Ранні снег

1

«Што ж за яна? Якая з сябе? Чарнявая ці русявая? Прыгожая ці так сабе?» — думаў Аляксей, збіраючыся ўдарогу.

«Ат, што мне з таго? Прывязу. Няхай пажыве. Пабачым, колькі яна напрацуе»,— адмахнуўся ад надакучлівых думак. Але хіба ад ix адаб'ешся? Пах прыгарэлай бульбы нагадаў дом i маленства, родную хату, маці i сястру, такі ж туманны ранак, ракітнік у пацерках дымнай расы, адзінокую дзічку на выспе пасярод ракі, цёмную віратлівую ваду над калодаю счарнелага дуба, густы аер i сітнік на ўзбярэжжы. Прамільгнулі выпадковыя малюнкі маленства i расплыліся туманным воблачкам ядранай раніцы.

Каля печы гаспадыйя адцэджвала вялікія чыгуны з дробнаю «свіною» бульбаю. Пах той бульбы, бразгат качаргі па прыпечку заўсёды будзілі ўспаміны, вярэдзілі душу шчымлівай тугою па далёкім незваротным маленстве.

Аляксей нацягнуў зялёную, абшмуляную на рубцах целагрэйку.

— Зноў галодны ляціш! Укусіў бы чаго, а то ўчарнеў, не раўнуючы, як той грак;— ушчувала яго гаспадыня.

— Нічога, Дзяменцеўна, на жывой касці цела нарасце. От набегаюся за сваім канём, дык чыгун бульбы ўбяру.

— Ты б яго, гада, стрыножваў. Ну ж i ўдружылі табе падлу! Пакуль не ўперлі яго школе, некалі ўсёю брыгадаю мудрэй за ганчакоў бегалі за гэтаю ваўкарэзінаю. Як абгарэў на пажары, кручаны стаў, людзей баіwца. Куды ж збіраешся?

— У раён. Па новую настаўніцу.

— Абы-якую не бяры. Глядзі, каб баская[¹]

— Якая дастанецца,— усміхнуўся Аляксей і, згінаючыся, каб не выцяцца аб вушак, выскачыў з хаты.

За сялом у тумане, як прывіды, цьмелі старыя алешыны i кусты шыпшынніку, цягнула вільгаццю, канапляным духам i прывялым бульбоўнікам. Глуха тупалі i ржалі спутаныя коні, выплывалі i раставалі ў густым тумане галовы i спіны. Коней ніхто не пасвіў: вакол сяла была выгараджана паскоціна — сталочаны выган, але за ноч i на ім трохі наскубваліся каровы i коні. Аляксей хацеў знячэўку ўхапіць свайго каня за грыву i накінуць аброць, але дзе ты яго знойдзеш, калі i за тры крокі нікога не пазнаеш.

Хоць i папахадзіў Аляксей па паскоціне, але ўсё ж знайшоў каня за кустамі шыпшынніку, падпоўз i ўхапіў за грыву. Конь толькі захроп ды сінім вокам бліснуў, скокнуў разы ca два, але кароткае пута не дало разагнацца, падрыпаў на месцы, пажмакаў рукаў целагрэйкі. Аляксей сцёр зялёную пену аб вільготную ад туману конскую шыю, накінуў аброць, распутаў, ускочыў на мулкую спіну ў зарубцаваных апёках, крануў абцасамі пад бакі i патрусіў на школьны двор.

Яшчэ звечара ён выпрасіў лёгкі «хадок» у дырэктара дзіцячага дома, падмазаў колы, свежую траву прыкрыў дзяружкаю, каб усё было па-людску. Пад'ехаў да хаты, у якой кватараваў, закінуў лейцы на слупок плота, забег узяць плашч i торбачку з хлебам. Але Дзяменцеўна сілком сунула ў руку гарачую аладку i паставіла кубак сырадою.

— З'еш, кажу! Онь майткі, як на тычцы, матляюцца, глядзець брыдка. Еш, еш, не ўпінайся!

Аляксей пахапаў стоячы, падзякаваў, накінуў гаматны брызентавы плашч, ускочыў у кашоўку, i тольri заляскацелі па вуліцы колы.

За паскоцінаю туман ужо спаўзаў у нізіны, малінавае сонца пазалаціла зубчастыя верхавіны лесу, замігцела чырвонымі i сінімі іскрынкамі на расе, на пабітым асенняй іржою лісці шыпшынніку i глогу. Абапал дарогі — прыцішаная асенняя тайга: густою чырванню набракаюць асіны; як васковыя свечкі, пажоўклі стромкія лістоўніцы; бляклым золатам адліваюць бярозы; сярод цёмнай зеляніны піхтаў i елак ірдзеюць рабінавыя гронкі, а на ўзлессі адзінока цямнеюць прысадзістыя стагі з парудзелымі віцамі на сцежарах. Аляксей вырас у лясной старане, любіў туманныя світанні ў грыбных барах, пасівелы ад прымаразкаў верас, барвовы ракітнік, пацямнелую густую ваду ў рачных вірах, але такой прыгажосці, столькі адценняў i чыстых фарбаў не бачыў ніколі. Нізінамі сплывае туман, а над галавою — халоднае сіняе-сіняе неба; настылае, аж колкае паветра п'яніць хмелем прывялай лістоты i траў, ад глухаты зачароўвае маўкліваю цішынёй. Таямнічая, непаўторная сваёй прыгажосцю тайга агарнула шчымліваю тугою чулую Аляксееву душу. Здаецца, каб былі фарбы i палатно на падрамніку, пастараўся б перадаць усе кодеры i адценні асенняй тайгі, гэтага пранізлівага неба i цішыню адцвітання. Але ні на адной палітры не знойдзеш такіх густых i чыстых фарбаў.

Наўкол маўклівая таямнічая тайга. А недзе там, у гушчэчы, блукаюць ласі, пад вываратамі мядзведзі высцілаюць бярлогі, сігаюць палахлівыя зайцы, цікуюць ахвяру лісы, вавёркі назапашваюць кедравыя арэшкі ды адзінокі дзяцел глуха дзяўбе рыплівую асіну. Дзічыны тут не злічыць, а тайзе няма канца-краю. Яна агарнула вёску з усіх бакоў, i толькі вузкая ўхабістая дарога прарэзала тайгу роўнаю стралою аж да самага Тарска. Ляскочуць колы на выбоінах, гайдаецца з боку на бок хадок, i так будзеш калывацца ўсе трыццаць пяць кіламетраў — ні хутара табе, ні вёскі, тіі заімкі; бывае, за ўсю дарогу i жывое душы не стрэнеш — тайга i тайга. Крычы, хоць выпрастайся,— ніхто не пачуе, не паможа, i рэха глухне ў цёмнай гушчэчы.

Аляксей, зачараваны асенняю тайгою, грызе сухую былку, жмурыцца ад сонца, і, здаецца, сплылі ўсе клопаты i турботы, душу агарнулі спакой i цішыня.

З прыдарожных чаротаў выпырхнуў вялікі цяжкі касач, распусціў ліраю хвост, залопаў крыламі, бліснуў малінавымі завушніцамі, узляцеў на сук сухое бярэзіны. Аляксей схамянуўся, трэба спяшацца, недзе ў райана чакае маладая настаўніца.

А можа, i не маладая? Маладых сюды i пернікам не заманіш. Хутчэй якая-небудзь векавуха ці развядзёнка наважылася схавацца ў гэтай глушыні. Пажыве зіму-другую i ўцячэ, як уцякалі i да яе.

У лесе пачаліся глыбокія выбоіны, закіданыя ператрушчаным хлудам, суччам i хмызам, шырокія каляіны ад цяжкіх грузавікоў, што буксавалі тут у непагадзь, калі па тутэйшых дарогах ні праехаць, ні прайсці. Тлусты, як масла, чарназём нават пасля кароткага дожджыку раскісае і, як смала, наліпае на колы. Пад конскія падковы набіваюцца стаўбуны туга спрасаванай гразі, i бедная скаціна ідзе, як на хадулях; колы перастаюць круціцца, a коні падаюць, як падсечаныя. Тады распрагай i чакай, пакуль падсохне. Абуты i пехатою не пройдзеш — паадлятаюць падэшвы, засмактаныя тваншо, a гразі наліпае столькі, што боты спаўзаюць з ног. Тады разувайся i, коўзаючыся па чарназёме, хапаючыся за кусты, так-сяк дабрыдзеш да суседняга сяла. А да яго ісці не менш як кіламетраў трыццаць, а то i ўсе сорак.

Брукаваць дарогі тут няма чым. Хто звекаваў у гэтым балотным i таежным краі, зроду не бачыў каменя. У асеннія залевы сёлы адрэзаны адно ад аднаго i ад раённага цэнтра. Добра, калі ўдаецца прывезці пошту хоць раз на тыдзень верхам на раскутым кані.

За лета дарога ўсохла, парэпалася i аж блішчыць, толькі засталіся не зараўняныя глыбокія выбоіны. Рыпіць, тузаецца i валюхаедца з боку на бок вазок.

Аляксей прылёг на мяккае сядзенне, грызе травінку, глядзіць на заінелыя гронкі спелых рабін, на бронзавыя зіхатлівыя лістоўніцы, на цёмныя елкі, адлюстраваныя ў заброснелай вадзе прыдарожных канаў. Паміж таежнай гушчэчы прабіваюцца дымныя слупы сонечнага святла; яшчэ не апала, зіхаціць i пераліваецца сінімі i бурштынавымі каралямі раса; недзе цвінькаюць сініцы, па разгатым вывараце прашмыгнуў каланок i шапаціць у сухім чароце. Тайга сцішылася ад летняга птушынага граю, ад гулу i дзынкання вялізных аваднёў i цяжкіх калматых шэршняў, што да крыві зразаюць коней i заядаюць усё жывое. Адзіны ратунак ад ix — намазацца дзёгцем i на аглоблю павесіць кацялок з куродымам.

Легка дыхаецца ранішняй жнівеньекай прахалодай, не трэба хвастацца веццем, абіваць з каня раі аваднёў.

Таму i ўспамінаюцца нейкія дробязі, думаецца нра дарогу, пра ўсё другараднае i неістотнае. А пара б Аляксею падумаць i пра сябе, пра свой далейшы лес, крута яго павярнуць: некаму здаць каня, быкоў, вупраж — словам, школьную гаспадарку — i з'ехаць бліжэй да родных мясцін, не вазіць настаўнікам дровы, а самому вучыць дзяцей. Ён успомніў сваю палескую Ельніцу, далёкае ад бітых шляхоў мястэчка ў квецені веснавых садоў, то прапахлае даспелымі яблыкамі, то прыцішанае i белае пасля начное завірухі. Успомніліся абліччы i прозвішчы вучняў i Ніна. «Ніна, Ніна! Чаму не забраў з сабою ў атрад? Чаму не выратаваў?» Аляксей да болю сціснуў сківіцы, сілячыся праглынуць камяк, што перахапіў горла.

Здалёк ён убачыў пры дарозе маленькую хатку з адным акенцам, канавязь i копку сена каля яе. Значыць, да раёна засталося шаснаццаць кіламетраў. Аляксей хвастануў лейчынаю каня, заляскаталі на выбоінах колы i пакаціліся весялей. Кіламетры ca два грукаталі па няроўнай разбітай грэблі, а там дарога пайшла ўгару, выраўнялася, i конь пайшоў весялей. У спіну прыпякала сонца, за вухам пабег цурочак поту, зліпліся валасы. Аляксей скінуў целагрэйку, ссунуў на патыліцу суконную кепку, скруціў тоўстую цыгарку i ca смакам закурыў.

За грыўкаю пабурэлага чароту з карычневымі кіяшынамі тырчаў гарэлы бярэзнік. Апаленае вецце пасохла i асунулася. Па счарнелых ствалах грукалі дзятлы.

Аляксей кінуў у канаву недакурак, ямчэй сеў на сядзенні i доўгім дубцом падагнаў каня. Пад паўдня прыпякала, як летам, плыло павуцінне i казытала па твары, ён сціраў яго рукавом, але пажоўклая, пабарвянелая i прыцішаная тайга пахла гаркаватым прэлым лісцем i нагадвала, што не за гарамі хоць i кароткая, але нудная асенняя слата.

Хацелася ўявіць сабе тую невядомую настаўніцу, па якую едзе. Успаміналіся твары былых аднакурсніц, вясковых i мінскіх знаёмых, самых прыгожых i статных. А што, калі адна з ix чакае яго ў райана?.. Наўрад. Беларусь толькі што вызвалілася. Настаўнікаў не хапае i сабе. Што i казаць, калі i ў гэтай маленькай таежнай васьмігодцы выкладаюць тыя, хто некалі скончыў педтэхнікум ці курсы, хто дзесяць, а то i дзевяць класаў.

Прасіўся Аляксей хоць у пачатковыя класы. Не бяруць: няма ніякага дакумента аб адукацыі. Двойчы пісаў у Ельніцу. Адзін адказ: «Усе дакументы райана загінулі ў часе вайны». Toe ж адказаў i інстытут. Можа, яно так спакайней: на свежым паветры. Чаго тут бедаваць? Радавацца трэба спакою i міру. Але было ж — смерць працінала цела гарачымі асколкамі, абрывалася тонкая павуцінка пульсу, а ён выцерпеў, выжыў, перамог. Побач былі добрыя людзі, чулыя да чужога болю. Добрых у сто разоў болей, чым кепскіх. Нягодніка заўважаюць усе, а сумленны чалавек робіць дабро непрыкметна i ціха. Яно яму неабходна як дыхание, без яго не пражывеш.

Лес скончыўся. Абапал дарогі маўкліва стаяў алешнік, тырчалі аблезлыя збуцвелыя пні; над заброснелай сажалкай, укрытай вялікімі лапушыстымі лістамі i завялымі гарлачыкамі, пырхнулі, пралапаталі i зніклі за хмызняком дзікія качкі.

Прагрукатаў пад коламі доўгі драўляны мост. Паразыходзіліся на стыках i паправісалі парэнчы, дрыжаць i ўгінаюцца плахі насцілу, тырчаць белыя вострыя стрэмкі. З моста вазок скаціўся сам, i конь ледзь паспяваў пераступаць, каб перадком не пазбівала бабкі.

Старэнькія хаткі пад дзярновымі стрэхамі стаяць побач з шырокімі пяцісценкамі з чэсанага таўшчэзнага бруса пад шатровымі цёсавымі дахамі, з карункамі карнізаў i налічнікаў, але з нізкімі дзвярыма i маленькімі вокнамі. Каб у доўгія суровыя зімы трымалася цяпло.

Раённае сяло раскінулася каля лукі шырокай таежнай Тары. Вада ў ёй цёмная, як густа завараны чай, нізкія берагі зараслі тальніком. Хаты раскіданы абыяк — кожны будаваўся дзе хацеў, дзе было выгадней i зручней. Пасярод Тарска — пустая пясчаная плошча. У доміку з сінімі аканіцамі — пошта, у доўгай старой стадоле — райземаддзел, a пасярэдзіне ўзняўся высокі двухпавярховы Дом Саветаў, з тоўстага кругляка, з белымі фіранкамі на трох вокнах.

Каля плота доўгая канавязь. Наўкол зямля, прыцярушаная саломай i свежай травою, здратаваная капытамі старшынскіх коней усяго раёна.

Аляксей прывязаў каня, адпусціў церассядзельнік, падкінуў абярэмак травы, ацерабіўся ад пацярухі, абсмыкнуў i ямчэй заправіў злінялую гімнасцёрку, запыленыя боты збольшага паабіваў аб цвёрды рамоннік пад плотам i пайшоў у райана.

Аддзел асветы займаў два маленькія пакоікі ка першым паверсе. У калідоры i ў першым пакоі стоўпіліся настаўнікі. На падлозе ляжалі звязаныя стосікі падручнікаў, скруткі картаў, стаялі новенькія глобусы. Мужчын было мала. I тыя — пераважна кульгавыя, аднарукія, у паношаных кіцелях i шынялях, у кірзавых i хромавых ботах, хто з ордэнамі, а хто з планкамі на грудзях. Курылі самасад i горкую бійскую махорку. Затое поўна было жанчын у даваенных плюшаўках, у доўгіх плаццях, у кашміроўках i канаплянках, твары загарэлыя i абветраныя, каля вачэй светлыя зморшчынкі. Відаць, большасць удовы. Лета яны прыхапкамі касілі сена для сваёй кароўкі, гадавалі свінчо, абшывалі i абмьхвалі сыноў i дачушак. А з восені вучылі дзяцей.

Аляксей вясковых настаўніц пазнаваў адразу: нястачы ваенных i першых мірных гадоў зраўнялі ix з усімі, але ў кожнай заставаліся пэўныя прыкметы інтэлігентнасці, нейкія адзнакі прафесіі — трошкі незвычайна завязаная хустка, белы каўнерык на плацці, манера трымацца i гаварыць.

Цяпер яны засталіся пасля канферэнцыі, каб паскардзіцца загадчыку райана, што мала ў школе дроў, што не хапае лямпаў i сшыткаў, прасілі перавесці ў суседнюю школу, бліжэй да мамы, каб было на каго пакінуць дзяцей. Усе тут ведалі адзін аднаго, хоць школы былі ў розных канцах раёна. A Тарскі раён, казалі, займае плошчу, большую за Данію i Галандыю. Але спрадвеку лічылі, што ў Сібіры сто вёрст не адлегласць, а трыццаць градусаў не мароз.

Вось i гаварылі ў калідоры i ў «прыёмнай» кожная пра сваё, спачувалі адна адной, раілі, як лепш упрасіць Міхала Міхалавіча, каб памог.

Яго «кабінет» быў у маленькай баковачцы за тонкаю паркалёваю фіранкаю.

Аляксей павітаўся i пачаў выглядаць новенькую. У гэтым аднастайным натоўпе свежага чалавека пазнаеш адразу. Яна ж павінна быць з чамаданамі i нейкімі рэчамі. У калідоры чамаданаў не відно. Ён падняўся на дыбачкі, выцягнуўся на ўвесь свой ледзь не двухметровы рост i праз галовы зазірнуў у пакой, поўны жанчын. Ix галасы зліваліся ў адзіны гул. З-за фіранкі даносіўся голас загадчыка:

— Таварышы, цішэй! Нельга ж працаваць.

Калі выходзіла адна, ёй на змену за фіранку шмыгала другая, а гэтую засыпалі пытаннямі, што i як.

— Абяцаў, калі будзе, даць i дроў i газы. A калі тое будзе?

— Ці варта столькі чакаць, каб пачуць абяцанку? — бубнеў высокі круглатвары мужчына з пустым рукавом, заткнутым за папругу.— Хадзем да самога ў райком.

— А дзе райком табе возьме, калі няма? — пярэчыў сухенькі настаўнік у кіцелі i ў картовай кепачцы.

У куточку «прыёмнай» Аляксей заўважыў некалькі чамаданаў i тоненькую вастраносую дзяўчынку з чорнаю грыўкаю. Ён праціснуўся да яе, павітаўся i сказаў:

— Каторы ваш чамадан? Паехалі.

— Прабачце, куды паехалі? — замітусілася дзяўчына.

— У школу, вядома.

Аляксей нагнуўся, каб забраць рэчы, i быў упэўнены, што настаўніца прыехала толькі да ix, i гэтае дзяўчо з грыўкай яна i ёсць.

— А вы з якой школы? — запытала дзяўчына.

— Вядома, з Біязінскай.

— Павезлі б якраз у другі бок. Гэта Вера да вас. А мне ў Троіцкую.

— А вы хіба не Вера Рыгораўна?

— Не-е... Я Ліна Лушнікава. Будзем знаёмы,— яна працягнула тоненькую халаднаватую далоньку.— А вам батанік або хімік не трэба? Вазьміце мяне. Ну, калі ласка. Мы хацелі разам з Верай.

— Схадзіце,— Аляксей кіўнуў на фіранку,— папрасіце добра, i паедзем разам.

— Прасіла. I гаварыць не даецца. А вас паслухае. З дырэктарамі ён іначай гаворыць.

— Дык то з дырэктарамі.

— А вы хіба не дырэктар?

— Маю тры пасады адразу,— усміхнуўся Аляксей.— Конюх, заўхоз i проста хто куды пашле.

— Вера чакала-чакала i пайшла ў сталоўку. Там знойдзеце яе. Высокая прыгожая бландзінка ў клятчастым жакеце. Пазнаеце адразу,— сказала Ліна i адвярнулася да акна, расчараваная, што ўсё ж прыйдзецца разлучыцца з Вераю i ехаць у Троіцк.

Сталовая была непадалёк ад плошчы. Доўгая стадола з незасланымі столікамі, з фікусам у вялікай кадзі i з «Мядзведзямі на лесараспрацоўках» на сцяне. Прыбіральшчыца збірала міскі, два настаўнікі з афіцэрскімі планшэткамі дапівалі піва, a ў куточку сядзела светлая нейкаю нетутзйшаю чысцінёю дзяўчына. Пасма пшанічных з падпалінкаю валасоў падала на белы лоб, шэры ў вялікую клетку жакецік туга сціскаў выразны стан.

Аляксей ледзь не страявым крокам падышоў да яе.

— Добры дзень, Вера Рыгораўна. Прыемнага апетыту.

— Добры дзень,— заспяшалася i памкнулася ўстаць.— Вы па мяне? А я зачакалася. Думала, не прыедзеце. Ужо хацела прасіцца ў другую школу.

— Дапівайце чай. Я пачакаю.

Аляксей адышоўся да буфета, узяў куфаль піва i тузіну ракаў. У Тары ix было процьма. Цягалі ix сюды хлапчукі торбамі.

Новая настаўніца ўжо чакала каля дзвярэй.

Яны выйшлі разам. Сонца хавалася ў рэдкіх аблоках, а над лесам навісла цёмная хмара з барвовымі закрайкамі. Усё сцішылася i паблякла.

— O-o, трэба спяшацца. Калі гэтая хмара злітуецца, можа, да ночы i дабяромся.

— Што, i да вас такая дарога, як сюды? Колькі жыву, так мяне ніколі не трэсла.

— Каб жа такая! Нездарма кажуць: «Да Біязы не дабярэцца чорт з лазы».

— Што азначае Біяза? Нейкая дзіўная назва,— спытала Вера Рыгораўна.

— Жыве ў нас цікавы чалавек, сасланы сюды пры

цару. Мясцовы гісторык, краязнаўца i вынаходца. Дзеці яго так i завуць дзед Архімед. Ёы мне неяк тлумачыў. Біяза ад татарскага ці асцяцкага слова «біяда». Па-іхняму гэта млын. Млына даўно няма, а слова зрабілася назваю сяла, мабыць, недзе з часоў Кучума... Біяда нагадвае бяду. Каму ж ахвота жыць у бядзе? Вось i паправілі на Біязу.

— Вы філолаг? — зацікавілася Вера.

— Як вам сказаць... Я толькі школьны заўхоз. A філолаг, здаецца, вы.

Вера паглядзела на Аляксея. Ці не жартуе? Можа, проста тлуміць ёй галаву. Прыгожы твар, натуральная далікатнасць i вельмі ж правільная мова. Яна яшчэ ў інстытуце прывучылася ўслухоўвацца ў кожны сказ, у кожнае слова, у думках падкрэсліваць памылкі, a ў блізкіх сяброў далікатна папраўляць ix. А гэты ўсяго заўхоз. Дзіўна.

Яны зайшлі ў райана. У калідоры людзей паменела. Ліна вынесла чамаданы i нецярпліва чакала сяброўку. Па яе прыехаў сам дырэктар.

— Верачка, нарэшце! Я ледзь не паехала не развітаўшыся. Усё тваё тут. Напішаш? — I да свайго дырэктара: — Які гэта ваш сельсавет?

— Пацюканаўскі,— адказаў немалады ўжо дырэктар у рудым плашчы.— А можа б, i вы да нас надумалі? — спытаў ён у Веры.— З мовазнаўцамі зарэз. Мяне Міхал Міхалавіч не паслухаў, можа б, вы ўгаварылі. Усё весялей было б разам.

— A ў нас хто будзе вучыць рускай мове? — крышку паблажліва спытаў Аляксей,— Каторыя вашы рэчы, Вера Рыгораўна? Трэба ўцякаць, а то яшчэ вас пераманяць.— Ён узяў пукаты, з абшмулянымі бакамі чамадан i ў паласатым чахле мяккі пакунак з пасцеллю. Сяброўкі абняліся. Конь троіцкага дырэктара стаяў у двары, а Вера з Аляксеем пайшлі да канавязі.

Тым часам неба зацягнулі густыя аблокі. Аляксей укінуў Верыны рэчы ў перадок, хуценька падцягнуў церассядзельнік, далікатна памог дзяўчыне сесці ў хадок, сам лёгка ўскочыў на сядзенне, звесіў нагу i з месда пагнаў каня трухою.

Сяло праехалі моўчкі. A калі пад імі загрукатаў i захадзіў насціл моста, Вера загледзелася на шырокую цёмную раку, на пажоўклы ракітнік, на зарэчныя лугі з шаломамі стагоў, на замглёныя таежныя далі.

— Якая дзікая, маўклівая i прыгожая рака. I ўся прырода такая — загадкавая i суровая. A такіх яркіх фарбаў асенняга лесу я зроду не бачыла,— загаварыла настаўніца.

Аляксей памаўчаў, пацмокаў на каня, падварушыў яго дубчыкам i, калі скаціліся з моста, сказаў:

— Кіламетраў за дзвесце адсюль стаіць горад Тара. У ім некалі па дарозе ў Вілюйскі астрог спыняўся Радзішчаў. I, мабыць, таксама любаваўся берагамі гэтай ракі. A ў суседнім з Біязою сяле ў першыя гады рэвалюцыі жыў Павел Бажоў. Бачыце, літаратурная геаграфія побач.

— Прабачце, як вас зваць? Вы адразу не сказалі, а я спытаць не здагадалася.

— Завуць Аляксей, прозвішча Буевіч.

— А па бацьку?

— У нас толькі настаўнікаў ды старых завуць па бацьку. А я проста Аляксей. Так i завіце.

— Не магу,— настойвала Вера.— Ну як? Іванавіч, Пятровіч, Сідаравіч? Можа, Ферапонтавіч — засмяялася яна.— Я ледзь стрымалася ў райана: аднаго пажылога настаўніка звалі Арыстарх Фемістоклавіч.

— Гэта кержак. Ix тут багата. Тут сустрэнеце Флягонта, Аглаю i яшчэ мудрэйшыя імёны.

— Што гэта за кержакі? — павагаўшыся, спытала Вера.

— Памятаеце, у Мельнікава-Пячэрскага апісаны раскольніцкія скіты на Кержанцы? Частка старавераў уцякла ў Сібір. Праўда, цяпер уся моладзь бязбожнікі, але жэняцца толькі са сваімі i бытавыя традыцыі захоўваюць дзедаўскія.

Вера маўчала. Мельнікава-Пячэрскага ні ў школе, ні ў інстытуце яны не праходзілі, пра раскольнікаў i Кержанец нічога не чула, i ёй было няёмка паказваць сваю недасведчанасць. Яна сумелася i з трывогай падумала: калі такі школьны заўхоз, дык які ўжо там дырэктар? I каб толькі не цягнулася няёмкае маўчанне, вярнулася да ранейшага:

— На маё пытанне вы так i не адказалі. Як вас усё ж па бацьку?

— Калі так настойваеце, самае распаўсюджанае: Іванавіч.

Ён хвастануў каня. Хадок заскакаў з выбоіны ў выбоіну, седакоў кідала з боку ў бок, Вера праваю рукою ўхапілаея за драбінку, але ўтрымацца не магла, усё ж прыпіралася да Аляксеевага пляча i адхіналася зноў.

Аляксей раз-поразу азіраўся назад, нібы за ім хто гнаўся. Ён глядзеў на цёмную хмару, што зацягнула паўнеба. Наперадзе дарогу засцілаў сіняваты морак, тайга спахмурнела i заціхла, толькі вялікі крумкач драў глотку на аблузанай сухой асіне.

«Відаць, дажджу не мінуць»,— думаў Аляксей i паганяў цягавітага каня.

Распытваць у новай настаўніцы, адкуль яна, дзе вучылася i жыла, не стаў: лічыў нетактоўным, нават абразлівым адразу «запаўняць анкету». Ён прывык раскрываць незнаёмага чалавека паступова, павесці гаворку так, каб той сам ахвотна расказаў. Любіў назіраць i адкрываць характар збоку. Ды i нецікава дазнавацца пра ўсё адразу. Чалавек заўсёды павінен быць хоць невялічкай загадкай i тайнай.

Аляксей разумеў, што i Веры карціць распытаць пра сяло, пра школу, настаўнікаў, ці ёсць клуб, дзе ёй давядзецца жыць — пра ўсё, што цікавіла б кожнага, хто едзе на новае месца. Але маўчала i яна. Відаць, здарожылася, замаркоцілася i прыціхла.

Хадок то завальваўся ў глыбокія калдобіны — здавалася, вось-вось перакуліцца,— то ўз'язджаў на сухое ламачча, некалі накіданае на дарогу шафёрамі. Вера ўздрыгвала i інстынктыўна хапалася за Аляксееў рукаў, прасіла прабачэння i адхіналася зноў. А ён паглядаў на яе мяккую ружовую ручку з доўгімі кругленькімі пазногцікамі, адгадаванымі для манікюра. Даўно ён не бачыў такіх прыгожых рук, даўно не сядзеў поплеч з такою дзяўчынаю.

У лесе пачало цямнець, змоўк i крумкач на асіне, толькі ў прыдарожных канавах шамацеў падсохлы чарот i на выгарах гайдаўся пабурэлы скрыпень. Аляксей ведаў, што да дажджу ім дамоў не даехаць. На твары ён адчуў першыя кроплі, неўзабаве яны зашлопалі па вадзе ў канавах, пабеглі кругі i паплылі бурбалкі. Вера насунула стрэшкаю хустачку на лоб i падняла каўнер лёгкага светлага палітончыка. Аляксей з перадка выцягнуў цубкі брызентавы плашч i падаў Веры.

— Што вы, што вы! Апранайце самі! — запярэчыла яна.

Аляксей спыніў каня, злез з вазка.

— Устаньце на хвіліначку.

Вера паслухмяна паднялася. Ён нацягнуў на яе плашч, a калі села — на галаву насунуў капюшон, зацягнуў шворачкі, як у кісеце, каб не спаўзаў, i загадаў зашпіліцца. Ускочыў у хадок i пагнаў каня.

Дождж барабаніў i дробнымі пырскамі адскокваў ад плашча. Дарога намокла i зрабілася слізкая. Мокры пласт наліпаў на колы, i яны пачыналі буксаваць. Змерклася адразу. Толькі шамацеў дождж па яловых лапах i апалым лісці. Аляксей пусціў лейцы, ведаючы, што конь сам выбера зручнейшую каляіну, а завярнуць няма куды: абапал дарогі — канавы, а за імі тайга i багна. «Шлях для сляпога,— падумаў Аляксей.— Але хоць бы як-небудзь дацягнуцца да хацінкі». Ён адчуваў, што колы ад наліплай гразі сталі мяккія i тоўстыя, як гумовыя шыны. Пярэднія яшчэ так-сяк круцяцца, a заднія, вылазячы з выбоіны, цягнуцца i буксуюць. Конь цяжка дыхае i ўсё часцей спыняецца. A роўны спорны дождж сыпле i сыпле. На дарозе, апрача ix,— ні душы: ніхто не едзе ні насустрач, ні следам. Ды i каму ехаць? Самая гарачая пара цяпер: дажынаюць пшаніцу, малоцяць, людзі дзень i ноч на таках веюць i сушаць збожжа. Як толькі падшэрхне дарога, пойдуць у «глыбінкі» калоны грузавікоў па збожжа. Загудзе гэты шлях, асветлены дзесяткамі фараў, загамоніць галасамі вясёлых шафёраў. А цяпер цёмна, мокра i пуста.

— A ваўкоў тут няма? — спытала Вера.

— Ваўкоў няма, a мядзведзі цягаюцца... Не тут, праўда, на дзесятым кіламетры ад сяла ix рэзідэнцыя.

— Калі ж мы даедзем, Аляксей... Іванавіч?

— Задайце лягчэйшае пытанне. На яго цяпер адказаць нельга... Но-о-о!.. Відаць, заначаваць прыйдзецца.

— У лесе? — спалохалася Вера. I, памаўчаўшы, дадала: — Можа, гэта i цікава, рамантычна. Але ж дождж. Вы i так прамоклі да ніткі.

— Сібіракі ніколі не гавораць «лес». Лес — гэта нешта несур'ёзнае, нязначнае.

— А як жа?

— Тайга, а такая непраходная глушэча, як тут,— урман. Кедроўнік i наогул чырвоны лес завуць рам. Прывыкайце, Вера Рыгораўна.

— Пастараюся, падвучуся,— усміхнулася Вера.

Аляксей напружваў зрок, каб не прамінуць таежную старожку, бо пэўна вырашыў да раніцы перасядзець у ёй.

Праз нейкіх паўкіламетра конь рэзка гхавярнуў управа, ледзьве вылезлі колы з глыбокіх каляін. Хадок скаціўся з дарогі на мяккую лугавіну i стаў.

— Вось i прыехалі! — весела сказаў Аляксей i саскочыў з калёс.

Вера прыгледзелася i ў цемры заўважыла нешта чорнае i нерухомае. Падумалася, што гэта стог. Але запахла адсырэлаю закуранаю цэглаю i няўлоўнымі пахамі жытла. Бразнула клямка, рыпнулі дзверы. Аляксей чыркнуў запалку, i Вера ўбачыла яго постаць у праёме нізкіх дзвярэй нейкай хацінкі.

— Хвіліначку пачакайце,— сказаў ён.

У цемрадзі засвяцілася маленечкае акенца. Адразу пацяплела на душы, захацелася хутчэй схавацца пад дах, дацягнуцца да святла. Аляксей, не зачыняючы дзвярэй, падышоў да Веры. У няроўным хісткім святле яна разгледзела каня i густы ельнік, зіхатлівы i мокры ад дажджу Аляксееў твар. А далей была прорва цемені, толькі шапацела ад кропель ігліца i сухое лісце ды ca страхі ў поўную вады ямку сцякаў i барабаніў цурок. Вера не разумела, дзе яны, што гэта за хатка ў тайзе, як заставацца з незнаемым мужчынам у гэтай глушыні.

— Заходзьце, калі ласка, у хату. Камфорту не абяцаю, а суха i цёпла будзе,— спакойна прапанаваў Аляксей, выцягйуў з-пад мокрай травы ў перадку яе чамадан i пакунак з пасцеллю, панёс у хату i забавіўся.

А Вера насунула капюшон, тужэй захінула плашч i сядзела ў нерашучасці. Пачакаўшы, Аляксей выглянуў з дзвярэй i здзівіўся, убачыўшы Веру на возе.

— Чаго ж вы мокнеце? Заходзьце. Вось толькі распрагу каня, запалім з вамі ў печы, вады нагрэем i да раніцы як-небудзь перабудзем.

Ён выпраг каня, прыпнуў яго на доўгія лейцы i ўнёс у хату мокрую вупраж. Следам увайшла Вера i стала ў парозе.

— Скажыце, куды вы мяне прывезлі? Што гэта за хата? — запінаючыся, зашаптала яна.— Я нічога не разумею.

Толькі цяпер Аляксею стала ўсё ясна. Ён бесклапотна засмяяўся, ускінуў на печ мокрую целагрэйку i шапку.

— От не думаў, што вы такая нерашучая, палахлівая i так кепска падумалі пра мяне. Здымайце плашч i ўсё мокрае, сядайце i супакойцеся.— Аляксей пачаў кідаць у печ дробна наколаныя сухія смалякі.

Вера агледзелася. Хатка была маленькая, з нізкаю столлю з асінавых плашак, закураныя неабчасаныя сцены, зграбненькая нябеленая печ, стол з тоўстых дошак, паміж сцяною i печчу — палок. На ім — некалькі скручаных саламяных матаў. У парозе — драўлянае вядро з лазоваю почапкаю. На палічцы мільгае бляшаны каганец, стаіць берасцяны туясок, шкляны паўлітровы слоік, пучок сухога шыпшынніку i акрайчык ссохлага хлеба.

— Калі супакоіліся, адкажу на вашы пытанні,— стрымана i нават суха загаварыў Аляксей.— Хатка гэта ўсіх i нічыя. Стаіць яна на паўдарозе ад Тарска. У завіруху ці ў такую непагадзь тут i ратуюцца падарожнікі, як мы з вамі. Бачыце, сухія дровы. Мы ix спалім, a раніцаю трэба накалоць новых i пакласці на месца, калі заўтра некага загоніць нягода, каб было чым адагрэць душу. Вось так, паважаная... Вера Рыгораўна. Такі закон тайгі... I людзі тут суровыя i адкрытыя... як гэтая хатка.

Вера хуценька распранулася, i адразу зрабілася ўтульна i цёпла. Па страсе бубнеў дождж, звінеў цурок за дзвярыма, чутно было, як тупае i пазвоньвае цуглямі конь. А тут ціха, суха i цёпла, Зырка ўспыхнулі ў печы смалякі i залілі хатку густым хісткім бляскам. Аляксей упраўляўся, як добрая гаспадыня ў сваім доме: апаласнуў закураны вялікі чайнік, наліў повен вадою, паставіў у печ, дастаў з палічкі пучок сухога малінніку i шыпшыны, чыркнуў запалку i зазірнуў пад палок.

— Вы не супроць гарачай бульбы? — трошкі мякчэй спытаў Аляксей i выграб на хату некалькі вялікіх бульбін. Вера адчувала сябе вінаватай, i ей хацелася хутчэй згладзіць няёмкасць, што раптам узнікла між імі. I толькі па яе віне. Калі б ён ведаў, што яна надумала пра яго некалькі хвілін назад!

— А нож у вас ёсць? — ускочыла яна з услончыка.

— Тут усё ёсць,— Аляксей намацаў на палічцы ножык, насаджаны на драўляную калодачку, выцягнуў з-пад лавы чыгунок i хацеў пачаць абіраць бульбу.

— Дайце мне. Гэта не мужчынская работа,— пацягнулася, каб узяць у Аляксея ножык.

— Цяпер у рабоце сцерліся традыцыйныя грані,— запярэчыў Аляксей.— Тут кожная жанчына косіць, арэ i пілуе дровы, а любы мужчына ўмее падаіць карову. Ці варта вам пэцкаць рукі? Паслязаўтра ваш першы ўрок. А бульба адмываецца кепска.

— Ну, дайце, прашу вас.— Узяла ножык i пачала здымаць тоненькую шалупінку. Полымя з печы асвяціла яе твар, заіскрыўся залацісты пушок над верхняю губою, зардзеліся шчокі. Яна адчула сябе ў нейкім другім, неверагодным свеце, нібы трапіла ў казку. Усе, што было так нядаўна, здавалася, засталося недзе далёка-далёка, за цемраю гэтай ночы; з'явілася такое адчуванне, што ёсць толькі гэтая лясная закураная хацінка, ноч i дождж, што шуміць па даху i сцяне. I яна збоку, як у кіно, глядзіць на сябе i на ўсё, што вакол яе. I не верыць, што гэта яна, што недзе ёсць залітыя агнямі вялікія гарады, людзі, мітусня, шумныя вакзалы, сябры, з якімі развітвалася на выпускным вечары. А што наперадзе? Ці прывыкне да гэтага суровага i глухога краю? Колькі прабудзе тут? Як складзецца яе дзявочы лёс?

Аляксей выйшаў паглядзець каня, унёс i павесіў на печ дзяружку з сядзення. Чыгунок ужо булькаў на вуголлі, з рыльца адсунутага на прыпечак чайніка струменьчыкам пыхкала пара. Вера сядзела на ўслончыку каля печы, сашчапіўшы тонкія пальчыкі, i задуменна глядзела на агонь. Аляксей прывык тут бачыць калматых, прапахлых жывіцаю i потам таежных лесарубаў i паляўнічых, гаманкіх шафёраў i трактарыстаў у блішчастых ад мазуту целагрэйках. А такой чысціні, прыгажосці, як гэтая дзяўчына, ніколі тут не было. Ён глушыў захапленне, хацеў здавацца абыякавым, суровым i афіцыйным, але нешта трымцела i тахкала ў грудзях, a ў скронях звінелі маленькія малаточкі.

— О-о, у гаспадыні ўсё гатова! Толькі трэба пакласці заварку.— Узяў пучок сухога малінніку i некалькі зморшчаных ягад шыпшыны i ўкінуў у чайнік. Змёў далонню стол, апаласнуў рукі i пачаў развязваць торбачку. Разам з адсырэлым хлебам дастаў шклянку з маслам i сам здзівіўся.

— Ну i маладзец мая Дзяменцеўна! Нібы ведала, чым пачаставаць госцю.— Твар яго палагаднеў i засвяціўся добрай усмешкай.

— Гэта вы жонку завяце Дзяменцеўна? — ажывілася Вера.

— Жонкі ў мяне, на жаль, няма, а гаспадыня, бачыце, здагадлівая i добрая.

— A хіба вы не тутэйшы?

— Не, не тутэйшы. Наезджы, як кажуць. Бульбу я выцягну сам, а вас прашу за стол.— Ён кароткаю качаргою выцягнуў чыгунок, адцадзіў i паставіў на стол, накроіў хлеба, каля Веры паклаў свой сцізорык, дастаў з палічкі. газету, разаслаў на стале.

— За сервіроўку прабачце, будзем абыходзіцца як ёсць.— Ён ножыкам абскрабаў гарэлікі, прысольваў, намазваў маслам. У яго сапраўды з раніцы, апрача куфля піва, i макавае расінкі ў роце не было.

У печы выгарала, i ад гарачага вуголля на сцяне дрыжала толькі малінавая пляма, а кволы агеньчык каганца ледзь асвятляў стол. Зрабілася цёпла i ўтульна. А за сцяною шумеў дождж i шоргала па страсе вецце старое елкі; чуваць было, як мякка тупае i ўздыхае прыпнуты конь.

— Усё гэта так незвычайна. I хатка гэтая, i вы нейкі загадкавы. Можа, я нават трошкі напалохалася.— Яна дакранулася да яго рукава, так шчыра, так добра ўсміхнулася i паглядзела Аляксею ў вочы, што ён нават крышку разгубіўся.

— Што вы, што вы, Вера Рыгораўна! Вы ўжо прабачце, калі што не так. А вас я добра разумею i магу запэўніць, што ўсе трывогі дарэмныя... У вас яшчэ ўсё наперадзе. Калі прыжывяцеся тут, не ўцечаце... Адным словам, будзе добра. I загадак сабе ніякіх не загадвайце — усё на свеце прасцей, як мы думаем i ўяўляем...

Аляксей дастаў з палічкі два гліняныя кубачкі, наліў чаю, паставіў Веры i сабе.

Яна кінулася да чамадана, адзін замок доўга не адчыняўся, пакорпалася, дастала злінялы халацік, а на стале разгарнула паперку ад сшытка з ружовымі зліплымі «падушачкамі».

— Бярыце, калі ласка,— падсунула паперку бліжэй да Аляксея.

Яны пілі, шумна студзячы i сёрбаючы гарачы чай. Запахла духмяным маліннікам i гаркаватай шыпшынай.

Пасля вячэры Аляксей памыў чыгунок i паставіў сушыцца на прыпечак, прыбраў на стале. На палацях раскруціў саламяную мату, другую кінуў на падлогу.

— Паслаць у вас ёсць што. Кладзіцеся i спіце як дома, а я схаджу паглядзець каня, бо, барані божа, сарвецца, дык прыйдзецца нам тупаць пехатою.

Ён накінуў распараную на печы целагрэйку i выйшаў з хаты. Вера хуценька дастала просціну, маленькую падушачку, паслалася на маце, зняла плацце i панчошкі, накінула халацік. Хацела ўсё схаваць пад падушку, але сукенка памнецца. Паклала побач на палацях, закруцілася ў коўдру да самае шыі. Хоць было мулка, але адразу адчула цяпло i прыемную стому.

Праз некалькі хвілін пастукаўся Аляксей i зайшоў у хату. Зняў целагрэйку, аб парог сцягваў мокрыя боты. Праз адчыненыя дзверы выразна пачуліся хлюпанне i шум дажджу, шорганне вецця.

— На чым жа вы будзеце спаць? — запытала Вера.

— Не турбуйцеся: салдат умее спаць i стоячы.

Аляксей паглядзеў на акуратна складзеную шэрую сукенку: па падушцы рассыпаліся светлыя Верыны валасы, ад ix ішоў слабы пах парфумы.

Усе гэтыя дробязі хвалявалі Аляксея, будзілі даўно прыглушаныя пачуцці радаснай пяшчоты i замілавання. Вера заплюшчыла вочы, але, відаць, не спала. У хаце было горача.

Аляксей фукнуў на газоўку, хуценька зняў кашулю i пачаў умошчвацца на маце, кінутай на падлогу, накрыўся нагрэтым на чарані, але яшчэ вільготным плашчом.

За печчу зацвынькаў, затрашчаў цвыркун. Па страсе шумеў дождж, за дзвярыма хлюпалі буйныя кроплі.

Як толькі патухла газнічка, Вера інстынктыўна сціснулася ў камячок, прыслухалася да роўнага Аляксеевага дыхання i аднастайнай цвыркуновай песні. Павекі зліпаліся i шчымелі, як ад ветру, але яна адольвала сон, пакуль не засне Аляксей. На памяць наплывалі ўспаміны. То бачыла на пероне заплаканую маму, домікі i дахі далёкага пасёлка, высозны комін гуты, то плыў i гайдаўся тлумны i цесны вагон, поўны дэмабілізаваных вайскоўцаў з блішчастымі ордэннмі i медалямі на новенькіх гімнасцёрках, з акардэонамі i губнымі гармонікамі. Усю дарогу ў вушах звінела:

Синенький скромный платочек

Падал с опущенных плеч,

Ты говорила, что не забудешь

Ласковых радостных встреч...

Успомніўся чарнявы марачок, што да самага Кунгура не даваў ёй праходу, а, развітваючыся, усё прасіў адрасок. Адраса яна не ведала i сама — ехала ў распараджэнне Новасібірскага аблана. У памяці мільгалі сівыя, падобныя на патрэсканыя абрэзы старасвецкіх фаліянтаў Уральскія горы з адзінокімі бярозамі i paбінкамі, што ўхапіліся карэннем за голыя камяні, але жылі i зелянелі.

Успаміны круціліся, як вялікае, размаляванае жывымі карцінамі кола, i закалыхвалі яе.

Аляксей чуў, як часам уздыхае i варочаецца Вера. Мабыць, не спіцца на мулкіх нарах. Ён стараўся нічым не напомніць пра сябе, не застагнаць, калі заныла прабітае плячо. Нацягнуў на галаву плашч, каб хутчэй заснуць.

А за печчу не сціхаў цвыркун.