Ранні снег

12

З Беларускага вакзала на Брэст цягнік адыходзіў на змярканні. На пероне хлюпаў раскалочаны нагамі мокры снег, пашарэла зямля, было ветрана i золка, а сапраўдная зіма, звонкая i чыстая, засталася недзе там, за Уралам. Як гэта цяпер далека! А да родных мясцін усяго — адна ноч.

Аляксей з порцыяй марожанага на тоненькай лучынцы праціснуўся ў вагон. Адкусваў патрошку, але так i не ўспомніў, калі апошні раз яго каштаваў.

Праміналі гарады Падмаскоўя. На шэрым снезе, як прывіды, чарнелі руіны дамоў i заводаў, а замест вакзалаў стаялі вагончыкі або збітыя з дошак буданчыкі.

Аляксей амаль усю ноч прастаяў каля акна. Пад млявым святлом месяца чарнелі закураныя печы, абгарэлыя сцены, падбітыя, прыцярушаныя снегам танкi, перакуленыя ў кюветы, патрушчаныя вагоны. «А колькі пад гэтымі хвойкамі адзінокіх i брацкіх магіл, колькі крыві i слёз пад гэтым счарнелым снегам?» У горле перакочваўся тугі камяк, да болю сціскаліся сківіцы.

Ён чуў, як праязджалі Смаленск, ушчэнт разбітую Оршу. Мільгалі коміны на папялішчах колішніх вёсак.

Раніцаю яшчэ здалёк Аляксей пазнаў Мінск па шыракаплечым гмаху Дома ўрада, i на сэрцы зрабілася радасна i трывожна. Што яго чакае тут? Скрозь pyiны. Абапал дарогі — патрушчныя нямецкія танкі, перакуленыя машыны, вагоны бронецягнікоў, сям-там бялеюць свежымі дошкамі баракі, курацца зямлянкі, з сутарэнняў разбітых дамоў тырчаць бляшаныя трубы. Ад вакзала амаль нічога не засталося. Слёзы засцілалі вочы.

З прывакзальнай плошчы ён убачыў закураныя карпусы. Абапал вуліцы ледзь ліпелі патрэсканыя сцены, пустыя каробкі дамоў, вецер на сценах шкуматаў паабрываныя шпалеры, на пакручаных жалезных бэльках паправісалі абгарэлыя маснічыны, на сцяне — рамка з абгарэлай карцінай.

Аляксей ледзь пазнаваў знаёмыя вуліцы i дамы. Чорнаю пашчаю зеўрала разбітае крыло галоўнага корпуса Універсітэцкага гарадка. Там была самая вялікая, 308-я аўдыторыя. Колькі разоў там Аляксей слухаў зводныя лекцыі, колькі было перагаворана i перадумана ў калідорах i чыталках, ад якіх i знаку не засталося.

Нібы на выпускным здымку, прамільгнулі абліччы аднакурснікаў i буйным планам — выкладчыкі: мілы Іван Іванавіч Замоцін заўсёды перасыпаў лекцыі дасціпнымі жартамі, запрашаў студэнтаў дадому, даваў рэдкія кнігі са сваёй вялікай бібліятэкі...

Паміж ацалелых усходцаў знаёмага ганка тырчалі пасохлыя сцябліны крапівы i палыну, у расчыненых дзвярах вестыбюля вецер круціў шматкі паперы.

Раптам Аляксей спыніўся. Немец! Сапраўдны немец, у брудна-зялёным шынялі i нацягнутай на вушы пілотцы вёз тачку з бітаю цэглаю. За разбуранаю сцяною дома гергеталі i білі ламамі замёрзлы друз палонныя.

Аляксей шмат перабачыў немцаў, але цяпер яны ўжо былі не страшныя.

Плошчу Свабоды Аляксей здалёк пазнаў па разбітай вежы з гадзіннікам. Пастаяў, агледзеўся, пакруціў галавою i пайшоў па заваленай цэглаю i тынкам Ленінскай вуліцы.

Аляксей увайшоў у доўгі пракураны калідор. Слабое святло лямпачак пад столлю нагадвала ноч або позні вечар. А за вокнамі быў шэры туманны дзень з калюжынамі i мокрым снегам, з галчыным граем у парадзелым скверыку. Аляксей паглядзеў на ацалелы Дом прафсаюзаў, на руіны гасцініцы «Еўропа» — пазнаваў i не пазнаваў мілы з юнацтва горад. Некалі сотHi людзей ведаў у твар, здагадваўся, дзе хто працуе i жыве.

А цяпер прайшоў ад самага вакзала — i ніводнага знаёмага аблічча.

Аляксей пастукаўся i ўвайшоў у невялічкі пакойчык, павітаўся, зняў шапку i стаў у парозе. З-за стала падняўся малады статны капітан з рудаватым чубам над залысінамі высокага лба, падаў руку i неяк загадкава ўсміхнуўся:

— Капітан Асокін. Сядайце, калі ласка, Аляксей Іванавіч,— i паказаў на крэсла побач ca сваім.— Ну, як дабраліся? Дарога далёкая i нялёгкая: з эвакуацыі, са шпіталяў усё яшчэ вяртаюцца людзі.

— Звычайна. Ехаў, як i ўсе.

— Доўга мы вас шукалі. З Ельніцы адказвалі: «Пасля вайны не з'яўляўся».

— Я ж туды ў райана двойчы пісаў,— здзівіўся Аляксей.

— А мы пісалі ў іншы аддзел. Добра, што ў вас там старшыня сельсавета кемлівы чалавек: «скаргу» на вас пераслаў непасрэдна сюды.

Зазваніў тэлефон.

— Слухаю, таварыш палкоўнік. Так, так. Прыбыў. У мяне. А можа, да вас? Нічога сабе выглядае,— падміргнуў капітан Аляксею.— Слухаю. Чакаем,— i паклаў трубку.— Вы i не здагадваецеся, хто пра вас пытаўся. Казаць не буду. Зараз пабачыце. Ён асабліва настойліва шукаў вас. Паспрабуй цяпер знайсці чалавека, калі ідзе такое перасяленне: бацькі дзяцей шукаюць, дзеці — бацькоў.

У пакой увайшоў невысокі палкоўнік. Аляксей памкнуўся яму насустрач.

— Ну, нарэшце! Рады цябе бачыць, прапашчы ты Аляксей.— Ён моцна абняў Буевіча, патрос за плечы.— Нічога, нічога, хоць латаны, але малады i дужы. Не шкадуеш, што выцягнулі з таежнай бярлогі? I занесла ж цябе!

— Што вы, Піліп Васільевіч! Рады, што з вамі сустрэўся, а то i не спадзяваўся сваіх адшукаць.

— Спадзявацца трэба заўсёды на лепшае,— сказаў палкоўнік.

Аляксей заўважыў, як ён змяніўся, густа прабілася сівізна. A гадоў пяць назад у Ельніцы быў малады вясёлы ўпаўнаважаны райаддзела. У брыгадзе ўзначальваў Піліп Васільевіч разведку i не раз Аляксея пасылаў на самыя адказныя i рызыкоўныя заданні. Ён распрацоўваў неверагодныя па прастаце i дзёрзкасці планы i выконваў ix спакойна, з розумам i вялікай вытрымкай.

— А дзе вы былі пасля злучэння з арміяй? — пацікавіўся Аляксей.

— Паматала i мяне па свеце. Польшча, Усходняя Прусія, прыморскі гарадок Пілаў. Там i сваю Валянціну пахаваў. Помніш?

Аляксей толькі паківаў галавою i да хрусту сашчапіў пальцы.

— Падарвалася на заржавелай міне... Нядаўна назначылі мяне сюды, i адразу трапіла справа Ельніцкай падпольнай групы. Доўга шукалі канцы. I ты як у ваду знік... Цяпер усё ясна. Застаўся фармальны бок. Але справаю зоймецца капітан. Таварыш Асокін пакуль што цябе ўладкуе ў нашым інтэрнаце на Нямізе, забяспечыць пайком,— ён агледзеў Аляксея з галавы да мокрых валёнак,— i прыадзецца табе паможам. Ага. Хвіліначку,— палкоўнік набраў нумар тэлефона.— Сцяпан Ларыёнавіч? Прывітанне. Не памыліўся. Я, я. Ну, як кіруеш? Запарка з вывазкай лесу?.. Які ў нас транспарт?

Пачуўшы знаёмае імя, Аляксей выцягнуўся на крэсле.

— Тут у мяне адна прапажа знайшлася. Якая? Мы з табою днямі ўспаміналі. Не, не ўгадаў. Вось тут сядзіць i ззяе, як жаніх на покуце. Бу-е-віч... Так, Аляксей. Адкуль? Доўгая гісторыя. Зойдзе, сам раскажа. Добра. Пасля дзвюх? Спадзяюся, паможаш яму. Сам ведаеш: страха над галавою i ўсё астатняе. Перадам. Бывай.

— А дзе Сцяпан Ларыёнавіч? — запытаў Аляксей.

— Намеснік старшыні аблвыканкома. Узрадаваўся, што ты знайшоўся. Прывітанне перадае. Чуў? У дзве гадзіны чакае цябе. Але салаўя байкамі няма чаго карміць. Ідзі ў нашу сталоўку, паснедай, адпачні трохі i не забудзься зайсці да Сямашкі. Ну, пакуль. Яшчэ пагаворым. У цябе i ў мяне ёсць што ўспомніць. Бывай!

...Пасля снедання Аляксей прайшоўся па плошчы, уражаны i ўсхваляваны такімі сустрэчамі. Адразу камандзір i начальнік разведкі знайшліся. Не знайшліся, а яго знайшлі.

З галін парадзелага сквера зрываліся i шлёпалі ў лужыны камякі мокрага снегу. Скрыгатаў i з крутой вулачкі Бакуніна павольна ўпаўзаў на плошчу старэнькі трамвай. Двойка. На ім некалі Аляксей ездзіў у інтэрнат i на Старажоўку купацца пасля экзаменаў. Цяпер ад руін пахла мокраю глінаю i цэглаго, ляжаў закураны друз i скруткі ржавага жалеззя, зарослыя пабітымі марозам сцяблінамі скрыпеню i палыну. Горада амаль не было. Грукалі ламы i кіркі — разбіралі завалы, абскрабалі закураныя i апаленыя цагліны. Куды ні зірнеш — вышчарбленыя парэпаныя сцены з правіслымі бэлькамі i агрызкамі лесвічных прыступак. Аляксей ведаў, што горад разбіты, але такога разбурэння не ўяўляў. Дзе-нідзе ўзвышаліся рыштаванні, закладваліся падмуркі, рассоўваліся вуліцы. У самым цэнтры на невялічкіх лапіках, абгароджаных гарэлымі жалезнымі ложкамі, з-пад снегу тырчаў сухі бульбоўнік.

Цудам уцалела старая Няміга. За тоўстымі сценамі прысадзістых будынін не відно было руін, i Аляксей на нейкую хвіліну адчуў сябе ў жывым горадзе сваёй маладосці, пазнаваў цёмныя дворыкі i шырокія вароты пад дамамі, заглядаў у ix: на вяроўках гайдалася мокрая бялізна, дзіцячыя кашулькі, па вузкіх тратуарах спяшаліся людзі.

Аляксей знайшоў інтэрнат, у які яго накіравалі. Зайшоў у вялікі пакой з мноствам ложкаў, заняў месца каля акна. У калідоры памыўся пад доўгім карытцам умывальніка i адразу адчуў бадзёрасць i свежасць. Ад узрушэння гарэў твар, стукала ў скронях. Мокрыя валёнкі прыткнуў да круглай жалезнай печы, пераабуўся ў пацёртыя салдацкія боты, змяніў гімнасцёрку i выйшаў на вуліцу. Па бруку вялікі калматы конь цягнуў на калёсах дашчаную скрыню з пахкім гарачым хлебам, у двары крычалі i смяяліся дзеці, насустрач ішла статная дзяўчына з падфарбаванымі вуснамі.

Хоць Аляксей i ведаў, як знайсці Сямашку, але вельмі ж захацелася хоць з кім-небудзь загаварыць, i ён спытаў у дзяўчыны, як знайсці аблвыканком. Яна вярнулася назад, паказала, як выйсці на Савецкую i куды ісці далей.

— Цяпер тут i старому мінчаніну нялёгка што-небудзь знайсці,— усміхнулася яна i пайшла сваёй дарогай.

Аляксей паблукаў па некалі знаёмых вуліцах, падышоў да Дома ўрада, насупраць яго пазнаў колішні Дом металістаў, за ім між разбітых карпусоў Універсітэцкага гарадка стаяла некалькі доўгіх баракаў. Ён прыглядаўся да твараў сустрэчных, але так нікога i не пазнаў. Часцей сустракаліся людзі ў шынялях, з пагонамі i без пагонаў, на мыліцах i з нустымі рукавамі.

Роўна ў дзве гадзіны ён паднімаўся па прысыпанай патрушчаным тынкам лесвіцы на другі наверх ацалелага старога будынка. У прЫёмнай немаладая сакратарка з пасівелымі скронямі спытала, да каго ён i па якой справе. Аляксей назваў сваё прозвішча i сказаў, што Сцяпан Ларыёнавіч прасіў зайсці. Пачуў праз адчыненыя дзверы знаёмы голас, забілася сэрца. Па кабінеце з доўгім сталом для пасяджэнняў насустрач яму ішоў высокі, шыракаплечы, з непаслухмяным чорным чубам, перасыпаным сівізною, Сцяпан Ларыёнавіч Сямашка, колішні сакратар райкома i камандзір брыгады. На ім быў цеснаваты кіцель без пагонаў, з трыма радамі ордэнскіх планак, i белыя закасаныя буркі. Яго прыгожы твар свяціўся добраю ўсмешкаю, а дужыя рукі моцна сціснулі Аляксеевы плечы.

— Ну, расказвай, дзе прападаў, куды загнала нялёгкая? Шукалі тут цябе. Грэшным дзелам, думалі — загінуў дзе-небудзь. Ну, ну, слухаю.— Сямашка ўсадзіў Аляксея ў глыбокае крэсла, сеў насупраць, падпёр шчаку рукою.

Аляксей коратка, як пішуць у анкетах, расказаў пра свае франтавыя i шпітальныя прыгоды, не абмінуў i ананімку з абвінавачаннем у супрацоўніцтве з немцамі:

— Разумееш, органы цяпер разбіраюць заявы на былых падпольшчыкаў, якіх мы закідалі ў паліцыю, управу, пасылалі працаваць перакладчыкамі. Бачылі, што працуюць у немцаў, а што выконваюць заданні партызан i разведкі, ніхто i не здагадваўся. Вось i прыходзіцца цяпер разбірацца, выяўляць падпольшчыкаў, сувязных, выдаваць ім адпаведныя дакументы, каб людзі не скардзіліся i не абражалі «нямецкімі паслугачамі». Пачынаеш разумець, як ім было цяжка i балюча.

Успомнілі сяброў па падполлі: мілага, заўсёды далікатнага Якава Спірыдонавіча. A якім цвёрдым i вынаходлівым ён стаў у акупаванай Ельніцы, колькі выратаваў людзей, колькі звестак i бланкаў дакументаў перадаў партызанам. I маладзенькую, заўсёды вясёлую выкладчыцу нямецкай мовы Ніну Кавалеўскую ўспомнілі. Якою трэба было быць мужнаю i трывалаю, каб не расплакацца на допытах, калі фашысты заганялі іголкі пад пазногці яе сяброў i аднадумцаў. А яшчэ, мабыць, цяжэй было цярпець нянавісць i абразы блізкіх людзей. Знявечаная, яна смела падышла да шыбеніцы i паспела крыкнуць з апошніх сіл: «Мы пераможам, біце праклятых людаедаў!»

Успамінаючы, Аляксей ледзьве стрымліваў слёзы, кусаў губы i змаўкаў на паўслове.

— А ты што думаеш рабіць? — спытаў Сямашка.

Аляксей паціснуў плячыма і, памаўчаўшы, дадаў:

— Трэба ў школу. Але, перш за ўсё, аднавіць дыплом. З райана адказалі, што ўсе дакументы загінулі, у інстытуце таксама нічога не засталося.

— Гэта легка паправіць.

Сцяпан Ларыёнавіч набраў нумар тэлефона:

— Таварыш Макарэвіч? Сямашка. Мяне цікавіць парадак афармлення дакументаў на былых выпускнікоў, у якіх загінулі дыпломы. Та-а-ак! Тры пацверджанні. А хто з даваенных выкладчыкаў у вас працуе? Хвіліначку, запішу. Тут да вас зойдзе таварыш Буевіч. Пры мне ён працаваў у Ельніцкай школе, быў падпольшчыкам, партызаніў у маёй брыгадзе, ваяваў на фронце, словам — наш добры таварыш. Памажыце, калі ласка. Так, Буевіч Аляксей Іванавіч. Дзякую.— Сямашка падаў Аляксею паперку з прозвішчам яго былых выкладчыкаў: — Ведаеш ix? А яны цябе помняць?

— Думаю, не забылі. Я ж быў актывіст: i ў камсамоле i ў самадзейнасці,— адказаў Аляксей.

Сямашка расказаў, як знайсці пецінстытут каля клінічнага гарадка. На бланках напісаў дзве запіскі i падаў Аляксею.

— Па гэтым адрасе зойдзеш на склад i падбярэш сабе што-небудзь з адзежы. Ты ж малады i халасцяк яшчэ, мабыць? Так што не саромейся. А па гэтай паперцы ў гандлёвым аддзеле гарсавета атрымаеш карткі. Пакуль агледзішся, пажыві пад дахам Піліпа Васільевіча, а там, можа, знойдзем які куток. Сам бачыш, што ад горада засталося. Баракі лепім, людзі ў зямлянках жывуць.

Развітваючыся каля дзвярэй, Сямашка ўспомніў:

— Мы ж цябе да ўрадавай узнагароды прадстаўлялі. Не атрымаў? Схадзі на Бакуніна ў ваенкамат. Павінна быць. Калі што спатрэбіцца, заходзь, чым здолеем — паможам.

Капітан Асокін адразу не пазнаў Аляксея ў ладным касцюме, жоўтых чаравіках i ў светлай кашулі.

— Таварыш Буевіч, пастарайцеся ўспомніць усе акалічнасці апошніх тыдняў дзейнасці вашай падпольнай групы,— дзелавіта папрасіў Асокін.

Аляксей пацёр лоб, задумаўся i пачаў расказваць, як па заданні сакратара райкома таварыша Сямашкі быў пакінуты ў Ельніцы, як назначаны старастам управы былы начальнік ашчадкасы Якаў Спірыдонавіч Самцэвіч прапанаваў яму пасаду сакратара, a Ніну Аляксандраўну Кавалеўскую ўзяў перакладчыцай.

— З Нінаю мы сябравалі перад вайною, таму i пры немцах я часта заходзіў да яе, а яна да мяне, але на лірыку часу не заставалася. Яна мне спехам расказвала, калі немцы рыхтуюць аперацыі на партызан, каго завербавалі ў агенты, як трымаюцца на допытах арыштаваныя патрыёты. Словам, пра ўсё, што ёй удавалася пачуць i падгледзець, пра што здагадацца. Я ўсё пераказваў Якаву Спірыдонавічу, а ён праз сваіх людзей перадаваў у лес. Выпісвалі мы прапускі, аўсвайсы i розныя пасведчанні i перапраўлялі партизанам.

— Праз каго перапраўлялі?

— Усіх сувязных я не ведаў. Да старасты заходзілі па «справах» розныя людзі, a ў канцы рабочага дня Якаў Спірыдонавіч хітра ўсміхаўся i шаптаў: «Усё ў парадку, Алёша».

— Не памятаеце, хто перад правалам часцей да яго заходзіў?

— Працаваў у нас у раёне нарыхтоўшчыкам такі Прахор Калістратавіч. Ездзіў ён па ўсіх сёлах, ведаў ледзь не кожнага. Майстра быў лавіць рыбу i варыць юшку. Ніводная раённая маёўка без яго не абыходзілася. Калі што каму трэба, з-пад зямлі дастане. I ў вайну ў яго астаўся кааператарскі конь. Неўзабаве выдалі яму пасведчанне, i зноў паехаў Прахор Калістратавіч па сёлах скупляць прадукты для афіцэрскай сталоўкі, а больш пра сябе дбаў.

— A прозвішча яго як? — пацікавіўся Асокін.

— Пархімчук ці Пархімчык. Па прозвішчы яго ніхто i не зваў. Прахор Калістратавіч, i ўсё. I вось гэты Прахор Калістратавіч апошнім часам панадзіўся да Самцэвіча. Бачу, i той да яго вельмі прыхільны. Я неяк напомніў Якаву Спірыдонавічу, што стрыечны брат жонкі нарыхтоўшчыка служыць у паліцыі, i не радавым, a камандзірам аддзялення.

«А нам гэта i на руку»,— адказаў Якаў Спірыдонавіч.

— А хто вам прапанаваў ісці ў атрад?

— Выклікаў мяне Самцэвіч, бледны, разгублены, чаго з ім ніколі не было, i кажа, што за ім сочаць, правяраюць у яго адсутнасць стол, а ноччу ў садзе заўважаў нейкія постаці, i сабаку яго атруцілі. Тады ён i загадаў ісці ў лес, выпісаў камандзіроўку ў самую далёкую вёску i наказаў, каб выпраўляўся, не заходзячы дадому. «А вы?» — спытаўся я. «Пратрымаюся. Тут яшчэ адну справу трэба ўладзіць. Ды i кінецца ў вочы, што абодва зніклі».

Я хацеў захапіць з сабою Ніну, але Якаў Спірыдонавіч забараніў. «Не чапай. Яна патрэбна тут. I немцы ёй пакуль што давяраюць». Тады я запярэчыў: «Мяне не будзе, дык за яе адразу возьмуцца. Яны ж ведаюць пра нашы адносіны». «Мы ўсё прадугледзелі. У Заракушы цябе «арыштуюць» партызаны, звяжуць рукі, можа, i кухталёў для прыклёпу надаюць i павядуць у лес «расстрэльваць» як нямецкага пасобніка. Ты толькi трымайся разумна: плюй ім у вочы, супраціўляйся. A ў раён данясуць, што партызаны схапілі сакратара ўправы i звязанага пацягнулі ў лес. I стрэл будзе. Не хвалюйся толькі. Даставяць цябе куды трэба. Можа, гэтая аперацыя i з нас здыме падазрэнне. Перадай Сцяпану Ларыёнавічу, няхай рыхтуюць разгром гарнізона, тады яны i нас «арыштуюць», a карэньчыкі свае тут пакінем...»

Я сеў на веласіпед i, не спяшаючыся, выехаў з мястэчка. Усё было, як задумаў Якаў Спірыдонавіч. Хлопцы з атрада мне тады, праўда, добра намялі рэбры, а потым у лесе рагаталі i прасілі прабачэння. А праз тыдзень мы дазналіся, што Самцэвіча, Ніну, Васю Нічыпарука i Косцю Туркевіча павесілі немцы на плошчы,— Аляксей нізка апусціў галаву i змоўк.

Асокін дакладна запісаў яго расказ, папрасіў прачытаць i распісацца на кожнай старонцы, набраў па тэлефоне нумар i папрасіў прывесці да яго арыштаванага з васемнаццатай камеры.

Пакуль чакалі, Аляксей расказваў, дзе які дом стаяў на Савецкай вуліцы, дзе быў ix інтэрнат, як весела жылося ў студэнцкія гады.

У дзверы пастукалі. Падцягнуты маладзенькі салдацік увёў у пакой высокага, даўно не голенага чалавека з панурай галавою i закладзенымі за спіну рукамі. Ён лена нешта буркнуў i сеў на табурэтку пры дзвярах, a калі падняў галаву — аж пахіснуўся. I Аляксей здрыгануўся ад нечаканасці. На яго спадылба глядзелі знаёмыя чорныя вочы. Бледны твар асунуўся, абвіслі некалі сытыя, зарослыя асцюкаватаю шчацінаю шчокі.

— Вы ведаеце гэтага чалавека? — звярнуўся да Аляксея Асокін.

— Здаецца, Прахор Калістратавіч Пархімчык.

— Здаецца, ці на самай справе Пархімчык?

— Хоць i змяніўся, але ён.

— А вы, Пархімчык, ведаеце гэтага грамадзяніна? — паказаў Асокін на Буевіча.

— Ве-е-даю нямецкага прыхвасня.

— Назавіце прозвішча.

— Аляксеем Іванавічам звалі. A прозвішча настаўнікаў мала хто i ведаў. Буйкевіч ці Буйневіч, нешта такое.

— Што вы можаце сказаць пра дзейнасць Буевіча ў часе акупацыі?

— Ведаю, што служыў пісьмавадзіцелем управы, казыраў i прыслужваў немцам. Казалі, што ў Заракушы яго схапілі партызаны i расстралялі. Дзіўна, як ён выкруціўся.

— Сядзьце да стала i напішыце тое, што вы сказалі. — Асокін падсунуў аркуш паперы i ручку.

Пархімчык няўклюдна прашлёпаў расшнураванымі чаравікамі, падцягнуў штаны, сеў да стала, доўга думаў, пакуль пачаў пісаць. Калі закончыў, вярнуўся на сваё месца.

— На мінулым допыце вы сцвярджалі, што Самцэвіч вам даваў заданні распаўсюджваць лістоўкі, даручаў сувязь з партызанамі. Пацвярджаеце гэта?

— А як жа! Можа, сотні тых паперак раздаў людзям. I запольскаму лесніку перадаваў шпулькі нітак.

— Навошта шпулькі?

— Шпулькі? Пад ніткамі пісулькі былі.

— А дзе той ляснік?

— Не ведаю,— паціснуў плячыма Пархімчык.

— Можа, успомніце.

— Я i бачыў яго разы са два, не болей...

Аляксей уздыхнуў i заварушыўся на крэсле.

— Вы нешта хацелі сказаць, Буевіч? — павярнуўся да яго Асокін.

— Дубінчыка застрэліў паліцай Крэсік каля самай леснічоўкі, калі той спрабаваў уцячы...

— A Крэсіка вы ведалі, Пархімчык?

Ён злосна зіркнуў на Аляксея, адвярнуўся i прастагнаў:

— Хто яго не ве-е-е-даў?!

— Кім ён вам даводзіўся?

— Ат, хіба гэта даводзіўся? Жончын стрыечны брат. Адзін гарэў, a другі, шануючы вас, зад грэў — от i ўся радня.

— Скажыце, як вы даведаліся, дзе пасля вайны жыве Буевіч?

— Зайшоў у сельсавет. А старшыня ў нас чалавек наезджы, былы акружэнец, з партызанаў выйшаў, ён i пытаецца, ці не ведаю такога. Чаму, кажу, ведаю, у нямецкай управе служыў i нібыта партызаны застрэлілі. А ён мне пісьмо тыц пад нос. Зірнуў — праўда, жывы.

— I вы адразу туды ў раён напісалі?

— Навошта мне пісаць? Сельсавет адпісваў.

Асокін працягнуў Пархімчыку тоненькую папку.

— Вы пісалі? Пазнаяце?

— Нібыта я.

— А дакладней?

— Ну я, я пісаў. Што, няпраўда хіба? Служыў? Служыў. Як сумленны савецкі грамадзянін, абавязаны быў напісаць.

— Чаму ж вы схлусілі адразу, што не пісалі? — Пархімчык зірнуў на Аляксея.

— Ён жа тут сядзіць, паголены, чаравікі зашнураваныя, i штаны не падаюць, як мае...

Асокін нахмурыўся:

— Як сумленны савецкі грамадзянін, вы i гэта пісалі? — Ён дастаў з шуфляды зашмальцаваны спісаны аркуш з вучнёўскага сшытка з нямецкімі пячаткамі на ражку.

Пархімчык аслупянеў ад нечаканасці, сківіца адвалілася, ён пачаў хапаць паветра:

— Гэта, гэта не я... не сам... далібог, не сам... прымусілі... як дыктоўку пісаў. П'яны быў, не ў сваім розуме.

— Хто прымусіў?

— Швагер, гэты самы Крэсік, каб яму свет клінам. Прыплёўся п'яны, як гразь. Просіць дабавіць. Хрыстом-богам малю, няма. Палез у торбу, з якою я па сёлах ездзіў, i — трэба ж было! — намацаў там от такенечкую лістовачку. Як усшалеў! У хаце да сценкі ставіць i спуск на ўзводзе трымае. Прашуся-малюся, што на дарозе падняў. Не верыць, вісус, у рот наган пхае. А каму ахвота паміраць? Дзе дзенешся? Бачу — не смешкі... Прызнаўся! У яго i хмель прайшоў. Кажа, калі хочаш жыць, ратуйся. А як ратавацца? Я табе, кажа, памагу. Выдраў паперку з сынавага сшытка. Кажа, пішы, а я далажу каменданту, што сам данёс, па сазнацельнасці i адданасці «новаму парадку». Дзе дзенешся? Напісаў. Як тут не напішаш: баба на карачках поўзае, лямантуе, яго, гада, за халявы хапае, мяне ўпрошвае дзіця не сіраціць. Хацеў я папярэдзіць Якава Спірыдонавіча, каб ратаваўся i ўсіх сваіх ратаваў, ды не змог. Гэты аглаед мяне жывасілам ноччу з мястэчка выпер. Кажа, едзь, каб ніхто i не падумаў на цябе. Не было — i ўсё. Паверыў, што праўда, пра мяне дбае. I паехаў, дурань. A вярнуўся — позна ўжо было...

Пабралі ix не адразу. Мабыць, правяралі ды высочвалі. Так сам на сябе пятлю накінуў i зашмаргнуў. Можа, хлопца майго, Аляксей Іванавіч, пабачыце, хоць яму не кажыце...

Пархімчык зарумзаў, пачаў біць сябе па галаве кулакамі.

— Кіньце, Пархімчык, агідна i позна! Вы двойчы спазніліся. Першы раз тады, другі цяпер. Вы i нам хлусілі, выкручваліся, паклёпнічалі на сумленных людзей.

Тут жа дакладна напісана прозвішча Буевіча. Тады ведалі, а цяпер забыліся. Мы спадзяваліся, што самі ўсё раскажаце i заслужыце палёгку. А цяпер... Засталося аформіць пратакол.