Ранні снег

6

Вера зажмурылася ад мяккага белага святла. Нібы сцены i столь пасвятлелі. Яшчэ ўчора цёмная падшэрхлая вуліца раптам раздалася i пабялела. «Няўжо такі ранні снег?» — здзівілася яна. Басанож падбегла да акна, адхінула ражок марлевай фіранкі. Наўкол чыста, свежа i бела: на платах, на стрэхах, на счарнелым бадыллі ў гародчыку ляжаў першы снег.

За ноч ён заваліў глыбокія каляіны, прыцерушыў груды замёрзлай гразі, на калы i шулы надзеў снежныя стаўбуны. Усё здавалася празрыстым, прыцішаным i светлым. «Які ранні! A ў нас яшчэ восень, імжаць дожджыкі, пахне прэлым лісцем, на пясчаных узлессях збіраюць зялёнкі і маслякі»,— уепомнілася далёкае. Але зайшліся ногі, зябка ўздрыгвалі плечы, яна шмыгнула пад цёплую коўдру, скурчылася, каб сагрэцца. Усё ж добра другая змена. Можна хоць выспацца, адлежацца ў цяпле.

Ад снежнага святла пакой здаўся прастарнейшым i халаднейшым. Некалі першы снег прыносіў радасць першых снежак, свісту палазоў саначак, звонкай свежасці ранніх замаразкаў. А цяпер — адны клопаты: трэба добра паліць у хаце, неяк расстарацца гэтыя — ну, як ix там? — пімы, бо без ix, кажуць, паадлятаюць ногі. I яшчэ прыйдзецца пакруціцца з гэтым драмгуртком, што даручылі на апошнім педсавеце. З чаго пачынаць? Што рабіць? Нічога ж няма, дзеці зроду не бачылі тэатра. Трэба ж нейкія дэкарацыі, касцюмы, грым. А пра ix i сама толькі чула. Вера зусім упала ў роспач, што ўсё праваліць i пачнуць яе «скланяць» на педсавеце.

Але колькі ні думай, адразу нічога не прыдумаеш; колькі ні ляжы, a ўсё ж трэба ўставаць, пісаць планы, правяраць сшыткі.

Пакой, здавалася, яшчэ больш настыў. У злінялым паркалёвыім халаціку Вера выскачыла ў сенцы. Замест умывальника на ланцужку вісеў гліняны чайнік з доўгім вышчарбленым рыльцам. На рукі пабег струменьчык колкай вады i забарабаніў па зашэрхлым дне невялічкай балёі. У шчыліны i ў маленькае акенца пратачыліся i застылі змейкі снегу. Ад сцюдзёнае вады расчырванеліся шчокі i вушы, колкая свежасць казытала ў горле i праганяла сонную млявасць. Пасля сянец хата здалася цяплейшаю. Вера прычасалася, адчыніла дзверцы ляжанкі i ўбачыла сухенькія бярозавыя паленцы з падаткнутаю берасцінкаю. Трахімаўна, відаць, паклапацілася яшчэ звечара.

Вера адсунула юшку, чыркнула запалку. Скруцілася, затрашчала берасцінка, загуло ў печы. Бокам паклала табурэтку, села на вузкую ножку i растапырыла пальцы перад адчыненымі дзверцамі. Цёплы струмень ахінуў рукі i калені. Зрабілася ўтульна i добра. Яна доўга глядзела, як скачуць аранжавыя, сінія i залаціста-барвовыя язычкі агшо, а на паленні праразаюцца малінавыя клавішы вугольчыкаў.

На агонь можна глядзець бясконца, марыць i ўспамінаць толькі прыемнае i светлае. Напэўна, гэтая цяга да агню засталася чалавеку ад старажытных продкаў. Відаць, каля вогнішчаў нараджаліся першыя песні i казкі, надзеі i летуценні.

Вера паклала на калені стосік сшыткаў. Заўважыла, што амаль увесь клас напісаў «лошедь» i «Томара». Трэба ўсё папраўляць.

Разгарнула пацёрты неахайны сшытак i здзівілася — зверху i ўсярэдзіне вокладкі былі малюнкі, малюнкі, малюнкі: палалі падбітыя нямецкія танкі, з-пад касак глядзелі суровыя вочы байцоў. На апошняй вокладцы было некалькі дзявочых галовак, i сярод ix Вера пазнала свой профіль. Вельмі падобны. Хто ж гэта так малюе? Адгарнула першую старонку... Віктар Тартынскі. Вось які ён, гэты колкі, як вожык, свавольнік! Яго затузалі папрокамі, выклікамі ў настаўніцкую, скаргамі дырэктару дзіцячага дома. A ў хлопчыка жывая душа, а магчыма, i талент. Вось хто можа спатрэбіцца ў драматычным гуртку.

Вера задумалася, з чаго пачынаць. Галоўнае — захапіць дзяцей, каб яны самі прыдумлялі, шукалі, стараліся, жылі сваім захапленнем. Трэба паставіць цікавую казку, яскравую, з незвычайным сюжэтам, прыгожымі касцюмамі i дэкарацыямі. Але дзе гэта ўсё ўзяць, калі нідзе не дастанеш i метра паркалю ці марлі? А фарбы? Нават карабка акварэлі ў школе няма. У вайиу не да паркалю i фарбаў было. A марлі не ставала на бінты. Колькі яе пайшло за чатыры ваенныя гады, колькі i цяпер ідзе на раны знявечаных калек! Відаць, яшчэ не да спектакляў. Але рабіць нешта трэба. Можа, дзеці падкажуць. Яны вынаходлівыя. Яна механічна выпраўляла памылкі, ставіла адзнакі i старанна пісала парады: «Пішы разборліва», «Вывучы § 37», «Перапішы практыкаванне», «Выпішы ўсе словы правільна»,— а сама думала пра сваё, успамінала, з якім хваляваннем некалі разгортвала свае сшыткі з практыкаваннямі i дыктантамі.

Клубочак успамінаў каціўся далей i далей, у маленства, сагрэтае гарачым летам, ахутанае водарам яблыневых садоў, бесклапотнай лёгкасцю першых радасцей i хваляванняў. Як гэта ўсё было даўно! Як усё далека цяпер ад яе! Вайна, відаць, спапяліла ўсё дараroe яе сэрцу: i ўтульны жоўты дом каля завода, i школу, i сад на ўзбярэжжы ракі. Можа, няма на свеце яе школьных сябровак, што не паспелі выехаць у тыл. Там жа тры гады дзень i ноч бамбілі, стралялі i палілі. Колькі яна выплакала, чытаючы пра жахі ў Гомелі, Касцюкоўцы, Навабеліцы i Добрушы. Хоць бы пабываць калі там, хоць бы што-небудзь знайсці з дарагога маленства.

Зарыпелі, расчыніліся вароты, за акном заківалася галава каня, пачуўся знаёмы голас Аляксея: «Тпр-р-ру!» Загрукала сухое звонкае паленне. Вера замітусілася. Хуценька нацягнула сукенку, абула боты, накінула паліто i выбегла на ганак.

Замецены снегам, з пабялелымі бровамі, Аляксей складаў пад паветкаю дровы. Твар аж пабурэў ад сцюжы, а вочы ўсміхаліся ветліва i добра.

— Вы толькі скіньце, Аляксей Іванавіч, а я сама складу,— сказала Вера і, правальваючыся ў мяккім снезе, зайшла пад паветку.

— А хто ж вас лячыць будзе ад запалення? Зараз жа ідзіце ў хату.

Але Вера не паслухалася. Яна голымі рукамі брала настылыя плашкі i клала ў паленніцу. Пальчаткі, прывезеныя з дому, шкадавала.

— Вера Рыгораўна, старэйшых трэба слухацца i не замінаць ім,— знарок сурова сказаў Аляксей.— Ha пімы вы так i не разжыліся? Што ж вы сабе думаеце? А як ударыць сорак, а?

— Можа, як абыдуся... I дзе ix узяць, не ведаю.

— A ў каго вы пыталіся?

— Hi ў кога.

— Які нумар носіце?

— Трыццаць шосты. А што?

— Значыць, пімы трэба трыццаць восьмы. Пакуль абуем, бяжыце хутчэй у хату i не замінайце, калі ласка.

— Хіба i абуваць уваходзіць у вашы абавязкі?

— Уваходзіць.— Ён узяў Веру за плечы i далікатна выправіў з-пад паветкі.

— У мяне паліцца ляжанка. Заходзьце пагрэцца. Абавязкова.

— А з канём можна? Яму ж таксама холадна,— пажартаваў Аляксей.

— Можна i з канём,— з ганка сказала Вера i пайшла ў хату. Згарнула галавешкі, падгрэбла жар, але больш не села да ляжанкі. Праз акно пазірала, як спрытна Аляксей парадкуе дровы. I зрабілася шкада яго. Настылы, абсівераны, робіць нялёгкую работу.

Пад сэрцам трымцела нейкая тоненькая струна, самі сціскаліся пальцы. Вера чакала. А навошта? Што яна скажа? Лавіла сябе, што хоча бачыцца, гаварыць з ім, i адразу ж апраўдвалася: «Параюся пра драмгурток. Ён жа ўсё ведае, усё ўмее. Можа, згодзіцца памагчы. Я ж бачыла сцэну толькі з залы, а як там усё робіцца, i не ўяўляю».

Аляксей склаў дровы, падцягнуў церассядзельнік i завярнуў каня. Вера сиалохалася, што так i паедзе, i пастукала ў шыбіну. Аляксей кіўнуў галавою, закінуў лейцы на калок ад прызбы, абабіў рукавіцамі з вялікіх падшытых валёнак снег, патупаў па ўсходцах i ціха пастукаў. Вера адчыніла насустрач дзверы.

— Праходзьце, калі ласка, я ж вас сама паклікала.

Аляксей спыніўся на дзяружцы, пасланай у парозе.

— Не, дзякуй. Насляджу вам. A калі паклікалі, слухаю.

Вера зага'дзя падрыхтавала першы сказ:

— Хацела з вамі параіцца, а можа, i папрасіць дапамогі.

Аляксей паблажліва ўсміхаўся, нібы гаварыў з маленькай дзяўчынкай.

— Калі здолею — памагу. Такі ўжо мой лёс, каму-небудзь памагаць. Што ў вас за клопат?

— Разумееце, на педсавеце мне даручылі драмгурток. А я ж нічагусенькі не ведаю i не ўмею. Спектаклі бачыла толькі некалькі разоў...

— Гэта тое, што тут неабходна дзецям i вам.

— Добра вам казаць. Я не ўяўляю нават, з чаго пачынаць.

— Усё пачынаюць спачатку.

— Вам легка жартаваць. А што мне рабіць? Хочацца нечага цікавага.

— Падбярыце цікавую п'есу, пастановачную, з незвычайным сюжэтам, касцюмамі, эфектамі, захапіце дзяцей i пачынайце рэпеціраваць. Калі дазволіце, памагу аформіць. Тэатральную кухню трохі ведаю. Калі вучыўся, вечарамі часам зарабляў у тэатры. Быў рабочым сцэны, памагаў дэкаратарам i бутафорам... Хоць i цяжка будзе, але можна закаціць такі спектакль, што ўсе ахнуць. Бярыцеся, Вера Рыгораўна.

Вера адразу павесялела i засмяялася:

— A факірам вы часам не былі? Вы, здаецца, усё ўмееце i ўсё ведаеце.

— Вы хочаце сказаць — тыповы дылетант... Не, факірам i дрэсіроўшчыкам тыграў быць не даводзілася... Прабачце, трэба ехаць. Галоўнае, не хвалюйцеся.— I ён узяўся за клямку.

— Калі з вамі можна параіцца падрабязней?

— У любы час пасля работы.

Яна падышла да Аляксея, кранулася яго рукі, паглядзела ў вочы i ціха сказала:

— Прыходзьце сёння. У мяне толькі чатыры ўрокі. Буду чакаць,— i кіўнула галавою, нібы пыталася згоды.

Аляксей нічога не сказаў, выйшаў, сеў на сані, зацярушаныя карою, хвастануў ляйчынаю каня i заспяшаўся да школы.

Вера некалькі хвілін стаяла ў зняменні, думала — прыйдзе ці не прыйдзе, паможа ці не? Хацелася, каб прыйшоў, каб параіў, памог. Адчувала, што прыемна быць з ім, слухаць яго, i бянтэжылася пры ім, была трохі скаваная i ненатуральная.

У ляжанцы датлелі, укрыліся белым трапяткім попелам галавешкі. Вера пабіла ix кароткім жалезным прутам, засунула юшку, прыхінулася да гарачага боку ляжанкі i зноў адчула адзіноту, уявіла заснежаныя таежныя прасторы, завірушныя стэпы i тоненькую рабінку на голай уральскай скале. Тугі, казыткі камячок падкаціўся да горла. За вокнамі падаў i шапацеў густы снег.

Верыны ўрокі канчаліся на змярканні. У класе стаяла лямпа без шкла, каб менш выгарала газы, бо яе давалі пайшчыкам толькі раз на месяц, а школе i настаўнікам адпускалі па спісу.

У такія шарыя гадзіны Вера расказвала пра дуэль Лермантава, чытала па памяці вершы, тлумачыла сэнс незнаемых слоў. Яна станавілася каля акна, каб відно было, што яна ў класе, а часам пазірала праз шыбы на шэры вечаровы снег, на голыя чорныя дрэвы, на жэрдкі платоў, якіх раней не заўважала, на рэдкія цёмныя постаці на вуліцы. Глядзела на ўсё, як на нейкую даўно знаёмую гравюру ў раме школьнага акна.

На такіх уроках у класе было ціха. Слухалі зацікаўлеяа i ўважліва, бо расказвала яна з уздымам i захапленнем, нават не хацелася перапыняцца, калі за дзвярыма бразгаў вялікі званок з надпісам славянскаю вяззю: «Даръ Валдая».

Калі ён звінеў на самым цікавым месцы, дзеці прасілі: «Ве-е-ра Рыго-раўна, расказвайце далей, мы пасядзім перапынак!» Часам ускокваў «Тартыи» i казаў: «А мне трэба выйсці».— «Калі ласка, ідзі, Віця»,— адказвала Вера, i ён садзіўся на месца. Калі б не дазволіла, пайшоў бы насуп§рак, бегаў бы i крычаў па калідоры...

Пасярод настаўніцкай гарэла лямпа са шклом. Вера ажно жмурылася ад яе бляску. На сваім месцы смактаў махорачную цыгарку Анатоль Паўлавіч i паспешліва гартаў распухлы падручнік гісторыі. Наталля Іваііаўна правярала журналы, выпісвала ў сшытак «двойкі». Зірнула на Веру.

— У вас у пятым класе ўчора не запісаны ўрок. Што, яго не было?

— A калі запішу «гулялі ў жмуркі», вас задаволіць? — адказала Вера.

— Толькі ca мною не гуляйде ў жмуркі. Я ведаю, вас абураюць нашы цяжкасці. Ну, няма, няма газы. Дзе яе ўзяць? Сама пісала нарад на базу, i муж званіў. А не нашы настройчыкі пакіньце пры сабе. Можа, гэта i ў класе гаворыце?

— Не ведаю вашых настройчыкаў, а я настроена працаваць як трэба. Мая сяброўка, напрыклад, піша з Троіцка, што ў ix па дзве лямпы гараць у кожным класе. Яны хіба не з тае ж базы атрымліваюць? А мы слепім дзяцей толькі таму, што нехта лянуецца паварушыцца.

Наталля Іванаўна ўскочыла i ляснула журналам па стале.

— Паклёп! За такія размовы — ведаеце, чым пахне?

Да яе падышоў дырэктар, далікатна дакрануўся да локця.

— Супакойцеся, Наталля Іванаўна, сядзьце. Вера Рыгораўна запіша, а з газаю сапраўды трэба нешта рабіць: у Бергулі i ў Асцяцку хапае, вось, кажуць, у Троіцку ёсць, a ў нас усё цяжкасці.

— Не лезьце i не супакойвайце, Анатоль Паўлавіч. Тут справа прынцыповая. Бач ты ix, распанелі, журнал не запаўняюць, адзнакі не пастаўлены, усім незадаволены ды яшчэ бэсцяць сумленных работнікаў... На педсавеце пастанавілі стварыць драмгурток, а плана няма,— гарохам сыпала Наталля Іванаўна.

Вера схілілася над журналам i моўчкі запісвала тэму сённяшняга ўрока.

Дырэктар толькі пакруціў галавой, узяў падручнік i ўказку i выйшаў з настаўніцкай.

Усталявалася напружаная цішыня. У Веры дрыжала рука, пяро драпала паперу.

Вера сабралася і, не развітаўшыся, выслізнула з настаўніцкай. Сцяжынку замяло, за халяўкі боцікаў набіраўся снег. Ад холаду i ад хвалявання праціналі дрыжыкі, a шчокі гарэлі, i тахкала сэрца, шэры снег парыпваў пад нагам.і.

Яна завярнула ў вуліцу. Там-сям мільгалі кволыя агеньчыкі, бялела наезджаная дарога. У рагавой хаце светла гарэла лямпа, a ў двары чулася гамана. «Гэта ж хата Усцігавых!» — успомніла Вера, пазнала Аляксееў голас i запаволіла хаду. Рыпнула брамка, захрупаў снег за некалькі крокаў за ёю. Вера не азірнулася. Аляксей дагнаў яе i пайшоў побач.

— Ну, як працавалася?

— Як вам сказаць... На ўроках часам была шчаслівая, захаплялася сама, бачыла, як гараць вочы дзяцей, як яны ўважліва слухаюць, a ў настаўніцкай завучу не спадабаўся мой план. Вельмі лаканічны. Пішы ёй падрабязны канспект. А навошта? Іншы раз у план i не зазірнеш.

— Дзетдомаўскія хлапчукі вельмі траппа празвалі вашага завуча...

— А мяне як ахрысцілі?

— Вас яны завуць Верачка. Не крыўдуеце? Вам варта схадзіць да. ix, паглядзець, як жывуць, як рыхтуюць урокі. Яны будуць рады. Дык што ўсё ж адбылося, калі не сакрэт?

— Калі не спяшаецеся, зойдзем да мяне. Раскажу. Вы ж абяцалі параіць, што рабіць з драмгуртком.

— Спяшацца мне няма куды. Гаспадароў няма дома: прапіваюць сёння дачку. Заседзелася яна ў ix. Яшчэ нядаўна тут былі цэлыя асцяцкія паселішчы, нават нацыянальны асцяцкі сельсавет. Усе яны паляўнічыя на собаля, на вавёрку, на каланка. А цяпер зняліся i рушылі далей, на поўнач, за Васюганскія балоты. Адзін Іван застаўся. Вось i ўсваталі яму Ленку.

— Навошта кпіце?.. Хіба яна не мае права на сваё шчасце, на сям'ю, на мацярынства?

— Кожны чалавек нараджаецца для шчасця, хоць не ўсім яно даецца. Чалавек чалавеку павінен прыносіць радасць, узаемна быць падтрымкаю i апораю, а, на жаль, мы яшчэ часам атручваем жыццё адзін аднаму. I без дай прычыны. Вось вам сапсавала Наталля Іванаўна настрой, а за што? Навошта?

Вера апусціла галаву i толькі паціснула плячыма. У небе задрыжалі буйныя зоркі, а на поўначы яснелі i знікалі водбліскі блакітнага святла.

— Што гэта мільгаціць на небасхіле? — спытала Вера.

— Часам даходзіць i сюды святло паўночнага ззяння.

— Усё вы ведаеце!..

На Трахімішынай палавіне міргала газоўка, у астатніх чорных вокнах дрыжалі зоры. Аляксей прамінуў сваю хату, а каля Верыных веснічак спыніліся.

— Зойдзем на хвілінку, я вас доўга не затрымаю.— Яна дакранулася да рукава Аляксеевай целагрэйкі.

— А раптам дазнаецца завуч? — горка ўсміхнуўся Аляксей.

— Яна сама сказала, што я непалахлівая. Хадзем!

Змрок дыхнуў сухім цяплом i пахам бярозавых дроў. Аляксей чыркнуў запалку. Яна дагарала ў пальцах, пакуль Вера здымала паліто i сцягвала мокрыя боты. У ляжанку Трахімаўна наклала тонка наколатых дроў i падаткнула берасцінку. Вера адсунула юшку i папрасіла запаліць у печы. Весела загуло, зашугала полымя, кідаючы на сцяну мяккае святло. Аляксей прычыніў дзверцы, каб лепей угарэліся дровы. Праз дзірачкі на падлозе i на сцяне заскакалі трапяткія аранжавыя зайчыкі. Вера не спяшалася запальваць лямпу.

Аляксей павесіў на цвік вільготную целагрэйку i шапку, падсунуў да печы табурэтку.

— Даверыце пакачагарыць?

— Калі ласка. Я з дзяцінства люблю сцюдзёнымі вечарамі ў паўзмроку глядзець на полымя ў печы, моўчкі падумаць, памарыць. Вы не супроць?

Аляксей зразумеў, што Вера пабойваецца, каб пры святле не ўбачылі ix разам, i сказаў, што таксама любіць вечараваць каля запаленай печы. Дровы ўгарэліся. Аляксей адчыніў дзверцы, змрок адпоўз у куты, а пакой загайдаўся ад хісткага святла. На канфорку ў ляжанцы Вера паставіла бляшаны чайнік, укінула ладны кавалачак цвёрдага брыкету «Фруктовага чаю», працерла гліняны кубачак i рубчастую шклянку, зазірнула ў гладышку, што стаяла на стале.

— Трахімаўна ў мяне як родная маці. Бачыце, дроў наклала, хлеб на мяне палучыла, малака паставіла. О, а тут яшчэ i шаньгі з нейкаю цёмнаю начынкаю.

— Пэўна, з чаромхаю,— сказаў Аляксей.

— Як з чаромхаю?

— I я першы раз здзівіўся. Чаромха тут вясною па берагах Біязінкі — як сумёты снегу. Наламаў я аднойчы вялізны букет, іду па сяле. Жанчыны ківаюць галовамі i папракаюць: «Дарослы чалавек, a зглуміў столькі дабра». Якое дабро? Нічога не разумею. Прынёс дадому, a Дзяменцеўна мая як ускінецца: «Гэта ж столькі ягад загубіў!» Потым толькі зразумеў. Пад восень на чаромхах даспяваюць буйныя, як нашы вішні, ягады. Ix збірае кожная сям'я. Сушаць, мелюць у жорнах на муку. Вараць кісель, начыняюць пірагі i шаньгі. Пераканаецеся, што гэта смачна. A калі забаліць страўнік — самыя радыкальныя лекі.

Вера павярнула набок табурэтку, села на яе перад адчыненымі дзверцамі i сашчапіла на каленях рукі. У яе вялікіх вачах скакалі чырвоныя i сінія агеньчыкі, пышныя валасы свяціліся залацістым німбам.

— Але ж вы мяне запрасілі не пра чаромху расказваць. Кажыце, чым памагчы?

— З прыемнасцю слухаю i пра чаромху. Драмгурток у мяне. Ужо сёння Наталля Іванаўна патрабавала план работы. А што планаваць? З чаго пачынаць? Хоць забіце — не ведаю. Адна надзея — на вас.

— Любы спектакль пачынаецца з п'есы. Вы яе ўжо знайшлі?

— Ёсць у мяне зборнічак казак для лялечнага тэатра. Глядзела, але ўсё, здаецца, складанае: каралі, баяры, рыцары, змеі, царэўны...

— Цудоўна! Такую рэч i трэба ставіць. Дзе гэтая кніжка?

Вера падала тонкі сіненькі зборнічак. На вокладцы — рассунутая заслона. Аляксей пагартаў яго, зазірнуў у змест, знайшоў патрэбную старонку, прачытаў дзейныя асобы.

— Вось тое, што трэба: «Мікіта Кажамяка i Змей Гарыныч». Можна зрабіць такі спектакль — прагрыміць на ўсю вобласць.

— Можна... Але як? — безнадзейна спытала Вера.

— Спытайце, хто хоча іграць. Падбірайце тых, што выразна дэкламуюць. Прачытайце з імі п'есу. Размяркуйце ролі, няхай кожны перапіша свой тэкст i вучыць яго на памяць. Рэпетыцыі пачынайце, седзячы за сталом. Кожны гаворыць свае рэплікі як мага натуральней.

Потым рэпеціруйце мізансцэны, рухі, жэсты. Пра дэкарацыі, касцюмы i бутафорыю падумаю я. A рабіць будзем разам, усім гуртком.

— З чаго? Як? — развяла Вера рукамі.

— З чаго i як, пакуль не ведаю. Трэба параіцца з дзецьмі.

— А змея як зрабіць?

— Ну, гэта проста. З пап'е-машэ. Так што пішыце план i не разводзьце безнадзейна рукамі.

На чайніку заляскала накрыўка, з рыльца пыхкаў струменьчык пары. Аляксей нацягнуў на далонь рукаў гімнасцёркі i перанёс чайнік на лаўку каля парогa. Чай з малаком i шаньгамі пілі ўпрыкуску. Ад полымя печы i гарачага пітва абое расчырванеліся, палагаднелі, a ўтульны чырванаваты паўзмрок настройваў на шчырасць i натуральнасць адносін.

Аляксей расказваў пра свае падпольныя прыгоды, як цяжка іграць падвойную роль: быць сакратаром управы i люта ненавідзець немцаў; як трэба было гнуцца перад фашысцкім начальствам, калі хацелася схапіць за сыты карак i прыдушыць кожнага з ix. Самае горкае i крыўднае — цярпець дакорлівыя позіркі, абразлівыя папрокі сваіх былых вучняў i ix бацькоў, прыкідвацца глухім i нямым, не маючы права ніводным учынкам расшыфраваць сябе. Успомніў, як перадаваў «аўсвайсы» партызанскім сувязным, ёд, бінты, скальпелі, розныя парашкі i таблеткі. Расказваў пра Якава Спірыдонавіча Самцэвіча, які заўсёды ўмеў суцешыць i памагчы, хоць самому было цяжэй за ўсіх, хоць часта пагражалі местачкоўцы ў патаемных пісульках, якія знаходзіў то ў сябе пад дзвярыма, то прылепленыя да брамкі. Усё зразумелі i каяліся, калі з пятлёю на шыі сівы камуніст паспеў крыкнуць: «Мы пераможам. Біце праклятых вора...»

Менш за ўсё Аляксей расказваў пра сябе. Веры нават здалося, ці не тоіцца ён часам. А можа, не хоча Еярэдзіць самае балючае?

Па вуліцы набліжаліся звонкія дзіцячыя галасы. Дзеці нешта дружна крычалі, адсякаючы кожнае слова. Аляксей усміхнуўся:

— Ну вось, жывая рэклама,— i прыслухаўся.

За вокнамі ўжо было выразна чуваць:

«На кіно ў клуб! Карціна гукавая «Нябесны ціхі ход»! Дарослы па рублю, дзіцячы пяцьдзесят капеек!» Зноў i зноў паўтаралася адно i тое з канца ў канец доўгай вуліцы. Вера адхінула фіранку. Пасярод дарогі, па-салдацку размахваючы рукамі, ішлі два хлапчукі i крычалі на ўсю моц, а за імі каціўся сабачы перабрэх.

— Не пазнаяце сваіх вучняў? Гэта лешпыя крыкуны раённага кінамеханіка. Зарабляюць права паглядзець фільм. Праўда, бывае, што сеанс расцягваецца на два вечары.

— Чаму? — спытала Вера, не адыходзячы ад акна.

— Заглухне рухавічок, поркаюцца, поркаюцца ўпоцемках на марозе i адкладаюць на заўтра. Кінамеханік тут фігура! Самі пабачыце. А як яго імя, ніколі не здагадаецеся: Молат. Праўда, Молат Дзмітравіч. Самае індустрыяльнае імя ўляпілі бацькі на ўсё жыццё.

— Жартуеце...

— Гэта яго бацькі жартаўнікі.

— А як яго звалі маленькага?

— Жонка i цяпер яго заве ласкава — Моля. Схадзіце, абавязкова схадзіце ў кіно. Бывае яно рэдка, так што спяшайцеся.

— Не да кіно, калі столькі работы. Ды i карціны ўсё старыя. Глядзела па некалькі разоў... Аляксей Іванавіч, а што гэта за яскравая зорка?

— Каторая? — Аляксей падышоў да акна.— Гэтая? Венера. Можа, памятаеце: «Зорка Венера ўзышла над зямлёю...»

— «Светлыя згадкі з сабой прынясла»,— падхапіла Вера.

— «Помніш, калі я спаткаўся з табою, зорка Венера ўзышла». А мелодыя якая! Я некалі яе спяваў у студэнцкім хоры. Уявіце сабе, са-а-лі-раваў.

— Праспявайце ціхенька-ціхенька. Я так яе люблю i так даўно не чула. Ca школы. Мы таксама часта спявалі.

— Тады давайце разам.

Вера ўзяла Аляксея за руку, падвяла да ляжанкі i села зусім побач. Дровы перагарэлі. Ад гарачага вуголля дрыжала малінавае святло i твары ix здаваліся чырвонымі, як з медзі. Аляксей ціхенька заспяваў густым, трошкі прастуджаным i пракураным голасам. Але столькі ў ім было пачуцця, шырокага дыхання, a ў паўзах — шматзначнага сэнсу. Пасля першай страфы ён ціха папрасіў: «Памагайце»,— i яны заспявалі разам:

З гэтай пары я пачаў углядацца

Ў неба начное i зорку ніукаў,

Ціхім каханнем к табе разгарацца

З гэтай пары я пачаў.

Пранікнёны Верын голас, як чысты струменьчык, уплятаўся ў нізкія ноты, узлятаў вышэй, вёў за сабою i зноў сцішваўся да шэпту. Аляксей хацеў скончыць, але Вера падхапіла апошнюю страфу i з асаблівым акцэнтам, амаль рэчытатывам, заспявала:

Глянь іншы раз на яе — у расстанні

Там з ёй зліём мы погляды свае...

Каб хоць на міг уваскрэсла каханне,

Глянь іншы раз на яе...

Яны моўчкі глядзелі на зыркае вуголле, што начало абрастаць сіваватым прыскам. Аляксей рэзка ўстаў i, усміхнуўшыся, працытаваў:

— Але расстацца нам час наступае. Бо так можна да першых пеўняў праспяваць.

— А чаму б i не? — гарэзліва кінула Вера, павольна паднялася з перавернутай табурэткі, абсмыкнула пакамечаную спаднічку i стала каля Аляксея.— Каб вы ведалі, як мне адзінока i маркотна. Так i гаварыць, чаго добрага, развучышся. Адна радасць — у класе. Калі слухаюць цябе, ловяць кожнае слова, пытаюцца, нават калі трошкі сваволяць. Заходзьце хоць часам да мяне. Ведаю, вам цяжэй, як мне, але вы ўмееце трымацца... Не сумуйце, от пабачыце, будзе добра,— i працягнула Аляксею абедзве гарачыя мяккія далоні. Ён ix моцна сціснуў. Хацеў пацалаваць, але стрымаўся.— Не зможаце прыйсці, хоць паглядзіце на Венеру. Я цяпер яе знайду адразу. Добра?

Аляксей моцна сціснуў Верыны рукі, кіўнуў галавою, пажадаў добрай ночы i ціхенька, каб не рыпелі настылыя ўсходцы, сышоў з ганка. Спыніўся каля брамкі, паглядзеў у абодва канцы, перайшоў на другі бок вуліцы i заспяшаўся па хрусткай падмёрзлай сцежцы. Азірнуўся: у Верыных вокнах загарэлася святло. «Што яна думае цяпер? Што адчувае? Не, гэта, вядома, не каханне. Яна проста пакуль што адчувае сябе адзінокаю. Вось i цягнецца да мяне».

I Аляксей выразна ўбачыў яе вільготныя вочы з бляскам гарачых вугольчыкаў, даверліва працягнутыя пяшчотныя рукі i прагныя, з прыпухлінкаю, вусны, што спрабавалі нешта прашаптаць, ды так i не адважыліся. Ён хацеў разабрацца ў сваіх адносінах i пачуццях да Веры, прызнаўся, што часта думае пра яе, радуецца, калі хоць здалёк убачыць. А сёння... хоць i думаў не ісці да яе, ашукваючы сябе самога, зайшоў да Усцігава, раз-пораз пазіраў у акно, некага чакаючы, і, зірнуўшы на вялікі трафейны гадзінак, выйшаў, калі ў яе павінны былі закончыцца ўрокі, Знарок у двары загаварыўся з Паранькаю, некага цікуючы. Усё было падобна на хованкі з самім сабою.

Ён глушыў i адганяў свае пачуцці, а яны прарасталі ўсё настойлівей i настойлівей. Успомнілася Ніна. Ён да болю сцяў зубы. Гэта ж знявага яе памяці!.. «Няўж,о насіць усё жыццё жалобу? I яна б не дазволіла. Што я кепскага зрабіў? Думаю пра Веру. Толькі думаю. А мог бы пайсці напрасткі, прызнацца, што шукаю, чакаю яе, што яна напоўніла жыццё новымі спадзяваннямі i сэнсам. Можа, яна i ёсць тая пакуль што недасяжиая зорка Венера? Чым недасяжней, тым лепш: у трапяткім чаканні — свая асалода i радасць»,— разважаў Аляксей i думаў, што трэба паехаць у Мінск, знайсці людзей, з якімі вучыўся ці працаваў, адшукаць партызанскіх сяброў.

Разважаючы сам з сабою, Аляксей увайшоў у замечены чыстым іскрыстым снегам двор.

У хаце цёмна. Значыць, яшчэ гуляюць «запоіны». Клямка на дзвярах заткнута трэсачкаю. Гэта заўсёды кранала Аляксея: ніхто ў сяле ні днём, ні нанач не замыкаў дзверы — усе ведалі адзін аднаго, ніхто старонні не заязджаў у такую далеч, а чужую рэч як ні хавай, усё адно нехта ўбачыць. Так i жылі спрадвек з незамкнутымі дзвярыма, жылі адкрыта i проста, гаварылі ў вочы тое, што думаюць, часам грубавата, але заўеёды шчыра. Калі чалавек прыйшоўся да душы, казалі «паглянуўся» i дзяліліся з ім апошняй скарынкай i сардэчнаю ласкай. А «не паглянуўся» — не гневайся: скажуць у вочы, як нажом адрэжуць. I бывай здароў назаўсёды. Разумение сібіракамі людскіх характараў заўсёды здзіўляла Аляксея.

Наіўная шчырасць i бескарыслівая адданасць, пэўна, i прывязалі Аляксея да Мішы Усцігава на фронце, а потым у шпіталі. Здавалася, ніякія духоўныя інтарэсы не маглі ix зблізіць. А вось сышліся, пацягнуліся адзін да аднаго. Аляксей i цяпер дзівіўся простай мудрасці Мішавых разважанняў, яго назіральнасці, веданню людскіх характараў, дакладнасці i дасціпнасці ацэнак. Таму часта хадзіў да яго адвесці душу.

A Міша апошнім часам адчуваў сябе вінаватым, што завёз сюды сябра, што яшчэ ў шпіталі вельмі ж расхвальваў сваё сяло i сваю хату. Цяпер сам бачыў — усё трохі не такое, як здавалася здалёк. I апраўдваўся, нібы прасіў прабачэння:

— Ты, Ляксей, таго-гэтага, не вельмі гневайся на мяне, што зацягнуў сюды. Калі не глянецца ў Архіпа на тапчане гнуцца, пераходзь да нас. Хіба х.ата малая? А прыжывешся, па сваёй спецыяльнасці-кваліфікацыі рабіць пойдзеш, збяром помачы i хату табе як ляльку адгрукаем.

Спачатку Аляксей не ведаў, што гэта за «помачы», пакуль не ўбачыў, як самыя цяжкія работы сібіракі дружна робяць талакою.

Рўбіць чалавек у лесе хату, каб лішніх трэсак у двор не вазіць. Размеціць бярвенцы i кроквы, «шумне» радні i суседзям: «Прыходзьце на помачы». Кожны кідае сваю работу, а на помачы ідзе.

Пакуль раніцаю мужчыны закопваюць штандары, глядзіш — цэлы абоз ужо вязе разабраны зруб. Жанкі i дзеці завіхаюцца, як мурашы,— хто носіць, хто насцілае мох, паспявай толькі класці вянец на вянец. Следам падганяюць падлогу, акасячваюць вокны i дзверы. I ўсё з жарцікамі ды прыпеўкамі. Пад вечар i дах накрыты. Стаіць хата як ЗЕОН. A ўсярэдзіне ўжо «вуглы абмываюць» свежаю бражкаю, рыпае гармонік, песні i гамонка не сціхаюць да поўначы. За дзень i хата гатова. Зашклі вокны, складзі печ i жыві на здароўе.

Талакою адзін аднаму косяць i стагуюць сена, рэжуць дровы, a зімовымі вечарамі сыходзяцца жанкі рабіць пельмені: качаюць цеста, чаркаю рэжуць кружочкі, спрытна начыняюць i ставяць гатовыя «пельмешкі» на мароз. Праз гадзіну яны бразгацяць, як каменьчыкі: ссыпай у мех або ў дзежку, i няхай стаяць усю зіму. Зайшоў госць — праз паўгадзіны i пачастунак гатовы. A колькі перагавораць, колькі пераспяваюць на «помачах»!

I на калгасиым полі ніхто не агінаецца. Змалку лютыя да працы сібіракі. Hi сабе, ні суседу палёгкі не даюць.

«Паглянуліся» Аляксею тутэйшыя норавы, хацелася i сябе паспрабаваць на нялёгкай рабоце. I ён суцяшаў Мішу:

— Што ты, браце! Я тут вунь як акрыяў. Перазімую, а там відаць будзе. А то быць у Сібіры i сапраўднай зімы не пабачыць — тое самае, што наогул не быць.

Міша лагодна ўсміхаўся i круціў галавою:

— Хітры ты. Мяне шкадуеш, а сябе ніколечкі...

Усё гэта ўспаміналася Аляксею па дарозе ў пустую Архіпаву хату.

Ён упоцемку распрануўся i запаліў газнічку. На стале стаяў шкляны слоік малака, накрыты скібкаю хлеба. Каўтнуў некалькі глыткоў, каб прагнаць махорачную гаркоту ў роце, прынёс з сянец свой тапчан, прыткнуў яго да лавы, распрануўея i лёг.

Але доўга не мог заснуць. У настылае акно цадзілася снежнае святло, у верхняй шыбіне падміргвалі сінія зоркі. Ён яшчэ адчуваў цяпло Верыных рук, пах яе валасоў i тугое гарачае плячо, калі яны ціха спявалі ў паўзмроку.

Потым усё змеркла ў глыбокім сне.

Яго разбудзіла аднастайнае рыпанне гармоніка, несуладныя прыпеўкі i гамана ў двары. IIa рыплівым ад марозу ганку затупала мноства ног, нехта доўга шукаў клямку ў хату, i цераз парог увалілася вясёлая, добра падпітая талака людзей. Дыхнула настылым паветрам, перагарам бражкі, кажухамі i дохамі з сабачых шкур.

Полы шоргалі па яго твары, цяпло хаты захістала падлітых гасцей, яны ўпоцемках апіраліся на Аляксея, намацвалі рукамі сцены, i пакуль Дзяменцеўна шукала на прыпечку сярнічкі, як сляпыя, натыкаліся на тубурэткі i ўслоны i лаяліся без злосці.

Калі засвяцілі лямпу, Аляксей праз шчылінку прыжмуранага вока разгледзеў хісткія постаці людзей. У адзінага ў сяле гарманіста, глухога Лёнькі, на адным плячы целяпаўся расцягнуты гармонік; расчырванелая Аксення ў ружовай блішчастай кофце без дай прычыны сакатала гарэзлівым смехам, а яе дробненькі кладаўшчык чыркаў нагою каля жонкі. Рудая барада Архіпа Кузьміча пры слабым святле здавалася агністачырвонаю. Ён мітусіўся, запрашаў «госцейкаў» на чыстую палавіну.

Над Аляксеем навешалі кажухоў i світ, на ногі ўзвалілі цяжкую даху, накідалі хустак. Ён ляжаў як замураваны. Гаспадар хацеў пабудзіць кватаранта, але Дзяменцеўна спыніла: «Чалавеку рана ўставаць. А яго доля нікуды не дзенецца». Яна выкаціла з-за печы вялізны бітон i медзяным карцом налівала ў гладышкі жаўтаватую пенную бражку. У хаце запахла свежымі дражджамі i хмелем. Занесла Дзяменцеўна лямпу i гладышкі на другую палавіну i шчыльна прычыніла дзверы.

Чуліся прыглушаныя галасы i смех, разы ca два рыпнуў гармонік i сціх. Не было толькі маладых. Відаць, Ленка засталася ў Івана, а можа, там дагульвала яго радня. Аляксей хацеў заснуць. Ён далічыў да ста i паплыў у змрок, усыпаны дробненькімі зорачкамі, а гамана за сцяною здавалася водгуллем далёкай кананады.

Праз сон Аляксей чуў, як здымалі кажухі, як палегчалі ўгрэтыя ногі, грукалі дзверы, у твар шугала марозная пара. Нарэшце патухла святло, улегліся свае, а нехта з гасцей расцягнуўся на падлозе ў кухні, стагнаў, крактаў з бульканием i пераліўным свістам i заснуў. Аляксей зноў праваліўся ў чорную прорву сноў.

Кожную ноч для яго ўсё яшчэ грымела i палала вайна. Ён поўз па мёрзлай зямлі, змешанай са снегам, бег i падаў, часам нылі старыя раны, ён заціскаў ix, каб суняць кроў, сіліўся крыкнуць, а голасу не было; бачыў збоку сябе i таварышаў, якіх даўно не было на свеце. Яны смяяліся i гаварылі, а ён нічога не чуў. З полымя i дыму над полем выплыла дзявочая поста ць у доўгай белай кашулі, з распушчанымі валасамі, ружовыя ножкі не датыкаліся да зямлі. Твар быў затканы чырвоным дымам разрываў, a калі наблізілася i прасцерла да яго рукі, пазнаў Веру. Ён цягнуўся, каб затрымаць, i не мог скрануцца з месца, хацеў паклікаць, хапаў паветра, a гукі не маглі вырвацца з горла.

У сон зноў уварваўся грукат на ганку, хляснулі дзверы, за клубамі пары ў хату ўсунулася нейкая капа. Цубкія халодныя саломінкі казыталі твар, Аляксей прахапіўся i адразу нічога не мог разабраць. Нехта сеў яму на ногі. Аляксей спіхнуў яго.

Той ледзьве ўскараскаўся з падлогі i прамармытаў:

— Cпi, cпi, ляшак.

Але яго зноў павяло да сцяны, ён адсунуў Аляксеевы ногі i прымасціўся на краёчку насцелі.

— Што трэба, мужчыны? Ану, марш адсюль! — абурыўся Аляксей.

— Ц-ц-ц-с-с! Не шумі, салдат.— Пазнаў знаёмы голас заўсёды маўклівага i лагоднага каваля Грышы. Ніхто ў наваколлі так не ўмеў паляваць на мядзведзя, як ён. Лісу, каланка ці вавёрку не лічыў за дзічыну i шкадаваў на ix шрот. Толькі на мядзведзя ставіў хітрыя загарадкі, да пнёў прыкручваў ланцугамі двухпудовыя пасткі з прынадаю. Казалі, аднойчы мядзведзь зашчаміў лапу, тузаў, тузаў капкан, нарэшце сам сабе адгрыз лапу i пачыкільгаў на трох нагах. Кожную восень Грыша прывозіў трох-чатырох мядзведзяў, саліў мяса, вырабляў шкуры. Выпраўляючыся зімою ў далёкую дарогу, у каваля пазычалі мядзведжыя футры, a ў ix кладзіся на снег i cпi ў саракаградусны мароз. I Аляксей не раз хадзіў да яго ў пазычкі, таму i памякчэў:

— Хлопцы, дайце спакой, ідзіце дадому або вунь кладзіцеся на сваю салому i спіце.

— Не-е-е, на с-са-ломе мы не прывычныя,— азваўся ляснік Петра Анціпаў.— Пакліч Дзяменцеўну.

— Не трывожце, спіць Дзяменцеўна.

Каваль з лесніком, як валачобнікі, заспявалі:

— Га-рыць, Дзяменцеўна, гарыць, давай, хадзяйка, чым тушыць!

— Га-рыць, гарыць, а чым тушыць?

З каморы пачуўся кволы гаспадынін голас:

— Каб ты ў смале гарэў, язві цябе, Грышачка. Ані кроплі болей няма. Дзе ж цябе насіла нялёгкая?

— Ну дай, не шкадуй,— прасіў Грыша.

Бліснула запалка, Петра паднёс яе да саломы, кіну-

тай на падлогу. Усхапіўся i пабег агеньчык.

— Вы ж хату спаліце, мужчыны! — абурыўся Аляксей.

— Спа-лім! А табе чаго, салдат, баяцца? — спакойна адказаў каваль i так прыціснуў коўдру, што i не паварухнешся. А Пётра адчыніў дзверы на другую палавіну:

— Дык чым тушыць? А, гаспадыня? Бачыш, гарыць!

Не здолеючы ўстаць, без асаблівага страху завойкала Дзяменцеўна:

— О-о-й, i праўда, ірады хату спаляць. Няўжо вам у Івана мала было? Наліліся ж па саменькае рыльца.

Адсырэлая, перамешаная са снегам салома ўгаралася марудна, але ў хаце рабілася светла i дымна.

— Хлопцы, чалавека спаліце. Там жа нехта ляжыць,— занепакоіўся Аляксей.

— Толькі абсмалім, як парсюка,— хіхікнуў Грыша, a калі ўбачыў, хто ляжыць, здзівіўся: — Гэта чалавек? Пацук амбарны! Няхай смажыцца.

Пакуль гаманілі, салома ўгаралася весялей. Выразна былі відны чырвоныя ад агню твары i распатланыя валасы, на Грышу — пацягнуты салдацкім сукном паўкажушак, Пётра — у падпяразаным зялёным бушлаце.

Не ўстаючы з кашмы, Дзяменцеўна закрычала:

— За печчу фляга. Пасмакчыце, язві вас, ц'яўкі няўпойныя, ды агонь затоптвайце, а то, чаго добрага, i праўда, згарым. Аляксейка, паглядзі, каб хоць затупалі, бо я ж не здолею.

— Даўно б так. А то гарыць усярэдзіне, а тушыць не даеш,— засмяяўся Грыша.— Валачы, Пётра! — i пачаў зэ.топтваць валёнкамі агонь. Ляцелі іскры, распаўзаўся дым, а ён скакаў i скакаў па саломе ў хісткім танцы.

Аляксей засвяціў газнічку, зачэрпнуў карэц вады i лінуў на зажалелую падлогу. Кладаўшчык сеў, не расплюшчваючы вачэй, чухаўся i нешта мармытаў. А Пётра чэрпаў бражку, смактаў сам, перадаваў Грышу. Той адпіў, тыцнуў пад нос кладаўшчыку:

— Глыні, пацук, можа, калі на працадзень болей адважыш.

Кладаўшчык патузаўся з боку ў бок, паматаў галавою i зваліўся на абгарэлую салому.

— Давай, Аляксей, як цябе там па бацюшку, «выпьем и снова нальём»,— праспяваў Грыша.

— Хопіць, мужыкі, прыдурвацца! Дасмоктвайце, i марш па хатах!

— Цы-цы-цы, ш-ш-шы! Ого, камандзір! На нас хай лаеш, a са-а-м баішся, a? — агрызнуўся Пётра, ускараскаўся з падлогі, паківаўся, пераступіў кладаўшчыка:— Хадзем, Грыша, тут нас не ра-зу-ме-юць. Цемната! Ніх фэрштэен.

Яны абняліся, патузаліся, пакуль праціснуліся ў дзверы, упусцілі воблака пары, некатары, мащокаючыся, загрымеў з ганка.

Аляксей зашчапіў дзверы i лёг на свой тапчан. У замеці на ўсю вуліцу гарланілі закадычныя сябры:

Какая ель, какая ель,

Какие шишечки на ей.