Сказ пра Лысую гару

ДАСЦІПНАЯ ПАЭТЫКА СМЕХУ

Неяк на пачатку вясны беларускага дзяржаўнага адраджэння 1992 года Альжбета Смулкова, першы паўнамоцны пасол Польшчы ў Беларусі, наладзіла сустрэчу з беларускай інтэлігенцыяй. Там я сустрэўся з Нілам Гілевічам. Гутарка зайшла пра двухтомнік выбраных твораў пісьменніка, які тады выйшаў у свет. Толькі што закончылася бальшавіцкая дыктатура. Праўда, улада заставалася ў руках былых партакратаў, але тых, якіх удалося "ўгаварыць" на суверэнітэт Беларусі і прыняцце Закона "Аб мовах у Беларускай ССР" (1990, 26 студзеня), паводле якога быў адноўлены дзяржаўны статус беларускай мовы. Сярод першых "угаворшчыкаў" быў, як вядома, дэпутат Вярхоўнага Савета Ніл Гілевіч.

На тым прыёме я, даючы зразумець, што мне "ўсё ясна", спытаўся ў паэта: "А ці плануеце Вы падрыхтаваць трэці том, уключыўшы туды свае іншыя творы камічнага характару, у прыватнасці паэму "Сказ пра Лысую гару"? Фармальны адказ быў: "Не, не, і не гаварыце нікому". Але аблічча суразмоўцы, як мне здалося, не запярэчыла маёй здагадцы, і пластыка пацвердзіла ўпэўненасць, што аўтар дысідэнцкай паэмы легендарны Францішак Вядзьмак-Лысагорскі — гэта Ніл Гілевіч. Праўда, дысідэнцтва вопытнага аўтара было па-мастацку завуалявана, прыхавана ў глыбіні падтэксту і нават у лірычных адступленнях ды эпілогу выяўлена пераважна ў форме паэтычнай дасціпнасці, без прамых палітычных выпадаў.

У тым 1992 годзе зацікаўленыя чытачы мелі рукапісныя раздзелы "Сказа" ў яго першай рэдакцыі 1971 года і два апублікаваныя "ананімныя" тэксты ў выданні Бібліятэкі "Вожыка": першае 1988 года выданне — раздзелы "Дзяльба", "Праблема", "Будаўніцтва", "Так і зажылі" і "Замест эпілога"; і выданне другое 1991 года, дапоўненае "Уступам" і новымі раздзеламі "Мужчынскі страх", "Пудзілы", "Вялікі Рух". Гэтае другое выданне было завяршэннем твора, выкананым Францішкам Ведзьмаком-Лысагорскім яшчэ ў 1975 годзе. Першае выданне двума выпускамі па 30 тысяч экзэмпляраў і другое выданне (100 тыс. экз.) разышліся за лічаныя дні. Сапраўдны бэстсэлер у нашай літаратуры!

Ні супраць выдаўцоў, ні тым больш супраць аўтара (бо яго псеўданім так і не раскрылі прафесіяналы ад спецслужбаў) рэпрэсіяў не адбылося. У тым 1988 годзе, мусіць, не было каманды "зверху", хоць наогул партыйныя ўлады перад сваім першым скананнем у Беларусі яшчэ кусаліся моцна. Я і мае былыя калегі па Інстытуту філасофіі і права АН БССР адчулі гэта на сабе. Чарнобыльскай вясной 1986 года пачалася і доўжылася два гады так званая "справа А. Бембеля". Супрацоўнік майго аддзела эстэтыкі і сацыяльнай псіхалогіі Алег Бембель апублікаваў у Лондане кніжку журналісцкіх інтэрв'ю з каментарамі пра занядбанне роднай мовы ва ўсіх сферах дзяржаўнага і грамадскага жыцця БССР. А. Бембеля выключылі з кампартыі і прымусілі кіраўніцтва акадэміі "выгнаць" яго з працы. Мяне звольнілі з пасады загадчыка аддзела і абвясцілі строгую вымову "з занясеннем" за салідарнасць з "нацыяналістам". Аддзел эстэтыкі прыйшлося расфармаваць.

Але ж у 1992 годзе партакратыя ўжо сама перайшла "да абароны", засела ў "акопах" — да "лепшых" часоў. Вось чаму я спадзяваўся, што аўтар "Сказа пра Лысую гару" адкрыецца, каб упісаць выдатны твор у свой паэтычны актыў. Але гэтага не сталася: ні ў "эпоху Шушкевіча" (умоўна, бо рэальная ўлада была ў ранейшай бюракратыі), ні пазней, калі "западнорусской" уладзе нашая літаратура аказалася непатрэбнай. Прычыну гэтай інтрыгі я зразумеў пазней, калі дэталёва пазнаёміўся з ацэнкамі "Сказа" (дарэчы, абсалютна станоўчымі) і прафесійнымі крытыкамі, і чытачамі. Асабліва пасля таго, як часопіс "Крыніца" ў 1995 годзе апублікаваў крыху папраўленую рэдакцыю твора і аж 25 крытычных артыкулаў і пісьменніцкіх водгукаў са здагадкамі пра аўтара. Усе хвалілі "Сказ", ставілі яго ў шэраг лепшых традыцый нашай і сусветнай літаратуры.

Водгукі засведчылі публіцыстычны талент некаторых аўтараў (былі, праўда, і дзяжурныя адпіскі), але дакладнага эстэтычнага аналізу не атрымалася. Пра гэта я сказаў тады ж у палемічнай нататцы "Сатыра альбо гратэск?" Разгадаць сапраўднага аўтара "Сказа" большасці не ўдалося. Праўда, шмат хто з прафесійных літаратараў, мабыць, здагадваўся. Але літаратурны этыкет не дазваляе публічна раскрываць псеўданім жывога аўтара, бо гэта выключна ягонае права. Здагадка — гэта яшчэ толькі гіпотэза, а не факт.

На жаль, мае калегі крытыкі, іншыя літаратары абышлі паняційны і тэарэтычны аспект праблемы, эстэтыку і стылістыку "Сказа". Універсальны камізм гэтага твора змяшчае і сатыру, але найбольш гратэскава-карнавальны народны смех, дзе ёсць месца гумару, іроніі, жарту, іншым відам смешнага. Паводле азначэння "Беларускай энцыклапедыі", сатыра — гэта "вострае, знішчальнае асмяянне грамадскіх з'яў, выкрыццё заган". Сатыра — крайні від камічнага, пераход смешнага ў нізкае, агіднае. Паводле той жа энцыклапедыі, "камічнае (ад грэцкага komikos — смешны, вясёлы) — катэгорыя эстэтыкі, якая адлюстроўвае неадпаведнасць паміж недасканалым, нежыццёвым зместам з'явы або прадмета і яго вонкавым выяўленнем, што прэтэндуе на паўнацэннасць, значнасць або маскіруецца пад іх". Сатыра — не іронія, не жарт, не гумар, не вясёлы, а горкі смех. Яна — не карнавальны, народны смех, а скарэй ідэалагічная ацэнка, памфлет, фельетон (не ў традыцыйным, а ў сучасным, сатырычным сэнсе). Аўтар папулярнага эсэ "Смех" Анры Бергсон (дарэчы, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры за бліскучы стыль сваіх твораў) апісаў звыш дваццаці тыпаў смеху.

Карнавальна-гратэскавы смех "Сказа" адрозніваецца ад сатыры, як шарж ад карыкатуры. Вызначэнне "Сказа" як толькі сатыры ёсць тэарэтычная памылка. 3 лёгкай і скорай рукі рэцэнзентаў — прыхільнікаў і праціўнікаў гэтага твора — склалася неадэкватнае ўяўленне пра гэты яркі, карнавальна-гратэскавы твор як "вострую грамадзянскую сатыру" на лысагорцаў — сяброў пісьменніцкага аб'яднання. А паколькі "Сказ" ёсць аўтэнтычны пісьменніцкі твор дасціпнага індывідуальнага стылю, а не калектыўны "капуснік" і не фальклорны сюжэт, то выключна сатырычнае "поле зроку" ператварае яго ў тэатр абсурду: выходзіць, што пісьменнік "асатырыў" самога сябе і сяброў па творчасці. Што творцы смяюцца з сябе — гэта факт. Але перад намі гратэскавы смех карнавальнага тыпу, а ён заўсёды універсальны, амбівалентны. Дарэчы, памылковым было таксама і вызначэнне ананімных паэм "Энеіда навыварат" і "Тарас на Парнасе" як сатырычных. Бо там аўтары не выкрываюць антычных багоў і герояў, а пераводзяць іх з неба на зямлю, з гераічнага, высокага і сакральнага на ўзровень штодзённага і камічнага. Якраз так, як у "Сказе пра Лысую гару": аўтар перавёў пісьменнікаў з вышыні Алімпа на гратэскавыя "соткі". Дакладней, прататыпы аказаліся там па свабодным выбары.

Сутнасць гратэскавага, карнавальнага паводле сваіх вытокаў смеху грунтоўна даследаваў Міхаіл Бахцін у манаграфіі "Творчество Франсуа Рабле и народная культура Средневековья и Ренессанса" (напісана ў 1930-я гады, публікацыі ў 1965 і 1990 гг.). Праўда, на матэрыяле заходнееўрапейскай мастацкай культуры. Гратэскава-карнавальныя традыцыі ў беларускай культуры аналізуюцца ў маёй кніжцы "Ля вытокаў самапазнання: станаўленне духоўных каштоўнасцей у святле фальклору" (1989). Асноўныя прыкметы карнавальнага смеху — універсальнасць, накіраванасць не толькі на нізкае, але і на высокае, не толькі на "ты" і "вы", але і на "я" і "мы". Смех з самога сябе вядомы ў эстэтыцы камічнага пад тэрмінамі вытанчанасці і дасціпнасці.

Гратэскавыя формы камічнага ў "Сказе" ўключаюць вострую палеміку і сатыру на сістэму, якая разбурае беларускую культурную традыцыю. Гратэск заўсёды вясёлы, неадназначны, парадаксальны, спалучае натуралізм жыцця з мастацкім бачаннем свету. Сатыра адрасуецца антаганісту або ворагу; гратэск звяртаецца да ўсіх, у тым ліку да сяброў і да самога сябе. Дасведчаны чалавек ніколі не крыўдзіцца на смех такога тыпу, бо нават геній трапляе ў камічную сітуацыю, асабліва калі бярэцца не за сваю лёсам вызначаную справу. Выдатныя пісьменнікі — ад Ф. Рабле і Сервантэса да М. Гогаля, М. Булгакава, нашых В. Дуніна-Марцінкевіча і Янкі Купалы — майстры гратэскавых формаў камічнага. Крыніца гэтага камізму — шматвяковая народная культура, беларускі фальклор — чарадзейныя казкі, гавэнды, прыказкі і прымаўкі, частушкі. У гэтай традыцыі ствараўся "Сказ пра Лысую гару". Дастаткова было прафесіянальнага (або хоць бы аматарскага) ведання паэтыкі, стылістыкі і паэтычнай мовы Н. Гілевіча, каб адказаць (хаця б самому сабе) на пытанне: хто аўтар?

Лысагорскія гратэскі — не толькі плён пісьменніцкай фантазіі. Ужо сама гэтая былая дачная ліхаманка — жывы гратэск. Вакол вялікіх і меншых гарадоў, як грыбы пасля дажджу, выраслі "хароміны", пазбаўленыя жывога дыхання або (так было ў дачах эпохі А. Чэхава і М. Горкага) — інтэлектуальнага сумоўя і драматычных падзеяў. Сённяшняя дачная "шарварка" — нейкая сыходная сублімацыя творчай энергіі і рэлігійнай свядомасці. Там "гарбеюць" якраз у юдэйскую суботу і ў нашу хрысціянскую нядзелю. Мой знаёмы мастак некалі казаў: савецкія дачы любяць гарбатую бабу. І гарбатага мужыка таксама. Былая камедыя сёння пераходзіць у драму: цяпер на Лысай гары нябожчыкаў і яшчэ жывых "лысагорцаў" выцясняюць адстаўныя палкоўнікі і былое чынавенства.

За трыццаць з гакам гадоў (за гэты час паспела нарадзіцца і прыйсці ў літаратуру новае пакаленне маладых пісьменнікаў) аўтар "Сказа" Францішак Вядзьмак-Лысагорскі стаў легендай. Склалася цікавая інтрыга: мала хто з літаратараў дакладна ведаў аўтара, іншыя гадалі або "рабілі стаўку" на свайго "кандыдата". Сярод першых апынуўся і я. У 2000 годзе кіраўнікі Інстытута літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук папрасілі мяне напісаць раздзел "Ніл Гілевіч" для шматтомнай "Гісторыі беларускай літаратуры XX стагоддзя". А гэта — больш як 50 гадоў творчасці, дзве эпохі — пасляваенная савецкая і постсавецкая. Усе жанры — паэзія, пераклады, крытыка і літаратуразнаўства, публіцыстыка, драматургія, проза. Давялося зазірнуць у архіў пісьменніка. Азнаёміўся і з поўным — ад першага да апошняга радка — чарнавым аўтографам славутага "Сказа", і з машынапіснымі тэкстамі, па якіх пазней вялася дапрацоўка. Цікавыя дакументы для тэкстолага. Уся гісторыя напісання гэтага твора. Лабараторыя творчай працы паэта. Шматлікія пераробкі і праўкі, шліфоўка вобразаў, удакладненне паэтычнай думкі. Варыянты цэлых строф і радкоў, якія не ўвайшлі ў канчатковую рэдакцыю паэмы. Добра праглядваюцца і сюжэтна-кампазіцыйныя пошукі.

Аднак жа тады Н. Гілевіч яшчэ не быў гатовы апублікаваць "Сказ" пад сваім імем, з факсімільным узнаўленнем старонак першакрыніцы. Хоць і абяцаў гэта здзейсніць у блізкай перспектыве. Прычына, зразумела, не ў празмернай палітычнай асцярожнасці ("палітыка" ўжо амаль "адпала"), а ў неадэкватным успрыманні твора выбранай публікай, літаратурным асяроддзем, пра што ўжо гаварылася ў гэтым артыкуле. Публіка "шырокая" прыняла твор, як кажуць, "да ведама", пераканаўшыся, што пісьменнікі — таксама людзі, не толькі твораць, але і жывуць, нярэдка выжываюць "на сотках". У сваім раздзеле для "Гісторыі" я абмежаваўся тым, што прапанаваў ключ да разгадкі аўтара "Сказа", а менавіта — стыль і вобразная сістэма рамана ў вершах Н. Гілевіча "Родныя дзеці".

Але без прызнання аўтара гэты выдатны твор стагоддзя не мог увайсці ў той раздзел "Гісторыі літаратуры". Болыш за тое, "Сказ" стаў аб'ектам міфатворчасці і нават розных спекуляцый і самазванства. Далей чакаць не было сэнсу. Ніл Гілевіч, разумеючы небяспеку "выклікаць агонь на сябе", апублікаваў нарэшце паэму пад сваім імем. Разам з аналітычна-спавядальным артыкулам "Як быў напісаны "Сказ пра Лысую гару" ("Народная воля", 2003, 30 жніўня). У друку былі спробы прынізіць гэты ўзор пісьменніцкай шчырасці, аналітычнага майстэрства і тэарэтычнай эрудыцыі. Але дарэмна: апрача інфантыльнага капрызу і незразумелай злосці ў іх нічога не атрымалася. Адно сумна: да гэтага шкоднага ганьбавання далучыліся таленавітыя ў сваіх жанрах пісьменнікі. Успомнілася рэпліка аднаго маскоўскага прафесара, сябра Беларусі: "У вас шмат таленавітых літаратараў і даследчыкаў, але і шмат трагічна неначытаных".

На жаль, не адбылося навуковай гаворкі ў сродках масавай інфармацыі. Склалася ўражанне: чакалі скандальчыка, хацелі "смажанага". Атрымалася некампетэнтнасць, нежаданне думаць і аналізаваць. Праўду сказалі толькі самыя дасведчаныя: прафесар Адам Мальдзіс ды Іван Саламевіч, энцыклапедыст. Сказалі вельмі далікатна і сціпла.

Былі такія ж апрыёрныя і бяздоказныя спробы прыпісаць аўтарства добраму паэту, але зусім іншай танальнасці, інакшага "рэгістру" — Міколу Аўрамчыку. Былі прыхільнікі погляду, што паэму пісалі ўдвух. Але ўсё гэта — эмацыйныя меркаванні, а не вынік навуковага аналізу. Пісаць твор такой дасканаласці і моцы брыгадным метадам, седзячы за сяброўскім сталом, — пралеткультаўскі пражэкт. Нават "патэтычную" эпапею "Вялікаму Сталіну ад беларускага народа" пісалі пяць паэтаў паасобку, кожны сваю частку, а разам "сшывалі" гатовыя гімны. Ролю М. Аўрамчыка ў падрыхтоўцы і распаўсюджванні машынапіснага тэксту паэмы дакладна акрэсліў Ніл Гілевіч у "Народнай волі". Аўтар "Сказа" выкарыстаў некаторыя факты, пачутыя ад свайго сябра-"лысагорца". Мабыць, абмяркоўвалі напісанае Н. Гілевічам. Гэта — натуральна. Так рабілі і даўней і нядаўна пісьменнікі папярэдніх пакаленняў. Але аўтар твора — той, хто стварыў арыгінальную паэтыку, стылістыку, паэтычную лексіку, сканструяваў кампазіцыі і сюжэты. Дарэчы, гісторыя айчыннай і сусветнай літаратуры ведае шмат выпадкаў легальнага выкарыстання чужых сюжэтаў, фабулаў — не тое што асобных эмпірычных фактаў. У аснове фабулы аповесці Л. Талстога "Смерць Івана Ільіча" — спавядальная гісторыя смяротна хворага пракурора тульскага акружнога суда Івана Ільіча Мечнікава, брата славутага вучонага Ільі Мечнікава, запісаная і перададзеная сябрамі Л. Талстога. У яго ж аповесці "Халстамер" выкарыстаны чарнавы сюжэт пісьменніка М.А. Стаховіча, перададзены Л. Талстому яго братам, конназаводчыкам А. Стаховічам. Балада Адама Міцкевіча "Свіцязь" пісалася на аснове народных паданняў, апрацаваных яго сябрам Янам Чачотам.

Такіх прыкладаў у гісторыі літаратуры багата. Я ўжо не кажу пра музыку, кінематограф, тэатр, эстраднае мастацтва: там шырока выкарыстоўваюцца сюжэты, кампазіцыі, вобразы, матывы пісьменнікаў, жывапісцаў, калегаў па музычнай або тэатральнай творчасці. Без прэтэнзіяў апошніх на сааўтарства. Нілу Гілевічу не спатрэбілася такая маштабная дапамога. Ён выкарыстаў эмпірычныя (а не мастацкія) факты з розных крыніцаў, у тым ліку і з вуснай інфармацыі М. Аўрамчыка. Як часта бывае ў вопытных паэтаў, рэальныя жыццёвыя факты выконваюць функцыю "штуршка", каб у канчатковым творы "зняць" эмпірыю, замяніць яе чыста мастацкімі малюнкамі, вобразамі, сюжэтамі, якія больш пластычна і больш адэкватна выяўляюць характары і тыпы герояў (або антыгерояў), чымся выпадковыя эмпірычныя факты штодзённасці.

Так сталася з гісторыяй "Сказа пра Лысую гару". Задуманы ў форме жарта, або "капусніка", ён хутка па волі аўтара трансфармаваўся ў твор універсальнага камічнага дыяпазону. Паэма — унікальная з'ява не толькі ў беларускім прыгожым пісьменстве. Застаецца пашкадаваць, што "адкрыццё" аўтара "Сказа" ўсё-такі спазнілася. Цяпер давядзецца зрабіць дапаўненні да адпаведных раздзелаў гісторыі беларускай літаратуры XX стагоддзя.

Праглядаючы штотыднёвік "ЛіМ", іншыя выданні, я заўважыў у некаторых маіх калегаў па літаратурнай крытыцы настальгію з тае нагоды, што ананімны Францішак Вядзьмак-Лысагорскі закончыў сваю ролю і застаецца ў гісторыі, а на творчую сцэну выходзіць наш калега, пісьменнік універсальнага таленту. Што ж, іх настальгію можна зразумець, але — лепш парадавацца гэтаму доўгачаканаму адкрыццю.

Прапанаванае чытачу асобнае выданне "Сказа пра Лысую гару" Ніла Гілевіча — падзея ў нашай літаратуры.

Уладзімір Конан

04 лістапада 2003 г.