Ранні снег

10

На паштовай фурманцы Аляксей выехаў з сяла на світанні. Сінелі снягі, лёгкі марозны туманок змешваўся з дымам каміноў i раставаў над сялом. Стары фурман перасунуў у перадок паштовы мех, закруціўся ў доўгі кажух i шуснуў у палукашак, засланы сенам. Аляксей на целагрэйку ўсцягнуў каляны шынель, схяваў пад сена торбачку з немудрашчымі рэчамі i пршпасам, што сабралі яму Дзяменцеўна з Паранькай.

Буланы жарабок з месца рвануў легка i спорна, аж сані не паспявалі матануцца на слізкіх раскатах. Аляксей узяў пругкія лейцы, звітыя з конскай валасні, i час ад часу падвясельваў буланчыка.

Тайга сцішылася, укрытая густым інеем. Сібіракі яго завуць куржаком. «Якое прыгожае i дакладнае слова,— падумаў Аляксей,— сапраўды, дрэвы прыбраліся ў белыя карункі. A выблісне сонца, паружавеюць i замігцяць вясёлкавымі пералівамі, на світанні i ў вечаровым змроку тайга здаецца блакітнаю».

Заваленыя снегам вываратні ўяўляліся дагістарычнымі пачварамі, пры дарозе тужліва шамацелі сухія чараціны i парудзелая куга. Сям-там са снегу выпырхвалі беленькія курапаткі, ледзь сінелі радочкі заечых слядоў ды глуха стукаў дзяцел па заледзянелай кары.

Аляксея закалыхвала таежная цішыня, але пад сэрцам нешта шчымела, як пры кожным развітанні з дарагімі ўспамінамі i людзьмі. «Калі цяпер пабачу Веру? — непакоіла неадчэпная думка.— Хоць ты вярніся, каб зірнуць, каб сказаць нешта важнае, не выказанае раней».

На паўдарозе конь запаволіў крок, пачаў цяжка дыхаць i храпці. Фурман перахапіў з Аляксеевых рук лейцы, спыніў жарабка i саскочыў з саней.

— Што там, дзед?

— Дай хутчэй з перадка пугу.

— На такога каня пуга не трэба,— сказаў Аляксей, падаючы кароткае пугаўё з кручаным шкурацікам на канцы.

— Не паганяць, ратаваць трэба. Чуеш, як сапе?

— Чую. Няхай сабе сапе.

— Эх, галава! Праз паўвярсты затхнецца,— i дзед пачаў выкалупваць з конскіх ноздраў вялікія ледзяныя коркі.— Бачыш, пазатыкалі. У такі мароз застывае napa i забівае храпу. Жываціна задыхнецца i прападзе. Так што ў дарозе каня глядзі лепш як сябе.

Буланы пабег весялей, у перадок загрукалі камякі зляжалага снегу.

Пад заледзянелаю навіссю вецця паказалася таежная хацінка i нагадала першую сустрэчу з Верай. Снег наўкол быў зрэзаны палазамі, сталочаны капытамі, прыцярушаны саломаю i сенам. Маленькае акенца заткаў мароз зіхатлівым i колкім узорам.

Алякеею захацелася зайсці, пастаяць у парозе, развітацца з гзтым прытулкам людской дабрыні, цеплыні i ўвагі. Ён схлусіў дзеду, што хоча напіцца. Заскочыў на хвілінку. Каля печы смольна пахлі свежыя ружовыя трэскі, на месцы ляжалі скручаныя маты, у вядры плаваў празрысты ледзяшок.

Трэба было спяшацца, каб паспець на які-небудзь грузавік.

Да бліжэйшай станцыі сто восемдзесят кіламетраў. Туды кожны дзень вязуць збожжа. Машыны ідуць калонаю: ніводзін шафёр не адважыцца ехаць адзін — перамяце дарогу, папсуецца матор — i «загінайся» ў тайзе, пакуль хто-небудзь не выручыць. А разам спакойна — ніхто таварыша ў бядзе не кіне. Так i паўзуць па сумётах i выбоінах машына з машынаю. А заб'е дарогу снегам — паперадзе трактар цягне клін з тоўстага бярвення з акутаю жалезам востраю дзюбаю. За ім паўзуць заінелыя, замеценыя машыны.

Аляксей умасціўся ў настылую кабіну пярэдняга грузавіка, пахукаў на заледзянелае шкло. Нудна i аднастайна цягнулася бясконцая тайга: пад цяжкімі пластамі снегу звісала яловае вецце, у заледзянелых панцырах маўкліва стаялі лістоўніцы i асіны. У святле фараў лес здаваўся дзівоснай дэкарацыяй, што ўвесь час мянялася i наплывала.

Побач з Аляксеем сядзеў немалады маўклівы шафёр.

— Махра ёсць? Скруці мне, хлопча, цыгарку, а то вочы зліпаюцца, хоць ты ix калком падпірай. Трэція суткі ў дарозе.

Аляксей падаў яму запаленую цыгарку.

— Колькі ж цяпер будзеце адпачываць? — пацікавіўся ён.

— Разгружуся i так, як ёсць, завалюся на суткі, а там зноў у рэйс,— пасмактаў, папыхкаў i павесялеў.— А куды гэта ты ў такую халадэчу выправіўся?

— Дадому, у Беларусь сабраўся.

— Чаго цябе туды нясе? Праязджаў я з Дрэздана цераз Брэст i, як ix там, Баранавічы — лічы, да самай Вязьмы адны закураныя коміны, як помнікі на пагосце, тырчаць. Беднай Беларусі больш за ўсіх дасталося — спляжылі ўдоўж i ўпоперак. Чаго цябе нясе? Прытуліўся б да якой удавы з кароўкаю ды свінчом, а там відаць было б. Чаго-чаго, a ўдоў — як зярнят у кузаве... Не скажу, не ўсе да нашага брата падкія. Ёсць — ого-го! — Ён крутнуў галавою i ўсміхнуўся, нешта ўспомніўшы.— Тут у нашай калоне ездзіць Васька. Прыедзем, пакажу. Зух — на тры раёны адзін. У буран дацягнуў неяк да вёсачкі i папрасіўся ў першую хату. Не пускае маладзіца, пасылае да суседзяў, а ён — ну, арціст! — прыкіпуўся казанскаю сіратою i ўмалёгаў-такі. Чакан спірту дастаў. Грэецца i гаспадыню ўгаворвае. А тая — ані ў зуб. Хлопчык у яе гадоў з шэсць. Маленькі яшчэ. Як лямпу патушылі, счакаў Васька i шкрэб-шкрэб да гаспадыні. A маладзіца была вушлая — качалку выхапіла ды як урэжа... Вылецеў Васька ў адных сподніках у сенцы, а яна дзверы лясь на зашчапку, i будзь здароў. Ну ж i папаенчыў, ну ж i паскакаў на марозе! Схапіла маладзіца Васькава ўсё абмундзіраванне i недапітую чакушку прыхапіла,— шусь за дзверы i зноў — на зашчапку... Так да раніцы ў сенцах i праляскаў зубамі... З тае пары ўся шафярня, як чорт ладану, баіцца тае хаты. Так што, брат, усякія бываюць бабы. Адны самі лістам сцелюцца... а як тая, Васькава хросная,— качалкаю. Усё яшчэ чакаюць. Чаго, адкуль — не ведаюць, а чакаюць.

Аляксей маўчаў. Перад фарамі, як змеі, паўзлі i круціліся белыя языкі пазёмкі, машына павольна перапаўзала з сумёта на сумёт, снег забіваў ветравое шкло i праз шчыліны працэднсваўся ў кабіну.

— He cпi толькі. Гавары што-небудзь, каб мяне не павяло. Дзе ваяваў, як гараваў, дзе хрысціўся, як жаніўся. Толькі не маўчы,— прасіў шафёр.

Аляксей гаварыў пра франты, раненні i шпіталі.

Выходзіла, ваявалі яны побач, хадзілі i ездзілі па адных дарогах. Ці мала перавазіў шафёр параненых да франтавых шпіталяў i цяплушак! Можа, i непрытомнага Аляксея калі вёз.

— Ну, кіламетраў праз дзесятак пагрэемся,— пацёр шафёр рукі,— запахла Пацюканавам.

Грузавік ківаўся з боку ў бок, парыпвала настылая расхістаная кабіна, святло ад задніх машын то паўзло ўгору, то некуды правальвалася i павольна выпаўзала зноў. Аляксей адчуваў, як сціскаецца ад холаду цела, як гусінее скура на твары, як пачынае дробна калаціцца ніжняя сківіца. А дарога яшчэ доўгая-доўгая.

У замеці мільгануў хісткі жоўты агеньчык. Фары выхапілі сцены прысадзістай шырокай хаты. Кал я яе стаяла некалькі замеценых снегам парожніх грузавікоў. Да хаты падрульвала i спынялася ўся калона. Шафёр вытыркнуўся з кабіны i голасна крыкнуў:

— Глушы маторы праз адзін i накрывайце капоты!

Аляксей выскачыў на слізкую сцежку, здранцвелыя ногі распаўзліся, i ён ледзь утрымаўся.

У хаце накурана i парна. Кажухі i целагрэйкі звалены ў кут, пасярэдзіне ўсхліпвае закураная лямпа, з-пад ног коцяцца белыя клубы пары i засцілаюць пакой. Як у тумане, калываюцца шапкі i ўскудлачаныя галовы шафёраў.

— Здаровы, хлопцы! Ну, як грэемся?

— Варка, засыпай пельмені!

— Не вельмі перамяло?

— Што там у Барабінску новага?

— Зачыняйце, чайную выстудзіце,— крычыць тлустая дзябёлая буфетчыца.

Шафёры мосцяцца за сталы, накрытыя калянымі цыратамі.

— Васька, як начавалася? — нехта кпіць з маладога шафера.

— Парадак,— адказвае шыракатвары з рудым чубам Васька.— Кульну дзве чаркі i пайду да Варкі,— выскаляецца ён i цягне руку да буфетчыцы.

— Прыходзь, прыходзь. У мяне пад коўдраю чыгунны кантар ляжыць, — весела агрызаецца Варка, накладае ў алюмініевыя міскі пельмені, перчыць, палівае воцатам. Мужчыны нацягваюць на далоні рукавы, каб данесці гарачую пасудзіну, рагочуць, жартуюць, пад'юджваюць адзін аднаго.

Аляксееў шафёр, відаць, у калоне за старшага. Устаў, зашпіліў пінжак:

— Закругляйся, хлопчыкі. Пагрэліся i — па конях!

Хоць i неахвотна, збіраюцца шафёры, трэба ехаць. Васька яшчэ павыскаляўся каля буфетчыцы, закурыў, нацягнуў паўкажушок, лапавухаю шапкаю крутануў нязграбны рэверанс i знік у воблаку пары.

На цёмным небе высыпалі буйныя зоры, мяцеліца пацішэла. Загулі маторы, i зноў паплылі машыны з сумёта на сумёт, выхопліваючы фарамі прыдарожныя слупкі, укрытае наледдзю вецце елак i кедрача, яшчэ нейкіх дрэў.

Далека за поўнач змораны Аляксей увайшоў у невялічкі людны вакзал. Скрыгаталі настылыя дзверы з прывязанаю, замест спружыны, цаглінаю. На лаўках i на падлозе сядзелі i ляжалі людзі з чамаданамі, куфэркамі i клункамі, туліліся каля выцертай грубкі, бразгалі бляшаным кубкам. Пад столлю слабым накалам тлелі дзве лямпачкі.

Прыткнуцца не было дзе. Аляксей прашыўся бліжэй да печы. Тут было зацішней: не так свістала з дзвярэй, што раз-пораз з грукатам адчыняліся i дыхала белымі клубамі пары.

За сцяною грукаталі таварныя цягнікі, у застылых вокнах мільгалі чырвоныя агеньчыкі апошняга вагона, i зноў усё сціхала. Аляксея з маленства трывожылі паравозныя гудкі, пах антрацытавага дыму, сіпенне пары, чыгуначная мітусня i спешка. Яны манілі i клікалі ў невядомыя далячыні, абяцалі сустрэчы з нябачанымі гарадамі i краявідамі, новыя знаёмствы i сум расставання.

Значыць, ведаюць, што ён рабіў у часе акупацыі, калі проста выклікаюць i абяцаюць аплаціць праезд па чыгунцы.

I зноў закруцілася кола ўспамінаў. Прыгадаліся тыя жахлівыя месяцы ў Ельніцы, калі трэба было іграць самую адказную i цяжкую ролю ў жыцці, прыкідвацца, сачыць за кожным крокам. Усе ведалі, што былы настаўнік, камсамолец Аляксей Буевіч, пайшоў у «паслугачы» да немцаў, i касавурыліся на яго, з'едліва папракалі. Ніхто толькі не ведаў, што ён робіць, на каго працуе. I нікому не скажаш. Аляксею да болю яскрава ўспомніліся тыя дні: сорамна было глядзець у вочы ўчарашнім вучням i ix бацькам, сустракаць знаёмых, гаварыць не тое, што думает i адчуваеш, прыкідвацца не тым, хто ты ёсць. Адною ўцехаю i падтрымкаЮ быў Якаў Спірыдонавіч. Разважлівы i спакойны, ён заўеёды паўтараў: «Цярпі, казак, атаманам будзеш». I цярпеў...

...Немаладая кабета ў кажусе зняла з лаўкі клуначак, пасунулася i кранула Аляксея за рукаў:

— Хоць з краёчку прыткніся. Настаішся яшчэ.

Аляксей падзякаваў, прымасціўся на кончыку лаўкі, падпёр рукамі шчокі i заплюшчыў вочы. Але надакучлівыя думкі не давалі заснуць. Тахкала ў скронях, праплывалі карціны далёкага i нядаўняга мінулага, як у тумане, з'яўлялася i знікала дарагое аблічча. Вера то ўеміхалася, то маркотна глядзела, як у апошнюю хвіліну развітання, то раптам здавалася далёкаю i недасяжнаю.

Цемра размякла, аглухла, i Аляксей паплыў у хісткую бездань забыцця. Грукат цягнікоў здаваўся далёкаю кананадаю, а лясканне дзвярэй — блізкімі разрывам!. Усё сціхала ў цёмным i хісткім снэ.

Нехта паляпаў па плячы. Аляксей ускочыў, яшчэ не расплюшчыўшы вачэй, i не адразу ўцяміў, дзе ён. Мітусіліся людзі з мяхамі, куфэркамі i чамаданамі, штурхаліся, крычалі. Натоўп вынес на замецены перон. Свістаў i закручваў снежную крутаверць ледзяны вецер, пасля соннага цяпла ўсё цела праціналі дрыжыкі, сцюжа i вецер засцілі слязою вочы. На зорным небе мігцела зялёнае вока семафора, а з цемрадзі каціліся тры агеньчыкі паравоза.

У вагоне не было дзе прыткнуцца. На ніжніх лаўках, прытуліўшыся адзін да аднаго, седзячы спалі людзі.

Аляксей праціснуўся ў цёмны кут, сяк-так прымасціўся i задрамаў, але чуў, як спыняўся цягнік, як гаварыла правадніца, a подыхі марознай свежасці. нагадвалі пах настылай залубянелай бялізны, якую некалі маці прыносіла дасушвацца нанач у хату.

З партызанскіх i франтавых часоў Аляксей спаў трывожна i чуйна. Вярзлося нешта то лрыемнае, то трывожнае, даходзілі галасы i гамана людзей — ява напластоўвалася на сон, сон — на яву. У вагоне мяняліся людзі, за акном грукаталі i мільгалі агнямі сустрэчныя цягнікі. Ён зноў заплюшчваў вочы i нібы плыў на арэлях у неглыбокім сне.

Міналі станцыі i паўстанкі. Кароткія шэрыя дні змяняліся доўгімі начамі. Каля Петрапаўлаўска садзіліся немаладыя казахі ў стаўбунаватых лісіных шапках i доўгіх сабачых дохах, голасна гаманілі па-свойму i сыходзілі недзе на маленькіх стэпавых паўстанках. Ехалі з сібірскіх шпіталяў франтавікі з мыліцамі i кіёчкамі.

Наперадзе была доўгая дарога...