Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 10. Кніга 1

[Выступленне на вечары з нагоды 50-годдзя]

Я вельмі ўдзячны ўсім, хто сёння прыйшоў сюды, хто сказаў пра мяне шчырае слова, хто прынёс цёплае пачуццё да бел[арускага] слова і беларускай л[ітарату]ры.

З гэтай, можа, не надта для мяне вясёлай нагоды я хацеў бы сказаць, што талент, які ён ні ёсць, не вырастае на пустым месцы, што ён можа існаваць толькі за кошт сокаў роднай зямлі, роднай культуры, узрошчанай потам, лёсам, крывёю яе лепшых працаўнікоў у стагоддзях. Толькі сумленне, праца, пакуты даюць найбольшае капіталаўкладанне ў культуру, толькі яны вызначаюць яе кошт у скарбонцы вялікай культуры свету, вартасці якой прама прапарцыянальны ўкладзеным у яе талентам і сумленню. Таму ўсё тут сказанае ў мой адрас я ўспрымаю як аванс на няздзейсненае, якое я мушу цяпер здзейсніць у адведзены мне час жыцця.

Я вельмі ўдзячны ўсім, хто чытаў мае творы, у нейкай меры падзяляў мае думкі, разумеў мае, можа, і не заўжды, як належыць, выражаныя, але заўжды шчырыя турботы.

Я ўдзячны тым, хто некалі дапамог мне на пачатку майго літ[аратурнага] шляху, і чыю дапамогу я буду памятаць да скону сваіх дзён. Я маю на ўвазе найперш тых, каго ўжо няма — Г. Шчарбатава, М. Васілька, А. Т[вардоўскага] і тых, хто, на маю радасць, жыве і творыць: П. Панчанку, А. Кулакоўскага, Р. Сабаленку, А. Адамовіча, А. Асіпенку.

Я ўдзячны роднаму майму часопісу «М[аладосць]», з якім звязана амаль што ўсё мной напісанае.

Дзякуй маім крытыкам, злым і добрым, кожны з якіх зрабіў сваю справу і так ці інакш паспрыяў майму літ[аратурнаму] лёсу.

Дзякуй кіраўніцтву СПБ, дзе я ніколі не адчуваў сябе пасынкам, а нават у трудныя часы сустракаў разуменне і спагаду. Дзякуй кіраўніцтву Рэспублікі, якое з клопатам і разуменнем адносілася да таго, што выходзіла на друкаваных старонках за маім подпісам і, калі ў тым была неабходнасць, папраўляла і накіроўвала маю творчасць.

Дзякуй маім чытачам, без падтрымкі і спачування якіх не мела б ніякага сэнсу ўся нашая творчасць.

Дзякуй вам, дарагія сябры!

Жыццём абавязаны

Якім бы дасканалым ні было наша пісьменніцкае ўяўленне і яго здольнасць дамысліваць, у аснове рэалістычнай творчасці заўжды будуць вопыт, жыццё, выдатныя падзеі эпохі, сведкамі, а яшчэ лепш — удзельнікамі якіх мы былі. У гэтым сэнсе наша Вялікая Айчынная вайна стала не толькі найвялікшым выпрабаваннем у жыцці народа, але і рознабаковай школай народнай мужнасці, акадэміяй жыцця для тысяч маладых людзей, нашых сучаснікаў. Франтавы вопыт многіх з нас, стаўшы першым жыццёвым вопытам наогул, даў пасля выдатны матэрыял для нашай ваеннай літаратуры.

Аднак вядома, што час робіць сваю адвечную справу, і з кожным дзесяцігоддзем усё далей у незваротнае мінулае адсоўваюцца падзеі тых агняных гадоў, туман небыцця ўсё шчыльней засцілае справы і твары людзей, вырваных з таго жыцця вайной. Апроч нас і нашай недасканалай памяці, што яшчэ можа ўтрымаць іх у нашай свядомасці, зберагчы для гісторыі?

Вядома, шмат што можа зрабіць мастацтва.

Аднак мастацтва і літаратура пра вайну, маючы пэўную схільнасць да эпічнага і ўзвышанага, нярэдка мінаюць прыватнае і звычайнае, якімі б характэрнымі яны ні былі. У лепшым выпадку індывідуальнае, згубіўшы сваю канкрэтнасць, служыць хіба што нагодай, зыходным матэрыялам для мастацкіх абагульненняў.

Але як жа тады быць з радавым удзельнікам вайны, які меў свой канкрэтны характар, сваё няхай мала каму вядомае, але рэальнае імя, не праславіўся гучнымі подзвігамі, але ўсё ж крывёю або жыццём зрабіў свой уклад у справу перамогі? Вядома ж, усіх і кожнага не ўвекавечыць нават самай стараннай і працавітай літаратуры ўжо хоць бы па той прычыне, што іх — безліч. Тры беларускія пісьменнікі і сябры — А. Адамовіч, Я. Брыль і У. Калеснік — стварылі цудоўную кнігу, сабраную са сведчанняў сотняў людзей, цудам уцалелых пры масавых фашысцкіх акцыях. Кніга гэта ўнікальная як па сваім змесце, так і па маштабах ахопу. Але і яна далёка не вычэрпвае дадзенай тэмы, таму што як ні стараліся гітлераўскія эйнзацкаманды, сведкаў іх злачынстваў засталося нямала.

Я пра многае ўжо напісаў з таго, што бачыў і перажыў на вайне, але павінен прызнаць, што ўсё напісанае — толькі малая частка майго сціплага франтавога вопыту. Куды больш з яго не знайшло сабе месца ў маёй франтавой прозе, і невядома, ці знойдзе.

Канешне, хацелася б напісаць пра ўсё, каб хоць часткова адплаціць наш неаплатны доўг перад тымі, каго замест нас вырвала з жыцця вайна. Праўда, мабыць, няма неабходнасці ў кожным асобным выпадку брацца за тоўстую кнігу, можа, больш адпаведным іх памяці будзе простае і сціплае апавяданне аб іх салдацкім жыцці.

Так, больш за трыццаць гадоў у маёй памяці жыве вобраз лейтэнанта Пятра Міргарада.

Ён не быў маім сябрам, хутчэй наадварот: я недалюбліваў яго за лішнюю, як мне здавалася тады, гарачнасць, не заўсёды абгрунтаваную прыдзірлівасць старшага начальніка да свайго падначаленага. Канешне, ён валодаў такім правам, бо з’яўляўся камандзірам роты, у якой я служыў узводным. Я не ведаю, дзе ён цяпер, перажыў ці не гэтую вайну або, можа, даўно ўжо склаў сваю неспакойную галаву, але ён выразна бачыцца мне жывым — у сваім апаленым, караткаватым шынялку, шапцы, з аўтаматам на плячы, якім я ўпершыню ўбачыў яго ў тую заінелую снежаньскую раніцу, калі ён падвёў мяне да кароценькага строю майго стралковага ўзвода. Ён прадставіў узвод мне, а мяне прадставіў байцам — хмурым, недаспаным, азяблым, якія чакалі тады спазнелы сняданак. Я хацеў аб чымсьці запытаць байцоў, але ён нецярпліва кінуў: «Ладна, пасля пазнаёмішся. Камандуй! Праз дваццаць хвілін атака!»

Праз дваццаць хвілін была атака, шалёна лупцавалі варожыя кулямёты, а мінныя разрывы чорнымі плямамі за дзесяць хвілін спярэсцілі ўсё поле. Хутка мы заляглі, здавалася, не ў стане болей падняцца. Каб вызначыць шчыльнасць агню, камандзір роты на некалькі секунд ускінуў над сабой малую лапатку, і ў метале яе адразу ж з’явіліся дзве рваныя дзіркі ад куль. I ўсё ж мы ўсталі, паднялі байцоў і атакавалі вёску, на ўскрайку якой у брацкай магіле засталася трэць нашай роты.

Часам нам даставалася і болей.

Дзесьці на правабярэжнай Украіне, непадалёк ад Дняпра, згубілася вёска Севярынаўка, у стэпе пад якой нам суджана было перажыць найгоршае і расстацца.

Відаць, правароніла наша ахова, што ўвогуле было зразумела: у стэпе змяркалася, з аднаго боку дарогі ляжала непрыбранае кукурузнае поле, з другога месцамі цямнелі рэдкія сцірты саломы. Танкі наваліліся на нас нечакана, усе разам адкрыўшы агонь па батальённай калоне, у якой не было нават супрацьтанкавых ружжаў. У марознай прасторы загуло, загрукатала, крыжуючыся і разлятаючыся ў бакі, забліскалі сотні аўтаматных трас, пад якімі ўрассыпную беглі байцы. Танкі, завёўшы маторы, пачалі нас праследаваць, расстрэльваючы на хаду з усяе танкавай зброі. Не шмат каму ўдалося дабегчы да рэдкіх сціртаў, большасць назаўжды палегла на аснежаным полі, але і тых, што апынуліся за сціртамі, хутка дагналі танкі.

Непадалёку ад сціртаў я быў паранены і, імкнучыся адолець апошнія метры да сховішча, ліхаманкава поўз па снезе, цягнучы параненую нагу. Заставалася прапаўзці, можа, сто метраў, як мяне пачаў даганяць танк. Гэта быў не «тыгр» і не «фердынанд» — звычайны, добра знаёмы франтавікам сярэдні «Т-111», але і такога для мяне было дастаткова. Яшчэ здалёку кулямётчык запусціў па мне даўжэзнай чаргой, кулі з рассейваннем прабеглі па снезе, прадзіравіўшы мой шынелак і перабіўшы раменьчык палявой сумкі. Іншыя танкі расстрэльвалі тых, хто яшчэ бег да сціртаў, а гэты, здаецца, надумаўся раздушыць мяне гусеніцай і, трошкі прытармазіўшы, выразна павярнуў у мой бок. Уцячы ад яго я не мог, схавацца не было куды, скорчыўшыся на снезе, я з жахам глядзеў, як ён, скрыгочучы гусеніцамі і гайдануўшыся на павароце, рэзка рвануў да мяне. У маёй свядомасці мільганула адзіная думка: «Канец!», інстынктыўна я падабраў ногі, і тут грымотны выбух скалануў танк. Прыкметна губляючы хуткасць, той прагрукацеў побач, ледзьве не раструшчыўшы мае ногі, толькі ўціснуў у снег полы майго шыняля і нерашуча спыніўся. I тады я ўбачыў ротнага, знаёмая постаць якога мільганула за танкам. Ён нешта крычаў мне і схапіўся за аўтамат — з усіх люкаў машыны ўжо выскаквалі танкісты. I тады я сцяміў, што гэта работа ротнага, які ў апошняе імгненне паспеў кінуць кумулятыўную супрацьтанкавую гранату і падарваць танк.

Потым была доўгая ноч у марозным стэпе, хтосьці мне дапамагаў, мы дабраліся да дарогі, набрылі на фурманку. Міргарада я болей не бачыў.

Нішто так не цанілася на фронце, як таварыская ўзаемавыручка, пачуццё абавязку перад таварышамі, што трапілі ў бяду. Мноства разоў танкісты выручалі пяхоту, пехацінцы — артылерыю, наземныя войскі з паветра апекавала авіяцыя. Прыклады ўзаемавыручкі і высокай адказнасці за сваіх асабліва памятаюцца праз гады.

Неяк пад Луцкам у наш батальён прыбылі два малодшыя сяржанты — Свінцоў і Пронін. Яны былі залічаны ў мой узвод ПТА, які складаўся тады з дзвюх старога ўзору «саракапятак»: Свінцоў — камандзірам гарматы, а Пронін — наводчыкам.

У цяжкіх баях пад Секешфехерварам у Венгрыі здарылася так, што батальён, які вырваўся наперад, аказаўся без артылерыйскай падтрымкі, без танкаў. З супрацьтанкавых сродкаў засталася адна мая «саракапятка». I вось раніцай батальён, які разгарнуўся для наступлення, атакавалі нямецкія танкі.

Іх было нямнога, усяго якіх-небудзь сем штук, і яны не спяшаліся. Батальённы ланцуг залёг на адкрытым, падмерзлым полі, і танкі, паволі пасоўваючыся, пачалі метадычна выбіваць яго, пасылаючы ў кожнага байца па снараду — боепрыпасаў у іх хапала.

Мы таропка развярнулі «саракапятку» на нешырокай прасёлачнай дарозе, што абрасла рэдкім кустоўем, і скрозь яго адкрылі агонь. Але танкі ў адносінах да нас знаходзіліся наўкось у полі, так званы «вугал сустрэчы» снарада з бранёй аказаўся вельмі малы, і ўсе нашы бранябойныя снарады, ярка бліскаючы трасёрамі, разляталіся ад танкаў у бакі. Як заўсёды, у гарачцы бою нам здавалася, што вінаваты наводчык, што ён кепска наводзіць, «мажа»; мы злосна крычалі на яго, і ён, не менш злосна мацюгаючыся, пасылаў снарад за снарадам, і ўсё марна. Пасля дзясятка стрэлаў я кінуўся з канавы да гарматы, як раптам пад самым яе ствалом грымнуў разрыў, і гармата, скокнуўшы ўгору, завалілася набок. Падняўшыся, я адчуў, што паранены: з рукава па пальцах густа палілася кроў. Праз якую хвіліну з шасці чалавек разліку здолелі падняцца толькі двое, у тым ліку і паранены ў плячо Пронін. Мы падхапілі нашу ручную зброю і пад кулямётным агнём пачалі адыходзіць у тыл.

Тым часам, скончыўшы з гарматай і асмялеўшы, танкі падышлі яшчэ бліжэй да батальённага ланцуга, рэшткі якога нават не імкнуліся бегчы, бо бегчы не было куды: ззаду прасціралася адкрытае поле. Але цяпер у адносінах да агнявой пазіцыі гарматы яны аказаліся бокам, бяспечна падставіўшы свае слабыя для снарада барты. Пронін, які ўвесь час мацюгаўся і плакаў, бадай, болей ад роспачы, чым ад ранення, нічога не сказаўшы, раптам выскачыў з-за кустоўя, дзе мы перавязалі адзін аднаго, і пабег да гарматы.

«Саракапятка» добра была пакарэжана, прыцэл разбіты, але ствол і замок былі, мабыць, спраўныя, і Пронін адкрыў агонь. Лежачы ў канаве, мы чулі злыя ягоныя выкрыкі каля гарматы і бачылі, як зноў замільгалі бранябойныя трасы — у барты, пад вежу, па маторах фашысцкіх танкаў. Хутка адзін з іх задыміў, другі стаў разварочвацца, сцелючы па зямлі перабітую гусеніцу. Але вось некалькі танкавых вежаў паспешна развярнуліся ў бок дарогі, і тры амаль адначасных стрэлы з іхніх гармат назаўжды скончылі з нашай «саракапяткай».

Чаму Пронін рашыўся на гэта самаахвяраванне? Пачуццё адказнасці і свайго воінскага абавязку, думаю, кіравала ім.

У сваёй прозе я так і не знайшоў месца ні для Міргарада, ні для Проніна, аб чым не перастаю шкадаваць і цяпер, але і нічога не магу зрабіць. Відаць, усё ж мастацкая проза больш выбарачная па сваёй прыродзе, чым які іншы від мастацкай творчасці. Таму хай гэтыя скупыя радкі будуць маёй сціплай данінай памяці тым, аб кім я заўсёды думаю і каму абавязаны самым дарагім — жыццём.

[ІНтэрв’ю газеце «Літаратура і мастацтва»]

— Ад усяго сэрца віншуем з прысуджэннем Дзяржаўнай прэміі СССР. Мы шчыра рады за вас.

— Дзякуй. Для мяне гэта вялікі гонар — атрымаць Дзяржаўную прэмію СССР разам з такімі сусветна вядомымі майстрамі літаратуры, як Кайсын Куліеў і Леанід Мартынаў. Удзячны за прысуджэнне прэміі Камуністычнай партыі і Савецкаму ўраду. Я разглядаю гэту ўзнагароду як усесаюзнае прызнанне дасягненняў усёй беларускай літаратуры.

— Прэміяй адзначаны вашы аповесці «Абеліск» і «Дажыць да світання» — творы пра вайну, пра подзвіг чалавека на вайне. Напярэдадні трыццатай гадавіны з Дня Перамогі гэта набывае асаблівае гучанне.

— Так. Значэнне прэміі яшчэ і ў тым, што ў даным выпадку яна прысуджана за творы на тэму вайны. Склалася так, што амаль уся мая літаратурная творчасць так ці інакш прысвечана ваеннай тэматыцы. Хаця вайна, як вядома, працягвалася чатыры гады, яна склала цэлую эпоху ў жыцці савецкага народа. Асабліва гэта датычыла гістарычнага лёсу беларускага народа, які спазнаў поўную цану барацьбы, страт і нашай вялікай Перамогі. I дагэтуль у беларускіх гарадах і вёсках поўна напамінкаў вайны, хаця даўно ўжо няма разбурэнняў і руін. Гарады і вёскі адноўлены і расквітнелі, але сляды вайны засталіся ў душах людзей. Яшчэ і дагэтуль маці памятаюць сваіх сыноў, яшчэ і цяпер выраслыя дзеці пакутуюць ад невядомасці пра сваіх загінуўшых бацькоў, яшчэ і цяпер даволі інвалідаў, пакалечаных той, мінулай вайной.

Літаратура наша шмат зрабіла ў адлюстраванні гістарычнага подзвігу народа — ва ўсіх жанрах створаны шэраг выдатных твораў пра вайну, але ці значыць гэта, што пра адно з найвялікшых гістарычных выпрабаванняў сказана ўсё? Я думаю, што тэма гэтая бязмежная. І не толькі мы, сведкі і ўдзельнікі гэтага выпрабавання, павінны напісаць яшчэ шмат, але аб ёй, аб вайне, будуць пісаць яшчэ многія пісьменнікі з тых пакаленняў, якія прыйдуць пасля нас.

— Пытанне вам як удзельніку вайны і пісьменніку. У якой ступені перажытае вамі дапаўняецца творчым домыслам?

— Суадносіны ўласнага вопыту з чыста літаратурным домыслам — праблема вельмі складаная для пісьменніка. Відаць, у працэсе творчасці адно ўдаемадзейнічае з другім. Хаця — у розных пісьменнікаў, можа, у рознай меры. Адны аддаюць перавагу свайму вопыту, факту, другія — наадварот. Людзі з добра развітым уяўленнем, чыста мастакоўскай фантазіяй болей любяць кіравацца сваім мастацкім чуццём. У мяне было па-рознаму. Некаторыя творы ўзніклі цалкам на базе факту і вопыту, іншыя — былі сканструяваны, калі можна так сказаць, з дапамогай уяўлення і ведання падзей. Гэта, напрыклад, адносіцца амаль да ўсіх партызанскіх аповесцей — бо асабістага вопыту ўдзелу ў партызанскай вайне ў мяне няма.

— Як спрыяла работа ў газеце вашаму станаўленню ў літаратуры?

— Работа ў газеце «Гродненская правда» паслужыла пэўнай школай. Журналісцкае асяроддзе папярэднічала літаратурнаму. Хаця газета спецыяльна не займалася літаратурай, але час ад часу друкавала вершы, літаратурныя старонкі. Так выпрацоўваліся першыя навыкі журналістыкі і пісьменніцтва. I яшчэ. Работа над словам. Безумоўна, слоўнік газетчыка не надта багаты: што там гаварыць пра метафары, народныя выразы… Але ў той жа час газетная школа, як ніякая, вучыць эканомнасці, папярэджвае ад усялякай моўнай празмернасці, вучыць абсалютнай стылістычнай строгасці. Безумоўна, для пісьменніка патрэбна развіццё тых навыкаў, якія дае газета, патрэбна ўдасканаленне іх, потым газетныя навыкі саслужаць харошую службу.

— Мы ведаем, што вы зараз заняты ў кіно. Як там справы?

— На студыі «Беларусьфільм» і на студыі «Ленфільм» здымаюцца фільмы «Воўчая зграя» і «Дажыць да світання».

Як вядома чытачам, адна аповесць — пра партызанскую вайну ў Беларусі, дзеянне другой — адбываецца ў першы год вайны пад Масквой. Натурныя здымкі «Воўчай зграі» праходзілі на станцыі Лынтупы і ў Смалявічах. Здымае фільм рэжысёр Б. Сцяпанаў, добра мне знаёмы. «Дажыць да світання» здымае рэжысёр Віктар Сакалоў.

— Над чым вы працуеце цяпер?

— Пішу новую аповесць пра вайну. Назвы яшчэ няма. Увесь час заняты здымкамі. Апрача таго, МХАТ працуе над п’есай «Апошні шанц». I ад мяне патрабуецца шмат намаганняў — я ўжо не проста аўтар, а аўтар пераробак і ўдасканаленняў.

[Интервью газете «Труд»]

— Литературные критики, особенно в последнее время, много писали о вашем творчестве, называли главные проблемы, которые вы ставите в своих произведениях. А как вы сами сформулировали бы эти проблемы?

— Видите ли, мне трудно сжато, коротко назвать проблемы, которые я ставил и уже сформулировал в своих произведениях. Ну, пожалуй, так: это попытка исследования нравственности нашего советского человека в условиях большой кровопролитной, длительной борьбы против немецкого фашизма. Сюда входят, очевидно, все стороны нашей нравственности, нашей духовности: идейность советского человека, его верность Родине, товарищество, взаимная выручка. На войне нравственный фактор был очень важен, правда, как и всегда в жизни. Но на войне он был особенно важен, потому как в конечном счете исход войны и наша победа определялись нашей высокой нравственностью, нашей высокой идейностью и убежденностью.

— Вы почти ответили на мой второй вопрос. И все же: почему эти глубинные, нравственные проблемы вы решаете именно на материале войны?

— Конечно, их можно решать в искусстве на различном жизненном материале. Но меня интересует именно период войны в нашей истории как время, которое наиболее мне близко, знакомо по личному опыту. И, кроме того, в периоде войны, очевидно, заложены очень большие возможности для таких исследований, возможности большие, мне так думается, чем в обыкновенной мирной жизни.

— Все ваши произведения по жанру — повести. Чем это объясняется?

— Я начинал с рассказов. Но потом постепенно перешел к жанру повести, потому, как мне показалось, что для задач, которые я сам перед собой поставил, жанр этот наиболее емкий, он позволяет с максимальной глубиной и в то же время весьма экономно исследовать человеческую нравственность. Повесть перед романом вообще, на мой взгляд, имеет явные преимущества.

— Какие?

— Повесть позволяет сосредоточиться целиком на каком-то одном жизненном моменте. Писатель берет небольшой промежуток времени, ограниченное количество героев и максимально углубляется в изучение духовного содержания своих персонажей, в их нравственность. Роман же требует широкого охвата и времени, и пространства, он всегда многопланов. Есть много примеров, когда романы не удавались писателям именно в силу ширины своего охвата: охватывалось гораздо больше, чем удавалось глубоко исследовать. А если еще роман событийный, эта событийность вообще отодвигает психологизм на второй план. Автор, идя вслед за событиями, за действием, просто не имеет возможности углубленно исследовать человеческую психику.

— Василий Владимирович, вы сказали, что военное время вам знакомо по личному опыту. Означает ли это, что ваши повести автобиографичны?

— В значительной степени да. Хотя это вовсе не значит, что мои повести целиком построены на воспоминаниях. Моя военная биография накладывает свой свет на все произведения. Но в одних какие-то моменты моей фронтовой жизни отражены довольно полно, например, в повестях «Третья ракета», «Атака с ходу», другие произведения к моей биографии прямого отношения не имеют. Это прежде всего «партизанские» повести, ведь у меня не было личного опыта партизанской войны. Тем не менее опыт вообще фронтовой войны позволяет видеть и в этой партизанской войне очень многое. Вот и выходит, что одни произведения буквально взяты из моего прошлого, а другие созданы на основании этого прошлого.

— Где вы сражались во время войны?

— На Украинских фронтах, за границей — в Румынии, Венгрии. Закончил войну в Австрии в звании лейтенанта, командира взвода.

— Военная тема в искусстве. Ей, по-видимому, суждена долгая жизнь. Как вы представляете себе будущее этой темы?

— Думаю, что будущее этой темы — во все большем углублении психологических исследований различных моментов войны, различных героев ее. На мой взгляд, у нас сейчас несколько суженно пошло развитие этой темы, а именно в направлении исследования героизма — ведь гeроизм тоже имеет множество всяких нюансов, всяких аспектов. Поэтому, я думаю, искусство военной темы будет все больше углубляться в психологию людей войны, изучать и то, что мы сейчас называем частностями.

— К военной теме сейчас обратились и художники молодого поколения, которые сами не пережили войну. Как вы думаете, могут ли эти люди достаточно серьезно и правдиво рассказать о войне?

— Я думаю, что могут и они написать о войне достойно.

Ведь Толстой, к примеру, писал о войне 1812 года, хотя сам ни участником ее, ни даже свидетелем не был. Но для этого, конечно, нужен прежде всего талант и художническая добросовестность — это обязательно. И только в таком случае возможно создание вполне художественных и глубоких произведений.

— Когда Толстой писал «Войну и мир», память о войне 1812 года уже достаточно стерлась и мало очевидцев ее осталось в живых…

— Да, это верно, конечно. Но ведь уже есть примеры, когда люди, которые не принимали участия в войне, тем не менее создали произведения весьма интересные. Это произошло, думаю, потому, что, помимо какого-то антуража, помимо частностей и деталей войны, которые не доступны людям, в ней не участвовавшим, в их распоряжении есть еще и такое — более общее и более важное и интересное для искусства, — как психология. И для талантливого, хотя и молодого автора она-то доступна.

— Ваши герои часто принимают решения, от которых зависит жизнь других людей и их собственная. Это традиционный прием в искусстве. Чем он вас привлекает?

— Прием традиционный, но, я думаю, убедительный для того, чтобы выразить те нравственные моменты в жизни человека, которые меня интересуют. Ну, и потом на войне подобные ситуации были правомерны, что ли.

— Вы не помещаете своих героев в обстановку больших битв, известных сражений, а берете локальные «безымянные» события. Объясните, пожалуйста, почему?

— На огромном фронте войны битвы происходили каждый день и каждый час. И не обязательно это были битвы большие. Больших битв было, наверное, меньше, чем повседневных, самых обыкновенных. За Сталинград была одна битва, а за какой-нибудь безымянный хуторок, высотку, которых тысячи на нашей земле, битвы происходили на всех фронтах непрерывно.

Это не в моем, что ли, вкусе — исследовать большие битвы. Моя задача гораздо скромнее, и мне достаточно для того, чтобы выразить то, что я хочу, маленького, боя в течение одних суток за какую-нибудь безымянную высотку с ручьем. Потому как, я полагаю, там происходило все то же самое, что и, скажем, в большой битве, только в меньших размерах. Но для меня эти размеры вполне достаточны, потому как они дают возможность исследовать мысли и поступки двух-трех человек. Для меня это интереснее, чем исследовать многие массы войск.

— Как вы работаете?

— Обыкновенно. Пишу тогда, когда появляется такая возможность, то есть когда созревает образ или действие, очередная глава. Тогда сажусь и пишу. Это бывает в разное время: может быть днем, может быть вечером. Пишу я по главам. Глава, как картина, как сцена, я ее изображаю в один присест. Ну, потом идет, разумеется, читка, правка и доработка. Пишу последовательно — от главы к главе. Никогда не начинаю с конца и не возвращаюсь в начало, а с самого первого слова, первого замысла, первой картины и так — до конца.

— Какие фильмы по вашим сценариям сейчас снимаются?

— «Волчья стая» на белорусской студии и «Дожить до рассвета» на «Ленфильме», где я выступаю в качестве соавтора сценария вместе с Виктором Соколовым, режиссеромпостановщиком.

— Недавно вы впервые обратились к театру…

— Это было трудное, надо сказать, обращение. Оно отняло и много сил, и времени, и я не считаю это обращение перспективным. Я обнаружил, что театр меня мало увлекает, хотя я очень добросовестно, в полную силу поработал года полтора и написал две пьесы. Это «Последний шанс» для МХАТа и еще есть одна пьеса — «Решение». Она была напечатана в журнале «Неман» года два назад, но еще не ставилась.

— Над чем вы сейчас работаете?

— Пишу одну небольшую повесть, тоже на военную тему.

Названия у нее еще нет, еще только-только рождаются первые страницы. Думаю, может быть, в течение осени и зимы я ее напишу.

[ІНтэрв’ю БелТА]

— Для мяне паказ «Апошняга шанца» на купалаўскай сцэне — падзея вельмі важная, хвалюючая. У час работы калектыву над п’есай я часта бываў у тэатры. Сцэнічныя вобразы нараджаліся на маіх вачах, і я шчыра ўдзячны рэжысёру спектакля Валерыю Мікалаевічу Раеўскаму, акцёрам Леаніду Рыгоравічу Рахленку, Галіне Кліменцьеўне Макаравай, Паўлу Васільевічу Кармуніну і іншым за выдатнае ўвасабленне галоўнай ідэі п’есы. Яе раскрыццю, эмацыянальнай напоўненасці спектакля дапамагае арганная музыка Сяргея Картэса і мастацкае афармленне, зробленае Барысам Герлаванам.

Гэта чыста аўтарскія ўражанні. Здаецца, што іх падзяляюць і гледачы, якія так цёпла прынялі спектакль.

Цяпер з хваляваннем чакаю новага нараджэння сваёй першай п’есы — у МХАТ. Спектакль, як прынята гаварыць у тэатры, ужо «на выхадзе». Яго вырашэнне адрозніваецца ад купалаўскага, і гэта натуральна, паколькі розныя рэжысёрскі почырк, традыцыі калектываў, афармленне, выканаўцы. Але адзіным застаецца лёс герояў-падпольшчыкаў, іх паядынак з гестапа. У гэтым паядынку раскрываюцца характары савецкіх людзей, іх ідэйная перакананасць, вера ў перамогу, якія даюць ім сілы з гонарам вытрымліваць усе выпрабаванні.

Для мяне, пісьменніка, удзельніка Вялікай Айчыннай вайны, вельмі важна, што калектывы двух лепшых тэатраў краіны прысвячаюць гэты спектакль 30-годдзю Перамогі над фашызмам.