Вера ішла ў школу па доўгай гразкай вуліцы. Толькі па баках трошкі прывялі сцежачкі ў адзін след. Чэрствая гразь наліпала на чаравікі, як смала. Доўгая нуліца цягнулася па высокім беразе вузкай пакручастай рачулкі, якая булькала на перакатах недзе далека ўнізе. На другім крутым гліністым беразе стаяла пекалькі хат пад дзёрнавымі стрэхамі, калматых ад ііеляніны. На адной страсе нават гайдаўся спелы сланечнік.
Ідучы вуліцай, Вера заўважала, што на яе глядзяць з усіх вокан, сустрэчныя саступаюць сцежку i ўсе вітаюцца, а потым стаяць i глядзяць услед. З левай рукі грукала i звінела калгасная кузня. Над ёю тырчала невысокая пажарная каланча. Каля кузні ляжалі бароны, стаялі конныя граблі i тапталася чарада авечак. У шырокіх дзвярах стаяў высокі замурзаны каваль у доўгім скураным фартусе i старой кубанцы. За кузняю ў невялікім свіронку — сельмаг. На ганку сакатала некалькі маладзіц. Яны здалёк заўважылі Веру, павярнуліся да яе i разглядалі з ног да галавы. Калі падышла, павіталася першая. Адышоўшы некалькі крокаў, пачула:
— Баская вучыцелька.
— Відаць, гарадская.
— Палянь, палянь, якія боцікі. А?
— Што ж ты хочаш, каб у чырках хадзіла?
— Ці надоўга толькі?
Насупраць у вялікім доме пад цёсавым дахам быў сельсавет. Каля канавязі стаяла некалькі фурманак.
Школу Вера ўбачыла здалёк на голым узгорку. Яе здзіўляла, што ў сяле амаль не было ні прысадаў, ні дрэўца ў гародах, толькі там-сям у палісадніках пазвешвалі галовы пабітыя дажджом i раннімі прымаразкамі жоўтыя вяргіні. Успомніла, што сады тут гінуць ад марозаў, таму ix не садзяць.
Школа абгароджана нізкім парканам з доўгіх жэрдак, a трошкі воддаль стаіць дом з пабеленымі рамамі. Падыходзячы бліжэй, Вера захвалявалася. Як яе сустрэнуць? Што за людзі, з якімі прыйдзецца працаваць? Нават узяў страх — здалося, што яна нічога не ведае i не помніць. Ці будуць слухацца дзеці? Што скажа завуч пра яе першыя ўрокі? Сэрца тахкала, як перад самым адказным экзаменам.
На двары яна ўбачыла Аляксея Іванавіча i ўзрадавалася. Каля нізенькай старой завозні Аляксей стругаў аглоблю. Без шапкі i папругі, з расчырванелым тварам, ён быў нейкі асабліва ладны i інтэлігентны ў кожным руху. Вера адчула, піто i ён заўважыў яе, але ад работы не адарваўся, a калі падышла — весела ўсміхнуўся i паказаў чорныя i ліпкія ад смалы далоні, нібы прасіў прабачэння, што не можа падаць рукі.
Павітаўся i спытаў, як адпачывала, ці ўсё добра ў яе пакоі.
— Дзякуй. Усё добуа. Толькі б дастаць якую вешалку i хоць маленькую тумбачку.
— Скажыце Анатолю Паўлавічу. Чалавек ён уважлівы i добры... Чакае вас, i настаўнікі ўсе ў зборы.
Вера хуценька прабегла двор, узышла на шырокі ганак. Сцены з тоўстага. кругляка парэпаліся доўгімі вузкімі расколінамі, сукі заплылі жоўтымі кропелькамі засохлай смалы. У маленькім тамбуры стаялі вёдры i дзеркачы на доўгіх кіях. Толькі што вышараваная ў калідоры падлога яшчэ не прасохла. Вера прайшла па ёй на дыбачках i пастукала ў дзверы настаўніцкай. Некалькі галасоў адказала «можна». Яна ўвайшла, павіталася i спынілася ў парозе. За доўгім сталом, накрытым чырвоным, сядзела некалькі жанчын, i ўсе глядзелі на яе. З-за століка каля акна падняўся невысокі мужчына з зачэсанымі набок светлымі валасамі, у кіцелі, i выйшаў ёй насустрач.
— Рады вас бачыць, Вера Рыгораўна! — падаў руку i назваўся: — Пуцінцаў Анатоль Паўлавіч. Дырэктар.— Падвёў да стала.— Знаёмцеся. Наш завуч Наталля Іванаўна Быкова.
Высокая чарнявая жанчына з доўгім смуглявым тварам i маленькімі вочкамі, з расчэсанымі на роўны прабор валасамі, стрымана ўсміхнулася i падала моцную сухую руку. Каля яе сядзела бялявая кабеціна з вялікім круглым тварам, светлымі вачамі i жаўтаватымі валасамі, закручанымі на патыліцы ў вялікую куксу.
— Варвара Іванаўна,— сказала яна i падала круглую мяккую руку з кароткімі пальцамі.
Віталіся з ёю яшчэ чалавек пяць жанчын розных узростаў, з рознымі абліччамі. На канапе, збітай з дошак, з высокаю выразанаю спінкаю сядзеў сціплы бялявы, яшчэ малады, мужчына ў чорнай кашулі i наглянцаваных юхтовых ботах — Міхал Іванавіч Акунёў.
Не ўсе імёны i прозвішчы расслухала i запомніла Вера i збянтэжылася, што можа ix пераблытаць. Шчокі заліліся чырванню, яна прымасцілася на краёчку канапы.
Дырэктар сеў на сваё месца.
— Шкада, што вы не былі на раённай канферэнцыі i наогул затрымаліся. Вось ламаем галаву над раскладам, а заўтра першы званок. Якія класы вы хацелі б весці?
Вера ў яго голасе пачула папрок, у горле заказытала, яна сашчаміла пальцы i моцна сціснула рукі. Заўважыла, што ўсе жанчыны ўважліва i з цікавасцю разглядаюць яе. Адна, што сядзела спіною, павярнулася і, прыжмурыўшы вочы, учэпіста сочыць за ёю. Значыць, трэба апраўдвацца.
— Прабачце, Анатоль Паўлавіч, але раней прыехаць не магла. У мяне вельмі цяжка хварэла мама. Шэсць дзён я дабіралася да Новасібірска ды там два дні праседзела, пакуль накіравалі сюды. Хацелі паслаць у Сузунскі раён, а я папрасілася ў самую глыбінку. А да вас дарога... самі ведаеце якая. А класьк.. глядзіце самі. Апрача інстытуцкай практыкі, вопыту ў мяне — ніякага. Тут такія спрактыкаваныя настаўнікі... Я папрасіла б што-небудзь лягчэйшае. Ну, там пяты, шосты клас.
— У вас жа не будзе поўнай нагрузкі.— Наталля Іванаўна разгарнула вялізны ліст раскладу i сказала:
— Будзеце весці пяты, сёмы i восьмы класы. Пяты выключна дзетдомаўцы...— Яна памаўчала, спадылба зірнула на Веру.
— Але вы справіцеся з імі,— азваўся дырэктар.
— Там большасць другагоднікі. Ну, i дысцыпліна... самі разумееце...
— Калі не спраўлюся, папрашу вашай дапамогі.
Дырэктар устаў з-за стала, нячутна прайшоўся па пакоі.
— Значыць, так, таварышы,— Вера Рыгораўна бярэ пяты, сёмы i восьмы класы. Аўдоцці Мітрафанаўне даём два шостых. Гэта дванаццаць гадзін. Маляванне ў пятых i шостым класах тры гадзіны — пятнаццаць, i тры гадзіны чарчэння. Якраз нагрузка. Ну, праверка сшыткаў, класнае кіраўніцтва. Па-мойму, крыўдзіцца няма падстаў. A ўсё астатняе застаецца па-ранейшаму.
— Што я буду мець з гэтае нагрузкі з вашым чарчэннем i маляваннем? — зардзелася высокая жанчына з колкімі вачамі, што нядаўна так пранізліва глядзела на Веру.— Няхай малюе, хто ўмее. А я не ўмею.
Анатоль Паўлавіч нахмурыўся, памаўчаў i памяркоўна сказаў:
— Ну, паставіце, скажам, збан. Няхай малююць. Потым у збан — галінку. Хопіць на два ўрокі. А вы сядзіце сабе i правярайце сшыткі. Абы не крычалі. Ніхто ад вас не патрабуе выхаваць Рэпіных.
— Не трэба мне вашай ласкі. Дайце мне, што належыць,— раскрычалася Аўдоцця Мітрафанаўна.
Вера Рыгораўна ўстала.
— Прабачце, Анатоль Паўлавіч. Мне вельмі няёмка, што ў некага забіраю нагрузку. Я магу аддаць адзін клас, а сама дагрузіцца другараднымі прадметамі.
— Я ведаю, што раблю. Вы чалавек новы, нашых умоў не ведаеце. Зацвердзім нагрузкі i расклад на педсавеце. Пакуль адпачывайце да сямі гадзін. А вы, Вера Рыгораўна, на хвілінку затрымайцеся.
Жанчыны ўсталі, пачалі збіраць журналы, сшыткі з планамі.
Наталля Іванаўна згарнула расклад.
— Закончу дома. Пайшлі, бабанькі.
За ёю рушылі ўсе. Патаптаўся, папоркаўся нечага на этажэрцы маўклівы Міхал Іванавіч i ціха выйшау. Дырэктар зірнуў у акно, убачыў, што ўсе мінаюць двор, сеў на крэсла насупраць і, нібы просячы прабачэння, ціха загаварыў:
— Не прымайце толькі ўсё да сэрца. Я тут працую другі год. Бяда, што працаваць няма з кім. Завуч у 1936 годзе скончыла педтэхнікум. Муж яе да вайны быў тут дырэктарам. Яна i ўкаранілася камандзірам. Аўдоцця Мітрафанаўна некалі ледзьве-ледзьве скончыла восем i педкурсы, а выкладае мову i літаратуру. Талковы настаўнік Міхал Іванавіч, але занадта ціхі, вядзе матэматыку i больш нічога ведаць не хоча. Адным словам, працаваць пакуль што цяжка. Былі тут, кажуць, некалі добрыя настаўнікі. Многія не вярнуліся з вайны, некаторыя яшчэ служаць, а моладзь сюды пакуль яшчэ зацягнуць не ўдаецца. Ды i мала яшчэ выпускаюць. Усе мае спадзяванні на вас. Вы маладая, адукаваная і, калі сапраўды любіце дзяцей i школу, не ігакінеце нас так хутка. A дзеці? I тут ёсць здольныя i нават таленавітыя. гэта так, для інфармацыі. Скажыце, як вы ўладкаваліся. Толькі шчыра. Пакой вялікі, хоць i не вельмі ўтульны. Дрывамі забяспечым, на пачатак можам даць трохі бульбы з прышкольнага ўчастка, а там, можа, i мэбляю якою разжывёмся. У крайнім выпадку пазычым у дзіцячым доме. Дык як?
— Вы ж самі ведаеце маю кватэру. На першым часе трэба было б хоць трохі газы, якую-небудзь тумбачку i хоць бы самую прымітыўную вешалку.
— Добра. Скажу заўхозу, i ён, чым зможа, забяспечыць. Пакуль адпачывайце, a ў сем гадзін прашу на педагагічны савет. Першы ў вашым жыцці.
Вера паднялася, падзякавала за шчырасць i выйшла з настаўніцкай. Яна павольна спускалася з ганка, глядзела на ўсе бакі, ды Аляксея не было. Каля завози! стаяла абструганая жэрдка, валялася ружовая кара.
З узвышша школьнага двара Вера ўглядалася ў наваколле. За аселіцаю на грудку ў полі бялелі тонкія бярозы ў залацістым лісці. Відаць, могілкі. А далей, куды ні зірнеш, зжатае поле, амёты саломы, пажоўклыя пералескі акантавала густая тайга. Такіх сакавітых i яскравых фарбаў Вера ніколі не бачыла. Аж сэрца зайшлося ад прыгажосці. Зблізку відны галіны, лісты, калматае вецце лістоўніц i елак. Вера запаволіла крок, зачараваная прыгажосцю наваколля. Раз i другі азірнулася, потым адагнала думку пра Алякеея, спрабавала апраўдацца звычайнай цікаўнасцю да нейкай загадкавасці гэтага чалавека. А ён, відаць, чалавек разумны, разважлівы i шчыры.
Вера выйшла за вароты i пачула гулкі тупат. З палявой дарогі ў вузкую выгарадку паміж школьным дваром i платамі гародаў імчаўся табун маладых, неаб'езджаных коней. Гарэзлівыя, выгуляныя за лета жарабяты ціснуліся адзін да аднаго, задзіралі галовы, угіналі шыі, насядалі на пярэдніх, з-пад капытоў ляцелі камякі гразі. Праляталі ўспененыя храпы, грывы ў калючках дзядоўніку, здзічэлыя вялікія вочы. Вера прытулілася да плота, прыціснутая спуджанай віхурай шалёных коней.
Раптам з-за канцавой хаты ў сіняй доўгай сукеначцы маленькая дзяўчьшка выскачыла наперарэз табуну.
— Ай-й! — прарэзліва, не сваім голасам закрычала Вера i кінулася за коньмі. Яны ляцелі проста на дзяўчынку. Яшчэ раз мільганула сіняя сукеначка i знікла ў пырсках гразі, за нагамі i крупамі табуна. Вера сілілася крычаць, але ніводзін гук не вырваўся з яе вуснаў. Усё было як у сне — бязгучны крык i гэтае жахлівае відовішча.
Калі прамільгнуў апошні конь, пасярод дарогі стаяла заляпаная гразёю, напалоханая дзяўчынка i брудным кулачком расцірала слёзы. Вера кінулася да яе, агледзела з ног да галавы, але нідзе — ні крывінкі, ні драпінкі. Настаўніца цяжка дыхала, ногі ледзь яе трымалі. Яна ўзяла за руку дзяўчынку i адвяла на сухое. Усё здавалася неверагодным: пранёсся такі табун i не крануў дзіця.
Коні тым часам перабеглі вуліцу i зніклі за доўгім свірнам у прырэчнай лагчыне.
Вера не магла вымавіць ні слова. A дзяўчынка падняла брудны прыпол сукеначкі i зарумзала галасней:
— Усю сукенку заляпалі... Цётачка, скажыце маме, што гэта не я, а Федзькавы жарабяты.
Вера дрыготкаю рукою гладзіла шорсткую рудую галоўку.
— Не плач, усё добра, усё добра,— нарэшце яна авалодала голасам.
— Добра, до-о-бра! Вунь як сукенку ўрабілі!..— зарумзала дзяўчынка.— Мамка будзе біцца...— заплакала галасней.
— Як цябе завуць? — нагнулася Вера.
— Фенька.
— Дзе ты жывеш?
— Тутака,— паказала пальчыкам у вуліцу i адразу сціхла.
Вера ўзяла дзяўчынку за руку, i яны пайшлі разам. Падсохлая сцежачка была вузкая, Фенька пабегла паперадзе, толькі мільгалі заляпаныя гразёю босыя ножкі. Вера ледзьве паспявала за ёю. Сустрэчныя саступалі дарогу, віталіся i, не тоячыся, разглядалі ноиую настаўніцу.
Дзяўчынка прывяла Веру ў вялікі, закіданы трэскамі двор. На дзвярах у хату клямка замест замка заткнута драўлянаю лыжкаю.
За хатаю на градах з пасохлаю націнаю гарбузніку і агурэчніку корпаецца маладая высокая жанчына. Яна выпрасталася, відаць, хацела накінуцца на дачку, але ўбачыла незнаемую дзяўчыну, сумелася i загаварыла мякчэй:
— Дзе гэта цябе носіць нялёгкая? Усё гулі табе! Бяры нож ды абразай буракі.— Глянула на брудную сукенку, пляснула рукамі.— А божа ж ты мой! Дзе ж ты так выкачалася? Ну, пачакай... Я табе пакажу, як лётаць, неслух.
— Я да дзядзі Лёшы бегла,— адказала дзяўчынка.
Жанчына падышла, павіталася з Вераю. Тая адразу заступілася за Феньку.
— Не сварыцеся. Яна не вінавата. Табун коней яе ледзь не растаптаў. Я ўжо думала... Аж стаіць, толькі сукеначку трохі запэцкалі.
— Хоць ты прывяжы яе...— ужо мякчэй азвалася маці.— Коні перадам ніколі чалавека не зачэпяць, а дзіця i подаўна. Соннага заўсёды абмінуць. Ра-азумная скаціна... Вы, можа, гэта i ёсць тая новая настаўніца? Бабы казалі ў сяльпе, што прыехала. Свежага чалавека ў нас усе бачаць. Многа ў той школьнай кватэры перавярнулася. Зіму павучаць —толькі ix i бачылі. Глуха, кажуць, у нас. А мы лепшага не ведаем, дык i тут добра. Дзякаваць богу. Гітлера таго дабілі, дык, можа, цяцер хоць уздыхнем трохі. Зямля наша без гною родзіць. Пшаніца, як гай, шуміць, a ў вайну i мы набедаваліся. А куды дзенешся? Трэба было фронт карміць i з тылам дзяліцца. Там, пад немцам, страху пад бомбамі нацярпеліся, а тут адны бабы пласталіся дзень i ноч ды над пахаронкамі галасілі.— Горка ўсміхнуўшыся, дадала:—Мужыкі цяпер, як пеўні, адзін на чараду... А вы ж здалёку?
— Да вайны жылі каля Гомеля. У вайну з мамаю заехалі за Яраслаўль. Там i вучылася... На дзевачку толькі не вельмі сварыцеся. Яна i так перакалацілася. А сукенка адмыецца.
— Каторы год таго мыла ў вочы не бачылі. Сіняю глінаю рукі мыем, ды ў жлукце лугам з попелу бялізну парым. А як там жывецца?
— Дзе прайшлі немцы, засталіся адны галавешкі ды магілы. Наступалі — нішчылі ўсё, адступалі — яшчэ горш.
— Мой казаў, колькі гора прынялі. Увесь пабіты вярнуўся, але, дзякуй богу, хоць жывы. Жалеззе i цяпер у ім сядзіць. Але ўжо так-сяк з кіёчкам клыпае.
Дай яму бог здароўя, хазяйсцвеннік школьны Ляксей Іванавіч прывёз яго нехадзячага дадому. На хронце i ў лазарэце яны сільна падружыліся. I прыехалі разам. У таго, беднага, нікога i нічога пасля германца не засталося, дык ён тут неяк прыжыўся. Вучаны чалавек. Але дыплома вытрабаваць не можа. Кажа, згарэла ўсё. Дык з канём ды з быкамі петуецца. Нам трохі памагае. Залаты чалавек.
Вера адчула, што чырванее, пагладзіла па галоўцы сцішаную дзяўчынку i сабралася ісці.
— Можа, малачка возьмеце збанок? — прапанавала жанчына.— На лепшае выбачайце. A кароўка яшчэ трохі доіцца. Калі трэба, прыходзьце. I Фенька можа прынесці.
Вера падзякавала, сказала, што ўжо ўзяла ў гаспадыні, развіталася i пайшла.
Яшчэ ўсё трымцела i калацілася ад страху, перажытага за некалькі імгненняў, пакуль ляцелі коні, пакуль не падбегла да дзяўчынкі. Спакой i разважлівасць Фенінай мамы супакоілі i яе, а тое, што яна расказала, здзівіла i ніколькі не памагло зразумець заўхоза. Яна так i падумала — не Аляксея Іванавіча, а заўхоза, i да драбніц убачыла яго адкрыты, абветраны твар, моцныя рукі i ладную постаць. Дзіўна! Быў у шпіталі, прывёз параненага мужа гэтай жанчыны i цяпер памагае яму, хоць i сам часам крывіцца ад болю, але ніколі не паскардзіцца.
Яна спахапілася, што зноў думае пра яго. Чалавек як чалавек. Відаць, адукаваны, тактоўны i далікатны.
Доўгая хата на дзве палавіны цягнулася з узгорка ў лагчынку, таму Верын пакой стаяў на высокіх падрубах i з высокім стромкім ганкам. Такі ж, толькі на пекалькі прыступак ніжэйшы, ганачак быў на гаспадарскай палавіне. Там жыла сухенькая бабка Трахімаўна, з дачкою-векавухаю. Звалі тую Яўхім'я. Цяпер яна рабіла на таку, вярталася дадому ўся ў асцюках i ў пыле, але, не заходзячы ў хату, хапала на ганку ражку з сечаным зеллем i бегла ў хляўчук, дзе заходзіўся піскам худы, аж гарбаты, парсюк.
Паўхаты ў Трахімаўны яшчэ да вайны адкупіў сельсавет для настаўнікаў. Колькі ix тут перавярнулася за гэтыя гады! Жылі i дзяўчаты i хлопцы. Усіх i не запомніла старая. Некаторыя сталаваліся ў яе. Але тады яна была маладзейшая, ды i жылі раскашней. Вайна ўсё падгрэбла, а потым i падмяла, i цяпер старая з дачкою перабіваліся бульбай, груздамі ды малаком. Малака хапала, хоць кожны дзень насілі на малаканку, выконвалі план.
Пра гэта ўсё Веры ў першы ж дзень расказала Трахімаўна i паабяцала прадаваць ёй па літру сырадою. A калі настаўніца захоча што зварыць, можа прыставіць гаршчочак у іхняй печы.
Так адразу ўсталяваліся адносіны з гаспадыняй, але як будзе сталавацца, Вера яшчэ не ведала i сама. Пры першай жа гаворцы Трахімаўна, хітра ўсміхнуўшыся, сказала:
— Бачу, i ты ненадоўга. Як у той даўнейшай песні: «Прыляцяць увесну гусi, а я ў дарожаньку збяруся». У той бок, адкуль прыляцела. Там тваё шчасце, у горадзе. А тут што? Дзевяць месяцаў зіма, лета блісне — i няма. I хлопца да цябе не дабярэш. Баская вельмі ды белая. А без мужыка бабе ніяк не абысціся. Онь мая Хімка — таўкач таўкачом засталася. Усё выбірала, чакала нечага. На табе, дачакалася! Баб цяпер хоць гаць гаці. Mo дзесяць на аднаго прыходзіцца. За кожнымі, шануючы вас, порткамі бегаюць. Аж брыдка. Колькі ix чапілася да Архіпавага фаціранта, таго, што цябе прывёз! А ён i вухам у той бок не вядзе, усё хаханькамі адбывае. Самастаяцельны мужчына. Дык яны яго манахам празвалі.
Вера слова ў слова прыпомніла ўчарашнюю размову з гаспадыняю, спахапілася, што зноў думае пра Аляксея. Дзіўна. Ніхто не абмінае яго ў гаворцы, Выходзіць, у кожнага навідавоку. I ніводзін благога слова не сказаў. Толькі ён усю дарогу пра сябе i не азваўся.
Каб адбіцца ад гэтых думак, Вера дастала праграму, разгарнула сшытак, прыклала вокладку граматыкі, адлінавала палі, запісала: «Тэма ўрока, мэта ўрока»,— i задумалася. «Якая ж мэта ўрока?» Вокны ў яе пакоі не завешаныя i даўно не мытыя. Відна гразкая вуліца, хаты насупраць, рэдка праходзяць людзі, тады-сяды прагрукоча фурманка. ІІават дзяцей мала відно. Устала, выцягнула з чамадана газету i завесіла сю адно акно.
У дзверы пастукалі.
— Калі ласка,— голасна адказала Вера i аж уз^ дрыганула, калі на парозе ўбачыла Аляксея. Ён трымаў у руцэ невялікую вешалку, з кішэні тырчаў малаток. Вера ўстала з-за стала, у суконных тапачках i ў тым жа халаціку, што была ў таежнай хацінцы.
— Дзень добры, Вера Рыгораўна,— весела загаварыў Аляксей.— Дзе тут будзе ваш гардэроб? Анатоль Лаўлавіч загадаў пакуль што прыбіць вешалку, а там, можа, i шафу расстараемся. Я ўжо нагледзеў, дзе можна дастаць.
Вера падсунула табурэтку i запрасіла сесці.
— Расседжвацца няма калі. У мяне ж гаспадарка — конь i два быкі. А ix дагледзець трэба.
Паміж сцяною i грубкаю былі пабеленыя з тоўстымі філёнкамі дзверы. Да ix Аляксей i прыклаў вешалку на шэсць калочкаў.
— Паглядзіце, па-мойму,— самае зручнае месца.
— Можна трошкі вышэй. Я дастану.
Аляксей выняў з кішэні некалькі цвікоў, пасоваў вешалку, каб было роўна, i крыкнуў праз дзверы на гаспадарскую палавіну:
— Трахімаўна, не палохайцеся, я тут трохі пагрукаю.
— Грукай, грукай, сынок, але не вельмі, каб з бажнічкі святыя не пасыпаліся,— азвалася з-за сцяны гаспадыня.
Аляксей некалькімі ёмкімі ўдарамі прыбіў вешалку да верхняе ліштвы дзвярэй, адышоўся глянуць, ці роўна.
— Дзверы трэба чым-небудзь запнуць, каб не бралася пабелка да адзежы. Пакуль што хоць бы газетамі.
Вера дастала чахол ад пасцелі i падала Аляксею. Ён прыклаў яго да дзвярэй i папрасіў патрымаць адзін ражок. Калі прыбіваў, Вера не адпускала руку, i незнарок ix далоні дакрануліся, але яна не прыняла сваю, толькі даверліва i ласкава зірнула яму ў вочы...
— А вы сапраўды добры гаспадарнік. Мне здаецца, усё ўмееце i робіце легка i хутка. Вялікае вам дзякуй.
— Ну, як вам спадабаліся новыя калегі?
— Пераконваю сябе, што першае ўражанне памылковае. Хаця ўпэўнена — дырэктар разумны, уважлівы i адукаваны чалавек. A настаўніцы... здаецца, я ix яшчэ не разумею.
— Якія вам далі класы? — перавёў размову Аляксей.
— Пяты, сёмы i восьмы. Як вы лічыце, спраўлюся? Толькі шчыра. Мне ж, апрача вас, няма з кім параіцца...— Спахапіўшыся, удакладніла:— Вы тут мой першы знаёмы. Хоць, шчыра кажучы, нічога не ведаю пра вас. Прабачце. Калі вам непрыемна, можаце нічога не гаварыць.
Аляксей горка ўсміхнуўся.
— Дзяцей я ведаю добра, дзетдомаўскіх асабліва. Яны мне ахвотна памагаюць, давяраюцца i ўсё расказваюць. Кожны з ix — асоба, характар, але з глыбокаю свежаю траўмаю. Выраслі без мацярынскай i бацькоўскай ласкі, бачылі столькі гора i жахаў. Словам, дзеці вайны. Востра адчуваюць боль, незаслужаную крыўду, няшчырасць i несправядлівасць. I пратэстуюць адкрыта, як вожыкі, натапырваюць іголкі. А павераць — палюбяць, аддана i непадкупна, друга не падвядуць ніколі. Будзеце з імі шчырая i справядлівая — пойдуць за вамі, i вы ix палюбіце. Сарвяцеся, незаслужана пакрыўдзіце — кепска будзе i вам i ім.
Вера склала рукі, апусціла галаву i слухала ўважліва, як школьніца.
— Гаворыце, як Макаранка. Вы ж педагог, Аляксей Іванавіч, а стругаеце жэрдкі, прыбіваеце вешалкі, возіце дровы. Ніч-чога не разумею. Упэўнена толькі, што педагог.
— Усё прасцей, чым вам здаецца.— Аляксей усміхнуўся.— Пакуль бывайце здаровы. Шафу я вам прывязу. Калі што спатрэбіцца, кажыце, пастараюся памагчы. Пасуда ў вас якая-небудзь ёсць? Бо купіць тут нічога не купіце. Можа, я дастану што-кольвек.— Ён узяўся за клямку.
Вера падбегла да Аляксея i дакранулася да рукава пацёртай салдацкай ватоўкі.
— Я спадзяюся на вашу падтрымку i дапамогу, калі хочаце, на парады i кансультацыю. У мяне ж ніякага вопыту... i такі клас! Хочацца паспрабаваць свае сілы, паверыць, што i я педагог. Добра? — Яна працягнула мяккую ружовую далонь Аляксею.
Ён далікатна абхапіў яе сваёю загарэлаю шурпатаю рукою i паглядзеў у твар. Вера, апусціўшы галаву, чакала адказу.
— Чым можна будзе, памагу. Але кожная сустрэча можа кінуць цень на ваша добрае імя. Гэта ж вёска...— Ён паціснуў руку i выйшаў за дзверы.
Вера падалася да завешанага газетаю акна i глядзела праз верх, як размахваючы малатком, ішоў па сцежцы Аляксей. Вярнулася да стала i зноў узялася за планы.
Пахла газаю ад бляшанай пяцілінейнай лямпы. На сцяне чэкалі старыя ходзікі, з іржавым замком замсст пры.
Анатоль Паўлавіч гартаў свежыя інструкцыі i загады аблана i райана.
За сцяною прыбіральшчыца Мінадора совала парты, бразгала вядром i хлюпала мокраю анучаю. Часам ціха напявала нешта цягучае i сумнае. Шлёпалі босыя ііогі, i зноў шоргалі парты, барабаніў ножкамі стол.
Чытаў дырэктар інструкцыі, не паглыбляючыся ў сэнс, перагортваў агульную частку, спыняўся на радку «Загадваю...». Дачытваў да канца, прабягаў зрокам наступную старонку, знаходзіў істотнае, але яно было даўно вядомым: «Усімі сродкамі павышаць паспяховасць вучняў, даваць грунтоўныя веды асноў навук. Усе прадметнікі абавязаны змагацца за адзіны арфаграфічны рэжым... Асаблівую ўвагу звярнуць на выхаваўчую работу, разгарнуць дзейнасць піянерскай i камсамольскай арганізацый школ раёна...»
Лёгка загадваць, а паспрабуй усё гэта выканаць. Гэта тое самае, што загадаць «узяць вышыню». А як яе возьмеш, калі не хапае снарадаў, калі ў разліку засталося па два чалавекі?.. I закруціліся свежыя, яшчэ балючыя ўспаміны. Замільгалі твары сяброў, пахавапых пад Вязьмаю i Валакаламскам, налёты авіяцыі.
Вайну Анатоль Паўлавіч прайшоў у артылерыі, ад падносчыка снарадаў да наводчыка. Нашывак за рапенні ў яго больш, чым ордэнскіх планак. Ёсць «Чырвоная Зорка» i «Айчынная» другой ступені. Выразна ўспомніліся медсанбаты, пах карболкі i ёдаформу, санітарныя цягнікі пад бамбёжкай.
Ён сціснуў скроні далонямі, сіліўся адагнаць успаміны, але адна жахлівая карціна змяняла другую. Ратаваў яго невысокі рост. Але ўсё ж асколак трапіў. Пакуль выцягнулі ды залячылі, i вайна скончылася. Перамогу адзначалі ў шпіталі. Плакалі сляпыя i бязногія, а ён на мыліцах скакаў «Падгорную» ў цесным праходзе палаты. Потым вярнуўся ў сваё Калыванава. А два браты не вернуцца ніколі. Толькі пажоўклыя здымкі пад шклом вісяць каля бажніцы ды дзень пры дні ціха плача ссівелая i здрабнелая маці. Здаецца, каб плакала ўголас, было б лягчэй, а то аплывае i чахне, як свечка. Не вытрываў болю i жалобы ў матчынай хаце, яшчэ з кіёчкам паехаў у Новасібірск, знайшоў свой факультэт, нават сакратарка яго пазнала, аформіў перавод на апошні курс завочнага гістфака. I вось табе — дырэктар. Загад «узяць вышыню». А з кім? Вайна праглынула настаўнікаў, якімі некалі ганарылася Біязінская школа, эвакуіраваныя ў гэтую глушэчу не даехалі, вось і... Але ёсць i першая ластаўка. Сапраўды ластаўка. Як яе толькі зберагчы, утрымаць тут? Хоць i настаўніцкі, але ўсё ж інстытут, свежыя веды, адчуваецца выхаванне i такт. Стварыць умовы? Але як? Нічога ж няма. Хоць бы атуліць увагай i клопатам. А тут яшчэ падсунулі такі клас. Хоць бы не сарвалася ў першы ж дзень. Можа, схадзіць з ёю на ўрок? Пагаварыць асобна з дзецьмі? Мяне ж яны слухаюцца. Можа, таму, што дырэктар, што франтавік, што часам расказваю пра вайну. Як яны тады слухаюць! Ніхто не варухнецца, толькі часам уздыхне.
На калідоры пачуліся цяжкія крокі. Анатоль Паўлавіч зноў прачытаў «Загадваю...». У настаўніцкую ўвайшла Наталля Іванаўна. У доўгім, адглянцаваным за многія гады плацці, у жакеціку, перашытым з мужчынскага пінжака, i гумовых ботах, канапляная хустка з'ехала ледзь не на патыліцу.
Яна села за доўгі стол i разгарнула свае паперы, расклад, перапісаны на двух склееных аркушах у клетку.
— Прыйшлося вам у панядзелак i ў чацвер паставіць па дзве фортачкі. Іначай не выпадала. Ды i на ўрокі вам трэба хадзіць часцей да маладых настаўнікаў.
— Мне ўсё роўна сядзець тут ад цямна да цямна. Так што можна i фортачкі. А маладых у нас толькі адна. Пакуль што хадзіць да яе не варта. Няхай прывыкне, адчуе ўпэўненасць, авалодае клаеам. Я не збіраюся i вам не раю.
— Маладых i трэба якраз з першых крокаў папраўляць. Фанабэрыі ў ix многа, ды толку мала. А гэта Барышава, відаць, стрэмка добрая. Глядзіце, каб не села на шыю i вам. Дарадчык у яе ўжо ёсць. Хітры, як чорт.
Анатоль Паўлавіч аж здзівіўея ад нечаканасц:,
— Што вы гаворыце, Наталля Іванаўна?
Ёй здалося, што ў пытанні, поўным папроку i перасцярогі, прагучала звычайная цікаўнасць, i жанчына пасыпала, як з малатарні.
— Знюхалася з гэтым вашым хвалёным саўхозам. Ноч удваіх начавалі ў старожцы. Што, вы думаеце, яны ў карты гулялі ці чыталі байкі Крылова? I ночы было ім мала — прыехалі ў паўдня. A бачылі, хто яе сустрэў, як ішла ў школу? Як яны ўсміхаліся каля завозні! Ужо збегала пазнаёміцца да бабы яго дружка, да Паранькі Усцігавай. А чаго, як думаеце?
Дырэктар здзіўлена паціснуў плячыма i развёў рукамі.
— Эх, Анатоль Паўлавіч, малады вы i нічога не бачыце. Дзе ім сустракацца? У Архіпа ён спіць на ўслончыку, у яе — у кожнага навідавоку. От i будуць хадзіць да Усцігава. А той за свайго дружка гатовы ў вір галавою. Разумееце?
— Нічога не разумею! — з абурэннем сказаў Анатоль Паўлавіч.
— Зразумееце, як пачнуць нашу школу скланяць у раёне за бытавое разлажэнне. А чый недагляд? Наш. Дазволілі маладому спецыялісту з першага дня скаціцца ў балота.
— Наталля Іванаўна, вы ж жанчына, маці.
— Таму i гавару! Гадзіну назад сама бачыла, як бег ад яе i азіраўся, а яна газеткай завесіла акно i паглядала ўслед.
Анатоль Паўлавіч перапыніў яе:
— Гэта я пасылаў заўхоза прыбіць вешалку. Трэба ёй яшчэ дастаць шафу, завезці бульбы, дроў. Так што не дзівіцеся, калі яго там яшчэ не раз убачыце. A ў хацінку хіба ніколі вас не заганяла непагадзь?
— Што вы раўняеце! — ускочыла Наталля 1ванаўна.— Яны ж былі ўдваіх. Удваіх, разумееце!
— А вы ведаеце, што на фронце нам даводзілася спаць пад адным шынялём i з радысткамі i з санітаркамі? Мы ix аберагалі, як сясцёр.
— Добрыя сябры пад адным шынялём! — зларадна засмяялася Наталля Іванаўна.— То фронт, а тут зусім іншае. Гэты хлышч на селавых баб i глядзець не хоча, а гэтую ружовую «падушачку» прыбраў адразу. Вы як хочаце, а мой абавязак папярэдзіць. Каб пасля ўсім не было сорамна, як пачнуць скланяць.
Анатоль Паўлавіч выйшаў з-за стала, прабегся па настаўніцкай, ускудлаціў чубок светлых валасоў, стаў насупраць Наталлі Іванаўны i, стрымліваючы хваляванне, загаварыў выразна, нібы дыктаваў кожны сказ:
— Наталля Іванаўна, я вас вельмі прашу, вельмі. Няхай тое, што вы сказалі, назаўсёды застанецца тут, паміж намі. Каб вашых неабгрунтаваных здагадак больш не чула ніводная душа. Вы нікому больш не казалі? — утаропіўся ў яе дырэктар.
— Я ж там не была. А мне ўжо тры чалавекі казалі. Бачылі, як ён выходзіў ад яе.
— Вы разумееце, што робіце? Працаваць няма каму. Прыехала першая адукаваная дзяўчына. Замест таго каб хоць трошкі прытуліць яе, стварыць мінімальныя ўмовы, падтрымаць, мы адразу... Як ёй тут заставацца? Плюне i паедзе. А паспяховасць будзе ўзнімаць Аўдоцця Мітрафанаўна? Наце,— ён падбег да стала, ухапіў некалькі паперак, паклаў перад завучам,— чытайце апошні загад аблана. Хіба вы не ведаеце сваіх кадраў? Адзіная, на каго можна абаперціся, а вы яе бэсціце...
— А мы хіба зломкі? Дзесяць гадоў стажу i чатыры падзякі райана — гэта вам не за карыя вочы. I Варвара Іванаўна, хоць i без дыплома... Вопыт... вопыт не забывайце, Анатоль Паўлавіч. А гэтыя з дыпломамі паспытаюць нашага хлеба i самі лататы дадуць...
— I пра заўхоза вы дарэмна. Я ўпэўнены, што ён партызаніў, ваяваў, не раз паранены. Прывёз зусім бездапаможнага таварыша, памагаў, пакуль той не стаў на ногі. Нарэшце, ён вельмі адукаваны чалавек, несумненна, педагог. А што дыплома няма — не вялікая бяда. Веды не ў кішэні i не ў папцы, a ў галаве павінны быць. А там, у ix не толькі дакументы,— гарады сцерлі з зямлі. Адновіць дыплом, i будзем рады працаваць з ім, калі захоча.
— Ну-у-у, тут вы мяне зусім здзівілі, Анатоль Паўлавіч. Невядома чаго прыбіўся сюды, a строіць з сябе ліха ведае што.
— Думайце што хочаце, гэта ваша справа, толькі, калі ласка, Веру Рыгораўну прашу нават поглядам не зневажаць. I жанчын пераканайце, што ўсё гэта паклёп, што нехта злосна пажартаваў.
— Ну глядзіце, Анатоль Паўлавіч, я папярэдзіла.— Наталля Іванаўна рэзка села i ўткнулася ў расклад.
У пакоі спахмурнела. Зашыпеў, а потым бомкнуў старасвецкі гадзіннік у шкляным футарале. Стрэлкі паказвалі палову сёмай.
— Наталля Іванаўна, напішыце, калі ласка, расклад званкоў для тэхнічак. Вялікі перапынак дзесяць хвілін, звычайныя — пяць. I так баюся, ці хопіць газы праводзіць усе ўрокі. Апошнімі ставім вусныя прадметы. Гісторыю, літаратуру i батаніку з горам папалам можна расказваць i ўпоцемку. А на будучы год калгас абяцае паставіць рухавік i генератар. Тады зажывём.
На фронце ў Анатоля Паўлавіча выпрацавалася тонкае адчуванне. Ён азірнуўся ў акно. ІІраз двор ішлі настаўніцы на педсавет. А насустрач ім заўхоз верхам гнаў каня. Мабыць, пасвіць.
Аляксея нешта гнала з двара. Ён упершыню так балюча занудзіўся па любімай рабоце, па званках, па школьным тлуме. Распірала жаданне расказачь пра ўсё, што ведаў, хацелася ўліць душу ў кожнае слова, натхнёна чытаць вершы, каб ніхто нават не паварушыўся, слухаючы радкі вечнай паэзіі.
Яшчэ раз азірнуўся на асветленае акно настаўніцкай, а конь сам павярнуў на паскоціну i ходка пайшоў, матаючы галавой. У змроку звінелі i бразгалі «боталы» на конскіх шыях, хрумстала сталочаная дробная траўка, тупалі спутаныя капыты. Неба загусла i замігцела нізкімі зіхатлівымі зорамі, з нізін пасмамі паўзлі халодныя подыхі ядранай ночы, a з-за кустоў часам наплывалі павевы дёплай вільгаці. Аляксей павярнуў у дробны алешнік, на мякчэйшую i не так збузаваную траву. Ехаў i ўсю дарогу думаў, што яму рабіць, куды падацца. Пакуль дабярэшся на родныя папялішчы, паўзімы міне. Куды там прыткнешся? Яшчэ на непагадзь смыляць i ныюць раны. А тут неяк пераб'ешся на хлебе i бульбе з малаком, a прыціснуць маразы — i скаромнінаю разжывешся, акрыяеш — не сорам знаёмым будзе паказацца, каб не войкалі i не спачувалі. Ды i Мішу зімою прыйдзецца памагчы дрыўмі i сенам.
Аляксей спутаў каня, закінуў на плячо аброць, прайшоў некалькі крокаў i наступіў на лоўжык сухога ламачча. Ён з маленства любіў сядзець у апусцелым асеннім полі каля маленькага трапяткога агеньчыка. Пры хісткім святле добра думаецца, успамінаецца i марыцца. Пра што марыць? Вядома, пра будучае.
Але трэба перацярпець да вясны, загартавацца пасля шпітальнай лежкі, надыхацца смольным духам тайгі. Да таго ўсё збольшага ўсталюецца, хто застаўся жывы, вернецца на сваё селішча.
Аляксей прыкурыў цыгарку, прыгнуўся, падаткнуў запалку ў сушняк маленькага лаўжа. Затрашчала, скруцілася пажоўклая ігліца, ухапілася полымем сухое лісце папараці, аранжавыя язычкі пабеглі па тонкім суччы, загуў, затрапятаў агонь, рассунуў настылы змрок, дыхнуў белым дымком i цяплом на рукі i твар, выхапіў з цемры конскія спіны i кусты алешніку. Усё здалося чырвоным i хісткім, а за кругам святла прасціралася цёмнае асенняе поле i бязмежная тайга. Прыткнуўся Аляксей на аблыселы, паточаны шашалем пяньчук, прасцёр рукі да кастра. Здалося — пасля паходу на «жалезку» грэецца недзе ў гушчары Сінягоўскага бору. Прыпомніўся камандзір брыгады Сцяпан Ларыёнавіч Сямашка, з чорным колцам непаслухмянага чуба, з круглымі арлінымі вачамі i шчарбінкаю на пярэднім зубе. Дзе ён цяпер? Калі жывы, пэўна, вялікім начальнікам стаў. Вайсковым наўрад ці. Сеяць i будаваць, лашчыць далонню рубчастую пшаніцу, падлічваць у коласе зярняты, узвышаць людскія душы — яго талент. Сакратар райкома. Сапраўды першы. Першы ва ўсім.
Ён першы ўставаў у раёне i золкімі світаннямі тросся ў старэнькай «эмцы» ў дальні калгас, першы быў на суботніку, калі садзілі местачковы парк, а на пачатку вайны склікаў партыйны актыў, сабраў у ваенкамаце i ў асавіяхіме сякія-такія вінтоўкі i наганы i паўсотні надзейных мужчын павёў у лес.
Успомнілася, як доўга i разважліва ён гаварыў з ім, маладым настаўнікам, калі прапанаваў застацца ў мястэчку, уцерціся ў давер да немцаў, каб усё перадаваць сваім. Папярэджваў, як гэта будзе рызыкоўна i цяжка. Не настойваў, не ўгаворваў, толькі пытаўся, ці хопіць вытрымкі i сілы. А потым у атрадзе клапаціўся пра яго, як родны бацька: выклікаў самалёт i адправіў у тылавы лазарэт.
Касцёр зырка ўгарэўся, асела ламачча, закруціліся ў цемені іскры. У хісткім святле Аляксей убачыў высокую постаць чалавека з дубальтоўкаю стваламі ўніз. Выхаплены святлом вогнішча твар здаваўся высечаным з цагліны.
— Хто гэта, думаю, тут качагарыць? Аж вунь хто. Здарова, паря! — загаварыў увесь аброшаны ляснік Пётра Анціпаў. Зняў з пляча дубальтоўку, прысеў на кукішкі, прыжмурыўся ад святла, залубянелы плашч закурыўся струменьчыкамі пары.— Чаго адзін вечаруеш? Нікуды не дзенецца твой «стаеннік». Ваўкоў у нас, дзякаваць богу, не чутно, а мядзведзям часу няма — будуюцца на зіму.
— Я не пільную. Наступіў на ламачча — дай, думаю, спалю. Чакаю, пакуль дагарыць, каб, чаго добрага, на сухі шыпшыннік агонь не пераскочыў ды не выкаціў усё гэтае кушчэўе.
Пётра дакурыў самакрутку, цыркнуў праз зубы на агонь.
— Каб так усе думалі, не трэба было б да цёмначы цягацца па тайзе ды прынюхвацца, адкуль дымам цягне. Лайдакі думаюць — тайзе канца-краю няма, на яго век хопіць. Кінуў такі ахламон вогнішча ў сушняку або цыгарку затаптаць паленаваўся — i загуло, i зайграла. Колькі лесу дымам пайшло! Ды якога лесу: кедрач, як звон, лістоўніцы табе, што тыя свечкі. I ўсё — прахам, адны галавешкі тырчаць. A колькі дзічыны гіне!..
От такая, брат, мая работа. Кругом ляснік вінаваты. Ты ў баране, а той варначына, што плюнуць на недакурак паленаваўся, у старане. Думаеш, за жалаванне да ночы з урману не вылажу? Шкада дабра такога, i хараства шкада.
Тут у нас гадоў пяць балота гарэла. Тарфы, лічы, да самае пупавіны зямлі залеглі. Снегу зімою ў мой рост наваліць — ну, думает, захлынуўся агонь. Дзе ты бачыў! Пад снегам i пад попелам, не раўнуючы, пекла кіпіць. А зверху роўна, гладка, пароша блішчыць — i не падумаеш. Да вайны было: пайшоў адзін кержак на собаля. I трэба ж, занесла яго нялёгкая на тое балота. Я-ак шуснуў — ні следу ні знаку. Чакалі-чакалі — няма. Выправіліся па лыжні шукаць. Дайшлі да канца. Бачаць — шапка каля проламкі ў снезе ляжыць ł дымок над ёю круціцца.
Старыя казалі, некалі з коньмі i саньмі ў такое пекла правальваліся. Так што, калі зімаваць збіраешся, асцерагайся па балацінах цягацца, можа, там ад цара Гароха тлее.
Тым часам вогнішча ачахла, вуголле ўкрылася белым трапяткім попелам, Аляксей з лесніком прысыпалі прысак вільготным пяском з крацінага стажка, прытапталі, выцерлі аб вільготную траву рукі i пайшлі ў сяло.
— A ў цябе, праўда, ні роду ні плоду не засталося? — мабыць, каб толькі не маўчаць, спытаў Пётра.
— Праўда... Перазімую, а вясною падамся ў родныя мясціны.
— Яно так. Дзе б ні быў, свая старана мудрэй за магніт цягне. Да вайны на дзяйсцвіцельнай служыў я пад Херсонам i панадзіўся да аднае хахлушачкі, Дзеўка, я табе скажу, як абняць, а сэрца — што воск, мяккае. Вінаград з паркана сам у рот лезе, кавуны, як гіярэстыя кормнікі, на баштане качаюцца. Еш, пі, чаго душы заўгодна. Ад'язджаць прыйшла пара — плача, каб застаўся. Адпрасіўся старых адведаць i праўда думаў — вярнуся. A прыехаў — не адарвацца. Што ў нас? Урман, камарэча, грузды ды горкая чаромха — i ўвесь фрукт; бураны з маразамі, гразь па вушы, а мне лепшага i не трэба.
Налазішся па тайзе, наслухаешся, нагледзішся касачоў на такавішчы. A ласіны гон! От дзе рык, от дзе сіла, от дзе любошчы! А з мядзведзем стрэнешея — страх i радасць, што не ты, а ён цябе баіцца i прэцца ў валежнік... Чуеш, як ціха? Дзе яшчэ так ціха, а?
На селавой вуліцы яны развіталіся.
— Заходзь вечарам паталкаваць. А часам прыжывешся — лесам паможам i зрубім хату талакою.
Аляксей падзякаваў i пайшоў па пругкай сцежцы. У хатах было цёмна, толькі з вокан пяцісценкі Наталлі Іванаўны на вуліцу i ў двор падала святло, чулася гамана, у двары стаяў нечы выпражаны конь. Да Быковых часта заязджалі раённыя ўпаўнаважаныя i рэвізоры: муж Наталлі Іванаўны пасля фронту не вярнуўся ў школу, a ўзначаліў куставую кантору спажывецкай кааперацыі.
Ціхманы чалавек i цяпер часта хварэе, а гандлем фактычна камандуе Наталля Іванаўна. У магазіне яе слова — закон. Яна ведае, каму што даць, каму не даваць, каму якія карткі, з каго спагнаць пай, да якога тавару дадаць «нагрузку». Яна прыходзіць у кантору, садзіцца за мужаў стол i пачынае: «Ягор Кірылавіч кепска сябе адчувае. Адпусціце сягоння Ульяне ў магазін яечны парашок, макаронаў i манкі. Надзі выпішце корту i паркалю». Калі трэба было падпісаць ведамасць або нарад, каб не турбаваць мужа, яна часам гаварыла: «Роспісь у нас аднолькавая, давайце сюды»,— i падпісвала акурат як Ягор Кірылавіч.