прыдаваць гэтаму значэнне? Пачнецца рэвалюцыя, і ўсё зменіцца раптоўна і стыхійна. I той, хто становіцца цяпер на калені перад царскім поездам, пойдзе з коллем на самога цара. У часе рэвалюцыі настрой зменіцца борзда. А войска, вы думаеце, цалкам стаіць на баку цара?

— Гэтага я не ведаю.

— У тым жа і штука, што вы многа чаго не ведаеце.

Панізіўшы голас, Вольга Віктараўна ціха дадае:

— Сярод войска вядзецца работа, і грунт для гэтае работы ёсць. Рэвалюцыя надыходзіць, і яна прыйдзе так гучна і неспадзявана, што зямля задрыжыць і небу горача стане.

Лабановіч слухае і дзівіцца, як многа рэвалюцыйнага запалу ў гэтай смуглай дзяўчыны з астрыжанымі валасамі і як гараць яе вочы. Яму нялоўка перад ёю, бо дзесь там, на дне душы яго, варушацца нейкі страх і хістанне, чаго няма, як відаць, у яе.

— Так,— гаворыць ён,— ну, што ж? У добры час!.. Дык вы, Вольга Віктараўна, дапамажыце мне, пазнаёмце мяне бліжэй з арганізацыяй, каб можна было папасці на сход, сякія-такія знаёмствы завесці.

— З вялікаю ахвотаю! Я так і ведала, што вы гэта зробіце,— гаворыць яна, і задаваленне адбіваецца на яе твары.

Позна вечарам Вольга Віктараўна ідзе ў сваю школу.

— Ну, я вас трохі правяду.

У той час, калі яны выбіраюцца ў дарогу, на выгане супраць вокан кватэры настаўніка ціха прапаўзае цень і туліцца ў цёмных закутках, застаючыся непрыметным для іх.

Далёка за пераездам, каля самага сяла, настаўнік спыняецца.

— Ну, Вольга Віктараўна, цяпер вы, можна сказаць, і дома. Бывайце здаровы.

— Андрэй Пятровіч! А вы начуйце ў мяне. Чаго вам ісці так позна?

— Не так ужо і позна. Покі вы нарыхтуецеся класціся спаць, я буду дома.

— А чаму вы не хочаце начаваць?

— Я люблю хадзіць поначы — гэта раз.

— I баіцеся плётак — гэта два.

— Ну, няхай будзе два,— згаджаецца Лабановіч.

— Ну, як знаеце... Яно, можа, і праўда, што не варта даваць страву для плётак. Толькі ж мне шкада, што вы будзеце з-за мяне трапацца яшчэ цэлую гадзіну.

— Э, Вольга Віктараўна! Усё роўна трапацца прыйдзецца. Дык лепш пачынаць патроху цяпер.

Яны развіталіся.

Толькі цяпер, калі Лабановіч апынуўся адзін на грэблі, ён адчуў усю глыбіню, глуш і затоеную ціш асенняй ночы. Нізка да зямлі туляцца чорныя кусты побач грэблі. Сцятыя гэтым густым змрокам, яны выглядаюць як нейкія дзіўныя купіны. А далей нічога не відаць. Зямля завешана чорным-чорным полагам. На небе ні зорачкі. Сівыя хмары навісаюць нізка-нізка і яшчэ больш павялічваюць гэтую цемнату. Відаць, збіраецца дождж.

На пераездзе Лабановіч запыняецца. Чуваць далёкае грукатанне поезда. Настаўніку робіцца весялей, і грукат здаецца яму блізкім і слаўным. Далёка-далёка выплываюць са змроку два агеньчыкі, як вочы добрага прыяцеля. Здаецца, яны стаяць на адным месцы, не рухаюцца, але жалезныя колы ўсё выразней спяваюць сваю аднастайную песню-тухканне.

Гэтыя два агеньчыкі і гэтае тухканне, што ажыўляюць начную пустэлю, мімаволі напрошваюцца на параўнанне з тым невядомым новым, прыход якога адчуваюць ужо чуткія вушы гэтых загнаных у цёмныя норы людзей.

XXVII

З крутой завіліны каля сяла Высокага, дзе Піна падаецца ў бок зарэчных балот, вельмі добра відаць паўднёвая часць Пінска. Велізарны белы манастыр, збудаваны езуітамі ў шаснаццатым веку, і манастырскі будынак, дзе даўней жылі манахі, а цяпер змяшчаецца духоўнае вучылішча, узнімаюцца над роўняддзю балот, становячы самы крайні паўднёвы рог Пінска.

Зацятаю грознасцю і панураю суровасцю вее ад гэтых старасвецкіх муроў, а манастыр мае выгляд непадкупнага вартаўніка аджытых рэлігійных традыцый старасветчыны. Як непарушная скала над морам, стаіць над балотамі гэты маўклівы волат, аглядаючы неасяжныя разлогі Пінскага Палесся на далёкія дзесяткі вёрст. Халодная строгасць стылю і гордая моц узняцця ўгару робяць дужа вялікае ўражанне і прыкоўваюць да сябе ўвагу, кідаючыся ўсім у вочы. У ясныя вясеннія або летнія раніцы ці вечары, калі паветра, напоенае вільгаццю, бывае асабліва чыстым і празрыстым, манастыр выступае яшчэ больш пуката і выразна ў сваіх магутных абрысах. Тады ён здаецца зусім блізкім, хоць да яго адгэтуль будзе вёрст пяць. Яго парталы паважна разгортваюцца на фоне ружова-яснага неба, і нельга не заглядзецца на яго.

Кожны раз, калі Лабановіч ідзе з воласці па-над Пінаю, яму кідаецца ў вочы гэты манастыр і нейкае дзіўнае ўражанне робіць на настаўніка, будзячы ў памяці падзеі гістарычнага мінулага, змаганне двух веравызнанняў, з якіх ніводнае не зрабіла людзей шчаслівымі. Многа прайшло часу, многа людскіх пакаленняў сышло з арэны жыцця, а гэтая махіна стаіць і стаіць і доўга яшчэ будзе стаяць, каб быць сведкам новага змагання за новы парадак жыцця, дзе на першым плане будуць рэальныя інтарэсы людзей.

Лабановіч не спускае з памяці апошнюю гутарку з Вольгаю Віктараўнаю. Яны ўмовіліся спаткацца вечарам у суботу каля гэтага манастыра на прыстані. Тут жа недалёка патайнае месца, дзе зрэдку адбываюцца патаемныя сходы. Вось такі сход і займае цяпер мыслі настаўніка.

Сказаць праўду, Лабановічу трохі страшна. Страшна гэтага новага павароту ў жыцці, бо ён немінуча павінен пайсці па дарозе, дзе так многа небяспекі, дзе на кожным кроку цябе можа чакаць ліхая прыгода. У яго ўяўленні рысуюцца арышты, астрогі, ссылка. З таго часу, як пачаў настаўнік весці сваю патайную работу, ён адчувае нейкі непакой і трывогу. Калі яму здаралася бачыць тут якога-небудзь паліцэйскага чына, мімаволі думалася, ці не па яго справе з’яўляецца гэты прадстаўнік улады. Нервы ўвесь час былі трохі ўзняты, і ён стаў падазроным і асцярожным, асабліва калі да яго пачалі даходзіць сякія-такія чуткі аб яго паводзінах. Але патрошку ён прывык да мыслі, што можа папасціся, што яго заарыштуюць, і перастаў гэтага баяцца. Наадварот, яму часамі арышт здаваўся прынадным, не пазбаўленым своеасаблівай прыемнасці. Чаму ж і не пацярпець за праўду? Чаму не спрабаваць лёсу «крамольніка»? Чаму не зазнаць астрожнага жыцця? Астрог таксама ёсць школа, дзе жыццё пазнаецца больш глыбока і востра. Апроч усяго гэтага, тут ёсць і пэўная рызыка, ёсць асалода змагання. Ты ведаеш, што за кожным тваім крокам сочаць, што, калі ўсё выкрыецца, цябе будуць лавіць, будуць судзіць, але ты таксама можаш не паддавацца, выкручвацца, весці сапраўднае змаганне за сваё права жыць на волі.

Займае думкі і спатканне з людзьмі, да гэтага часу яму невядомымі. Ён толькі чытаў аб іх, чуў здалёку і пераважна з вуснаў тых, хто іх ненавідзеў, лічыў самымі вялікімі злачынцамі на свеце. Ён адчувае глыбокую павагу да іх, нават некаторы страх. Хто такія яны, гэтыя людзі? Чым яны жывуць? Аб чым думаюць? У яго ўяўленні гэтыя людзі ўсе — героі, на якіх можна пазіраць толькі з вялікаю пашанаю.

У суботу надвячоркам, закончыўшы работу ў школе, ён збіраецца ў дарогу, прыхаваўшы ў патайнае месца ўсё, што магло б яго выкрыць у выпадку якога-небудзь непажаданага здарэння, замыкае кватэру на ключ і ідзе выганам на дарогу. Асенні змрок насоўваецца борзда, звужваючы паземы і націскаючы на занямелыя далі. У сялянскіх дварах снуюць людзі, пыняць свае гаспадарскія справы, канчаючы клопат кароткага дня.

Лабановіч мінае выганы, выходзіць у поле. Тут прастарней і як бы вальней трохі, прынамсі, нікога не відаць, бо Лабановічу не хацелася б цяпер спаткаць каго-небудзь знаёмага, уступаць у гутаркі, выдумляць прычыны свайго позняга вандроўніцтва ў Пінск, хоць іх можна лёгка прыдумаць не адзін дзесятак. Але на дарозе ціха і бязлюдна. Праходзіць і Альбрэхтова, дзе раскінуўся велізарны маёнтак пана Скірмунта, дзе працуюць яго сукнавальня, гісэрня, бровар і яшчэ нешта. Каля маёнтка на полі, як копы сена, параскідаліся досыць высокія капцы, дзе закапана бульба на гарэлку. Недалёка ад дарогі пачынаецца велізарная клуня, крытая чаротам. Клуня цягнецца ад дарогі да самае Піны — сажняў дзвесце, напэўна, яе даўжыня. За Альбрэхтовым, ужо каля самага горада, відаць Лешча, дзе ёсць цэркаўка і папоўская пасада. Ужо цёмна, але высачэзныя вязы і ліпы яшчэ вырысоўваюцца сваімі шырокімі вярхамі на шэрым небе.

Мінуўшы арыштны дом, прычым Лабановіч падарыў яго вельмі ўважлівым поглядам, ён ступіў на тэрыторыю Пінска і пайшоў па брукаванай Купецкай вуліцы. Тут было досыць пуста і глуха. Калі-нікалі затухкаюць па каменным мосціку ногі, скрыпнуць веснічкі, і зноў усё заспакойваецца, як бы скоўваецца гэтым цёмным змрокам. Прайшоўшы некалькі вуліц і завулкаў, Лабановіч накіроўваецца на прыстань, абмінаючы болей жывыя і шумлівыя вуліцы. Па дарозе папалася яму некалькі будак, пунктаў паліцэйскай варты, каля якіх звычайна стаялі або тупалі гарадавыя ў цыратовых плашчах.

«Што рабіў бы ты, брат, каб ведаў, куды я іду? — думаў Лабановіч, мінаючы сонных, марудлівых, прывычных да свае варты гарадавых.— Напэўна, заварушыўся б шпарчэй»,— ледзь прыметная ўсмешка прабягае па яго губах.

Не даходзячы да цэнтра горада, Лабановіч ідзе глухім завулкам у бок прыстані. Прыглядаецца да тых фігур, што абганяюць яго. Мяркуе, ці не шпік гэта часамі, бо яму здаецца, што гэтыя людзі-сабакі чуюць нюхам яго крамольныя замахі.

На прыстані ізноў адчуваецца вальней і прастарней. Прыстань шырокая, доўгая, роўная, прасторная, акуратна вылажана гладкімі каменнымі плітамі і заліта асфальтам, абсаджана двума радамі каштанаў. Таксама ў два рады пастаўлены тут лаўкі на роўнай адлегласці адна ад другой, каб было дзе пасядзець у добрае надвор’е людзям, калі прытомяцца, шпацыруючы. Прыстань моцна сціскае левы бераг глыбокай і спакойнай Піны. Яе халодныя сталёвыя струмені ціха ўсхліпваюць, б’ючыся аб гладкі каменны бераг, штось гутараць прыцішаным голасам з чаротамі на другім баку, злёгку пакалыхваюць параходы і параходзікі, дубы і чайкі, што густа збіліся на ўсім працягу прыстані.

Павольна пасоўваецца Лабановіч у бок манастыра. Пануры і страшны цяпер гэты манастыр, атулены змрокам і імглою асенняга вечара. Яго сярэдзіна сям-там выступае з цемрадзі белымі плямамі, дзе падае святло ад вокан і ліхтароў, а парталы і вежы расплываюцца ў змроку.

Вольга Віктараўна трохі спазнілася. З ёю быў незнаёмы высокі хлопец.

— Пазнаёмцеся,— кажа яна.

Лабановіч і незнаёмы хлопец моўчкі павіталіся.

— Вы даўно тут? — пытае калегу Вольга Віктараўна.

Лабановічу здалося, што яна стараецца гаварыць ціха. Мусібыць, гэта патрабуецца асцярогаю.

— Ды ўжо з паўгадзіны тупаю.

Ён хоча прыдаць вясёласць свайму голасу.

— А вы не замаркоціліся без мяне? — таксама весела гаворыць і Вольга Віктараўна.

— Ой, як замаркоціўся! Хацеў ужо кідацца ў Піну, але пабаяўся, што будзе холадна.

Яна ціха шэпча на вуха яму:

— Мяліце ўсякае глупства. Чым больш глупства, тым лепей. Пачалі вы надта добра.

Іх абганяе чыясь постаць. Можа, гэта быў так сабе чалавек, а можа, і шпік. Хвілінкі праз дзве зноў праслізнула фігура. Лабановічу здалося, нібы тая ж самая, што іх абганяла.

— Пойдзем, гаспада, падзакусім у рэстаран! — громка гаворыць незнаёмы хлопец.

Яны накіроўваюцца на людную вуліцу, дзе светла і шумна, і праходзяць адзін квартал. Незнаёмы хлопец крута верне ў завулак. Ідуць доўга, мінаюць вуліцы і завулкі і выходзяць да манастыра з другога боку. Незнаёмы хлопец запыняецца, прапускае наперад Вольгу Віктараўну і кажа:

— Заходзьце!

Лабановіч з настаўніцаю ўваходзяць у дворык, дзе лепіцца некалькі заняпалых старасвецкіх хатак, заходзяць збоку і спыняюцца на ганачку.

Вольга Віктараўна стукае.

— Хто? — пытае адтуль голас.

— Ад Барыса,— адказвае Вольга Віктараўна.

Дзверы адчыняюцца. Яны заходзяць у пакойчык, даволі прасторны, але абсталяваны бедна. Збітая, аблупленая канапка, голыя сцены, калі не лічыць гітары на адной з іх, некалькі крэслаў, невялічкі столік, на якім цьмяна гарэла просценькая лямпа,— вось і ўся абстаноўка.

Тут сядзелі тры асобы.

Лабановіч следам за Вольгаю Віктараўнаю па чарзе павітаўся з імі, прычым ніхто сваіх прозвішчаў не называў. Толькі Вольга Віктараўна называла незнаёмых па імёнах: таварыш Глеб, Саламон, Грыша. Усе яны — яшчэ маладыя дзецюкі, і вызначыць іх прафесію было трудна — напэўна, рабочыя.

Самы сталы быў Глеб, і аблічча выкрывала ў ім найбольш інтэлігентнага чалавека на гэтым сходзе. Ён насіў пенснэ. Меў невялічкую рыжаваценькую бародку, акуратна падстрыжаную, і трымаўся найбольш незалежна і спакойна. Па ўсім відаць было, што ён — найбольш аўтарытэтная тут асоба.

Лабановіч абегла акінуў поглядам пакойчык з яго ўбогаю абстаноўкаю і запыніў усю сваю ўвагу на гэтых маладых, зусім незнаёмых яму хлопцах.

Уяўленне аб рэчаіснасці і сама рэчаіснасць — розныя рэчы. Вобразы «крамольнікаў»-рэвалюцыянераў зусім не так рысаваліся Лабановічу. Перад ім былі звычайныя людзі без рамантыкі і дэманізму, на від хірлявыя і слабыя, адзетыя яшчэ бядней, чым ён сам. Яму здалося, што яго новыя знаёмыя чымся занепакоены... Няўжо яны баяцца? Было неяк нялоўка, цесна і як бы душна, а наогул непрыемна і залішне ўрачыста.

Грыша падыходзіць да Глеба, аб чымся гутараць. Саламон падсядае да Лабановіча.

— Вам, таварыш, першы раз прыходзіцца быць на такіх сходах?

— Першы раз,— адказвае настаўнік.

— А вы ўжо многа займаецеся настаўніцкаю практыкаю?

— Трэці год.

— Ну, а скажыце, як настроена сялянства?

— Розныя ў іх бываюць настроі. Даць такую агульную характарыстыку досыць трудна.

Праз колькі хвілін з другога ходу паказваецца высокі малады хлопец, той самы, што вёў іх сюды. Ён пашаптаўся з Глебам.

Лабановіч тым часам крыху асвойтаўся і з цікавасцю чакае, што будзе далей.

— Таварышы! — гаворыць Глеб.

Голас яго звонкі, вочы вясёлыя і смелыя. Ён папраўляе па прывычцы пенснэ і кажа далей:

— Нам, думаю, цікава будзе пачуць невялікую інфармацыю з месца ад нашага новага таварыша.

Гэтыя словы адрасаваліся да Лабановіча. Ён адчуў тое самае, што адчувае не зусім добра падрыхтаваны вучань, калі яго нечакана выкліча настаўнік.

Чатыры пары вачэй падымаюцца на Лабановіча. Ён прыходзіць у некаторае замяшанне, але яго выручае Вольга Віктараўна. Яе жаночы такт выводзіць суседа з досыць непрыемнага для яго стану.

— Я думаю,— гаворыць яна,— майму калегу цікава было б наўперад увайсці ў курс справы. Ці не лепей было б, каб таварыш Глеб сам зрабіў інфармацыю іншага парадку.

— Наш сённяшні час, на жаль, абмежаваны, і гэта зрабіць цяпер якраз не выпадае. Нам трэба прыняць інструкцыі на момант дня, ну, на бліжэйшыя дні,— адказвае Глеб. Потым ён, як бы эканомячы час, стаў гаварыць сам да Лабановіча:

— Нам вядома ваша работа, і я з прыемнасцю вітаю вас, таварыш, як нашага аднадумца, хоць афіцыйна вы ў нас не лічыцеся.

У далейшым Глеб крануў трохі тую рэвалюцыйную дзейнасць, якую трэба праводзіць цяпер, пахваліў Лабановіча і зрабіў высокую ацэнку яго работы. Гэта надало настаўніку смеласці, і ён папрасіў слова, каб выказаць свой погляд на праграму далейшай працы.

Прамова Лабановіча была наўперад крыху блытаная, словы неяк не слухалі яго, і язык варочаўся не так, як належыць. Але потым ён паправіўся і нават ажывіўся, калі выказваў свой погляд на пашырэнне прапаганды сярод сялян праз вясковых настаўнікаў.

— Як мне думаецца, да гэтага часу вельмі мала зварачаецца ўвагі на нашага брата з боку рэвалюцыйных арганізацый. А між тым вясковы настаўнік — адзіны чалавек сярод сялянства, што мог бы весці работу. А для гэтага трэба толькі разварушыць яго, згуртаваць у свае настаўніцкія арганізацыі параскіданых па трушчобах настаўнікаў. Тады можна падрыхтаваць у належнай ступені народ да рэвалюцыі.

Такі погляд знаходзіць тут спачуванне, што надта ўзнімае дух Лабановіча. I Вольга Віктараўна радуецца за яго, бо гэта ж яе кандыдат.

На развітанні яму даюць лісткі і брашуркі, адрасы кватэр і запрашаюць надалей трымаць сувязь.

Вольга Віктараўна застаецца начаваць у сваіх знаёмых, а Лабановіч, шчодра наладаваны нелегальнаю літаратураю, пляцецца па апусцелых вуліцах і завулках, баязліва прыглядаючыся і прыслухоўваючыся да гэтай зацятай цішыні, і калі мінае раён горада, дык адчувае вялікую палёгку і ўздыхае вальней.

XXVIII

Ясна відаць, што Іван Пракопавіч, казённы ляснічы, не ў гуморы. Не гадзіну, не дзень, нават і не тыдзень, а праз цэлыя месяцы хмурыцца яго крутая лабаціна, сярдзіта звісаюць доўгія вусы, а з быстрых вачэй іскры сыплюцца. Нават лаянка яго, звычайна прыяцельская, прыязная, вясёлая, цяпер звініць сапраўднаю злосцю, рассыпаецца круглымі, ядранымі словамі пад парасонамі высозных вязаў і ліп, што стаяць у парку.

Хоць ужо і холадна, але Лабановіч сумысля адчыняе фортку ў акне супраць парку казённага ляснічага, каб пачуць гэтую лаянку. Гэта нават і не лаянка, а дыскусія Івана Пракопавіча на сацыяльна-палітычныя тэмы. I тут няважна, ці пярэчыць яму хто, ці не,— важна толькі сама зачэпка для такой дыскусіі, бо ў ляснічага накіпела на сэрцы за гэтыя часы, і яму трэба выліць сваё абурлівае нездаваленне, накіраванае на няздольнасць вялікіх і малых чыноўнікаў, на гэтае нікчэмства, што пачынае дамагацца нейкіх сваіх правоў, выпаўзае, як гад з нары, на віднае месца. Ён не можа пагадзіцца з гэтым няшчасным фактам, што на Русі перавяліся «багатыры», або волаты, што няма каму ратаваць яе. Таксама няважна, як хто слухае яго, згаджаецца з ім ці не,— яму проста трэба чалавек, сведка яго абурэння. А калі гэты сведка, які-небудзь паляшук з Выганаў ці з Высокага, ці хто іншы, нават з інтэлігенцыі, часамі, не дачакаўшы канца, памаленьку схаваецца, проста збяжыць, дык ён яшчэ сакоча некаторы час. А калі заўважыць, што яго слухачы — вязы і ліпы, тады азірнецца быстра, як патрывожаны арол. Часамі ён на гэтым і канчае. Усё залежыць ад таго, у якой меры выліта абурэнне. Калі ж абурэнне надта вялікае, ён ідзе шукаць жывога сведку-слухача, каб скончыць дыскусію. Спружыніста зрываецца з месца, рашуча кіруецца да плятня ў бок школы. Там ёсць пералаз. Іван Пракопавіч задзірае полы чорнага яраслаўскага кажуха, закідае перш адну, потым другую нагу — гоп! — і ён на тэрыторыі школы.

На сярэдзіне школьнага агарода ён трохі затрымліваецца — куды накіравацца. Ізноў-такі далейшыя паводзіны яго залежаць ад ступені абурэння. Часамі ён мінае школу і ідзе далей, бо настаўнік заняты, хоць з ім пагаварыць найзручней. Па-першае, ён слухаць умее, уставіць слова, рэпліку падасць, ну, словам, дапамагае выказацца да дна; па-другое, ён такі чалавек, з якім прыемна пагаманіць аб вайне: абодва яны былі ў курсе ваенных спраў, абодва мелі на канец вайны аднакія погляды, хоць яны тут здорава падашукаліся; па-трэцяе, настаўнік такі чалавек, з якога можа толк быць, калі яго належным парадкам накіраваць у патрэбны пункт. I ляснічы шмат папацеў, даючы суседу належны кірунак; засылаў яму «Новое время», Розанава, Лютастанскага, а з прыгожага пісьменства — Мельнікава-Пячэрскага, якога ляснічы ставіў на самае першае месца сярод рускіх пісьменнікаў, бо раманы «На горах» і «В лесах», на яго думку, не мелі роўных сабе.

Абурэнне Івана Пракопавіча на гэты раз такое вялікае, што ён ідзе ў школу. Наўперад заходзіць у кухню.

— Здарова, Ганна! — як з пісталета выпальвае Іван Пракопавіч словы прывітання.

— Здаровенькі булы! — кланяецца Ганна.

— Ну, як жывуць байструкі твае?

Ганна штось адказвае, але ён не слухае. Карыстаецца выпадкам, каб сарваць хоць на кім сваю злосць:

— Ну, не сукін гэта сын? Гэта чалавек? Гэта бацька? Хоць бы капейку прыслаў на сына, прахвост! Ну, ён вырасце...— і паказвае пальцам на малога Кірылу.— Што ж з яго будзе? Куды прыткнецца? Красці пойдзе або возьме новую моду: у рэвалюцыю пойдзе! Цяпер жа вот такія смаркачы,— палец ляснічага накіроўваецца на Юсту,— пачынаюць бунтавацца, вучыцца не хочуць, супраць дырэктара выступаюць... Больш іх розгамі лупцуй! Не шкадуй дубцоў! Не дасі лазы, калі лаза па іх плача, сама ад іх плакаць будзеш!

Выпусціўшы такім парадкам частку пары свае злосці, ляснічы заходзіць у кватэру настаўніка. Пакуль не прыйдзе на пераменку настаўнік, Іван Пракопавіч, як тыгр у клетцы, ходзіць па пакойчыку, пазірае ўніз, залажыўшы рукі за спіну. Увесь час на яго твары адбіваюцца: то яхідны смех, то злосць, то іронія, то сарказм. Сяды-тады з губ зрываецца кароткае бурчанне. Але як толькі ён згледзіць настаўніка, усе гэтыя эмоцыі раптам прападаюць, твар прыходзіць на кароткі час у звычайны стан, на той толькі момант, каб павітацца з Лабановічам.

— Ну, што? — пытае Іван Пракопавіч, — школа ваша яшчэ не бастуе?

— А чаго ёй баставаць?

— А як жа? Пайшлі забастоўкі сярод дзяцей. У Пінску, унь, рэальнае вучылішча забаставала — давай ім свабоду! Прыгатавішкі мітынгаваць пайшлі. «Далоў,— кажуць,— дырэктара і настаўнікаў!» Ходзяць і папяросы кураць... Ну, што вы скажаце?

Пасля кароценькай паўзы, набраўшы духу і раптам змяніўшы выраз твару, Іван Пракопавіч панёсся, як спуджаны конь, крышачы і калечачы ўсё на сваёй дарозе.

— А нашы гэтыя пенцюхі, адміністрацыя, начальства гэтае, з пазвалення сказаць, і губы адвесіла!..— Ляснічы таксама адвешвае губу, каб паказаць, які выгляд мае перапалоханае начальства.

Лабановіч не можа захаваць сур’ёзнасці і закочваецца смехам.

— Чаго вы смяецеся?

— Ну, вельмі ж «карцінна» расказваеце, Іван Пракопавіч,— не перастаючы смяяцца, адказвае Лабановіч.

— Дык праўда ж гэта! Галовы пагублялі! Стаіць збоку: адна калоша поўная, а другая як завязаць. А гэты наш... паліцмайстар!.. Жаба разлезлая! Ліберал!.. Вы ведаеце? Пракламацый яму ў кішэню бахурчыкі напхалі! I гэта — павятовы начальнік паліцыі! Сорам! Гнаць такіх у тры шыі, каб паветра не псавалі! Над бочкамі начальнікам паставіць!.. Тфу!.. Дубовыя галовы!

Іван Пракопавіч ледзь са скуры не вылазіць. I ўсё ў ім гаворыць: язык, губы, нос, бровы і лоб, вочы і вушы, рукі і ногі, як бы ў нейкім дзікім шаленстве. Яго слухач не вытрымлівае і пачынае зноў смяяцца. Сярдзіта глядзіць на яго ляснічы.

— Ды тут і смешнага нічога няма,— кідае настаўніку.

— Ну, як жа не смешна, Іван Пракопавіч: такая шышка паліцмайстар і раптам — начальнік над бочкамі!

— Сволачы, скажу вам! Скуры прадажныя! У той час, калі дзяржаве патрэбны цвёрдыя людзі, іх тады няма, яны ссыхаюць, нікнуць, туляюцца, прыкідваюцца, што нічога няма і нічога яны не бачаць. Хіба можна дапусціць, каб нейкая няшчасная саплівасць асмелілася дамагацца нейкіх там свабод, гаварыць пра абмежаванне ўлады манарха?

— Нічога не зробіш, Іван Пракопавіч: стыхійна выліваецца абурэнне заціснутага...

— Ерунда! — грыміць ляснічы.— Якая стыхійнасць? Якое абурэнне? Хто заціснуты? У нас у Расіі большая свабода, чым у любой канстытуцыйнай ці рэспубліканскай дзяржаве. Вы акалпачаны прадажным жыдоўскім друкам. Хіба вы гэтага не ведаеце? Рускаму чалавеку цяпер няможна слова сказаць, яму заціскаюць рот, высмейваюць, рэтраградам называюць. Увесь друк у жыдоўскіх руках, ім трэба разбурыць праваслаўную царскую Русь, а рускіх людзей парабіць шабасгоямі.

Скіраваўшы гутарку ў гэты бок, Іван Пракопавіч разліваецца бясконцым патокам слоў. Пярэчыць яму — усё роўна, што ў сцяну гарохам страляць: ніякіх аргументаў ён знаць не знае і не слухае, наадварот, гэта толькі — падліванне масла ў агонь. Лабановіч цярпліва выслухоўвае ляснічага, хоць там дзеці дурэюць, як школы не развернуць.

Замкнуўшы круг сваіх аргументаў і выліўшы злосць на «жыдоў», у чыіх руках уся прэса, Іван Пракопавіч ізноў навальваецца на паліцмайстра. Ніяк яго забыць не можа.

— I гэтая аблезлая жаба, рапуха, гаворыць мне ўчора: «А вы там, Іван Пракопавіч, агітацыю ведзяце сярод сялян!» Гэта я вяду агітацыю? Ну, ці чулі вы?

— Ну, гэта ён толькі, напэўна, жартаваў, — заступаецца за паліцмайстра настаўнік.

— Ды хоць бы і жартаваў! Як ён асмельваецца сказаць мне гэта публічна? Думаў даць у зубы, ды скандалу не хацеў рабіць. А варта было б.

Ляснічы трохі супакойваецца. Відаць, яму стала цяпер лягчэй, бо ён сказаў усё, што наймацней карцела.

— Ну, выбачайце,— нарэшце гаворыць ён,— у вас там гэтыя шмокі шыі ломяць, а я вас затрымліваю.

Ляснічы падае руку і выходзіць, а настаўнік яшчэ доўга пасмейваецца, успамінаючы, што паліцмайстар абвінаваціў ляснічага ў агітацыі сярод сялян.

«Калі што, ляснічы закіне за мяне слова»,— кажа сам сабе.

I не адзін Іван Пракопавіч выбіты цяпер з каляіны: дыханне рэвалюцыі і яе грозны размах адчуваюцца ўсімі. Кожны ж новы дзень прыносіць весткі, што рэвалюцыя расце і ўшыр і ўглыб. I важней за ўсё — бунты ў войсках і сялянскі рух.

Дзяк Бацяноўскі ходзіць ды прыслухоўваецца, але сам гаворыць мала. Ён толькі трасе галавою ды ўздыхае:

— Охо-хо! Да чаго дажыліся!

Часамі, сустрэўшы каго-небудзь з заняпалых гаспадароў, ён усміхаецца і пытае:

— Можа, вам ужо і поп з дзяком не патрэбны?

Айцец Мікалай — чалавек дыпламатычны. Ён асцярожненька і ў заўтрашні дзень зазірае, а калі сустрэне чалавека, чыё спачуванне на баку рэвалюцыі, дык ціхенька пашэпчацца з ім.

— Хочуць адабраць зямлю ад духоўных! Няхай бяруць! Няхай мне назначаць пенсію. Нашто мне зямля? Адзін толькі клопат і згрызоты з ёю, а карысці няма. А мужыку зямля патрэбна. Дык нашто гэтая лішняя зачэпка для непрыязні? Вось вы глядзіце,— а. Мікалай паказвае рукі,— сам працую, мазалі панаціраў на гэтай зямлі... Няхай бяруць яе! Маюць рацыю.

Хітры чалавек а. Мікалай: дагаджае і Богу і мамоне.

Найбольшы водгук на падзеі рэвалюцыі можна пачуць у воласці. Захар Лемеш рэвалюцыі не спачувае. Ён абураны ёю. У галаве яго не месціцца, як гэта можна пайсці супраць начальства? I дзе гэта бачылі, каб людзі маглі жыць без начальства?

— Добра! Ну, вось, скажам, перасталі слухаць у воласці старшыню. Падатку не плацяць, нядоімак не нясуць і навабранцаў не даюць. Дык што ж бы тады было? Рунда!

Глянуць на справу больш глыбока старшыня ніяк не можа. Ён толькі чуе, што дабра ад рэвалюцыі яму не будзе. Вось пісар — той, падла, разбіраецца. I пагутарыць прыемна з ім, бо пісар у руку старшыні гаворыць.

— Ну, як ты глядзіш, пісар: паскідаюць нас, брат, з табою,— пачынае старшыня. Праўда, ён не верыць, што іх паскідаюць, але яму хочацца, каб пісар выказаў свой погляд на гэта.

Пісар насоўвае густыя бровы, вочы яго грозныя-грозныя, наскрозь, здаецца, праб’юць кожнага, хто асмеліўся б крануць яго і старшыню.

— Хто скіне нас? — пытае пісар.

— Ну хто ж? Забастоўшчыкі, дэмакраты!

— А халодная нашто? А нашто казакі? Прыслалі ж у Пінск сотню казакоў. Так, брат, усыплюць, што тыдзень сваім крэслам не сядуць. Няхай толькі заварушыцца хто!

Старшыня ад задавалення ўсміхаецца.

— Казакі — народ спрытны. Майстры залівання даць,— згаджаецца ён.

А пісар прыходзіць у абурэнне:

— Ды я сам вазьму нож і пайду рэзаць гэтых дэмакратаў. Рэзаць буду направа і налева! Дай толькі мне нож.

Пісар сашчэмлівае зубы і згортвае кулакі, а твар старшыні свеціцца ад радасці.

— Герой наш пісар, далібог герой.

Пазіцыя сельскага старасты Бабіча не такая выразная, бо ён наогул больш маўчыць і слухае. Але заставацца зусім у ценю ён лічыць нязручным, і калі прыходзіцца быць у кампаніі асоб афіцыйных, ён у некаторых момантах гутаркі трасе галавою, часамі з сур’ёзнасцю на твары, а часамі аздобіўшы яго смехам, у залежнасці ад абставін. Наогул жа Бабіч і па службоваму і па сацыяльнаму свайму стану ёсць як бы нейкая прамежная планета, што адчувае на сабе ўплыў суседніх планет.

На зборні гутаркі трохі іншыя.

Заядлымі палітыкамі з’яўляюцца дзед Піліп і фурман Аўмень. Ізноў жа такі і тут першая роля належыць Аўменю. Кожны раз, асабліва калі прыедзе з Пінска, ён уражае сваіх слухачоў якою-небудзь неспадзяванаю навіною.

— Ну, скора будзе канец трыбухачам!

Пад «трыбухачамі» Аўмень разумее ўсіх паноў і шышак. Паясняць гэта сваёй аўдыторыі не трэба — усе ведаюць, хто такія трыбухачы. Дзед Піліп утароплівае ў Аўменя свае пранізлівыя вочы. I вочы яго і нос, непамерна доўгі і чырвоны, пабіты на дзірачкі, як акораная чачоткавая бяроза, і ўся постаць дзеда Піліпа ператвараецца ў знак запытання.

— Ну? — дзівіцца ён.

— Канчаецца іх панаванне. Губернатары і тыя хвасты пападціскалі. Свабода, брат, пайшла! Каюк міністрам!

— I міністраў не будзе?

— Усё будзе скасавана!

— Каму ж тады падаткі плаціцьмем?

— I падаткаў не будзе. Самі будуць на сябе працаваць.

— А як жа начальства? — пытаюць Аўменя.

— Начальства застаецца без падначальных, ніхто яго слухаць не хоча цяпер.

— Няўжо ж такі начальства не будзе?

— Будзе, але другое. Тое начальства назначалася, а гэта выбірацца будзе.

— I земскага будуць выбіраць?

— Калі трэба будзе, то выберуць. Але іх не любяць нешта. Ці захоча хто і земскім быць?

— Чаму не захоча! — гаворыць дзед Піліп, — у начальства, пэўна, кожны папрэцца... Ха! — ускідвае ён рукамі, — вось, ядры тваю качку, якія часы находзяць!

Калі на гэты час разважанняў праходзіць пісар або старшыня, гутарка абрываецца, бо такіх размоў начальства не любіць.

XXIX

Прыходзіць у школу Аксён Каль. У руках у яго скрутак, абгорнуты газетаю. I выгляд у Аксёна радасны і светлы. Такі выгляд бывае ў таго, хто доўга чагось шукае, нягледзячы ні на якія перашкоды і на безнадзейнасць, здавалася б, гэтага шукання, і ўрэшце знаходзіць.

Аксён разгортвае скрутак і паказвае настаўніку план. На плане зняты сялянскія землі і сумежныя ўладанні пана Скірмунта.

— Гэта такая праўда і справядлівасць на свеце!..

Аксёнавы вочы запальваюцца агнём помсты.

— Вы бачыце, каму належаць затокі па плану і хто імі карыстаецца?

Злашчасныя затокі, з-за якіх Аксён Каль так многа судзіўся, хадзіў, дабіваўся законнага права на іх, у плане значыліся на сялянскіх землях.

— Прывесці яго сюды, тыцкнуць носам у план, а потым утапіць прахвоста ў гэтых затоках!

— Нічога, Аксён: будзе свята і на нашай вуліцы. Надыходзіць час расплаты за здзекі над народам. Дымам і агнём паляцяць у неба панскія палацы, і ўжо ляцець пачалі.

— Спаліць! Спаліць і зруйнаваць іх, а котлішчы пазаворваць.

З аднаго і з другога боку абурэнне было вялікае. Нарэшце Каль пераходзіць на практычны грунт, каб вырашыць пытанне, як і што рабіць далёй.

— А сяляне ведаюць пра гэты план? — пытае настаўнік.

— Заўтра будуць ведаць усе.

— Збірайце тады сход. Вырашым сходам. Выступаць трэба згодна і ўсім разам.

На трэці дзень сабраўся сход.

Ніколі не бачылі школьныя сцены такога мнагалюднага, бурлівага, неспакойнага сходу. Вякамі збіраная і тоеная крыўда, несправядлівасць і прыніжэнне цяпер усплываюць са дна сялянскай душы і злучаюць увесь натоўп у нешта адно злітнацэлае, многагаловае, мнагарукае, знітаванае адным жаданнем, адною воляю. Гэта той стан выяўлення людской псіхікі, калі людзі-адзінкі расплываюцца, каб зліцца ў чалавеку-натоўпе.

Сярод соцень светлых і цёмных галоў, валасатых і лысых, відаць і старастава галава. Бабіч, гэты ціхі, лагодны чалавек, які ўмее так добра слухаць, цяпер строгі і зацяты. Відаць, ён чымся заклапочаны і як бы неспакойны. Ці выпадала яму прыходзіць на гэты сход як асобе афіцыйнай?.. Нядобра займаць такое прамежнае месца! Старшыні тут няма. О, не! Старшыня сюды не пойдзе. I царкоўны стараста Крэшчык таксама не прыйшоў. Дый многа каго няма, але гэта ўсе людзі заможныя, што каля начальства любяць пабыць, а тут якраз супрацьначальніцкая чыннасць можа мець месца.