Ранні снег

8

Высокае халоднае неба звісала над заінелаю аблямоўкаю тайгі. Ружовыя слупкі дыму стромка цягнуліся ўгору i раставалі ў вышыні. Снег іскрыўся россыпам мігатлівых зорачак i да слёз сляпіў вочы. Далёкія лясы, здавалася, адлітыя з паружавелага срэбра, застылі ў дзівосным зняменні. Кожная былка, кожны дубчык укрыліся бухматым зіхоткім інеем, рыпелі i наблісквалі каляіны, наслізганыя палазамі. Усё наваколле здавалася белаю іскрыстаю казкаю, ахутанаю цішынёю i сонцам.

Веры хацелася выскачыць на вуліцу, упасці ў пульхны снег, надыхацца колкай марознаю свежасцю. Пасля ўчарашняга вечара не хацелася думаць пра дробныя крыўды i складанасці быту, a калі будзе вельмі цяжка, прытуліцца да пляча дужага, разумнага i добрага чалавека. Яна ўсё часцей i часцей думала пра Аляксея, чакала сустрэчы з ім, адчувала патрэбу ў яго парадзе i падтрымцы. «Няўжо закахалася?» — спахоплівалася яна i суцяшала сябе: «Не, гэта ад адзіноты!»

Яна паспешліва напісала планы ўрокаў i работы драматычнага гуртка, склала кніжкі i пайшла ў дзіцячы дом. Зноў Аляксей... Іванавіч. Гэта ён параіў схадзіць да сваіх выхаванцаў, паглядзець, дзе i як яны жывуць.

Пад цубкімі ад марозу боцікамі пахруствала сцежка, сустракаліся людзі з пабеленымі інеем бровамі, стрэшкамі хустак i шапкамі. Усе далікатна віталіся. Часам жанкі пыталі: «Ну, як там мой сарвігалава?» Называлі прозвішча i клас, бедавалі, што няма калі налягаць на ўрокі: дома яшчэ чатыры раты, кароўка i парсючок. Усіх трэба накарміць i дагледзець. Ён жа большанькі. А сама на «фірме» ці на таку.

Вера толькі пасміхалася i ніколі не скардзілася на дзяцей, хоць часам i трэба было, a пахваліць ці скажа няпэўнае: «Нічога, так сабе». Яна адчувала, як дзеці цягнуцца да яе, вераць i паважаюць.

Дзіцячы дом етаяў на канцы сяла за высокім парканам. Чатыры вялікія будыніны пад шатровымі дахамі, з выразанымі карункамі маляваных налічнікаў былі не падобны на вясковыя хаты. Каля брамкі Веру сустрэла маленькая чорненькая дзяўчынка з рэдзенькаю грыўкаю, вострым носікам i разумнымі хітрымі вочкамі.

— Добры дзень. А я вас ведаю. Вы Сцёпкава настаўніца, Вера Рыгораўна. Вы да дырэктара ідзяце? — лепятала дзяўчынка.

— Да дырэктара. Як жа цябе завуць?

— Яніна. A ўсе завуць Аня. Васіль Сцяпанавіч у кабінеце. Ідзіце, не бойцеся. Ён у нас добры,— i ўзяла Веру за руку.— Я вас завяду.

— Дзякуй, Яня. Я не баюся.

— Мяне так толькі Сцёпка заве, як мама звала. Сцёпка ў вас вучыцца. Альхімовічы мы... Здалёку-здалёку, з-пад Баранавіч. Можа, чулі?

У акне паказаліся знаёмыя твары яе вучняў. З дзвярэй выбеглі распранутыя Аня Анікеева, Шура Іволіна i кінуліся, як да чаканай госці, заскакалі ад радасці, кожная запрашала ў сваю груду. Але Верыну руку моцна трымала Яня.

— Хадзем са мною. Я завяду да Сцёпкі,— i пацягнула за сабою.

— «Хадзе-ем, хадзе-ем»!.. — перадражнілі дзяўчаткі.— Вера Рыгораўна — наша настаўніца. А ты сваю вадзі.

Але Яня не адступалася. Як маленькі павадыр, вяла Веру на прыступкі, упусціла ў маленькі калідор i прывяла ў пакой, дзе вучылі ўрокі пяцікласнікі i яе брат Сцёпка. Усе ўсталі i голасна павіталіся.

— Сядайце. Займайцеся, дзеці, а я пагляджу. Можа, каму памагчы трэба? — Яна ўбачыла выхавацельку, маладую прыгожую дзяўчыну, i спахапілася, што нешта сказала нетактоўнае. Тая i сама, калі трэба, паможа. Падышла да яе, ціха папрасіла прабачэння i растлумачыла, што проста зайшла паглядзець, як жывуць i займаюцца дзеці.

Яня прыперлася да вушака, нібы нечага чакала. Да яе падышоў брат, нешта хуценька зашаптаў, паківаў пальцам, паправіў хустачку, аддаў сваю не вельмі чыстую насовачку i выправіў за дзверы.

Дзеці пісалі, вучылі, ківаючыся над падручнікамі, раз-пораз пазіраючы на Веру. А выхавацелька Марына Раманаўна ёй шэптам расказвала, як хто стараецца, што каму цяжка даецца, які ў ix тут парадак. З месца падняўся Віця Тартынскі:

— Можна спытаць?

— Падыдзі сюды,— адказала Марына Раманаўна.

— Не, мне ў Веры Рыгораўны. Што такое «волхвы не боятся могучих владык»?

— Я ж вам тлумачыла ў класе.

— Тлумачылі, тлумачылі,— раздаліся галасы.— У-у, Тартын! Галава, як рэшата.

Вера падышла да яго i ціха пачала расказваць, хто такія волхвы, кудзеснікі, уладыкі i заўважыла на Віцевай левай руцэ прыгожа намаляванага хімічным алоўкам рыцара на кані.

— Навошта ты малюеш на руках?

— Больш няма на чым. На корачках сшыткаў не дазваляюць...

— А ты вельмі любіш маляваць?

— Люблю. От каб фарбы ці алоўкі розныя.

— Хутка будзе ўсё: i альбомы, i алоўкі, i фарбы. Пацярпі трошкі. Да свята падрыхтуем спектакль, дык i табе будзе работа.

— На артыста я не здатны.

— Будзеш маляваць. Ну, вучы, вучы, Віця.

— А вы ў нашы спальні зойдзеце?

— Абавязкова.

Марына Раманаўна адпусціла на кароткі перапынак, але амаль усе засталіся ў пакоі: запрашалі Веру ў свае спальні, у сталовую, у майстэрню, у ленінскі куток.

— Вы займайцеся, а мне ўсё пакажа Марына Раманаўна. Толькі ж сядзіце ціха.

Марыну Раманаўну яна часам сустракала на педсаветах, у настаўніцкай, але гаварыць даводзілася толькі па справах. Ведала, што жыве яна за ракою, кіламетры за два адсюль, у невялікай вёсачцы з назваю Барысаўшчына.

Цяпер яны прыгледзеліся адна да аднае бліжэй. Выхавацелька вадзіла Веру па доўгіх спальнях. Зайшлі ў сталовую. Там дзяжурылі дзяўчаткі ў халаціках i каўпачках. Пахла квашанаю капустаю i бульбаю. Марына Раманаўна расказвала, як цяжка працаваць з крыўдлівымі, часам упартымі i свавольнымі дзецьмі. Як ix шкада, як на шчырую ўвагу i ласку раскрываюцца ix душы, як часам дзеці цішком плачуць, успамінаючы бацькоў i родны дом.

— А вы, здаецца, родам з Беларусі? — нечакана спытала Марына Раманаўна i ўдакладніла: — Сцёпа Альхімовіч казаў, як вы заступіліся за яго беларускае вымаўленне. У нас у сяле ўсе так гавораць, а бабка мая рэжа толькі па-свойму. Перасяленцы ўсе з-пад Барысава. Яшчэ да імперыялістычнай вайны пераехалі.

Хоць я там ніколі i не была, але, выходзіць, мы зямлячкі.

Вера прыгарнулася да яе, абняла за плечы:

— Не толькі зямлячкі...— i не знайшла патрэбнага слова.— Сумна мне адной. З жанчынамі ў школе агульнага мала. У ix свае клопаты. А мы ж маладыя. I пасумаваць лягчэй удзвюх. Заходзьце да мяне.

— Лепш вы да нас збярыцеся. Старыя i песні даўнейшыя спяваюць, i казкі расказваюць пра нейкага смока, i стравы гатуюць не так, як тутэйшыя, ну, карэнныя сібіракі, ці, як часам завуць, чалдоны. Хоць я i сама чалдонка: нарадзілася тут, вырасла, i звекаваць, мабыць, прыйдзецца.

— Што ты,— вырвалася ў Веры,— прабачце, што вы...

— Правільна. Ты — прасцей. Мы ж амаль аднагодкі. Добра? — усміхнулася Марына,

— Ага. Я хацела сказаць, што ў жыцці яшчэ будзе столькі нечаканасцей, столькі дарог, што i не прысніцца. Хіба я калі думала трапіць сюды? А вось жыву, працую.

— I шкадуеш, вядома?

— Як сказаць!.. Пакуль што жывецца нялёгка, няўтульна. А каму цяпер легка? Да самага Падмаскоўя ўсё спалена, зруйнавана, адны коміны стаяць, галаву няма куды прыхінуць. А тут людзі добрыя, шчырыя, адкрытыя. Мая Трахімаўна як маці даглядае. А хто я ёй?

У расчыненыя вароты на добрым заінелым кані, у лёгкіх саначках ехаў мужчына ў доўгім чорным кажусе i пакіраваў да стайні.

— З райфінаддзела прадстаўнік,— кіўнула ў яго бок галавою Марына,— цяпер усім хопіць работы ператрасаць старызну. Ну, пайду,— i павяла Веру да брамкі. На развітанне спытала: — Дык прыйдзеш да мяне? Ну, хоць у нядзелю?..

Вера ішла ў школу агародамі па сцежцы, пратаптанай дзетдомаўскімі вучнямі. На душы было легка i добра, што бліжэй пазнаёмілася з мілаю дзяўчынай. Бачыла яе i раней, a сысціся неяк адразу не магла. Гаварылі ў настаўніцкай, на калідоры пра агульных вучняў, пра адзнакі, паводзіны, а пра сябе — ні слова. А тут адразу перайшлі на «ты». Вось i сяброўка будзе.

I зноў успомніўся Аляксей. Гэта ж ён параіў схадзіць у дзіцячы дом. Можа, цяпер не такая патрэба будзе ў ім? Калі што, Марына параіць, паможа. Але зноў захацелася ўбачыць яго абветраны твар, зазірнуць у добрыя стомленыя вочы, адчуць цеплыню яго шурпатых рук.

Да званка яшчэ было далека. Каля круглай, акаванай чорнаю бляхаю грубкі тэхнічка вязала маленькую панчошку. Цікаў гадзіннік, ад сонца i снегу ў настаўніцкай было асабліва светла. Яна ўпершыню здалася такою ўтульнаю i ціхаю. Вера прывыкла да старое сасновае канапы з выцертаю фарбаю, да чырвонага настольніка з чарнільнымі плямамі, што нагадвалі то Чорнае мора, то абрысы Афрыкі, то вялікага васьмінога. Вера перакінулася некалькімі словамі з цёткаю Мінадораю, паклала на завучаў столік план работы драмгуртка i ўзялася за сшыткі.

— Каму гэта вы ўляпілі двойку? — ад печы спытала Мінадора.— Распісвацца, дзякуй яму, Анатоль Паўлавіч навучыў. Кажа, школьнаму работніку няможна ў ведамасці крыжыкі стаўляць. А па руцэ пазнаваць, што каму ставяць, даўно налаўчылася. Праўда, як толькі нанялася сюды, ніяк не разбірала на гэтым гадзінніку палачкі i крыжыкі. Ну i званіла як папала — то раней адпушчу, то пераседзяць. Цяпер ве-едаю,— устала, падаткнула пад хустачку прысоленыя сівізной валасы, паглядзела на гадзіннік, нешта пашаптала i пайшла званіць.

На калідоры затупалі, забегалі, загулі дзеці. У настаўніцкую дзяжурныя прыносілі табліцы, глобус. Вярталіся настаўнікі: з указкамі, журналамі, крэйдай, віталіся з Верай Рыгораўнай, толькі Наталля Іванаўна загаварыла з Соф'яй Міхайлаўнай i не заўважыла яе.

Анатоль Паўлавіч разгарнуў скрутак шпалераў i паказваў усім, як здорава Тартынскі намаляваў карту Кіеўскай Русі i надпісы зрабіў славянскімі літарамі.

— Канечне, дырэктара баіцца,— заныла Аўдоцця Мітрафанаўна,— a ў мяне ён усю дошку заляпіў папяровымі ашмёткамі. Толькі нахілішся над журналам — лясь, лясь. Падхопішся, а ён так сядзіць, што i не падумаеш. I ўсе яго абараияюць. Артыст. От каго ў дрг.змгурток трэба.

— Ён i будзе ў нас за мастака,— адказала Вера Рыгораўна i зірнула на завуча.

— Вы што, Вера Рыгораўна, мудрэй нічога прыдумаць не маглі? Трэба ж дадумацца ставіць нейкага «Змея Гарыныча»! Да свята трэба патрыятычная п'еса, рэвалюцыйныя, а тут на табе — змей.

— Гэта i ёсць патрыятычная. Дабро перамагае зло,— спакойна адказала Вера.— Пачытайце i пераканаецеся. A іншых п'ес пакуль што няма. Вось адзін зборнічак казак.— І яна паклала на стол тоненькую сінюю кніжачку.

— Вы дарэмна, Наталля Іванаўна,— умяшаўся дырэктар,— сапраўды, рэч патрыятычная. Адсек савецкі народ галаву фашысцкаму змею, а там, як яго, ну, гэты самы Кажамяка сілу рускую ўвасабляе. Толькі як вы, Вера Рыгораўна, усё гэта зробіце? Ну, змея скажам?

Вера адразу ажывілася:

— Калі вельмі захочам, зробім. Думаю, што атрымаецца. Сёння хачу правесці першую рэпетыцыю.

— Нельга! — адсекла Наталля Іванаўна.

— Чаму нельга?

— Субота. Лазні напальваюць. Пара было б ведаць.

Вера ўспомніла, што тут у суботу не праводзяцца ні сходы, ні пасяджэнні, нават у раскладзе меней урокаў. А з паўдня з кожнае лазні валіць густы дым, гаспадыні цягаюць ваду i дровы, здымаюць з гарышчаў венікі.

Пра лазню яна падумала з пакутаю i страхам. Але нідзе не дзенешся — Трахімаўна зацягне.

Празвінеў званок. Хутка прабягалі ўрокі. Веры ўсё не хапала часу — хацелася яшчэ нешта прачытаць, расказаць, шчыра пагаварыць з вучнямі. У суботу нават скарачаліся перапынкі — кожны спяшаўся. Толькі Веры не было куды бегчы. Яна знарок затрымалася ў класе i прыйшла ў настаўніцкую, калі там заставаўся адзін дырэктар. Ён з раніцы да ночы прападаў у школе: чытаў, пісаў планы, складаў справаздачы ў райана. Кватараваў ён i сталаваўся ў бабкі Марчыхі.

Доўга тая не хацела выносіць бажнічку з яго баковачкі: «Не замінае табе, Паўлавіч, i есці не просіць. Спрадвеку вісела, няхай сабе вісіць». Як ні тлумачыў, што дырэктару нягожа, каб над галавою віселі абразы, а яна сваё: «Не павуты, не з'ядуць. У мяне, вунь, i так цэлы кут. Гэтым i месца няма. А тут жа i Мікалайцудатворац i Ягоры Пабеданосец. Ха-а-рошыя багі! Пацярпі, прывыкнеш. За імі я i зёлкі трымаю — карэнні-марэнні, чаромхавую кару, рамонкі, маліну сушаную. Барані божа, каб спатрэбілася, a калі што якое — жывот хопіць ці ў грудзях часам закладзе — пап'еш, i як рукою здыме».

Не ўгаварыўшы бабку, Анатоль Паўлавіч завесіў бажнічку. Скасавурылася Марчыха, падцяла губы: «Запнуў-такі! А-я-я-й, i не грэх!»

На другі дзень перанесла абразы да сябе i паставіла ў куце на лаве. Анатоль Паўлавіч часта раеказваў, як «перамог» бабку, i смяяўся.

Цяпер ён нешта дапісаў, прайшоўся па настаўніцкай.

— Вы не вельмі перажывайце, Вера Рыгораўна. Я вось толькі думаю, як вы справіцеся з касцюмамі i дэкарацыямі. У нас жа нічога няма. Хацелася б хоць прыблізна нешта людскае зрабіць. Можа, варта папрасіць нашага заўхоза. Ну, Аляксея Іванавіча. Ён чалавек бывалы, у горадзе жыў, многае ўмее.

— Праўда, папрасіце, Анатоль Паўлавіч.

Выйшаўшы ca школы, Вера азірнулася. На замёрзлых шыбах асветленага акна калыхаўся схілены цень дырэктара.

А сяло прапахла лазневым духам: цягнула адсырэлым дымам i распаранымі венікамі. У сутонні відно было, як з нізенькай лазні выскоквалі босыя, у адных сподніках, распараныя мужчыны і, не спяшаючыся, ішлі па хрусткім міезе. У Аляксеевым двары ў прыліплай да цела доўгай кашулі, з распушчанымі падшэрхлымі валасамі Ленка спакойна перабірала навіны з суседкаю, якую запыніла па дарозе да студні. Ад такога відовішча Веру навылёт праціналі дрыжыкі: у боціках i лёгкім гарадскім паліто i так ніколі не было горача.

За сцяною стагнала i крактала распараная Трахімаўна. Пачуўшы, як бразнулі дзверы, гукнула:

— Ідзі, Верачка, парыцца. Газнічка на акне, i вады поўненькая балея. Калі горача, можаш прачыніць дзверы. Ara, там жа табе абноўку прынеслі. Памерай. Ну, змей, i адпаяў жа Архіп. Ідзі, ідзі. О-ох, i ўхвасталася — усе костачкі заходзяцца.

— Дзякуй, Трахімаўна. Схаджу.— I ўбачыла каля ложка новенькія зграбненькія валёначкі, з абцасікамі i шчыгульнымі кірпатымі наскамі. Яны пахлі прыпаленай воўнай, a гладкія, абсмаленыя, каб не калмацілася поўсць, халяўкі аж рыпелі. Падняла валёначкі i разгубілася: «Гэта ўжо занадта! Не, аддам назад! Вось чаму ён пытаў пра памер абутку!.. Узяць — значыць, быць нечым абавязанай, залежнай. Не, не, не вазьму». Але валёначкі былі такія лёгенькія i прыгожыя, такія неабходныя ёй, што закарцела памераць, a калі адчула ўтульную цеплыню, не захацелася здымаць.

Яна прайшлася па пакоі, паставіла на падлозе люстэрка i пакруцілася перад ім. Нават прыгожа! «Ну, што ж, заплачу колькі трэба i буду насіць. Ён проста паклапаціўся, каб не мерзла, i заказаў свайму гаспадару-пімакату напавер. Што тут, нарэшце, такога? Звычайная людская ўвага».

Веры было прыемна ад гэтай увагі, як i кожнаму, хто адчуе клопат пра сябе. I зноў захацелася ўбачыць Аляксея, але ведала, што ён сёння не прыйдзе. У «лазневыя» дні звычайна чужыя не хадзілі да суседзяў, бо з парнага пекла выскоквалі ў адных кашулях, пілі чай i астывалі неапранутыя. A Трахімаўна хвасталася так, што ледзьве ўпаўзала ў хату, клалася на кашму пасярод падлогі, стагнала i вохкала ад задавальнення, пакуль не засынала.

Хоць i страшна было лезці ў напаленае да трэску i шыпення пекла, Вера распранулася, накінула паліто, узаткнула на босыя ногі халодныя боты i пайшла ў лазню. Перад дзвярыма стаяла некалькі жэрдак, прыкіданых бульбоўнікам. За імі распраналіся i сігалі ў гарачы сухі дух з рэзкім пахам дыму i напаленага да чырвані жалеззя. Пры трапяткім святле газнічкі Вера адважылася ўзлезці на палок i асцярожна пахвастацца духмяным бярозавым венікам. Прыемна ныла i казытала цела, гарэлі вушы i рукі, адчувалася лёгкасць шчымлівай стомы, тоненькія малаточкі звінелі ў скронях. Хацелася папялёхкацца ў вадзе, але яе было мала. Сібіракі ў асноўным парыліся i ў канцы абліваліся адным-двума карцамі вады, а то выскоквалі, качаліся ў сумёце i зноў лезлі на палок.

Пасля лазні на палавіне Трахімаўны Вера піла завараны маліннікам чай. Хімка худою, падобнаю на вароніну лапу, рукою трымала вялікі сподак, дзьмухала i шумна сёрбала. У яе абліччы было нешта птушынае: доўгі сухі нос звісаў у сподак, тонкія губы выцягваліся дзюбкаю, а потым распаўзаліся вузкаю шчылінаю. Яна часцей маўчала, a ў глыбока запалых вачах жыла свая неадольная думка, мабыць, туга па даўно страчанай маладосці, адчуванне адзіноты, без радасцей, без ласкі i ўцех. Вера заўсёды шкадавала яе, была ўважлівая i далікатная, спрабавала разгаварыцца, але чула толькі кароткія адказы: «Ага», «Не», «I так добра». Хімка з нейкай зайздрасцю пазірала на Веру, на яе прыгожую маладосць.

Трахімаўна астывала на кашме i з вялікай глінянай міскі сёрбала чай. Падзьмула, адставіла:

— Гарачы, змей!.. Хадзейственнік улягае за табою. Hi разу не прайшоў, каб не зіркнуць на вокны. Я-то ба-а-ачу! A пімы так ці за грошы прынёс? Ты бяры. Не збяднее. Грошай у яго мех i на кніжцы яшчэ дзержыць. 1м з Усцігавым у лазарэце багата далі. А купляць не вельмі што купіш. Куды яму тыя соценныя?

Вера яшчэ больш залілаея чырванню, але на адкрытасць прастадушнай Трахімаўны нельга было крыўдаваць. Яна заўсёды гаварыла, што думае.

— Не, я заказвала гаспадару Аляксея Іванавіча i прасіла прынесці, як толькі зробіць,— схлусіла Вера i адразу спахапілася, што цяпер, хоць бы i хацела,— назад не вернеш. A Трахімаўна — сваё:

— Чаго ж? Мужык відны, i совесны, i рабацяшчы. Чым не пара? А то даперабіраешся да сівых валасоў, як мая,— яна дакорліва кіўнула на Хімку.— Цяпер бы рада хоць за казла, а бы дома не была, а той рыла верне ды на ярачку аблізваецца. Мая нявеста як сядзела, так i сядзіць. А ззамаладу — дзе там, i яна хвастом круціла: «Таго не ха-а-чу, за гэтага не пайду!» Даперабіралася. Хоць бы які зносак, абы ў штанах. Глядзіш, дроў навазіў бы, сена агораў, па карку, дурніцу, натоўк бы — усё лягчэй жылося б.

Хімка маўчала, нібы i не пра яе гаворка, толькі зласней студзіла чай, аж пырскі разляталіся, i чмыхала носам. Вера крадком зірнула на яе твар, валасы, на жылаватую шыю, доўгія рукі, i зрабілася так шкада гэтую спрацаваную i пакорлівую жанчыну, што, не расцвіўшы, завяла. Відаць, маці не раз дакарала, i яна наперад ведала, што тая скажа.

— AT, няма пра што гаварыць. Трэба мне тыя мужыкі, як у мосце дзірка. Хоць спакойна жыву, а то цягала б якога п'янчугу з-пад плота, ды яшчэ сінякі насіла б,— адгрызнулася Хімка.

— Дурная насіла б, а разумная любога мужыка зацуглянага водзіць. Цяперашнім часам на дзесяць баб добра калі адзін калека застаўся. Колькі ix, бедных, перабілі! Страх! Можа, тысячы тысяч. За вайну дзеўкі, як ласіцы, разгадаваліся. А да каго прыхінуцца? Так што, Верачка, не круці носам, бо i такога не дастапецца. Не думай — старая абы-што вярзе. Я-то ведаю: трэцюю вайну перагаравала.

— Ай, што вы, Трахімаўна! Я i не думаю пра гэта,— азвалася Вера.

— А ты думай. Думай, дзеўка, каб позна не было. Лазню ты хоць добра зачыніла? Пойдзеш, калком прыпры, каб вецер не расчыніў. Буран будзе: сабакі звечара качаліся.

Вера ўзрадавалася, што кончылася непрыемная размова, падзякавала i пайшла ў свой пакой.

На вуліцы сапраўды мяло. Паўзлі белыя змеі пазёмкі, з даху вецер сыкаў доўгімі языкамі снегу. Месяц, засланы хмарамі i снежнаю крутаверцю, здаваўся мурзатым i шэрым. У прамыінах воблакаў сям-там мільгалі i зноў хаваліся зоры. Па пустой вуліцы з гулам ляцелі слупы белага пылу. Недзе бразгала пустое вядро i нехаця, лена брахаў сабака. Усё было ў калэ-мутным хісткім святле: яно то яснела, то цьмела зноў.

A ў пакоі чыста i цёпла, ён пачынаў здавацца сваім i ўтульным. Спаць яшчэ не хацелася, але пасля лазні i чаю па ўсёй істоце разлілася прыемная млосць, хацелася легчы, укрыцца i слухаць за вокнамі гул завірухі i трымценне незакітаванай шыбы.

Вера да ложка прыставіла тумбачку з лямпай, легла i разгарнула томік Пушкіна. Многія раздзелы з «Анегіна» ведала на памяць, але калі находзіў летуценны настрой, адгортвала на любой старонцы i чытала, нібы сабе самой спявала натхнёную песню, зноў сустракалася з даўнімі знаёмымі i наперад ведала, што яны скажуць. Хто ў яе ўзросце не марыў пра чыстае i ўзнёслае каханне Таццяны, хто не пакутаваў яе пакутамі? I тут жа ўспомніла Аляксея. Яна яшчэ ў душы папракала яго за нечаканы клопат, што ставіў яе ў залежнаець, да нечага абавязваў, i было прыемна, што ён дбае i думае пра яе.

Вера павярнулася тварам на падушку, падбародкам абаперлася на разгорнутую кнігу i ўтаропілася ў акно. Знізу абмёрзлыя шыбіны замяло снегам, a ў чыстым зубчастым куточку мігцела вялікая сіняя зорка. Мабыць, Венера?..

Раніцаю завіруха аціхла, наўкол на сонцы іскрыўся чысты пульхны снег. Куды ж дзець выхадны дзень? Хацелася доўга ісці па заснежаных прасторах, дыхаючы празрыстым колкім паветрам, або прамчацца ў санках па наслізганай дарозе. Вера прымерала сваю абноўку, але зняла: пакуль не заплочана, яна нібыта не твая, a ў ботах далека не пройдзеш.

Яна наважылася схадзіць у Барысаўшчыну, зайсці да Марыны, а з ёю наведаць некалькі сваіх вучняў. У плане выхаваўчай работы гэта запісана, значыць, трэба выконваць.

Каторы раз лавіла сябе Вера, што часам сама з сабою вядзе дыпламатычную гульню: кожнае жаданне спрабуе разумна апраўдаць i пераканаць сябе ў неабходнасці нейкага ўчынку, хоць i ведала, што жаданне ўзнікла нечакана, а яна апраўдвалася i трошачкі хлусіла сама сабе.

I цяпер ёй хацелася сустрэць Аляксея, папракнуць, потым падзякаваць за клопат і, галоўнае, разлічыцца, каб не адчуваць сябе віннай. А за што папракаць? Сама ж сказала памер абутку i падсвядома спадзявалася, што дастане ёй пімы. Але так хутка i такіх прыгожых не чакала.

А чаму б проста не зайсці i не разлічыцца? Не-е, каб хто другі, так бы i зрабіла, а тут Аляксей... Убачыш яго, i затахкае сэрца. Чаму? Можа, сапраўды лес зводзіць людзей? Розумам працівілася, а сэрца цягнулася да яго.

Рыпнулі ўсходцы. Стук у дзверы перапыніў яе думкi. Ведала, што Трахімаўна i Хімка ніколі не стукаюцца, i адказала не адразу.

На парозе стаяў Аляксей, ружовы, чыста паголены, з беленькім падкаўнерыкам, у зграбным кароткім кажушку, загаварыў проста i натуральна:

— He застаў вас учора i пакінуў, каб памералі, пімы. Архіп Кузьміч скатаў прадаўшчыцы, а ёй у халяўках цеснаваты. Можа, думаю, вам падыдуць. Мералі?

— Аляксей Іванавіч, ну навошта вы? Мне проста няёмка.

— Дык добра ці не?

— Яшчэ як добра, але...

— Калі добра, дык якое можа быць але? Абувайце i насіце, бо ў вашых боціках толькі гуляць па асфальце.

— Скажыце, колькі я вам вінна?

— Мне нічога. За дастаўку не бяру,— пажартаваў Аляксей.— A Кузьмічу аддасцё, як будуць вольныя грошы. Абуйце, калі ласка, хоць паглядзець, як выглядае абноўка.

Вера паслухмяна абула пімікі i прайшлася ў ix па пакоі.

— Ну, віншую. Цяпер сапраўдная сібірачка. Можаце спакойна зімаваць.

Вера сказала, што збіраецца ў Барысаўшчыну да сваіх вучняў i Марыны Раманаўны.

— Слаўная дзяўчына. Сціплая, разумная... i прыгожая... Прыгожым чалавека робіць добрая душа. Яна свеціцца ў вачах, у кожнай рысе твару. Між іншым, таксама з нашых зямлячак, хоць i ніколі не была ў Беларусь Там ёсць вельмі цікавыя людзі — першыя хадакі, можна сказаць, Калумбы гэтых мясцін.

— Калі ж мы пачнём рыхтаваць нашу прэм'еру?

— Заўтра пачынайце рэпетыцыі, а я буду думаць, як аформіць.— I ўсміхнуўся: — Вы — рэжысёр, я — дэкаратар. Нешта зробім. Дарогу хоць вы ведаеце?.. Выйдзеце за сяло i нікуды не зварочвайце, бо можаце выйсці да стагоў. Сёння ўсе рынуліся па сена. Міняце хмызняк пяройдзеце мост цераз Тару, за ім на ўзгорку i Барысаўшчына. Справа Марыніна трэцяя хата.

— Вы ведаеце нават, хто дзе жыве.

— Не першы дзень тут. I партызанская прывычка засталася ўсё прыкмячаць i запамінаць.

— Пра партызаншчыну я так нічога i не ведаю. Раскажаце? Добра?

— Як-небудзь другім разам. Ну, шчасліва. Апранайцеся толькі цяплей.

Вера падала яму руку i накрыла другою далонню, ласкава зірнула ў вочы:

— Вялікае вам дзякуй.

— За што? — здзівіўся Аляксей.

— За клопат, за ўвагу, за дабрату вашу.

— Пра каго ж мне клапаціцца? Ведаеце, у кожнага чалавека ёсць патрэба пра некага дбаць...

— Толькі таму? — вырвалася ў Веры. Яна спахапілася i пачырванела.

— Думайце як хочаце.

Ён пагладзіў Верыну руку i выйшаў з хаты.

Праз шчылінку ў замеценым акне яна доўга глядзела ўелед. Ад сонечных промняў ільдзінкі пераліваліся аранжавымі, чырвонымі, сінімі іскрынкамі — здавалася, Аляксей ідзе ў вясёлкавым святле па ружовым зіхатлівым снезе. I самой захацелася ісці, ісці па мяккай сцежцы, слухаць цішыню празрыстага дня i дыхаць снежным пылам, што асыпаўся з кустоў i прысадаў.

Яна ішла не спяшаючыся па доўгай селавой вуліцы, адглянцаванай палазамі i прыцярушанай пахкім мурагом. У гародчыках на каноплінах гойдаліся чырванагрудыя гілі, па снезе скакалі даўгахвостыя сарокі, патыхала дымком, над комінамі гайдаліся ружовыя слупкі i раставалі ў халодным сінім небе.

За парканам дзіцячага дома чуліся смех i вясёлыя галасы. Хлапчукі адкідалі снег, дзяўчаткі размяталі сцежкі. Дзеці заўважылі яе:

— Вера Рыгораўна, заходзьце да нас!

— Вера Рыгораўна, ну, калі ласка! — наперабой крычалі хлопчыкі i дзяўчаткі, а маленькая Яня прасунула смуглявы тварык паміж штакецін:

— Цёця, чаму вы Сцёпку паставілі тро-ойку?

— Бо нарабіў, Янечка, памылак.

— Ён не паспеў праверыць i зноў «каня» не так напісаў,— апраўдвала брата Яня i рассмяшыла Веру.

З варот на маладым буланым жарабку, у лёгкіх саначках выехаў дырэктар дзіцячага дома.

— Вы да нас, Вера Рыгораўна? Ведаю, што прыходзілі, але я быў заняты з інспектарам райфа. А так трэба было пагаварыць.

— He, Васіль Сцяпанавіч. Хачу ехадзіць у Барысаўшчыну да сваіх вучняў.

— Тады прашу, сядайце. I я ў той бок.— Ён пасунуўся на сядзенні, накрытым старою коўдраю, нацягнуў Веры i сабе на. калені сабачую даху, тузануў лейцы. Конь бліснуў сінім вокам i памчаўся, шпурляючы ў перадок тугія камякі снегу.

Васіль Сцяпанавіч нечым нагадваў Макаранку: выразныя задуменныя вочы за шкельцамі акуляраў, гімнасцёрка з высокім стаячым каўняром, падпяразаная шырокаю папругаю, падцягнуты, скупы на слова. «А можа, ён знарок апранаецца i трымаецца «пад Макаранку»?» — падумала Вера.

— Усё хацеў у вас запытаць, чаму ніколі не скардзіцеся на нашых дзяцей.

— Няма за што,— адказала Вера і, памаўчаўшы, дадала: -— Калісьці я заўпарцілася i ледзь не давяла настаўніцу да слёз. Разумею, што была вінаватая, а скарыцца не магла. Пакутавала сама, хацела папрасіць прабачэння, але не дазваляў дурны гонар. Назаўтра яна выклікала бацьку i нагаварыла, што было i чаго не было. Ну, ён, вядома, узяўся мяне па-свойму выхоўваць. На яго я не крыўдзілася, a настаўніцу ніколі больш не паважала. Не за тое, што бацькаваю рукою карала, а за слабасць. Скардзяцца толькі слабыя, няздольныя самі падзейнічаць на дзіця, зразумець яго, у самым маленькім паважаць чалавека, яго характар.

— Гэта новыя, цікавыя разважанні,— крутнуў галавою Васіль Сцяпанавіч.— A ў нас як што якое — адразу бягуць да мяне i бэсцяць гэтае беднае дзіцяня. Трэба рэагаваць. Нічога не зробіш. Угаворваеш, уздзейнічае калектыў, a іншыя бацькі яшчэ сваіх дзяцей папрукжаю «выхоўваюць».

— Разважанні мае старыя, як свет, але ў запале мы пра ix забываемся, спрабуем падняць свой аўтарытэт i трацім яго канчаткова. Калі дзеці баяцца нас — значыць, не паважаюць.

— Вас яны паважаюць i любяць.

— Пакуль няма за што. Я ж толькі другі месяц працую i стараюся ўсе канфлікты ўладжваць сама. Клас — гэта вялікая сям'я, a ў сям'і смецце за парог не выносяць.

Яны памаўчалі. Вера жмурылася ад сонца i іскрыстага снегу, ад лёгкага ветрыку, што біў у твар. Мільгалі заінелыя кусты, вывернутыя карчы здаваліся казачнымі белабародымі дзядамі ў стаўбунаватых шапках. За кустамі паказаўся доўгі драўляны мост з абвіслымі парэнчамі, рыплівым i дрогкім насцілам. Конь заківаў галавой i пайшоў павальней, грыва i поўсць на крыжы ўкрыліся марознаю сівізною, пасівелі бровы i ў Васіля Сцяпанавіча.

— Да каго вас падвезці?

— Спачатку зайду да Марыны Раманаўны. Яна пакажа., дзе хто жыве.

— Вунь яе трэцяя хата.— Васіль Сцяпанавіч крута павярнуў каня ўправа.— А мне яшчэ кіламетраў дваццаць ехаць. Даклад у Мядзведжанцы рабіць. Вы абавязкова заходзьце да нас. I часцей з добрымі весткамі. Яны важней за скаргі.

— Дзякуй. Буду заходзіць. Шчаслівай дарогі, Васіль Сцяпанавіч.

Дырэктар хвастануў каня ляйчынай, i толькі пыл закурэў з-пад палазоў.

У Барысаўшчыне не было земляных стрэх — усе хаты як званы, з тоўстага кругляка, пракідаліся i з чэсанага бруса, зрубленыя ў так званы нямецкі вугал, з маляванымі аканіцамі, з лавачкамі i гародчыкамі ад вуліцы. Яны нагадвалі знаёмыя з маленства сёлы на Гомельшчыне, з рыпучымі жураўлямі пры студнях, з прысадамі абапал дарогі. У іншых сібірскіх сёлах часам не было ані дрэўца. «А навошта яны? — здзіўлялася тая ж Трахімаўна.— Кругом урман, i так ад камароў i павутоў не адбіцца. Калі якая дзеравіна самасеем i вырасце — ссякуць, каб заядзь не заводзілася». А тут раслі галінастыя бярозы i стромкія рабіны — мабыць, як некалі там, дома.

I пад акном невялікай хаты Марыны Раманаўны на заледзянелым голлі невялічкай рабінкі пырхалі, узляталі, цвінькалі i садзіліся зноў шустрыя, з чырвонымі грудкамі, гілі. Марына ў матчынай безрукаўцы i галёшах на босую нагу выскачыла на ганак еустракаць.

— Я ўжо i не спадзявалася, што прыйдзеш. От малайчына! Дзе гэта цябе Васіль Сцяпанавіч падхапіў?

— Дзеці мяне запынілі каля вашага дома, а ён якраз з варот выязджаў i прапанаваў падвезці.

— Заходзь у хату. Ого, якія ў цябе пімікі. Відаць — Кузьмічова работа?

— Aгa.— Вера ўзялася дзеркачом абмятаць валёнкі.

Хата, перабітая дошкамі на дзве палавіны, дыхнула цяплом i нечым вельмі знаёмым. Ложак за неччу засланы недзе даўно бачанаю посцілкаю, кужэльны ручнік, вышываны чырвонымі i чорнымі ніткамі, печ з ямкаю для запалак i люстэркам, умазаным над чалом, нагадвалі далёкае i роднае.

Марыніна маці, невысокая, з прыкметамі нядаўняй прыгажосці, пры акне латала зрэбны мех. А загаварыла зусім так, як i Вера гаварыла ў маленстве. Адарвалася ад работы, выцерла фартухом табурэцік i запрасіла садзіцца.

— Скідайце пімы, няхай пагрэюцца на прыпечку,— i падала Веры атопкі, адрэзаныя ад старых валёнак.—Марынка мне казала, што новая настаўніца недзе з нашага боку прыехала. Дык гэта вы i ёсць? Далека ж вас, дзеткі, заслалі. Хоць яно цяпер па зялезнай дарозе, можа, не так i далека, a даўней колькі месяцаў дабіраліся. Тата, га, тата, колькі вы першы раз сюды ехалі?

На печы зашамацела сухая лучына, звесіў босыя ногі, а потым ускудлачаную галаву дзябёлы чырванашчокі дзед з сівой барадою.

— Звіняйце, барышня, прыдрамаў на чаране, застыў, халера, трохі з раніцы,— заракатаў густым басам дзед i спрытна шуснуў з печы.

— Ат, няма чаго рабіць, дык лісіц пасе па лесе,— без злосці ўпікнула Марыніна маці.— Пытаюся, колькі вы ехалі тады?

— Чуў, дачушка, чуў...— Выцягнуў з кішэні круглую бляшаную баначку, учэпістымі карычневымі пальцам! скруціў доўгую цыгару з карэньчыкаў самасаду. Зацягнуўся, папыхкаў.— Ехаў, ехаў сабе i людзям на пацеху. Што i казаць? Хіба цяпер так ездзяць, як даўней? Лёг сабе ў вагоне пан панам, а цябе вязуць — цёпла, добра i мухі не ядуць. А мы на сваіх дваіх дабіраліся. Недарма хадакамі звалі. I праўда, хадакі. Ох, i нахадзіліся. Чаму б i не? Малады быў, рэзвы, не раўнуючы, стаеннік. Праўда, ад дабра дабра не шукалі. Гора вяло, бяда паганяла. Адных у ланцугах гналі, другія самі ішлі. Маразамі, не раўнуючы, як мухі, сыпаліся... A выехаў, каб не схлусіць, адразу пасля вялікадня. У Камянцы ў нас пяскі сыпучыя. Свірэпа толькі i радзіла, а жыць жа неяк трэба было. От i надумаў у Сібір падацца. Многія тады з месца зрываліся...— Дзед пасмактаў дыгарку, пусціў клубы пякучага дыму.

— Ой, гэтай гавэнды да вечара хопіць. Можа б, свежых дранічкаў перакусілі? — кінулася да прыпечка Марыніна маці.

Вера аднеквалася, дзякавала, але на стале з'явіўся макотрык румяных, залітых тукам дранікаў. Яны так пахлі, што ўпінацца ніяк не выходзіла.

— Ешце, ешце на здароўе, а я дагавару. Ara, паехаў i я шчасця шукаць. Бацька, царства яму нябеснае, сальніку кабанчыка прадаў, даў мне нейкую злыбеду на дарогу i выправіў з богам. Ехаў дзе бокам, дзе скокам, дзе падвязухць, дзе падбягу. Аж на тройцу да Шадрынска прыбіўся. За душэго ані шэлега. Прыйшлося да самастаяцельнага хадзяіна наймацца, каб хоць трохі акрыяць. Паробіш трохі — i далей, i далей. Я i ў Краснаярскім быў. Дзе мяне нячыстая сіла не насіла? Толькі на другі год прыбіўся ў Дарафееўку. Цяпер Тарскам завуць, a даўней — Дарафееўка. Дарафей тут быў, купец пярвейшы. Кедрач па Тары сплаўляў, баркі свае ганяў, пшаніцу i масла дзежкамі вывозіў. Даўней сібірскае масла на ўвесь свет славілася. Ён i гроб аберуч. Але, казалі, апіўся, У самы траскун вываліўся з кашавы i, не тут казана, карчом трухлявым замёрз. А пры мне ўжо сын яго ўсім правіў. Пракоп. Ой, порсткі ды круты мужык быў, не давядзі гасподзь. Зіркне цыганскім вокам — умлееш. А кругом — урман i ўрман. I цяпер яму канца-краю няма, а тады — уга, кедрач да самае Тары як звон стаяў. Пракоп той наставіў заімак у тайзе, сяліў у ix такіх хадакоў, як я, харчы даваў, пілы, сякеры i стрэльбу. Валіце, карчуйце i біце дзічыну. Што раскарчуеш — дзве часці яму, трэцюю сабе. А маразы-маразы тады стаялі! Не-е, цяперашнія не дакажуць! Бывала, плюнеш — лядыш падае, вароны на ляту замярзалі. Цяпер што? Хіба гэта маразы? От тады, праўда, Сібір была! Людзей унь колькі — дыхаюць, печы паляць. Яно i цяплей,— сказаў i хітра прьхжмурыўся.

Колькі разоў Марына памыкалася перапыніць дзеда, а той ад недакурка прыпальваў новую цыгарку i толькі махаў рукою:

— Маладая. Няхай паслухае, як колісь было. Не зашкодзіць. Каб граматнейшы быў, апісаў бы ўсё чыста, хай бы людзі ведалі, як жылося ды былося. Але дзе там — цемната. Можа, таварыш настаўніца калі апіша: так i так, дзед Максім Слюсарэвіч пераказваў, родам з дзярэўні Камянкі Барысаўскага павета Мінскай губерні — сібірскі парцізан. Пры самым Крывашчокаве састаяў. Ага. Не перабівай, унучка, а ты еш, дзетка, i слухай, адно другому не зашкодзіць... Ara, дык гэты Пракоп, каб яму пуста было, Дарафеевіч, мудрэй за бандзіта вычвараў. Пластаюцца на карчах тыя хадакі-гарэтнікі, цярэбяць-цярэбяць, барану на сабе цягаюць, а як уробяць зямельку — падпаўзе, аспід, затоіцца ў карчэўі, падцікуе, лясь, лясь з дубальтоўкі — па жакану загоніць паміж лапатак, i бывай здароў, памінай як звалі. На валакушы зацягне ў вываратнік i кіне мядзведзям разгаўляцца. Уласці тут ніякае не было. Ураднік ці станавы з Кайнскага раз у пяць гадоў наязджалі. Залье ім Пракоп зіркалы спірытусам, сабаліных шкурак, як сушаных грыбоў, на шыю наніжа i сам у горад завязе. A былі людзі ці не, ніхто ні сном ні духам не ведае. Спытаюць, бывала, у самога, ці былі хадакі. «Была, была, кажа, гультаеча. Абпілі, аб'елі, па два карчы выдралі i пабеглі недзе лёгкага хлеба шукаць». А сам арэ ды пшанічку грабе з гэтых лядаў. Так яно было, дзеткі.

Ага, прачуў я, што на чалавекаў палюе, гад, ды ходу. Куды пойдзеш? Спераду ўрман, i ззаду ўрман, злева i справа ўрман. Адважыўся, пайшоў прадзірацца па вываратах ды ламаччы. Добра, што ўдвух былі. З-пад Вязьмы от такі мужычок, але страх які вёрткі i ў рабоце едкі. А совесны, прасці госпадзі цяжкі грэх, сам Хрыстос не дакажа. Удвух яно весялей i спадручней. Пабралі сякеры з піламі, запас, які быў, i падаліся. Па-а-бдзіраліся — адны, шануючы вас, транты матляюцца. Дзень ідзём, а нанач вогнішча распалім. Адзін спіць, другі з сякераю — напагатове. Мядзведзі, ваўкі, рысі так i шастаюць, так i шастаюць. На рачулку набрылі. Давай берагам пойдзем. Пайшлі. Яна нас на дарогу вывела. На масток узбіліся. Бачым, сяло недалёчка. А як зайсці? Чыстыя варнакі, i сораму няма чым прыкрыць. Далібог, лапухамі абапнуліся, але ў сяло не пайшлі, на задах паселі, чакаем, мо хто падыдзе. Аж бачым, парсюка пераймае от такенечкі хлопчык. Убачыў i аслупянеў, хацеў назад лупянуць. А мой дружок, царства нябеснае, Юстын, можа, ведаеце ўнука яго — пабіты, патрушчаны на вайне, Міша Усцігаў, у першай хаце ад школы жыве...

Вера кіўнула галавой, сказала, што ведае i яго i Параньку.

— Aгa, ага! Дык дзед гэтага самага Мішы пачаў хрысціцца i бажыцца, што i пальцам не кранём. Адважыўся-такі, падышоў той хлопчык, але не вельмі блізка. Юстын i пытаецца, як сяло завецца. «Біяза»,— кажа. «Кіргізскае ці татарскае?» — «Ёсць, кажа, усякія, а больш рускія».

Потым мы ўжо асвойталіся з людзьмі, на маслабойні ў купца Гальцова трохі парабілі. Гэта яго хата, дзе сельсавет цяпер, а самога, як Саветы прыйшлі, за балота справадзілі.

Нараілі нам добрыя людзі — за Тару падаліся, заімку скідалі, пралысіну дзесяціны на тры знайшлі, прыкарчавалі, на каняку аднавокую ўзбіліся, разжывацца пачалі. А зямля тут: яйка кінь — певень выскачыць. Сваім прапісалі: так i так, прыязджайце. Ну, i паехалі. Больш за паў-Каменкі рушыла. Да самае тае, мікалаеўскае, вайны ехалі. Лесу колькі хочаш: валі, будуйся. Цяпер онь якое сяло вымахала. А ты пытается, колькі ехаў. Вы ці даўно з нашага краю?

— У вайну звакуіравалася,— адказала Вера.

— Пісалі, сільна выкаціў немец Беларусь. I людзей палягло — не давядзі гасподзь...

Вера падзякавала, што ён расказаў такую цікавую гісторыю.

— Гэта што! Пятае цераз дзесятае. Яны,— з папрокам зірнуў на жанчын,— усё маргалі ды ківалі. Калі збольшага расказваць, дня i ночы будзе мала.

— Задурыў вам стары галаву. Можа б, малачка яшчэ выпілі? — спыталася Марыніна маці.

Вера падзякавала i пачала збірацца. Стары ўзаткнуў валёнкі, накінуў кажушок, i праз якую хвіліну на дрывотні зазвінела сякера, загрукалі дровы.

Вера з Марынаю заходзілі ў хаты да вучняў. Скрозь ёй былі рады, частавалі, упрошвалі пасядзець. Адны скардзіліся на сваіх неслухаў, другія хвалілі старанных сыноў i дачушак, распытвалі, як яны там у школе, гразіліся маўклівым i збянтэжаным хлапчукам: «Ты ж глядзі, каб слухаўся! А вы ўжо, калі што якое, мне накажыце, а я рады дам. Шоўкавы будзе».

Вера супакойвала мацярок i разумела, як цяжка, калі не хапае газы, сшыткаў i падручнікаў, a ў вучняў няма свайго століка ці хоць бы сталага куточка. Таму сшыткі часта ў бульбе i ў сале, скрэмзаныя малодшымі дзецьмі.

У кожнай хаце патыхала нечым знаёмым i родным з маленства — посцілкі, ручнікі, абрусы з прошвамі i карункамі, просціны з падзорамі, печы з прыпечкамі i ямкамі — акурат такія, як заномніліся здаўна. I гаворка, пявучая, як ручаінка, вобразная i дасціпная. Слухаеш — i забывается, што далека ад родных мясцін. Веру захапіла моўная плынь, i яна не заўважыла, як сама загаварыла па-беларуску.

Гэта здзіўляла барысаўшчанскіх жанчын, i яны расцвіталі светлымі ўсмешкамі:

— Ого, дык i вы па-нашаму мажзце. Ці не з нашае стараны? Усе селавыя ў нас так гавораць. Многія i не бачылі тае Беларусі, a ўсё адно ад дзядоў ды ад бабак наўчыліся, i ніяк ix не перакруціш.

Маці Колі Бароўскага, дзябёлая прыгожая маладзіца, вядомая ў раёие даярка, расказвала, што некалі ix тут i ў школе вучылі па-беларуску. Гады ca тры настаўніца была з Мінска, маладзенькая ды прыгожая, Зінай звалі, а як па бацьку, i забылася.

— Коля, пашукай, сынок, тую кніжку, што па-нашаму пісана,— звярнулася яна да сына.

Коля з палічкі, на якой некалі стаялі абразы, дастаў зашмальцаваную, з адбіткамі пальцаў усяго сяла, з падпалінамі ад самакрутак «Біблію» Кандрата Крапівы.

— Ой i смешная ж кніжка, бакі парвеш, i ўсё пра багоў. Як начыталася, абразы яшчэ да вайны на вышкі пазакідала.

Вера гартала кніжку, чытала асобныя старонкі, i ўсе весела смяяліся. Асабліва Марына. Яна прызналася, што такую «Біблію» бачыць упершыню.

— Калі ўсе чыталі, ты ў лялькі яшчэ гуляла, a ў вайну не да смеху было.

Да надвячорка хадзілі з хаты ў хату Вера з Марынаю. I наслухаліся, i нагаварыліся. Цяпер Вера ведала не толька вучняў, ведала бацькоў i матак, як хто жыве, што ў каго ёсць, а чаго няма, чаму адным лягчэй, а другім цяжэй вучыцца, напісала ўдовам некалькі заяў на пенсію.

Калі на захадзе неба налілося барвова-малінавай чырванню i абапал сонца сталі дымныя, з вясёлкавымі пералівамі слупы, Вера не магла адарвацца ад ніколі не бачанага дзіва.

— На вялікі мароз,— сказала Марына.— Ну, цяпер заначуеш у мяне.

Яны вячэралі ў цёплай утульнай хаце. Дзед Максім расказваў даўнейшыя байкі. На прыпечку на трынозе сквірчэла яечня, елі чырвоныя скрылёчкі ўвэнджанай вяндліны i ружовага сала.

Пасля вячэры дзяўчаты перайшлі на другую палавіну. Пры лямпе на кухні ўпраўлялася маці, а яны запалілі грубку i паселі каля яе ў паўзмроку вялікага чыстага пакоя з лапушыстым фікусам у кадоўбчыку, нікеляваным ложкам з гарою падушак у прошвах i вышыўках.

Марына расказвала, як у вайну вучылася ў педтэхнікуме невялічкага гарадка, як дадому хадзіла ў старых чырочках аж за восемдзесят кіламетраў. I пра дзіцячы дом расказвала, як там бывае цяжка, але як яна любіць i шкадуе сірот, i самі яны, нібы тыя каршучаняты, адно за аднаго заступаюцца. I Васіля Сцяпанавіча ўспомніла.

— Гэта ён здаецца суровым i сухаватым, а душа до-о-обрая,— прашаптала Марына.— Відаць, сумна яму дома. Варвара яго хутчэй гыркне, чым добрае слова скажа. Чацвёра дзяцей у хаце. Ён i ўцякае. Часам начуе ў кабінеце. Толькі ты глядзі — нікому.

А Веры мігатлівы агонь у печы, паўзмрок хаты, закаваныя марознымі ўзорамі шыбіны нагадвалі той вечар, калі от так сядзелі з Аляксеем. I ні з таго ні з сяго яна запытала:

— Марынка, а ты ведаеш, дзе Венера?

— Чаму ж не? Астраномію вучыла. Звечара яна заўжды на небасхіле. А што?

— Так, успомніла адну песню. Напісаў яе беларускі паэт. Максім Багдановіч. Памёр зусім малады, далека ад радзімы, а песня засталася. I якая песня!

— Праспявай, ціхенька-ціхенька.

— Наўрад ці добра выйдзе. Слухай.— Вера адкашлялася i пачала спачатку няўпэўнена, занадта высока, потым трапіла ў тон i заспявала натхнёна i ўсхвалявана, памагаючы сабе лёгкімі ўзмахамі рукі.

Хутка i Марына пачала падпяваць, без слоў, але нрыгожа i дакладна ведучы мелодыю грудным сакавітым голасам. Калі даспявалі, доўга моўчкі глядзелі на полымя.

— Я нядаўна выпадкова пачула яе, але слоў не запомніла. Спішаш? Ціха, сам сабе, мармытаў адзін чалавек. Толькі матыў урэзаўся ў памяць. Вельмі прыгожы, душэўны... Ты ж яго ведаеш...

— Ведаю. Давай будзем спаць.

Яны леглі на адным ложку i доўга яшчэ шапталіся пад чэканне ходзікаў i спеў цвыркуна. Сцены патрэсквалі ад марозу, i ціха трымцелі шыбы.