Примечания

1

Pitton J.-S. Sentiments sur les historiens de Provence. Aix, 1682, p. 14.

2

См., например: Poldo d'Albenas J. Discours historical de l'antique et illustre cité de Nismes. Lyon, 1559; Nostredamus J. de. Les vies des plus célèbres et anciens poètes provençaux. Lyon, 1575.

3

Galland A. Contre le franc-alleu sans titre prétendu par quelques provinces au préjudice du Roy. Paris, 1629; Caseneuve P. de. Le franc-alleu de la province de Languedoc establi et défendu. Toulouse, 1645; Dominicy A. De praerogativa allodiorum in provinciis quae jure scripto reguntur, Narbonensis et Aquitanica, historica dispositio. Paris, 1645.

4

Barralis V. Chronologia sanctorum et aliorum virorum illustrium ac abbatum sacrae insulae Lerinensis. Lyon, 1613, p. 220–225; Catel G. de. Histoire des comtes de Tolose. Toulouse, 1623, p. 11–23; Saxi P. Pontificium Arelatense seu historia primatum Arelatensis ecclesiae. Aix, 1629, p. 162; Former M. Histoire générale des Alpes Maritimes ou Cottiennes. Paris, 1890, t. 1, p. 585–589 (текст второй четверти XVII в.); Andoque P. Histoire du Languedoc avec l'estât des provinces voisines. Béziers, 1648, p. 185–197; Bouche H. Chorographie ou description de Provence et l'histoire du même pays. Aix, 1664,1.1, p. 701–720.

5

К этой мысли пришли несколько позже. См.: Bouche H. Chorographie…, р. 724, 745, 813–818; Pitton J.-S. Histoire de la ville d'Aix, capitale de Provence. Aix, 1666, p. 61–68; Ruffi L.-A. Histoire de la ville de Marseille. Marseille, 1696, p. 215–223; Vie. Cl. de., Vaissette J. Histoire générale de Languedoc. Paris, 1730, t. 1, p. 268–292.

6

См.: Косминский E.A. Историография средних веков. M., 1963, гл. XV–XVII.

7

Военные успехи и государственную мудрость Карла восхваляли практически все авторы того времени; в XVIII в. стали чаще вспоминать о восстановлении хозяйства. См.: Vie Cl. de, Vaissette J. Histoire générale de Languedoc, t. 1, p. 282–286; Fomery J. Histoire du Comté Venaissin et de la ville d'Avignon. Marseille, 1982, t. 1, p. 48–49 (написано в cep. XVIII в.); Ménard L. Histoire civile, ecclésiastique et littéraire de la ville de Nismes. Paris, 1750, t. 1, p. 113; Papon J.-P. Histoire générale de Provence dédiée aux Etats. Paris, 1780, t. 2, p. 316–318.

8

Показательно, что наиболее холодно о Хлодвиге отзывался житель папского Венэссена Ж. Форнери: Fomery J. Histoire du comté Venaissin…, t. 1, p. 10–15.

9

"Поглощенный не столько тем, чтобы добиться подчинения, — писал Л. Менар, — сколько тем, чтобы разорить оказавшиеся на его пути города Септимании, Карл Мартелл принес ей полнейший беспорядок и опустошение" (Ménard L. Histoire civile…, t. 1, p. 107). Cp.: Isnard E. Histoire de la ville de Toulon, des origines au XVII siècle, p. 53 (автор умер в 1656 г.; текст неопубликован и хранится в библиотеке "Общества друзей старого Тулона и его округи"); Vie Cl. de, Vaissete J. Histoire générale…, t. 1, p. 403–404, 418, 567; Fomery J. Histoire du comté Venaissin…, t. 3, p. 55; Aigrefeuille Ch. de. Histoire de la vüle de Montpellier. Montpellier, 1739, p. XXIV; Bouges Th. Histoire ecclésiastique et civile de la ville et diocèse de Carcassonne. Paris, 1741, p. 38.

10

Peiresc N. Cl. Fabri de. Histoire abrégée de Provence et autres textes. Edités par l'Ferrier et M. Feuillas. Avignon, 1982, p. 82.

11

Ruffi L.-A. de. Histoire de la ville de Marseille, p. 71.

12

Gaufridi J.-F. Histoire de Provence. Aix, 1694, t. 1, p. 34.

13

См., например: Fomier М. Histoire générale…, t. 1, р. 472–473; Andoque P. Histoire du Languedoc…, p. 115–116, 124–125; Fantoni Castrucci S. Istoria della Città d'Avignone e del Contado Venesino. Venetia, 1678, t. 2, p. 211, 261.

14

Nostradamus C. de. L'histoire et chronique de Provence. Lyon, 1614, p. 68, 71 et passim; Catel G. de. Histoire des comtes de Tolose, p. 42–50; Ruffi A. Histoire des comtes de Provence. Aix, 1654, p. 29–30.

15

См.: Roure A.-S. de. Les Recherches de Noblesse en Provence sous Louis XIV et Louis XV. Paris, 1910.

16

Hozier P. de. Histoire générale des Maisons nobles en Provence. Aix, 1666; Robert de Briançon. Etat de la Provence. 3 vol. Paris, 1693; Maynier B. de. Histoire de la principale noblesse de Provence. Aix, 1719; Vie Cl. de., Vaissette J. Histoire générale…, t. 1; Artefeuil L.V. Histoire héroïque et universelle de la noblesse de Provence. 2 vol. Avignon, 1757–1759.

17

Papon J.-P. Histoire générale…, t. 1. Paris, 1777.

18

Bosc L.Ch.P. Recherches sur l'histoire de laRouergue. Rodez, 1797; Viguerie Р. Annales ou Histoire ecclésiastique et civile de la ville et diocèse de Carcassonne. T. 1. Carcassonne, 1805 (второй том, посвященный в основном описанию диоцеза и содержащий ссылки на многие утраченные документы, остался неопубликованным; рукопись хранится в муниципальной библиотеке Каркассона); Boze Е. Histoire d'Apt. Apt, 1813.

19

Durante L. Histoire de Nice. Turin, 1823, t. 1, p. XXVII–XXVIII.

20

Thierry A. Lettres sur l'histoire de France. Paris, 1889, p. 27–28.

21

Fauriel Cl. Histoire de la Gaule méridionale sous la domination des conquérants germaniques. 4 t. Paris, 1836.

22

В те же годы начинается издание журналов местных научных обществ и систематизация департаментских и коммунальных архивов.

23

Отмечу несколько наиболее солидных исследований: Fabre A. Histoire de Provence. 21. Marseille, 1834–1835; Gauthier T. Précis sur l'histoire de Gap. Gap. 1837; Histoire générale de Languedoc. 2-me édition. Paris, 1840 sqq.; Laplane E. de. Histoire de Sisteron, tirée des ses archives. 21. Digne, 1843; Germain A. Histoire de l'Eglise de Nimes. Nimes, 1838–1842; Mège A. du. Histoire des institutions religieuses, politiques, judiciaires et littéraires de la ville de Toulouse. 41. Toulouse, 1844.

24

Guérard В., Delisle L., Marion J. Cartulaire de l'abbaye Saint-Victor de Marseille. Paris, 1857, t. 1, p. XXXIV sqq.

25

Планомерное изучение нотариальных архивов началось во Франции именно в средиземноморских департаментах, с выходом в свет исследований и публикаций А. Жермена и Л. Бланкара о средневековой торговле, соответственно, Монпелье и Марселя.

26

Poupardin R. Le royaume de Provence sous les Carolingienne (855–933). Paris, 1901; Le royaume de Bourgogne (888–1038). Paris, 1907.

27

Manteyer G. de. La Provence du premier au douzième siècle. Paris, 1908.

28

Такова, например, многотомная история Магелона, задуманная и частично написанная Ф. Фабрежем (в свет вышли три первые тома), владельцем острова Маге-лон, на свои средства реконструировавшего древний собор диоцеза: Fabrège F. Histoire de Maguelone. Montpellier, 1884–1914.

29

Molinier A. Etude sur l'administration féodale dans Languedoc (900–1250). Toulouse, 1878. Этот очерк был подготовлен для третьего издания "Всеобщее истории Лангедока" К. де Вика и Ж. Вэссета, содержащего немало ценных эссе по политической и церковной истории провинции (Histoire générale de Languedoc. Toulouse, 1879, t. VII, p. 132212).

30

Cauvet E. Etude historique sur l'établissement des Espagnols dans la Septimanie aux VIII et IX siècles. Montpellier, 1898.

31

Blancard L. Le polyptyque de Vuadalde, évêque de Marseille, étudié au point de vue de la condition des personnes en Provence aux VIII et IX siècles. Marseille, 1878.

32

См., например: Kiener F. Verfassungsgeschichte der Provence seit der Ostgothenherrschaft bis zur Errichtung der Konsulate (510–1200). Leipzig, 1900, S. 41–42.

33

Знаменательно, что подавляющее большинство крупных французских медиевистов конца XIX — начала XX в., в том числе П. Виолле, Э. Глассон, Л. Делиль, А. Жири, А. Люшер, Г. Моно, А. Сэ, Ж. Флак, Н.-Д. Фюстель де Куланж, были уроженцами северных районов страны.

34

Chénon Е. Etude sur l'histoire des alleux en France. Paris, 1888; Lanéry d'Arc P. Du franc aleu. Paris, 1888.

35

Mollet P. Précis d'histoire du droit français. Paris, 1886, p. 597–599; Flach J. Les origines de l'ancienne France. Paris, 1886, t. 1, p. 213; Glasson E. Histoire du droit et des institutions françaises. Paris, 1891, t. IV, p. 466–467; Luchaire A. Manuel des institutions françaises. Paris, 1892, p. 144.

36

См., например, статью P. Cauwes'a в: La Grande Encyclopédie. Paris, 1887, t. 2, p. 358.

37

Лучшая библиография y Э. Шенона. См. также книгу Р. Бутрюша о Гиени (прим. 64).

38

Brutails J.-F. Etude sur la condition des populations rurales du Roussillon au moyen âge. Paris, 1891, p. 114.

39

Sée H. Les classes rurales et le régime domanial en France du moyen âge. Paris, 1901, p. 137.

40

Kiener F. Verfassungsgeschichte der Provence…, S. 102–103.

41

Ковалевский M.M. Экономический рост Европы до возникновения капиталистического хозяйства. М., 1898, т. 1, с. 498.

42

В Германии начало региональным историческим исследованиям было положено в конце XIX в. работами В. Виттиха, Ф. Гутмана и других историков "страсбургской школы", в том числе упомянутого выше Ф. Кинера. Тогда же приступил к работе Ф. Мэтленд — родоначальник таких исследований в Англии.

43

Fustel de Coulanges N.D. Histoire des institutions politiques de l'ancienne France. Paris, 1889, t. V, p. 124, 154; Paris, 1907, p. 392, 393, 396, etc.

44

Arnold C.F. Caesarius von Arelate und die gallische Kirche seiner Zeit. Leipzig, 1894; Malnory A. Saint Césaire, évêque d'Arles. Paris, 1894; Cooper-Marsdin A. Caesarius, bishop of Arles. Rochester, 1903; Lejay P. Le rôle théologique de Césaire d'Arles. Paris, 1906; Chaillan M. Saint Césaire. Paris; 1912.

45

См., например; Gachon P. Histoire de Languedoc. Paris, 1921; Duprat E. La Provence dans le haut moyen âge (406–1113). Marseille, 1923; Calmette J., Vidal P. Histoire de Roussillon. Paris, 1923; Auzias L. L'Aquitaine carolingienne. Toulouse, 1937.

46

Так, диссертация Ж. Мелькиора об испанских поселенцах в Септимании (Melchior G. Les établissements des Espagnols dans les Pyrénées méditerranéennes aux VIII et IX siècles. Montpellier, 1919) по большей части повторяет работу Э. Кове.

47

Наиболее значительная работа этого времени, но построенная на несколько ущербной источниковой базе: Buchner R. Die Provence in merowingischer Zeit. Verfassung, Wirtshaft, Kultur. Stuttgart, 1933.

48

Наиболее важные работы: Cooper-Marsdin A. The History of the Islands of Lerins. The Monastery, Saints and Theologians of S. Honorat. Cambridge, 1913; Rouquette J. Histoire du diocèse de Maguelone. 2 t. Vic-la-Gardiole; Montpellier, 1921–1927; Bouisson E. Histoire des évêques de Toulon. Toulon, 1927; Tisset P. L'abbaye de Gellone au diocèse de Lodève des origines au XIII siècle. Paris, 1933; Griffe E. Histoire religieuse des anciennes pays de l'Aude: des origines chrétiennes à la fin de l'époque carolingienne. Paris, 1933.

49

Обзор литературы по этому вопросу: Dhondt J. Etudes sur la naissance des principautés territoriales en France, IX–X siècles. Brugge, 1948.

50

Например: Higounet Ch. Les Aznars, une tentative de groupemënt des comtés gascons et pyrénéens au IX siècle. ― Annales du Midi, 1949, vol. 61, p. 5–14; idem. Un grand chapitre de l'histoire du XII siècle, la rivalité des maisons de Toulouse et de Barcelone pour la prépondérance méridionale. ― In: Mélanges L. Halphen. Paris, 1951, p. 313–322.

51

Помимо общих работ Ф. Лота, А. Доза, О. Венсена, Э. Гамилыпега см.: Bergh Â. Etudes d'anthroponymie provençale. Les noms de personne du polyptyque de Wadalde (a. 814). Göteborg, 1941; Lamboglia N. I nomi dei communi delle Alpi Marittime. Bordighera, 1942; Rostaing Ch. Essai sur la toponymie de la Provence (depuis les origines jusqu'aux invasions barbares). Paris, 1950.

52

Например: Rey M. La limite géographique de l'habitat perché dans les Hautes-Alpes. ― Revue de géographie alpine, 1929, t. XVII, p. 5–39 и Sclafert Th. A propos du déboisement dans les Alpes du Sud. ― Annales de géographie, 1933, t. XVII, p. 266–267, 350–360, на которую М. Блок написал рецензию. Отмечу также: Arbos Ph. La vie pastorale dans les Alpes françaises. Paris, 1922; Sion J. La France méditerranéenne. Paris, 1934, и более общие работы П. Видаль де ла Блаша, А. Деманжона и Г. Рупнеля.

53

Обычно в рамках исследования истории отдельных городов. См., например: Brun R. La ville de Salon au moyen âge: la vie économique, le régime seigneurial, le régime municipal. Aix, 1924; Gauthier-Ziegler G. Histoire de Grasse depuis les origines du Consulat jusqu'à la réunion de la Provence à la Couronne (1155–1482). Paris, 1935.

54

Bloch М. Les caractères originaux de l'histoire rurale française. Oslo, 1931, p. 202.

55

Lot F. Les invasions germaniques. La pénétration mutuelle du monde barbare et du monde romain. Paris, 1935; La Gaule. Paris, 1947.

56

Pirenne H. Un contraste économique. Mérovingiens et Carolingiens. ― Revue belge de philologie et d'histoire, 1923, vol. II, p. 223–235; Economie and Social History of Medieval Europe. London, 1936; Mahomet et Charlemagne. Paris; Bruxelles, 1937.

57

Наиболее важные обзоры: Lyon В. The Origins of the Middle Ages. Pirenne's Challenge to Gibbon. New York, 1972; idem. Henri Pirenne. A Biographical and Intellectual Study. Ghent, 1974; Садретдинов Г.К. Анри Пиренн и его концепция перехода от античности к средним векам. Дисс… к.и.н. Томск, 1975; Hodges R., Whitehouse D. Mohammed, Charlemagne and the Origins of Europe. Archaeology and the Pirenne Thesis. London, 1983; Van Dam R. The Pirenne Thesis and Fifth-century Gaul. ― In: Fifth-Century Gaul: a Crisis of Identity? Ed. by J. Drinkwater and H. Elton. Cambridge, 1992, p. 321–333; The Sixth Century: Production, Distribution and Demand. Ed. by R. Hodges and W. Bowden. Leiden, 1998.

58

Ganshof F.-L. Notes sur les ports de Provence du VIII au X siècle. ― Revue historique, 1938, t. 183, p. 28–37.

59

Dupont A. Les cités de la Narbonnaise Première depuis les invasions germaniques jusqu'à l'apparition du consulat. Nîmes, 1942; Les relations commerciales entre les cités maritimes de Languedoc et les cités méditerranéennes d'Espagne et d'Italie du X au XIII siècle. Nimes, 1942.

60

Bloch М. La dernière oeuvre d'Henri Pirenne. ― Annales d'histoire économique et sociale, 1938, t. X, p. 325–330; Esquisse d'une histoire monétaire de l'Europe. Paris, 1954.

61

Bloch M. The Rise of Dependent Cultivation and Seigneurial Institutions. ― In: Cambridge Economie History. London, 1942, vol. 1, p. 224–277; Les caractères originaux de l'histoire rurale française. T. 2. Supplement établi d'après les travaux de l'auteur (1931–1944) par R. Dauvergne. Paris, 1956; Les invasions. Occupation du sol et peuplement. ― Annales d'histoire sociale, 1945, t. VIII, p. 13–28.

62

Grand R., Delatouche R. L'agriculture au moyen âge. Paris, 1950; Perrin Ch.-E. La seigneurie rurale en France et en Allemagne. Paris, 1951; Latouche R. Les origines de l'économie occidentale, IV–XI siècle. Paris, 1956; Boutruche R. Seigneurie et féodalité. Paris, 1959; Duby G. L'économie rurale et la vie des campagnes dans l'Occident médiéval. Paris, 1962. Ситуация мало изменилась и десять лет спустя. См.: Fossier R. Histoire sociale de l'Occident médiéval. Paris, 1970; Fourquin G. Histoire économique de l'Occident médiéval. Paris, 1971; Doehaerd R. Le Haut Moyen Age occidental. Economies et sociétés. Paris, 1971.

63

См., например: Grand R., Delatouche R. L'Agriculture…, p. 48.

64

Boutruche R. Une société provinciale en lutte contre le régime féodal. L'alleu en Bordelais et en Bazadais. Rodez, 1943 (2-me ed.: Paris, 1947); Duby G. La société aux XI et XII siècles dans la région mâconnaise. Paris, 1953.

65

Наиболее важная работа: Lemarigner J.-F. La dislocation du pagus et le problème de consuetudines. ― In: Mélanges L. Halphen. Paris, 1951, p. 401–410. См. также его рецензию на книгу Ж. Дюби: Le Moyen Age, 1956, t. LXII, p. 167–184.

66

Duby G. Techniques et rendements agricoles dans les Alpes du Sud en 1388. — Annales du Midi, 1958, t. 70, p. 403–413; La seigneurie et l'économie paysanne dans les Alpes du Sud en 1338. ― Etudes rurales, 1961, N 2, p. 5–36; Note sur les corvées dans les Alpes du Sud en 1338. ― In: Etudes d'histoire du droit privé offertes à P. Petot. Paris, 1959, p. 131–146; Les villes du Sud-Ouest de la Gaule du VIII au XI siècle. ― In: La città nell'alto medioevo. Spoleto, 1959, p. 231–258.

67

Latouche R. Quelques aperçus sur le manse en Provence au X et au XI siècle. ― In: Recueil des travaux offert à Clovis Brunei. Paris, 1955, t. 2, p. 101–106.

68

Magnou-Nortier E. Note sur le sens du mot "fevum" en Septimanie et dans la Marche d'Espagne à la fin du X et au début du XI siècles. ― Annales du Midi, 1964, t. 76, p. 141–152.

69

Ourliac P. L'hommage servile dans la région toulousaine. ― In: Mélanges L. Halphen. Paris, 1951, p. 551–556.

70

Ourliac P. La "convenientia". ― In: Etudes… P. Petot. Paris, 1959, p. 413–422.

71

Краткости ради сошлюсь на его общий курс по истории права и три сборника статей: Ourliac P. Droit romain et ancien droit (en collaboration avec J. de Malafosse). 3 vol. Paris, 1968–1972; Etudes d'histoire du droit médiéval. Paris, 1979; Etudes de droit et d'histoire. Paris, 1980; Les Pays de Garonne vers l'An Mil. La société et le droit. Toulouse, 1993.

72

Sclafert Th. Cultures en Haute-Provence. Déboisements et pâturages au moyen âge. Paris, 1959; Baratier E. La démographie provençale du XIII au XV siècle. Paris, 1961; Leroy Ladurie E. Les Paysans de Languedoc. Paris, 1966.

73

Beck H.G. The Pastoral Care of Souls in South-East France during the Sixth Century. Rome, 1950.

74

Для данной работы наибольшее значение имеют следующие его исследования: Abadal i de Vmyals R. d'. El paso de Septimania dei dominio godo al franco através de la invasion sarracena, 720–768. ― Cuademos de Historia de Espafia, 1953, vol. XIX, p. 5–54; Com neix i com creix un gran monestir pirinenc abans de l'any mil. ― Analecta Monserratensia, 1954–1955, vol. VIII, p. 125–238; La Catalogne sous l'empire de Louis le Pieux. ― Etudes Roussillonnaises, 1955–1955, vol. IV, p. 239–272; 1956, vol. V, p. 31–50, 147–177; 1957, vol. VI, p. 67–95; Els primers comtes catalans. Barcelona, 1958.

75

Lewis A.R. The Development of Southern French and Catalan Society, 718–1050. Austin, 1965.

76

Engels O. Schutzgedanke und Landesherrschaft im östlichen Pyrenäenraum (9.–13. Jahrhundert). Münster, 1970.

77

Стам C.M. Экономическое и социальное развитие раннего города (Тулуза XI–XIII веков). Саратов, 1969.

78

Во Франции книга удостоилась скорее любезной, чем подлинно заинтересованной, и очень краткой аннотации Ф. Вольфа (Annales du Midi, 1973, t. 85, p. 354). He возражая против основных выводов автора и упомянув его внушительную библиографию, он заметил: "Основываясь лишь на французском резюме, трудно понять, как именно г-н Стам вывел свои заключения из этой документации".

79

Наиболее важная из них: Dupont A. L'aprision et le régime aprisionaire dans le Midi de la France. ― Le Moyen Age, 1965, t. 71, p. 179–213, 375–399.

80

Важнейшие из них: Annales du Midi, выходящий с 1889 г. и Provence historique, возникший в 1950 г. в результате слияния журналов Provincia и Répertoire de travaux de la Société de statistique de Marseille.

81

Structures sociales de l'Aquitaine, du Languedoc et de l'Espagne au premier âge féodal. Paris, 1969.

82

Histoire du Languedoc. Sous la dir. de Ph.Wolff. Toulouse, 1967; Histoire de la Provence. Sous la dir. de E. Baratier. Toulouse, 1969. См. также: Wolff Ph. L'Aquitaine et ses marges. ― In: Karl der Grosse. Lebenswerk und Nachleben. Düsseldorf, 1965, S. 269–306.

83

Magnou-Nortier E. La société laïque et l'Eglise dans la province ecclésiastique de Narbonne (zone cispyrénéenne) de la fin du VIII à la fin du XI siècle. Toulouse, 1974.

84

Poly J.-P. La Provence et la société féodale (879–1166). Contribution à l'étude des structures dites féodales dans le Midi. Paris, 1976. Отмечу хорошую аннотацию Г.М. Тушиной (СВ, 1981, вып. 44, с. 336–338).

85

Bourin-Derruau М. Villages médiévaux en Bas-Languedoc: genèse d'une sociabilité (XXIV siècle). Paris, 1987. Урожденная Monique Derruau (кстати, дочь известного географа Мишеля Деррюо), исследовательница защитила диссертацию как Monique Gramain; к моменту выхода книги в свет она вторично сменила фамилию и теперь подписывает свои работы как Bourin-Derruau или просто Bourin.

86

Bonnassie P. La Catalogne du milieu du X à la fin du XI siècle. 21. Toulouse, 1975–1976.

87

Наиболее важные из них вошли в сборники: Bonnassie Р. From Slavery to Feudalism in Southwestern Europe. Cambridge (Mass.), 1991; Les sociétés de l'An Mil: un monde entre deux âges. Bruxelles, 2000.

88

Structures féodales et féodalisme dans l'Occident méditerranéen (X–XIII siècles). Rome, 1980.

89

Duby G. Guerriers et paysans, VII–XII siècles. Premier essor de l'économie européenne. Paris, 1973; Boumazel E., Poly J.-P. La mutation féodale, X–XII siècles. Paris, 1980 (книга была переиздана, с небольшими дополнениями, в 1993 г.); Fossier R. Enfance de l'Europe, X–XII siècles. Aspects économiques et sociaux. Paris, 1982.

90

Lauranson-Rosaz Ch. L'Auvergne et ses marges (Velay, Gévaudan) du VIII au XI siècle. Le Puy-en-Velay, 1987. В основе книги диссертация, защищеййая в 1984 г. в университете Paris X — Nanterre.

91

В том числе: Amado Cl. L'alleu paysan a-t-il existé en France méridionale autour de l'An Mil? — In: La France de l'An Mil. Ed. par R.Delort. Paris, 1990, p. 142–153.

92

См.: Бессмертный Ю.Л. "Феодальная революция" X–XI вв.? — ВИ, 1984, N 1, с. 52–67. Из последних публикаций упомяну статью Т. Биссона (Bisson T.N. The Feudal Revolution. ― Past and Present, 1994, N 142, p. 6–42) и дискуссию по ней (Ibidem, 1996, N 152, p. 196–223; 1997, N 156, p. 177–225), в которой, помимо самого автора, приняли участие Д. Бартелеми, Т. Рейтер, С. Уайт и К. Уикхэм.

93

Barthélemy D. La mutation de l'An Mil a-t-elle eu lieu? Servage et chevalerie dans la France des X et XI siècles. Paris, 1997 (сборник статей, опубликованных с конца 80-х годов); L'An Mil et la Paix de Dieu. La France chrétienne et féodale, 980–1060. Paris, 1999.

94

Un nouvel ordre politique. ― L'Express, 25.11.99.

95

Geary P. Phantoms of Remembrance: Memory and Oblivion at the End of the First Millenium. Princeton, 1994 (франц. перевод: La mémoire et l'oubli à la fin du premier millénaire. Paris, 1996).

96

См., например: Morelle L. Histoire et archives vers l'an mil: une nouvelle "mutation"? ― Histoire et archives, 1998, N 3, p. 119–141; Gouguenheim S. Les fausses terreurs de l'An Mil. Paris, 1999.

97

Rouche М. Clovis. Paris, 1996; Poly J.-P. La corde au cou. Les Francs, la France et la loi salique. — In: Genèse de l'Etat moderne en Méditerranée, pratiques et représentations. Rome, 1993, p. 287–320; idem. Le dernier des Meroings ou la parenté du premier roi de France. — Revue d'histoire de droit français et étranger, 1996, 74, p. 353–396.

98

Бессмертный Ю.Л. Как же писать историю? Методологические веяния во французской историографии 1994–1997 гг. — Новая и новейшая история. 1998, N 4, с. 30.

99

Boyer J.-P. Hommes et communautés du Haut Pays Niçois médiéval. La Vésubie (XIII–XV siècles). Nice, 1990. Диссертация была защищена в 1983 в университете Экса.

100

Falque-Vert H. Les hommes et la montagne en Dauphiné au XIII siècle. Grenoble, 1997. Книга написана на основе "государственной" диссертации, защищенной в 1992 г. в университете Гренобля.

101

Laffont P.-Y. Châteaux, pouvoirs et habitats en Vivarais, X–XIII siècles. Thèse n. r. Université de Lyon II, 1998.

102

Mousnier M. La Gascogne toulousaine aux XII et XIII siècles. Une dynamique sociale et spatiale. Toulouse, 1997.

103

Verdon L. La terre et les hommes en Roussillon aux XII et XIII siècles: structures seigneuriales, rente et société d'après les sources templières. Thèse n. r. Université de Toulouse-Le Mirail, 1994.

104

Catafau A. Les celleres et la naissance du village en Roussillon (X–XV siècles). Perpignan, 1998. Диссертация была защищена в 1997 г. в университете Тулузы.

105

Joumot F. Archéologie des châteaux médiévaux de la montagne héraultaise (bassin de l'Orbe et de la Lergue), X–XIV siècle. Thèse n. r. Université de Rennes II, 1990; Parodi A. La plaine du Languedoc oriental du haut moyen âge (IX–XI siècles): textes et archéologie de l'espace rural. Thèse n. r. Université de Paris I Panthéon-Sorbonne, 1992; Schneider L. Monastères, villages et peuplement en Languedoc central: les exemples d'Aniane et de Gellone (VIII–XII s.). Thèse n. r. Université d'Aix-Marseille I, 1996; Cazes J.-P. Habitat et occupation du sol en Lauragais audois au Moyen Age. Thèse n. r. Université de Toulouse-Le Mirail, 1998.

106

Sauze Е., Sénac Ph. Un pays provençal. Le Freinet de l'An Mille au milieu du ХIII siècle. Paris, 1986.

107

Codou Y. L'Eglise, les hommes et le terroir dans le diocèse de Fréjus. X–XII siècles. Thèse n. r. Université d'Aix-en-Provence, 1997.

108

Такова, например, последняя по времени из известных мне диссертаций, посвященная территории между Вазоном и Систероном: Estienne М.-Р. Les reseaux castraux et l'évolution de l'architecture castrale dans les baronnies de Mevouillon et de Montauban de la fin du X siècle à 1317. Thèse n. r. Université d'Aix-Marseille, 1999.

109

Delaplace Ch. Paganus. Images du paysan et de la société rurale en Occident à la fin de l'Antiquité (IV–VI siècles). Thèse n. r. Université Paris-IV, 1986.

110

Nouailhat R. Saints et patrons. Les premiers moines de Lérins. Besançon; Paris, 1988.

111

Duby G. Histoire de la France rurale. Paris, 1975, vol. I; Histoire de la France urbaine. Vol. I, II. Paris, 1980–1981. В "Сельской истории" большинство разделов написаны Г. Фуркеном, специалистом по истории Иль-де-Франса; средиземноморским районам он почти не уделяет внимания. "Городская история" географически более сбалансирована.

112

Fournier G. Le peuplement rural en Basse Auvergne durant le haut moyen âge. Paris, 1962; Rouche M. L'Aquitaine des Wisigoths aux Arabes (418–781): Naissance d'une région. Paris, 1979.

113

La Provence des origines à l'an mil. Histoire et archéologie. Rennes, 1989.

114

Это касается и некоторых других работ, например диссертации М. Айманса (голландца по происхождению, работающего во Франции) об Арле III–IX вв., написанной в традициях т. н. "христианской топографии". См.: Heijmans М. Duplex Arelas. Topographie historique de la ville d'Arles et de ses faubourgs de la fin du Ш siècle jusqu'au IX siècle. Thèse n. r. Université d'Aix-Marseile I, 1997.

115

Poly J.-P. Régime domanial et rapports de production "féodalistes" dans le Midi de la France (VIII–X siècles). ― In: Structures féodales et féodalisme dans l'Occident méditerranéen (Х–XIII siècles). Rome, 1980, p. 57–84; Zemer-Chardovoine M. Enfants et jeunes au IX siècle: la démographie du polyptyque de Marseille 813–814. ― Provence historique, 1981, p. 355–384.

116

В эти же годы и по той же причине он привлек внимание ряда американских, бельгийских, немецких и российских медиевистов. См.: Филиппов И.С. Демографические исследования провансальской деревни IX в. (по материалам Марсельского политика). — В кн.: Демография западноевропейского средневековья в современной зарубежной историографии. М., 1984, с. 102–118, а также: Kammeier-Nebel A. Familienplanung im frühen Mittelalter: demographische Untersuchung auf der Grundlage der Polyptycha von Saint-Germain-des-Prés und Saint-Victor-de-Marseille. Diss. Hamburg Universität, 1984.

117

Poly J.-P. Régime domanial…, p. 68.

118

Morphogenèse du village médiéval (IX–XII siècles). Montpellier, 1996.

119

Краткости ради, сошлюсь на два сборника его статей и одну монографию: Duby G. Hommes et structures. Paris, 1973; Medieval Marnage. Baltimore, 1978; Le chevalier, la femme et le prêtre. Le mariage dans la France féodale. Paris, 1981.

120

Aureli i Cardona M. Une famille de la noblesse provençale au Moyen Age: les Porcelet. Avignon, 1986; Aurell M. Les noces du comte. Marnage et pouvoir en Catalogne (785–1213). Paris, 1994.

121

Débax H. Structures féodales dans le Languedoc des Trencavel (X–XII siècles). Thèse n. r. Université de Toulouse, 1997. Диссертация заявлена к печати на 2002 г.

122

Magnani Soares-Christen Е. Monastères et aristocratie en Provence, milieu X — début XII siècle. Münster, 1999. (Thèse n. r. Université d'Aix-Marseille, 1997). Автор родом из Бразилии, но работает во Франции.

123

Amado Cl. La famille aristocratique languedocienne. Parenté et patrimoine dans les vicomtés de Béziers et Agde. Thèse d'Etat. Université Paris IV — Sorbonne, 1995. Диссертация находится в печати и, в несколько переработанном виде, будет опубликована в 2001 г. Автор подписывает свои работы также: Cl. Duhamel-Amado.

124

Информация об этих исследованиях аккумулирована в многотомном издании Topographie chrétienne des cités de la Gaule des origines au milieu du Vin siècle. Paris, 1986 sqq. Средиземноморской Франции посвящены тома II (церковные провинции Экс и Амбрен), III (Вьен и Арль) и VII (Нарбон).

125

Février P.-А. Le développement urbain en Provence de l'époque romaine à la fin du XIV siècle. Paris, 1964, p. 4.

126

Magnou-Nortier E. La société…, p. 11. Cf.: Chapelot J., Fossier R. Le village et la maison au moyen âge. Paris, 1980, p. 70–71, 131.

127

Démians d'Archimbaud G. Rougiers, village médiéval de Provence. Approches archéologiques d'une société rurale méditerranéenne. Thèse de Doctorat d'Etat. Université Paris–1, 1978. В несколько облегченном виде (820 страниц, не считая иллюстраций), диссертация была издана под названием: Les fouilles de Rougiers, contribution à l'archéologie de l'habitat rural médiéval en pays méditerranéen. Paris, 1981.

128

Fixot M. Recherches d'archéologie médiévale en Provence. Thèse de doctorat d'Etat soutenue sur travaux. Université de Provence, Aix-Marseille, 1990.

129

Corpus des Inscriptions de la France médiévale. Vol. 7–9, 11–14, 16. Paris, 1982–1992.

130

Nahon G. Inscriptions hébraïques et juives de la France médiévale. Paris, 1986.

131

Последний по времени обзор в форме солидного сборника статей: La céramique médiévale en Méditerranée. Actes du VI Congrès de l'Association Internationale pour l'Etude des Céramiques Médiévales en Méditerranée (Aix-en-Provence, 13–18 novembre 1995). Aix, 1997.

132

Durand A. Les paysages médiévaux du Languedoc (X–XII siècles). Toulouse, 1998. B основе монографии — Thèse n. г., защищенная в 1991 г. в Université Paris I — Sorbonne.

133

См. рецензию К.Рэйно в: Histoire et sociétés rurales, 1999, vol. 12, p. 174–176.

134

Особо отмечу две коллективных монографии: Les Pyrénées de la montagne à l'homme. Sous la dir. de F. Taillefer. Toulouse, 1974; Les Cévennes de la montagne à l'homme. Sous la dir. de PhJoutard. Toulouse, 1979. См. также: Reparaz A. de. La vie rurale dans les Préalpes de Haute-Provence. Paris, 1978.

135

SC, vol. 175, 243, 330, 345, 398, 447.

136

Katsura H. La seigneurie de Montpellier aux XII et XIII siècles. Formation et mutation d'une seigneurie en Bas Languedoc. Thèse n. r. Université de Toulouse, 1996.

137

См. качественный обзор К. Уикхэма: Wickham Ch. Le forme del feudalesimo. ― In: Il feudalesimo nell'alto medioevo. Spoleto, 2000, p. 15–46.

138

Müssigbrod A. Die Abtei Moissac 1050–1150. Zu einem Zentrum Cluniacensischen Mönchtums in Südwestfrankreich. München, 1988.

139

Stroheker K.F. Der senatorische Adel im spätantiken Gallien. Tübingen, 1948.

140

Prinz F. Frühes Mönchtum in Frankenreich. Kultur und Gesellschaft in Gallien, den Rheinlanden und Bayern am Beispiel der monastische Entwicklung (4.–8. Jahrhundert). München, 1965.

141

Kienast W. Studien über die französischen Volksstämme des Frühmittelalters. Stuttgart, 1968; Die Fränkische Vassalität. Frankfurt-am-Main, 1990.

142

Heinzeimann M. Bischofsherrschaft in Gallien: Zur Kontinuität römischer Führungsschichten vom 4. bis zum 7. Jahrhundert. Soziale, prosopographische und bildungsgeschichtliche Aspekte. München, 1976; Bischof und Herrschaft vom spatantiken Gallien bis zu den karolingischen Hausmeiem. Die institutioneilen Grundlagen. ― In: Herrschaft und Kirche. Hg. von F. Prinz. Stuttgart, 1988, S. 23–82.

143

Ewig E. Spätantikes und fränkisches Gallien: Gesammelte Schriften (1952–1973). 2 Bd. München, 1976–1979.

144

Kaiser R. Bischofsherrschaft zwischen Königtum und Fürstenmacht. Studien zur bischöflichen Stadtherrschaft im westfränkisch-französischen Reich im frühen und hohen Mittelalter. Bonn, 1981.

145

Werner K.F. Structures politiques du monde franque (VI–XII s.). Etudes sur les origines de la France et de l'Allemagne. London, 1979; Naissance de la noblesse. L'essor des élites politiques en Europe. Paris, 1997.

146

Duby G. L'Histoire continue. Paris, 1991, p. 138.

147

Magnou-Nortier Е. La tene, la rente et le pouvoir dans le pays de Languedoc pendant le haut moyen âge. ― Francia, 1981, IX, p. 79–116; 1982, X, p. 21–66; 1984, p. 53–118; A propos de la villa du haut moyen âge. ― Annales du Midi, 1984, t. 96, p. 85–91; Etude sur le privilège d'immunité du IV au IX siècle. ― Revue Mabillon, 1984, t. LX, p. 465–512; Le grand domaine. Des maitres, des doctrines, des questions. ― Francia, 1987,15, p. 659–700; Les pagenses, notables et fermiers du fisc durant le haut moyen âge. ― Revue belge de philologie et d'histoire, 1987, p. 237–256; Trois approches de la question du manse. ― In: Aux sources de la gestion publique, I. Lille, 1993, p. 123–207; La confiscation des biens d'Eglise: un droit royal (VI–VIII siècles). ― Ibidem, II. Lille, 1995, p. 149–69, 227–259; Recherches sur l'alleu dans ses rapports avec le pouvoir (V–XIII siècles). ― Ibidem, III. Lille, 1997, p. 143–205.

148

Durliat J. Les finances publiques de Dioclétien aux Carolingiens (284–888). Sigmaringen, 1990. Cp. по-академически корректную, но разгромную рецензию К. Уикхэма с красноречивым названием "Падение Рима, похоже, не имело места" (Wickham Ch. La chute de Rome n'aura pas eu lieu. ― Le Moyen Age, 1993, t. XCIX, p. 107–126), вызвавшую ответную публикацию Э. Манью-Нортье: Magnou-Nortier Е. La chute de Rome a-t-elle eu lieu? — Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 1994, t. 152, p. 621–641.

149

Le Jan R. Famille et pouvoir dans le monde franc (VII–X siècle). Essai d'anthropologie sociale. Paris, 1995.

150

Paterson L. The World of the Troubadours. Medieval Occitan Society, c. 1100 — c. 1300. Cambridge, 1993.

151

Dill S. Roman Society in the Last Century of the Western Empire. London, 1910; Roman Society in Merovingian Gaul. London, 1926.

152

Jones A.H.M. The Later Roman Empire 282–602. A Social, Economic and Administrative Survey. 3 vol. Oxford, 1964.

153

Matthews J. Western Aristocracies and Imperial Court AD 364–425. Oxford, 1975.

154

Rivet A.L.F. Gallia Narbonnensis: Southern Gaul in Roman Times. London, 1988.

155

Loseby S. Marseille in Late Antiquity and the Early Middle Ages. Thesis. Oxford, 1993; Marseille: a Late Antique Success Story? — The Journal of Roman Studies, 1992, vol. LXXXII, p. 165–183; Arles in Late Antiquity. Gallula Roma Arelas and Urbs Genesii. ― In: Towns in Transition. Urban Evolution in Late Antiquity and the Early Middle Ages. Aldershot, 1996, p. 47–70; Marseille and the Pirenne Thesis, I: Gregory of Tours, the Merovingian Kings and "un grand port". ― In: The Sixth Century: Production, Distribution and Demand. Leiden, 1998, p. 203–229; Marseille and the Pirenne Thesis, II: 'Ville morte". ― In: The Long Eighth Century. Leiden, 2000, p. 167–193.

156

Thompson Е.А. The Settlement of Barbarians in Southern Gaul. ― The Journal of Roman Studies, 1956, vol. XLVI, p. 65–75; The Goths in Spain. Oxford, 1969.

157

King P.D. Law and Society in the Visigothic Kingdom. Cambridge, 1972.

158

James E. The Merovingian Archaeology of South-West Gaul. Oxford, 1977; Septimania and its Frontier: an Archaeological Approach. ― In: Visigothic Spain: New Approaches. Oxford, 1980, p. 223–243.

159

McKitterick R. The Frankish Kingdoms under the Carolingians. London, 1983; The Carolingians and the Written Word. Cambridge, 1989.

160

Wood I. The Code in Merovingian Gaul. ― In: The Theodosian Code. Ed. by J.Harries and I. Wood. Ithaca, 1993, p. 161–177; The Merovingian Kingdoms 450–751. London; New York, 1994.

161

Kingdoms of the Empire. Ed. by W. Pohl. Leiden, 1997; Strategies of Distinction. Ed. by W. Pohl and H. Reimitz. Leiden, 1998; The Sixth Century: Production, Distribution and Demand. Ed. by R. Hodges and W. Bowden. Leiden, 1998; The Idea and Ideal of the Town between Late Antiquity and the Early Middle Ages. Ed. by G.P.J. Brogiolo and B. Ward-Perkins. Leiden, 1999; East and West: Modes of Communication. Ed. by E. Chrysos and I. Wood. Leiden, 1999; The Long Eighth Century. Ed. by I. L. Hansen and Ch. Wickham. Leiden, 2000.

162

Emery R. Heresy and Inquisition in Narbonne. New York; London, 1941; The Jews of Perpignan in the Thirteenth Century. New York, 1959.

163

Mundy J.H. Liberty and Political Power in Toulouse, 1050–1230. New York, 1954; Charity and Social Work in Toulouse, 1100–1250. ― Traditio, 1966, t. 22, p. 203–227; Men and Women of Toulouse in the Age of the Cathars. Toronto, 1990; Society and Government at Toulouse in the Age of the Cathars. Toronto, 1997.

164

Hill J.H., Hill L.L. Raymond IV Count of Toulouse. Syracuse, 1962.

165

Bisson T.N. Assemblies and Representation in Languedoc in the Thirteenth Century. Princeton, 1964; Conservation of Coinage: Monetary Exploitation and Its Restraint in France, Catalonia and Aragon (c. AD 1000 — c. 1225). Oxford, 1979; Tormented Voices: Power, Crisis and Humanity in Rural Catalonia (1140–1200). Cambridge (Mass.), 1998; Lordship and Tenurial Dependance in Flanders, Provence and Occitania 1050–1200. ― In: II feudalesimo nell'alto medioevo. Spoleto, 2000, p. 389–440.

166

Reyerson K. Business, Banking and Finance in Medieval Montpellier. Toronto, 1985.

167

Freedman P. The Diocese of Vic. Tradition and Regeneration in Medieval Catalonia. New Brunswick, 1983; The Origins of Peasant Servitude in Medieval Catalonia. Cambridge, 1991; Servitude in Roussillon. ― In: Servitude et servage dans le monde méditerranéen (в печати; доклад был прочитан в октябре 1999 г. в Риме).

168

Herlihy D. Agrarian Revolution in Southern France and Italy, 801–1150. ― Speculum, 1958, V. 33, p. 23–41; The Carolingian mansus. ― English Historical Review, 1960, vol. 13, p. 7989; Land, Family and Women in Continental Europe, 700–1200. ― Traditio, 1962, t. 18, p. 80–120; Medieval Households. Cambridge (Mass.), 1985.

169

Cheyette F. Suum cuique tribuere. ― French Historical Studies, 1970, vol. 6, p. 287–299; The Castles of the Trencavel: a Preliminary Aerial Survey. — In: Order and Innovation in the Middle Ages. Essays in honour of J.R. Strayer. Princeton, 1976, p. 255–272; Cheyette F., Duhamel-Amado Cl. Organisation d'un terroir et d'un habitat concentré: un exemple languedocien. — In: Habitats fortifiés et organisation de l'espace en Méditerranée médiévale. Lyon, 1983, p. 35–44.

170

Weinberger S. Peasant Households in Provence: ca. 800–1100. — Speculum, 1973, vol. 48, p. 247–257; Les conflits entre clercs et laïcs dans la Provence du XI siècle. — Annales du Midi, 1980, t. 92, p. 269–279; Cours judiciaires, justice et responsabilité sociale dans la Provence médiévale: IX–XI siècle. — Revue historique, 1982, N 542, p. 273–288; Precarial Grants: Approaches of the Lay Aristocracy to Landholding and Time. ― Journal of Medieval History, 1985, II, p. 163–169; Païens et mauvais chrétiens: l'explication du mal dans la Provence des X et XI siècles. — Annales du Midi, 1986, t. 98, p. 317–326; La transformation de la société paysanne en Provence médiévale. ― Annales ESC, 1990, Année 45, p. 3–19.

171

Brown Р. The World of Late Antiquity. From Marcus Aurelius to Muhammad. London, 1971; The Making of Late Antiquity. Cambridge, 1978 (франц. перевод: Genèse de l'Antiquité tardive. Paris, 1983); Society and the Holy in Late Antiquity. Berkeley, 1982.

172

Goffart W. From Roman Taxation to Medieval Seigneurie. ― Speculum, 1972,47, p. 165–187, 373–394; "Caput" and Colonate: Towards a History of Late Roman Taxation. Toronto, 1974; Barbarians and Romans AD 418–585: The Techniques of Accomodation. Princeton, 1980; Old and New in Merovingian Taxation. ― Past and Present, 1982, 96, p. 3–21.

173

Van Dam R. Leadership and Community in Late Antique Gaul. Berkeley, 1985.

174

Mathisen R. Ecclesiastical Factionalism and Religious Controversy in Fifth-Century Gaul. Washington, 1989; Studies in the History, Literature and Society of Late Roman Gaul. Amsterdam, 1991; Roman Aristocrats in Barbarian Gaul: Strategies for Survival in an Age of Transition. Austin, 1993.

175

Klingshim W.E. Caesarius of Arles. The Making of a Christian Community in Late Antique Gaul. Cambridge, 1994.

176

Césaire d'Arles et la christianisation de la Provence. Actes des journées "Césaire". Aix-en-Provence — Arles — Lérins, 3–5 novembre 1988, 22 avril 1989. Paris, 1994.

177

Geary Р. Aristocracy in Provence. The Rhône Basin at the Dawn of the Carolingian Age. Philadelphia; Stuttgart, 1985.

178

В частном письме (17.03.2000) П. Гири сообщил, что ему неизвестна ни одна французская рецензия на эту книгу и что, по его наблюдениям, во Франции ее мало кто читал.

179

В полной мере это относится и к английской историографии. См.: Fifth-Century Gaul: A Crisis of Identity? Ed. by J. Drinkwater and H.Elton. Cambridge, 1992.

180

He случайно, за последние годы вышло сразу несколько серьезных биографий писателей той эпохи. Помимо книги У. Клингширна назову: Harries J. Sidonius Apollinaris and the Fall of Rome. Oxford, 1994; Trout D.E. Paulinus of Nola. life, Letters and Poems. Berkeley, 1999; Kennel S.A.H. Magnus Felix Ennodius: a Gentleman of the Church. Ann Arbor, 2000.

181

Guillou A. Régionalisme et indépendance dans l'Empire byzantin au VII siècle. L'exemple de l'Exarchat et de la Pentapole d'Italie. Rome, 1969.

182

Toubert P. Les structures du Latium méridional et la Sabine du IX à la fin du XII siècle. Rome, 1973.

183

Martin J.-M. La Pouille du VI au ХII siècle. Rome, 1993.

184

Menant F. Campagnes lombardes au Moyen Age. L'économie et la société rurales dans la région de Bergame, de Cremone et de Brescia, du X au ХIII siècle. Rome, 1993.

185

Delumeau J.-P. Arezzo. Espace et sociétés, 715–1230. Rome, 1996.

186

Sénac Ph. La frontière et les hommes (VIII–XII siècle). Le peuplement musulman au nord de l'Ebre et les débuts de la reconquête aragonnaise. Thèse d'Etat. Université de Toulouse, 1997.

187

Feller L. Les Abruzzes médiévales. Territoire, économie et société en Italie centrale, du IX au ХII siècle. Rome, 1998.

188

Barbero A. La integration social de los hispani del Pirineo oriental al reino carolingio. ― In: Mélanges offerts à René Crozet. Poitiers, 1966, p. 67–75; Barbero A., Vigil M. La formaciôn del feudalismo en la Peninsula Ibérica. Barcelona, 1979.

189

Salrach J.M. El procès de feudalitzacid (segles III–XII). Barcelona, 1987 (Historia de Catalunya. Dir. per P. War. Vol. 2); Entre l'Estat antic i el feudal. Mutacions socials i dinamica politico-militar a l'Occident carolingi i als comtats catalans. ― In: Symposium intemacional sobre els origens de Catalunya (segles VIII–XII). Barcelona, vol. I, p. 191–262; Les féodalités méridionales: des Alpes à la Galice. ― In: Les féodalités, p. 313–388.

190

To Figueras L. Familia i hereu a la Catalunya nord-oriental (segles X–XII). Abadia de Montserrat, 1997.

191

Farias Zurita V. Poblamiento y sociedad en el noreste catalan, siglos XI–XIII. Diss. Barcelona, Universität Pompeu Fabra, 1999.

192

Например: Cannata С.А. "Possessio", "possessor", "possidere" nelle fonti giuridiche dei Basso impero romano. Milano, 1962; Cortese E. II diritto nella storia medievale. 2 vol. Roma, 1995.

193

Recchia R. Gregorio Magno e la società agricola. Roma, 1978. См. также: De Martino F. Uomini e terre in Occidente tra tardo antico e medioevo. Napoli, 1988.

194

Pricoco S. L'isola dei santi. II cenobio di Lerino e le origini dei monachesimo gallico. Roma, 1978; Navarra L. Motivi sociali e di costume nei sermoni al popolo di Cesario di Aries. — Benedictina, 1981, Anno 28, p. 229–260; Salvatore A. Sermo humilis — sermo mysticus: esegesi e linguaggio da Paolino di Nola a Cesario di Arles. Napoli, 1995.

195

Blâsquez Martinez J.M. La sociedad del Bajo Imperio en la obra de Salviano de Marsella. Madrid, 1990.

196

L'ambiente vegetale nell'alto medioevo. Spoleto, 1990.

197

Montanari M. L'alimentazione contadina nell'alto medioevo. Bologna, 1979; Alimentazione e cultura nel Medioevo. Roma; Bari, 1988.

198

Carocci S. Signoria rurale e mutazione feudale. Una discussione. ― Storica, 1997, vol. VII, p. 49–91. Итальянские медиевисты приняли живое участие в обсуждении этой проблемы на прошлогодней конференции в Сполето.

199

Бессмертный Ю.Л. Франкское государство — В кн.: История Франции. T. 1. М., 1972, с. 32–68; Корсунский А.Р. Становление феодально-зависимого крестьянства в Юго-Западной Европе в V–X вв. — В кн.: История крестьянства в Европе. Эпоха феодализма. T. 1. М., 1985, с. 178–215; Бессмертный Ю.Л. Французское крестьянство в Х–XIII вв. — Там же. Т. 2, с. 94–114; он же. Франкское государство. — В кн.: История Европы с древнейших времен. Т. 2, М., 1991, с. 112–126.

200

Ревуненкова Н.В. Монпелье в XII в. Очерки экономической и социальной истории. Дисс…. к.и.н. Л., 1966.

201

Карпачева М.Е. Возникновение и ранний этап развития средневекового Каркассона и мелких центров Каркассонского района. Дисс…. к.и.н. Саратов, 1973.

202

Тушина Г.М. Средиземноморская торговля южнофранцузских городов в ХIII–XIV вв. Дисс…. к.и.н. Горький, 1971; Города в феодальном обществе Южной Франции (по материалам Прованса XII–XV вв.). М., 1985; Церковная сеньория в средневековых городах Прованса. По описи прав и владений госпитальеров от 1338 года. Владимир, 1990, и др.

203

Керов В.Л. Народные восстания и еретические движения во Франции в конце XIII — в начале XIV веков. М., 1986.

204

Мильская Л.Т. Очерки по истории деревни в Каталонии X–XII вв. М., 1962; Аграрное развитие Каталонии и окружающая среда (XII — начало XIII в.). — СВ, 1981, вып. 44, с. 117–135; К вопросу о структуре господствующего класса в Каталонии X–XII вв. — СВ, 1984, вып. 47, с. 21–28; К вопросу о судьбах общины в Каталонии Х–XII вв. — СВ, 1985, вып. 48, с. 38–46, и др.

205

Прежде всего: Серовайский Я.Д. К вопросу о распределении прав собственности среди бургундских феодалов в Х–XII вв. — СВ, 1965, вып. 28, с. 38–51; 1966, вып. 29, с. 16–27; О путях формирования феодальной собственности на леса и пастбища во Франкском государстве. — СВ, 1971, вып. 33, с. 61–80.

206

Корсунский А.Р. Образование раннефеодального государства в Западной Европе. М., 1963; Города Испании в период становления феодальных отношений (V–VII вв.). В кн.: Социально-экономические проблемы истории Испании. М., 1965, с. 3–63; Готская Испания. М., 1969; О статусе франкских колонов. — СВ, 1969, вып. 32, с. 2647; Гюнтер Р., Корсунский А.Р. Упадок и гибель Западной Римской империи и возникновение германских королевств (до середины VI в.). М., 1984.

207

Бессмертный Ю.Л. Основные формы социальной зависимости крестьянства в Европе раннего средневековья и их особенности в западном и средиземноморском регионах. — Страны Средиземноморья в эпоху феодализма. Горький, 1975, вып. 2, с. 29–59.

208

Гуревич А.Я. Проблемы средневековой народной культуры. М., 1981; Пояркова М.К. Брак и семья по проповедям Цезария Арелатского. В кн.: Историческая демография докапиталистических обществ: проблемы и исследования. М., 1988, с. 61–74; Дубровский И.В. Церковная десятина в проповеди Цезария Арелатского: язык эксплуатации деревни. — Одиссей 1997. М., 1998, с. 31–46.

209

Блонин В.А. Крестьянская семья во Франции IX века. Дисс... к.и.н. Горький, 1984; Бессмертный Ю.Л. Жизнь и смерть в средние века. М., 1991.

210

Бессмертный Ю.Л. Мир глазами знатной женщины IX в. — В кн.: Художественный мир средневековья. М., 1982, с. 83–107.

211

Ревуненкова Н.В. Население Монпелье в XII в. — СВ, 1967, вып. 30, с. 123–137.

212

Poly J.-P. L'autre nom du comte Ramon. ― In: Catalunya i França Meridional a l'entom de l'any mil. Barcelona, 1991, p. 66–95.

213

Точности ради: в последние годы Ф. Шейет занимается также историей других районов Midi, в том числе Нарбонэ, тогда как М.Е. Карпачева опубликовала недавно статью о Безье: Возникновение средневекового города Безье. — Средневековый город, 1998, вып. 13, с. 163–176.

214

Бессмертный Ю.Л. "Феодальная революция" X–XI вв.? с. 65–67.

215

Les féodalités. Sous la direction de E. Boumazel et J.-P. Poly. Paris, 1998. Книга представляет собой обзор феодальных систем Западной Европы, а также древнего Двуречья и Дальнего Востока.

216

Bloch М. Les caractères originaux…, р. 56.

217

Stouff L. Ravitaillement et alimentation en Provence aux XIV et XV siècles. Paris; La Haye, 1970. Cf.: Idem. La table provençale. Boire et manger en Provence à la fin du Moyen Age. Avignon, 1996 — эта книга представляет собой переработанный, но, к сожалению, заметно облегченный вариант издания 1970 г.

218

Caucanas S. Moulins et irrigation en Roussillon du IX au XV siècle. Paris, 1995.

219

Castaing-Sicard М. Les contrats dans le très ancien droit toulousain (X–XIII siècles). Toulouse, 1959; Carlin M.-L. La pénétration du droit romain dans les actes de la pratique provençale (XI–XIII siècles). Paris, 1967; Gouron A. La science du droit dans le Midi de la France au Moyen Age. London, 1984; Giordanengo G. Le droit féodale dans le pays de droit écrit. L'exemple de la Provence et du Dauphiné, XII — debut XIV siècle. Rome, 1988.

220

Например: Pontal O. Histoire des conciles mérovingiennes. Paris, 1989; Imbert J. Les temps carolingiens (741–891). L'Eglise: la vie de fidèles. Paris, 1996. Последняя монография опубликована в рамках многотомного издания: Histoire du Droit et des Institutions de l'Eglise en Occident, выходящего под ред. Г. Ле Бра и Ж. Годеме: некоторые другие тома этой серии также имеют отношение к данной теме.

221

См.: Feller L. Statut de la terre et statut des personnes. L'alleu paysan dans l'historiographie depuis Georges Duby. ― Etudes rurales, 1997, N 145–146, p. 147–164.

222

Veuves et veuvage dans le haut moyen âge. Paris, 1993. Вопросы внутрисемейного распоряжения имуществом рассматривались на специальной конференции, организованной в мае 1999 г. Французской школой в Риме. См.: Mélanges de l'Ecole française de Rome, 1999, vol. 111, N. 2. Нельзя не упомянуть фундаментальную монографию Ж. Бокам (Beaucamp J. Le statut de la femme à Byzance (4–7 siècles). 2 vol. Paris, 1990–1992), к сожалению, малоизвестную за пределами византинистики.

223

См., например: King P.D. Law and Society…, ch. 8: The Family, p. 222–250.

224

Rosenwein В. То Be the Neighbor of Saint Peter. The Social Meaning of Cluny 's Property, 909–1049. Ithaca, 1989; Negotiating Space: Power, Restraint and Privileges of Immunity in Early Medieval Europe. Ithaca, 1998.

225

См. прим. 170.

226

White S.D. Custom, Kinship and Gifts to Saints: the Laudatio Parentum in Western France. Chapel Hill, 1988.

227

Cheyette F.L. The "Sale" of Carcassonne to the Counts of Barcelona (1067–1070) and the Rise of the Trencavels. ― Speculum, 1988, vol. 63, p. 826–864; On the fief de reprise. ― In: Les sociétés méridionales à l'âge féodal. Hommage à Pierre Bonnassie. Toulouse, 1999, p. 319–324.

228

Reynolds S. Fiefs and Vassals. The Medieval Evidence Reinterpreted. Oxford, 1994. См. дискуссию: La féodalité en crise. ― Revue historique, 1996, 2, p. 253–348, a также рецензии Ф. Шейета, Д. Бартелеми и С. Уайта, соответственно, в: Speculum, 1996, vol. 71, p. 998–1006; Annales HSS, 1997, p. 321–341; Law and History Review, 1997, vol. 15, p. 349–355.

229

Этот вопрос формулируется лишь в самое последнее время и остается открытым. См.: Bourin М., Parisse М. L'Europe au siècle de l'an Mil. Paris, 1999; Guerreau A. Féodalité. ― In: Dictionnaire raisonné de l'Occident médiéval. Paris, 1999, p. 387–405; Bonnassie P. Sur la genèse de la féodalité catalane: nouvelles approches. — In: II feudalesimo nell'alto medioevo. Spoleto, 2000, t. 1, p. 569–606.

230

Хорошая подборка материалов по этому вопросу в книге: Kienast W. Studien über die französischen Volksstämme des Frühmittelalters. Stuttgart, 1968.

231

См., например: HGL, V, 89 (a. 949, Carcassonne): quod legis Romanae primum capitulum apud librum tertium saluberrime intonat: "Cum inter ementem atque vendentem sive donantem fuit definita ratio haec…" (ниже приведена цитата из Lex Salica); Maguelone, 14 (a. 1085): persolvat jnulctam, quam sancta lex romana per Theodosium, Archadium et Honorium promulgata decernit.

232

См.: Magnou-Nortier E. La société…, p. 204–206, 275–278.

233

HGL, V, 78.2 (а. 942, Albi): multum declarat auctoritas et lex Romana et Gotha et Salica, ut qualisquisque homo res suas proprias in Dei nomen licentiam habeat donandi vel cedendi; Toulouse, 236 (a. 970); Béziers, 44 (a. 983): sicut in lege Gotorum resonat HGL, V, 138 (a. 985, Montpellier); Lérins, I, 100 (a. 1083, Antibes): secundum sanccita legum Romanorum ас Francorum; 212 (а. 1096, Riez), etc.

234

См., например: HGL, II, 139 (a. 852): in lege Gotorum; 161 (a. 862); 185 (a. 874); Eixalada-Cuixà, 49 (a. 928), 57 (a. 937).

235

HGL, V, 161 (a. 1002, Carcassonne): quia Lex Judicum dicit: "Ut quaecumque res sanctis Dei ecclesiis, aut per principum aut quorumlibet fidelium donationes, collatae reperiuntur votive et potentialiter, pro certo censetur ut in aeternum jure irrevocabili legum aeternitate firmetur.

236

См., например: Marseille, 31 (a. 780); Apt, 7 (a. 904); Marseille, 290 (a. 967 vel 968).

237

Aubenas R. Quelques réflexions sur le problème de la pénétration du droit romain dans le Midi de la France au Moyen Age. ― Annales du Midi, 1964, t. 76, p. 371–377.

238

Gouron A. Les étapes de la pénétration du droit romain dans l'ancienne Septimanie. ― Annales du Midi, 1957, t. 38, p. 103–120; Riché P. Enseignement du droit en Gaule du VI au XI siècle. ― In: Jus Romanum Medii Aevi. Roma, 1965, Pars I, fasc. 5b, p. 3–21; Poly J.-P. Les légistes provençaux et la diffusion du droit romain dans le Midi. ― In: Mélanges R. Aubenas. Montpellier, 1974, p. 613–635.

239

См., например: Apt, 36 (а. 986–987); 44 (а. 994); 75 (а. 1042–1047); Nimes, 127 (а. 1050).

240

См.: Magnou-Nortier Е. La société…, р. 269, 280.

241

См.: Giordanengo G. Le droit féodale dans le pays de droit écrit. L'exemple de la Provence et du Dauphiné, XII — debut XIV siècle. Rome, 1988.

242

Исчерпывающая на момент публикации, но уже немного устаревшая библиография южнофранцузских городских статутов: Carbasse J.-M. Bibliographie des coutumes méridionales (catalogue des textes édités). ― Recueil des mémoires et travaux publié par la Société d'histoire du droit et des institutions des anciens pays de droit écrit, 1979, fase. X, p. 7–89.

243

Существует много изданий; последнее из них: Bastardas J. Usatges de Barcelona. El Codi a mitjan segle XII. Barcelona, 1991.

244

Capitularia regum francorum. Ed. A.Boretius et V. Krause. Hannoverae, 1883–1897, N 76, 132, 133, 256.

245

Munier Ch. Conciliae Galliae. A. 314 — A. 506. Tumhout, 1963.

246

De Clercq C. Conciliae Galliae. A 511—A 695. Thmhout, 1963; Gaudemet J., Basdevant B. Les canons des Conciles mérovingiens (VI–VII siècles). T. I–II. Paris, 1989 (SC, 353–354).

247

Klingshim W.E. Caesarius of Ales. The Making of a Christian Community in Late Antique Gaul. Cambridge, 1994, p. 97–104. Cf.: Bruck E.F. Caesarius of Ales and the Lex Visigothorum. ― In: Studi in onore di Vincenzo Aangio-Ruiz. Napoli, 1953, vol. 1, p. 200–217.

248

Vives J. Concilios visigoticos e hispano-romanos. Barcelone; Madrid, 1963. Текстологически это лучшее издание, но начисто лишенное научного аппарата, поэтому иногда уместно обращение к MGH.

249

Concilia Aevi Karolini. Ed. E. Werminghoff. T. I–II. Leipzig, 1893–1907.

250

Sainte-Marthe D. de. Gallia Christiana in provincias ecclesiasticas distributa. Paris, 1715 sqq.; Mansi G.D. Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio. Venezia, 1774 sqq.

251

Jean Cassien. Conférences. T. I–III. Paris, 1955–1959 (SC, 42, 54, 64); Institutions cénobitiques. Paris, 1965 (SC, 109).

252

Césaire d'Arles. Oeuvres monastiques. T. I–II. Par J. Courreau et A. de Vogüé. Paris, 1988–1994 (SC, 345, 398).

253

Seilhac L. de. L'utilisation par S. Césaire d'Arles de la règle de S.Augustin: étude de terminologie et de doctrine monastiques. Rome, 1974.

254

Vogüé, A. de. La regle de S.Césaire d'Arles pour les moines: un résumé de sa règle pour les moniales. — Revue d'ascetisme et de mystique, 1971, t. 47, p. 369–406.

255

Schmidt A. Zur Komposition der Monchsregel des Heiligen Aurelian von Arles. — Studia Monastica, 1975, Vol. 17, S. 237–256; 1976, Vol. 18, p. 17–54.

256

Desprez V. La Régula Ferrioli. Texte critique. — Revue Mabillon, 1982, t. 60, NN. 287, 289, p: 117–148.

257

Greg. Turon. Historia Francorum, VI. 7.

258

Wlegas F. La "Regula monasterii Tamantensis". Texte, sources et datation. — Revue bénédictine, 1974, 84, p. 7–65.

259

Chronicon Moissiacense. — MGH, SS, t. 1, p. 282–313.

260

Ancienne chronique d'Uzès. — HGL, II, col. 23–29.

261

Chronique de Nimes. — HGL, V, Preuves, col. 27–31.

262

Chronicon ecclesiae Sancti Pauli Narbonensis. — HGL, V, Preuves, col. 37–49.

263

Chronicon Sancti Saturnini Tolosae. — HGL, V, Preuves, col. 49–54.

264

Annales Sancti Victoris Massiliensis. ― MGH, SS, t. 23, p. 2–7. Об этом памятнике см.: Albanes J.H. La chronique de Saint-Victor de Marseille. ― Mélanges d'Archéologie et d'Histoire, 1886, t. VI, p. 64–90; Albareda A.M. Els manuscrits de la Biblioteca Vaticana Reg. Lat. 123, Vat. Lat. 5730 i ei scriptorium de Santa Maria de Ripoll. ― Catalonia Monastica, 1927, vol. I, p. 23–96; Wilmart A. La composition de la Petite chronique de Marseille jusqu'au début du XIII siècle. ― Revue bénédictine, 1933, t. XLV, p. 142–159.

265

Опубликована в составе картулярия Магелонской церкви: Cartulaire de Maguelone. T. 1, p. 41–49 (N 30).

266

В этом смысле очень показателен случай, произошедший в ходе подготовки к состоявшейся в 1969 г. в Сполето международной конференции по раннесредневековой историографии. Организаторы конференции предложили двум французским ученым, Э.-Р. Лабанду и Р.-А. Ботье, приготовить обзор французской историографии XXI вв., соответственно по Северу и Югу страны. Однако очень скоро Р.-А. Ботье (автор превосходного справочника по архивам Юго-Восточной Франции) пришел к выводу, что историография его региона отличается "неописуемой бедностью", а потому сопоставление ее с северофранцузской бесперспективно. Тогда было решено, что он подготовит доклад об историографии северо-восточной Франции, а Э.-Р. Лабанд — об историографии западной Франции, хотя оба автора отдавали себе отчет в искусственности такого разграничения материала. См.: La Storiografia altomedievale. Spoleto, 1970, p. 752, 797.

267

Beer R. Die Handschriften des Klosters Santa Maria de Ripoll. Wien, 1907, Th. 1, S. 1718.

268

Potthast A. Biblioteca historica medii aevi. Berlin, 1896, Bd. II, S. 246.

269

Ibidem, S. 1199.

270

Rovira i Virgili A. Historia nacional de Catalunya. Barcelona, 1924, vol. III, p. 390–391.

271

См.: Coll i Alentom M. La historiografia de Catalunya en el period primitiu. — Estudis remanies, 1951–1952, t. III, p. 146 sqq.

272

Это характерно и для южнофранцузских грамот. См., например: Apt, 6 (а. 896), Conques, 1 (а. 901), Gellone, 233 (а. 981), Marseille, 77 (са. 993).

273

Zimmerman M. La prise de Barcelone par Al-Mansur et la naissance de rhistoriographie catalane. — Annales de Bretagne et de l'Ouest, 1980, t. 87, p. 191–218. См. также его докторскую диссертацию: Ecrire et lire en Catalogne du IX au XII siècle. Thèse d'Etat. Université de Toulouse, 1992.

274

Abadal i de Vinyals R. d'. Catalunya carolingia, t. III, pt. 1, p. 18: Нес omnia, si quis studiose invenire voluerit, legat cartas donationem Alaonis monasterium, Oarre, Tabeme, Oreme, Sancti Victoriani.

275

См.: Beer R. Die Handschriften…; Albareda A.M. L'abat Oliba. fundador de Montserrat (717–1046). Montserrat, 1931, p. 264–280; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 500–507.

276

См.: Бубнов Н.М. Сборник писем Герберта как исторический источник. СПб, 1889, ч. II, с. 20–25; Zimmermann М. La Catalogne de Gerbert. ― In: Geibert l'Européen. Aurillac, 1997, p. 79–101.

277

На первое место среди них следует поставить, конечно, "Песнь о Крестовом походе" против альбигойцев: La Chanson de la croisade albigeoise. Ed. par E.Martin-Chabot. Vol. 1–3. Paris, 1931–1973.

278

Древнейшим образцом провансальского языка является, по существу, уже Марсельский политик 814 г., латинская фразеология которого облачена в грамматические формы, свойственные новым романским языкам. Вкрапления провансальских слов и целых пассажей встречается уже в грамотах X в. Особенно их много в грамотах из области Pjopr, родине первого известного нам нарративного текста на новом языке — "Песни о св. Вере". См.: Brunei Cl. Les plus anciennes chartes en langue provençale. Paris, 19261952; Hoepfiher E., Alfaric P. La Chan&on de Sainte Foy. T. 1–2 Paris, 1926.

279

Guenée B. Histoire et culture historique dans l'Occident médiéval. Paris, 1980, p. 33–35, 310–311.

280

Julianus Toletanus. Historia Wambae regis. — MGH, SSRM, V, p. 501–526.

281

Liutprandi Cremonensis Antapbdosis, etc. Cura et studio P. Chiesa. Tumholti, 1997.

282

См.: Caille J. Narbonne sous l'occupation musulmane (première moitié du VIII siècle). Problèmes de topographie. — Annales du Midi, 1975, t. 87, p. 97–103.

283

Арабские авторы представляли дело так, что в IX–X вв. "христиане не могли спустить на море и щепки". Между тем, источники европейского происхождения свидетельствуют, что даже в худшие моменты каролингской эпохи морская торговля Прованса и Лангедока полностью не прекращалась. См. главу 5, раздел 4.

284

Единственное исключение — персидский географ XIII в. Аль-Истари. К сожалению, его сообщение очень короткое и к тому же полно ошибок. Достаточно сказать, что Ле Френэ он считает островом. См.: Крачковский И.Ю. Арабская географическая литература. — В кн.: Крачковский И.Ю. Избранные сочинения. М.-Л., 1958, с. 197. Текст Аль-Истари опубликован в: Amari М. Biblioteca arabosicula. Lipsiae, 1853, t. 2, p. 30.

285

Guichard P. Animation maritime et developpment urbain des côtes de l'Espagne orientale et du Languedoc au X siècle. ― In: Occident et Orient au X siècle. Paris, 1979, p. 189.

286

Beaujard B. Le culte des saints en Gaule. Les premiers temps. D'Hilaire de Poitiers à la fin du VI siècle. Paris, 2000.

287

Cp.: AASS, Maii, t. I, р. 110–114 и Analecta Bollandiana, 1892, t. XII, p. 384–401. Сюжет воспроизведен в: Vita Vincentiani, 25 et 29.

288

Cavallin S. Vitae Sanctorum Honorati et Hilarii. Lund, 1952. Имеются также отдельные издания в серии Sources Chrétiennes (vol. 235, 404).

289

Vita Caesarii. ― In: Caesarii Arelatensis opera omnia. Ed. G.Morin. Maredsous, 1942, v. II, p. 293–345.

290

Vita Benedicti. — MGH, SS, t. XV, pars I, p. 135–152.

291

Vita Isami. — AASS, Sept. t. VI, p. 737–749.

292

Gregorius Turonensis. Opera omnia. Hannover, 1884 (MGH, SSRM I).

293

Venantii Honori Clementiani Fortunati opera pedestria. Ed. B. Krusch. ― MGH, AA, t. IV, pars posterior. Berolini, 1885.

294

Vita Babonis. — AASS, Mai t. V, p. 185–188.

295

Лучшее издание: Liber miraculorum Sancte Fidis. Edizione critica e commento a cura di L.Robertini. Spoleto, 1994. См. также: Ashley К., Sheingom Р. Writing Faith. Text, Sign and History in the Miracles of Sainte Foy. Chicago; London, 1999.

296

Vita Desiderii Cadurcae urbis episcopi. — MGH, SSRMIV. Hannover, 1902, p. 547–602.

297

Vita Sigolenae. — AASS, Jul. 12, p. 628–637. Cf.: Pousthomis-Dalle N. et al. Sainte Sigolene, sa vie, ses églises au Troclar (Lagrave, Tam). — Archéologie du Midi médiéval, 1997–1998, 1.15–16, p. 1–65.

298

Оригинальный текст невелик. См.: Vita Willelmi. ― MGH, t. XV, pars I, p. 211–213. Cf.: Pückert W. Aniane und Gellone. Leipzig, 1899, S. 107–110; Tisset P. L'abbaye de Gellone au diocèse de Lodève des origines au XIII siècle. Paris, 1933, p. 8–10.

299

Delisle L. Notice sur les manuscrits de Bernard Gui. Paris, 1879, p. 318–323. В работе использована другая, более ранняя версия жития Фулькрана, открытая недавно Ф. Дальбо: Dalbeau F. Vita prima sancti Fulcramni. — Analecta Bollandiana, 1982, 1.100, p. 515–544.

300

См., например: Passet Cl. La passion de Pons de Cimiez. Sources et tradition. Nice, 1977; Moulinier J.-C. Saint Victor de Marseille. Les récits de sa passion. Città di Vaticano, 1995, a также: Mercier J. La Vita Sancti Theodardi (BHL 8045). Edition et etude critiques. Thèse n. r. Université de Toulouse, 1994.

301

Лучшая публикация: Jones E.-C. Saint Gilles, essai d'histoire littéraire. Paris, 1914. Cf.: Vita S. Egidii. — AASS, Sept. T. I, p. 85–97.

302

Мне известно всего одно исключение- не опубликованная пока еще статья П. Флорансона о Малом Камарге: Florençon P. Notes sur les étangs du littoral aiguesmortais, p. 8–9.

303

Vita Ambrosii. ― AASS, Oct. t. VII, pars I, p. 1031–1050. Cf.: Bonnassie P. L'évêque, le peuple et les sénateurs: scènes de la vie à Cahors, d'après la Vita Ambrosii. — Annales du Midi, 1990, 1.102, p. 209–217.

304

Bonnassie P. La monnaie et les échanges en Auvergne et Rouergue aux IX–XI siècles, d'après les sources hagiographiques. — Annales du Midi, 1978, t. 90, p. 275–289; Les descriptions de forteresses dans le "Livre des Miracles de sainte Foy" de Conques. — In: Mélanges d'archéologie et d'histoire en l'honneur du Doyen Michel de Boüard. Genève, 1982, p. 17–28; La Gallia du Sud, 930–1130. — In: Hagiographies. Ed. par G.Philippart. Tumhout, 1994, Vol. I, p. 289–344.

305

Sancti Caesarii episcopi Arelatensis opera omnia. Vol. I–II. Ed. G. Morin. Maredsous, 1937–1942.

306

Beck H.G. The Pastoral Care of Souls in South-East France during the Sixth Century. Rome, 1950.

307

Sancti Caesarii episcopi Arelatensis sermones. T. I–II. Tumholti, 1953.

308

Наибольший интерес к сочинениям Цезария в этот период проявил П. Рише, опубликовавший о нем популярную книгу и не раз цитировавший его проповеди в своих работах по истории образования: Riché P. Césaire d'Arles. Paris, 1956; Idem. Education et culture dans l'Occident barbare. VI–VIII siècles. Paris, 1962.

309

Vaccari A. Volgarismi notevoli nel latino di S. Cesario di Arles. — Archivium Latinitatis Medii Aevi, 1943, t. 17, p. 135–148; Closa Farres J. Aspectos y problèmes estilisticos en las homilias de S. Cesareo de Arles. Tesfs. Universidad de Barcelona, 1973.

310

Histoire de la Provence. Toulouse, 1969, p. 78.

311

Césaire d'Arles. Sermons au peuple. Traduction, notes et index par M.-J. Delage. T. I–III. Paris, 1971–1986 (SC, 175, 243, 330).

312

Césaire d'Arles. Oeuvres monastiques. T. I–II. Introduction, texte critique, traduction et notes par J. Courreau et A. de Vogué. Paris, 1988–1994 (SC, 345, 398). Ж. Курро готовит для той же серии издание остальных проповедей. Только что вышел в свет первый том: Sermones sur l'Ecriture. I (81–105). Paris, 2000 (SC, 447).

313

Klingshim W.E. Caesarius of Arles. The Making of a Christian Community in Late Antique Gaul. Cambridge, 1994; Berg K. Cäesarius von Arles. Ein Bischof des sechsten Jahrhunderts. Das liturgische Leben seinen Zeit. Thaur; Wien; München, 1994. См. также: Nürnberg R. Askese als sozialer Impuls. Monastisch-asketische Spiritualität als Wurzel und Triebfeld sozialer Ideen und Aktivitäten der Kirche in Südgallien im 5. Jahrhundert. Bonn, 1988.

314

Salvatore A. Uso delle similitudini e pedagogia pastorale nei sermoni di Cesario di Aries. — Rivista di cultura classica e medioevale, 1967, Anno IX, p. 177–225.

315

Hen Y. Culture and Religion in Merovingian Gaul, AD 481–751. Leiden, 1995, p. 218.

316

Лучшая публикация: Lagarrigue G. Salvien de Marseille. Oeuvres. T. II. Paris, 1975 (SC, 220).

317

Vincendi Lerinensis. Commonitorium. Excerpta. Cura et studio R. Demeulenaere. Tumholti, 1985, (CCSL, LXIV), p. 125–231.

318

Dhuoda. Manuel pour mon fils. Introduction, texte critique et notes par P. Riçhé. Paris, 1976 (SC, 225 bis).

319

Подсчитано по: Меtоnе e documenti per servire all'istoria del prindpato Lucchese. Lucca, 1813–1847.

320

Bonnassie P. La Catalogne…, p. 22. С учетом находок последних лет, эта цифра должна быть существенно увеличена.

321

История французских архивов изучена плохо. Архивисты обычно имеют общее представление об истории вверенных им фондов, но редко занимаются этим вопросом специально. Большинству "практикующих" историков он в принципе неинтересен. Публикации на этот счет немногочисленны и, как правило, имеют очень частный характер либо, напротив, воспроизводят всем известные факты. Отмечу книгу Ф. Ильдесаймер, небольшую (109 стр.), популярную и посвященную в основном центральным архивам страны, где и работает автор, однако написанную со знанием дела и к тому же снабженную серьезной библиографией: Hildesheimer F. Les Archives de France. Mémoire de l'histoire. Paris, 1997.

322

См.: Филиппов И.С. Великая французская революция и судьба феодальных архивов. — 200 лег Великой французской революции. Французский ежегодник 1987. М., 1989, с. 159–175. Со времени этой публикации или параллельно с ней появился ряд ценных частных исследований, цитируемых ниже.

323

Despois Е. Le vandalisme révolutionnaire: fondations littéraires, scientifiques et artistiques de la Convention. Paris, 1868, p. 275. Cf.: Riberette P. Les bibliothèques françaises pendant la Révolution (1789–1795). Paris, 1970; Duchein M. La Révolution française et les archives: la mémoire et l'oubli dans l'imaginaire républicain. — In: Liber amicorum. Etudes historiques offertes à Piene Bougard. Anas, 1987, p. 261–265.

324

Laborde L. de. Les Archives de la France. Paris, 1867, p. 231–232.

325

Duvergier J.-B. Collection complète des lois, décrets, ordonnances, règlements et avis du Conseil d'Etat. Paris, 1825, t. 5, p. 16.

326

AD Hérault, L 2137. Cf.: L 2519; 3 T. 1.

327

AD Aude, 3 J 1254: Faites nous passer les parchemins pour des gargousses, il sera honorable aux espagnols de mourir d'un coup titre de féodalité. Salut et fraternité. (25 jour du 2-me mois de l'an II).

328

Bautier R.-H., Somay J. Les sources de l'histoire économique et sociale du moyen âge. T. I. Provence, Comtat Venaissin, Dauphiné, Etats de la Maison de Savoie. Paris, 1971, vol. 2, p. 757.

329

Pyrénées-Orientales. Inventaire sommaire des archives départementales antérieures à 1790. Archives ecclésiastiques. Série G. Rédigé par J.-A. Brutails, E. Desplanque, B. Palustre. Perpignan, 1904, p. V.

330

Narbonne L. Cathédrale Saint-Just de Narbonne. Narbonne, 1901, p. 243.

331

Piayoust P.-Y. Archives et Révolution dans les Hautes-Alpes. — La Gazette des Archives, 1990, N 146–147, p. 220–221.

332

André L. Essai sur l'histoire de la Révolution en Lozère. Marvejols, 1894, p. 174; Combet J. La Révolution à Nice (1792–1800). Paris, 1912, p. 161; Mollet V. Les Archives départementales du Tarn de 1790 à 1946: constitution et mise en valeur d'un patrimoine écrit. Thèse de l'Ecole des Chartes, 1992, p. 60–64. Cp.: Адо A.B. Крестьяне и Великая французская революция. М., 1987, с. 301–302.

333

Bordier H. Les Archives de la France. Paris, 1855, p. 152 sqq.

334

Outrey A. La notion d'archives en France à la fin du XVIII siècle. ― Revue d'histoire de droit français et étranger, 1953, t. 31, p. 277–284; Santoni P. Archives et violence. A propos de la loi du 7 messidor an II. ― La Gazette des Archives, 1990, N 146–147, p. 199–214.

335

См., например: Hautes-Alpes. Inventaire sommaire des Archives départementales antérieures à 1790. Rédigé par P. Guillaume. T. 2. Archives ecclésiastiques. Série G. Archidiocèse d'Embrun. Gap, 1891, p. ХХXIII.

336

Laborde L. de. Les Archives de la France. Paris, 1867, p. 117.

337

Castaldo A. L'Eglise d'Agde (Х–XIII siècles). Paris, 1970, p. 1.

338

Laborde L. de. Les Archives…, p. 339–340.

339

Ibidem, p. 139–140.

340

Tarn-et-Garonne. Inventaire sommaire des Archives départementales antérieures à 1790. Archives civiles. Série C. Rédigé par A. Gandilhon, P. Daucet e. a. Montauban, 1946, p. VII.

341

Например, в 1803 г., в результате преднамеренного поджога, сгорела основная часть архивов департамента Арьеж, включая драгоценные для медиевиста коллекции замка Фуа. См.: Pailhès С. Guide des Archives de l'Ariège. Foix, 1989, p. 20.

342

Bondurand E. Le brûlement des titres nobiliaires des Archives du Gard. — Revue du Midi, 1906, t. 39, p. 447–451.

343

Conseil général de l'Hérault. Archives départementales. Série H. Clergé régulier. T. I. Ordres religieux d'hommes (sous-séries 1 H à 56 H). Répertoire numérique détaillé dressé par A. Philippe, I. Bonnot et L. Valls. Montpellier, 1994.

344

Bonnot I. Les archivistes de la ville de Marseille pendant la Révolution. — La Gazette des Archives, 1990, N146–147, p. 381–385. Cf.: Santoni P. Les Archives au miroir de la Révolution. — Marseille. La Revue culturelle de la ville, 1994, N 170, p. 101–112.

345

Villeneuve, comte de. Statistique du département des Bouches-du-Rhône. Marseille, 1824, t. II, p. 488–489 (мельком об архиве Сен-Виктор).

346

AD Bouches-du-Rhône, 3 T 48. Благодарю П. Сантони, любезно предоставившего мне копию всего досье. О Ж.-Ж. Эсмье см.: Bertrand R. Erudites et historiens de Haute Provence depuis le XVII siècle. — Provence historique, 1988, t. XXXVIII, p. 309.

347

AD Hérault 1 J 1014–1017. Cf.: Sainte-Marie M. Chartes carolingiennes d'Aniane et de Gellone. ― Etudes héraultaises, 1995–1996, 26–27, p. 252–253.

348

Pallustre B. Note sur le cartulaire d'Elne. — Revue d'histoire et d'archéologie du Roussillon, 1900, p. 3–4.

349

Thir K., Boyer R. Les chartreuses de Montrieux et de la Verne. Salzburg, 1985, p. 32.

350

Gassendi Р. Notitia ecclesiae Diniensis. Paris, 1654, p. 56.

351

Former M. Histoire générale des Alpes maritimes ou cottiennes. Publié par P.Guillaume. Paris, 1890, t. 1, p. 585, 619.

352

Saint-Martin C. L'Inventaire du fonds de Saint-Semin (101 H) des Archives de la Haute-Garonne. Toulouse, 2000, p. 31–33.

353

Tïsset P. L'abbaye de Gellone…, p. 1; Moris H. L'abbaye de Lérins. Histoire et monuments. Paris, 1909, p. 265. Cf.: Labande L.-H. Bullaire de l'abbaye de Lérins. Essai de reconstitution (VI–XIII siècles). ― Annales de la Société des lettres, sciences et arts des Alpes-Maritimes, 1922–1923, vol. XXIV, p. 115–198.

354

См., например: Baratier E. Archives départementales des Bouches-du-Rhône. Répertoire de la Série H. 2 H, Abbaye de Montmajour. Marseille, 1959, p. III.

355

Chassin de Guemy Y., Pellet J. Inventaire des Archives de l'évêché d'Uzès. — Lien des chercheurs cévenols, 1995, hors-série, N 46.

356

Ménard L. Histoire civile, ecclésiastique et littéraire de la ville de Nismes. Paris, 1758, t. IV. Preuves, p. 14.

357

Hautes-Alpes. Inventaire sommaire… T. 2, p. 204–206, 224, 241–242.

358

Magnou-Nortier E. La société…, p. 29–30.

359

Gresle-Bouignol M. Guide des Archives du Tam. Albi, 1978, p. 77.

360

Beaunier J., Besse J.M. Abbayes et prieurés de l'ancienne France. Paris, 1909, t. II, p. 50.

361

В Лодеве в 1202 г. горожане разграбили епископский дворец, уничтожив заодно и архив. См.: Martin Е. Histoire de la ville de Lodève. Montpellier, 1900, 1.1, p. V.

362

Chastang P. Entre histoire et reconstruction des origines: les actes anciens (IX siècle) des cartulaires de Gellone. ― In: In: Actes de la 2-me table-ronde de Saint-Guillem-le-Désert, 1998 (в печати).

363

Abadal R. d'. Com neix i com creix un gran monestir pirinenc ab ans de Г any mil: Eixalada-Cuixà. ― Analecta Montserratensia, 1954–1955, vol. VIII, p. 125 sqq. Cf.: Giry A. Manuel de diplomatique. Paris, 1894, p. 14–15.

364

Letrait J.-J., Allain R. Guide des archives du Var. Draguignan, 1979, p. 131.

365

Tramoni A. Les destructions d'archives à Toulon en 1793. — La Gazette des archives, 1990, N 146–147, p. 316–323.

366

"История Тулона" Этьена Иснара (1591–1656) не опубликована и хранится в библиотеке "Общества друзей старого Тулона и его округи". Благодарю аббата Р. Буайе за предоставленную мне копию этой малоизвестной рукописи, не упомянутой даже в вышеназванном путеводителе Ж.-Ж. Летрэ и Р. Алэна по архивам департамента Вар. Об Э. Иснаре см.: Jean М. Le Père Etienne Isnard, premier historiographe de Toulon. — Provence historique, 1985, t. XXXIV, p. 47–51.

367

Ville de Toulon (Var). Inventaire sommaire des archives communales antérieures à 1790. Rédigé par O. Teissier. Toulon, 1866, p. 9, 377.

368

Gallia Christiana novissima, t. V, col. 77. Cf.: Boyer R. La Chartreuse de Montrieux aux XII et XIII siècles. Marseille, 1980, p. 353.

369

Gallia Christiana. Paris, 1715, t. 1. Instrumenta, p. 82. (a. 990): Namque civitas Forojuliensis… acerbitatae Saracenorum destructa atque in solitudinem redacta, habitatores quoque ejus interfecti seu timore longius fuerunt effugati; non superest aliquis qui sciat vel predia vel possessiones que prefate ecclesie succedere debeant; privilegia quoque seul alia testimonia aut vetustate consumptua aut igne perierunt. Nihil aliud nisi tantum solo episcopatus nomine permanente. Cf.: Marseille, 77 (a. 993).

370

Bonnassie P. La Catalogne…, p. 883 sqq.

371

Похожая ситуация имела место в это же время в Нормандии.

372

Marseille, 176 (а. 1035): ante tempus legi istius donationis etiam sine gestorum testificatione valebant; nunc vero, post hanc legem, nec nuptiali nec qualibet inter quascumque donatio valere potest si gestibus non fuisset alligata; 179 (a. 1040): agitur nunc, more legis romane, ut, si quis quippiam vult transfundere donando vel comutando, per paginam letterarum hoc corroberet; antiquitus enim sine litterarum coorroboratione vigebat, etc.

373

Stouff L. L'interprétation de la loi romaine des Wisigoths dans les formules et les chartes du VI au XI siècles. — In: Mélanges Fitting. Montpellier, 1907, 1.1, p. 185–187.

374

André L. Essai sur l'histoire de la Révolution en Lozère, p. 174, 182; Dupraz D. Les Archives départementales: constitution d'un patrimoine. ― Mémoire d'Ardèche et temps present, 1993, N 37, p. 8–9.

375

Lozère. Inventaire sommaire des archives départementales antérieures à 1790. Archives ecclésiastiques. Série G. Rédigé par E. André. Mende, 1882–1890, p. 6.

376

L'Ouvreleuil J.-B. Mémoires historiques sur le pays de Gévaudan et sur la ville de Mende. Mende, s. a.

377

Gard. Inventaire sommaire des archives départementales antérieures à 1790. Archives ecclésiastiques. Série H. Rédigé par Lamothe. Mende, 1877, p. 2, 19, 33.

378

Amiaud-Bellavaud G. Un chef huguenot, capitaine Merle, et les guerres de religion, notamment en Auvergne, Gévaudan et Vivarais. Uzès, 1952, p. 231–232.

379

Chabin М., Latour H. Guide des Archives de la Lozère. Mende, 1979, p. 73–74.

380

Древнейший: HGL, V, 91 (a. 951, Saint-Chaffre). Cf.: Rohmer R. Catalogue des documents des Archives de la Lozère antérieures à 1200. Mende, 1922; Laffont P.Y. Chateaux, pouvoirs et habitats en Vivarais, Х–XIII siècles. Thèse n. r. Université Lyon 2,1998, p. 7–12.

381

Catalogue des chartes antérieures au XII siècle (687–1112) conservées dans les fonds des Archives départementales des Bouches-du-Rhône. Rassemblées par A. Villard et E.Baratier (1950–1974). Publiées avec un Index par A. Playoust. Marseille, 1998. В издании есть неточности. Благодарю П. Сантони, бывшего заместителя архивиста Буш-дю-Рон, за предоставление машинописного текста поправок и за помощь в доступе к самому собранию.

382

Подсчитано по: Recueil des chartes de l'abbaye de la Grasse. Publié par E. Magnou-Nortier et A.-M.Magnou. T. I. Paris, 1996. См. также: Debant R. Guide des Archives de l'Aude. Fase. I. Carcassonne, 1976, p. 236–240.

383

Moris H., Blanc E. Cartulaire de l'abbaye S. Honorat de Lérins. Paris, 1883, vol. I, p. XIV–XVI.

384

AD Bouches-du-Rhône, 1 H. Подсчитано по каталогу А. Виллара и Э. Баратье, с учетом поправок П. Сантони.

385

См. их описания: Stein H. Les cartulaires françaises. Paris, 1907, p. 290; Bautier R.-H., Somay J. Les sources…, p. 715, 717. Большинство документов из архива архиепископов Арля опубликованы (хотя не всегда целиком и с учетом всех сохранившихся рукописей) в Gallia Christiana Novissima. Полное издание осуществлено в рамках диссертации Э. Беф, любезно предоставившей мне для работы свой экземпляр этого малодоступного текста: Boeuf Е. Edition du chartrier de l'Archeveché d'Arles (417–1202). Thèse pour le diplôme d'archiviste-paléographe. Paris, Ecole Nationale des Chartes, 1996. Картулярий архиепископства (т. н. Liber Authenticus, иначе Cartulaire Saint Trophime) хранится в архиве департамента Буш-дю-Рон.

386

BN, ms. lat. 9999. Благодарю П. Шастэна за помощь в работе с этой рукописью.

387

AD Gard Н 106. Картулярий датируется 1683 г. и представляет собой сборник копий оригинальных документов 788–1679 гг. (в том числе немалого числа фальшивок). Более ранние картулярии Псальмоди неизвестны. Рукопись малоизучена, редки даже ссылки на нее, издано же всего 24 документа из 402; вводиться в научный оборот она начала лишь в самые последние годы, в основном стараниями П. Флорансона, которому выражаю признательность за помощь в работе с ней, как, и за консультации по истории Малого Камарга.

388

Рукопись картулярия, датируемая началом XIII в., хранилась до Революции в архиве замка Фуа и была известна многим историкам-эрудитам, издавшим не один десяток содержащихся в ней документов. Во время Революции следы рукописи затерялись; долгое время считалось, что она погибла в пожаре 1803 г., уничтожившем большинство архивных материалов департамента Арьеж. Но в 1858 г. она всплыла на аукционе и была куплена "Археологическим обществом Монпелье", в библиотеке которого и находится по сей день. По непонятным причинам доступ к рукописи был фактически закрыт вплоть до 70-х годов XX в., когда с нее была сделана копия для архива департамента Эро. Благодаря любезности заместителя архивиста, М. Сент-Мари, эта копия оказалась доступной и мне. Об этой рукописи см.: Débax H. Le cartulaire des Trencavel. — In: Les cartulaires. Paris, 1993, p. 291–299.

389

Duprat E. Cartulaire de N.D. des Doms d'Avignon. Avignon, 1932.

390

Didier N., Dubled H., Barruol J. Cartulaire de l'Eglise d'Apt (835–1130). Paris, 1967.

391

Cais de Pierlas E. Cartulaire de l'ancienne cathédrale de Nice. Turin, 1888.

392

Font-Reaulx J. de. Cartulaire de l'évêché de S. Paul Trois Châteaux. Valence, 1950. 3a исключением двух документов, картулярий содержит материалы XII–XIII вв.

393

Guérard В., Delisle L., Marion J. Cartulaire de l'abbaye de Saint-Victor de Marseille. T. 1–2. Paris, 1857. Оригинал: AD Bouches-du-Rhône, 1 H 629, 630. Опубликованы также 100 грамот XI в., не вошедших в это издание: Amargier P.-А. Chartes inédites (XI siècle) du fonds de Saint-Victor de Marseille. Thèse. Université d'Aix, 1967. Fasc. 4–7.

394

Moris H., Blanc Е. Cartulaire de l'abbaye de S. Honorat de Lérins. Vol. 1–2. Paris, 1883–1905.

395

Cais de Pierias E., Saige G. Chartrier de S. Pons de Nice. Monaco, 1903. Как следует из названия, это издание всех сохранившихся до наших дней монастырских грамот, но костяк его составляет именно картулярий. Отличие этого издания от перечисленных выше формальное, поскольку в приложениях к картулярию обычно публикуются (если они есть!) и отдельные грамоты.

396

Rouquette J., Allemagne A. Cartulaire de Maguelone. T. 1–3. Montpellier, 1912–1920. Мне довелось пользоваться экземпляром из библиотеки архива департамента Эро, который ценен многочисленными пометами, сделанными рукою одного из бывших архивистов и позволяющими уточнить датировку ряда документов и написание некоторых трудных пассажей.

397

Foreville R. Le cartulaire du chapitre cathédral Saint-Etienne d'Agde. Paris, 1995. Это издание, бесспорно, лучшее. В частности, по сравнению с изданием О. Террэн (Terrin О. Cartulaire du chapitre d'Agde. Nimes, 1969), уточнена датировка многих грамот.

398

Rouquette J. Cartulaire de Béziers (Livre noir). Paris; Montpellier, 1918.

399

Germer-Durand E. Cartulaire du chapitre de l'église cathédrale Notre Dame de Nimes. Nimes, 1874.

400

Alaus P., Cassan L., Meynial E. Cartulaire de l'abbaye d'Aniane. Montpellier, 1905.

401

Alaus P., Cassan L., Meynial E. Cartulaire de l'abbaye de Gellone. Montpellier, 1898.

402

Magnou-Nortier E., Magnou A.-M. Recueil des chartes de la Grasse. T. I. 779–1119. Paris, 1996. Подготовка к печати более поздних документов еще не закончена; благодаря любезности архивиста департамента Од С. Коканас, мне была доступна и неопубликованная часть этого собрания.

403

Ourliac P., Magnou-Nortier E. Cartulaire de l'abbaye de Lézat. T. I–II. Paris, 1984–1987. Это самый большой из южнофранцузских картуляриев: 1744 грамоты IX–XIII вв.

404

Cau-Durban D. Abbaye de Mas-d'Azil. Monographie et cartulaire. Foix, 1896.

405

Douais C. Cartulaire de l'abbaye de Saint-Semin de Toulouse (844–1200). Paris; Toulouse, 1887.

406

Germain A., Chabanneau C. Liber instrumentorum memoralium ou cartulaire des Guillems de Montpellier. Montpellier, 1884–1886.

407

Desjardins G. Cartulaire de l'abbaye de Conques en Roueigue. Paris, 1879.

408

Foumial E. Cartulaire de Vabres au diocèse de Rodez. Rodez; Saint-Etienne, 1989.

409

Bernard A., Bruel A. Recueil des chartes de l'abbaye de Cluny. Vol. I–VI. Paris, 1876–1903.

410

Amargier P.-А. Cartulaire de Trinquetaille. Aix-en-Provence, 1972.

411

Ourliac Р., Magnou-Nortier E. Le cartulaire de la Selve. Paris, 1985.

412

Le Blevec D., Venturini A. Cartulaire du Prieuré de Saint-Gilles de l'Hôpital de Saint-Jean de Jérusalem (1129–1210). Paris; Tumhout, 1997.

413

Verlaguet P.-А. Cartulaire de l'abbaye de Silvanès. Rodez, 1910.

414

Couderc C., Rigal J.-L. Cartulaire et documents de l'abbaye de Nonenque. Rodez, 1950.

415

Lemaitre J.-L. Cartulaire de la Chartreuse de Bonnefoy. Paris, 1990.

416

Guillaume P. Chartes de Durbon. Montreuil-sur-Mer, 1893; idem. Supplement aux chartes de Durbon. Grenoble, 1894.

417

Boyer R. La Chartreuse de Montrieux aux XII et XIII siècles. Marseille, 1980, vol. II.

418

Для того, чтобы лучше понять особенности лангедокских и провансальских картуляриев, привлекались также картулярии из других областей, не только соседних. В общей сложности в той или иной мере использовано около полусотни картуляриев.

419

Maguelone, 1.1, р. 76: Suivent les noms des témoins, qui n'ont aucune importance. Cf.: AD Hérault, G 1128, fol. 28 v.

420

Marseille, 62 (a. 1053): quoniam sub ea creati sumus conditione, etc.; 109 (ca. 1060): auctoritate divinae Scripturae, etc.; 118 (a. 1056): postquam divina dispensatione, etc.; 121 (a. 1065): audientes Dominum in Evangelio dicentem, etc.; 182 (a. 1052): pro redemptione animarum nostrarum, etc.; 208 (a. 1022): haec autem omnia pro animae meae salutae, etc.; 211 (a. 1045): ut ipsi sint intercessores pro nobis ad Dominum, etc.; 249 (a. 1026): Omnipotens Deus, etc.

421

Ibidem, 20 (ca. 1030): si quis vero, etc.; 187 (a. 1021): auctoritas enim jubet ecclesiastica et lex romana precepit,etc…. ut faciatis quidquid facere volueritis,etc.; 245 (ca. 1050): donamus… ad proprium alodem, jure in perpetuo, etc.; 296 (a. 1053): Igitur, etc.; 317 (a. 1045): si quis vero, etc., verum componat hanc donacionem, ut precipit lex, etc.

422

Ibidem, 187 (a. 1021): Quapropter ego Bonus Filius, que nunccupant Parlerio, etc.

423

Ibidem, 261 (a. 1014): in comitatu Aquense, cum campis et vineis, etc.; 265 (a. 1055): recepimus autem pro istis campis unum caballum… qui stabit in ipsa obedientia sancti Ypoliti, etc.

424

Ibidem, 51 (а. 1051): sequitur in Cod. alterum exemplar hujus venditionis, in quo deest quod spectat ad portionem Bosonis et Borrelli.

425

Ibidem, 63 (a. 1042); 66 (a. 1071); 74 (a. 1022); 126 (a. 1035); 128 (ca. 1035); 132 (ca. 1036); 206 (a. 1030); 210 (a. 1045), etc.

426

Ibidem, 58 (a. 1040): ut in superiore charta. Такие отсылки характерны и для некоторых других рано изданных картуляриев, например Безьерского. См., например: Beziers, 27 (а. 959).

427

Marseille, 131 (а. 1036): Ego Aljerhis et uxor mea, nomine Alois, filii etiam mei, etc. Обращение к рукописи (AD Bouches-du-Rhône, 1 Н 629, fol. 135 г) убеждает в том, что это сокращение имело место уже в оригинале.

428

Bruel A. Note sur la transcription des actes privés dans les cartulaires antérieurement au XII siècle. — Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 1875, t. XXXVI, p. 447–456.

429

См., например, две грамоты из архива Сен-Виктор де Марсель, подлинную и ее картулярную копию: Marseille, 1075 и 415. Cp: Lerins, р. ХI–XII.

430

Marseille, 502 (а. 1054): pro remedium animarum nostrarum vel parentum nostrorum vel etiam et pro precio quod accepimus a monachis…

431

Gellone, 81 (a. 982).

432

Bouches-du-Rhône, 1 H 629, fol. 58r (Marseille, 229, a. 1038; регесты): quem mansum excolit homo nomine.

433

Nimes, 111 (ca. 1015): Ego… Ricardus et uxore sua nomine Rolindes et his nominibus infantes sui qui nati vel creati sunt donamus.

434

Cp.: Martène E., Durand U. Veterum scriptorum et monumentorum amplissima collectio. Paris, 1724, t. 1, coi. 371–373, 400–402, 411–412, 473–475, 514–516 и, соответственно, Marseille, 486, 101, 691, 817, 150; Amargier P. Chartes inédites, 7; Marseille, 555.

435

Béziers, 45 (a. 984): regnante Rodherio вместо regnante Loterio; 125 (a. 1123): manita вместо in antea; Aniane, 115 (a. 1032–1060): in veteri tura вместо in vestitura.

436

Alart B. Cartulaire Roussillonnais. Perpignan, 1880. Это издание представляет собой выжимку из одноименного, но 62-томного (!) рукописного собрания того же автора, хранящегося в городской библиотеке Перпиньяна. См.: Catafau A. Les celleres…, р. 706.

437

Boimassie P. La Catalogne…, р. 23–25.

438

Филиппов И.С. Раннесредневековый архив аббатства Сен-Виктор де Марсель: опыт реконструкции. — СВ, 1988, вып. 51, с. 200–221.

439

Zemer М. L'élaboration du grand cartulaire de Saint-Victor de Marseille. ― In: Les Cartulaires. Actes de la Table ronde (Paris, 5–7 décembre 1991) réunis par O.Guyotjeannin, L. Morelle et M.Parisse. Paris, 1993, p. 217–246; eadem. Cartulaire et historiographie à l'époque grégorienne: le cas de Saint-Victor de Marseille. ― Provence historique, 1999, t. XLIX, t. XLIX, p. 523–539. М. Зернер хорошо изучила рукописи картуляриев, но не привлекала ни подлинные грамоты, ни другие материалы из фонда Сен-Виктор.

440

Geary Р. Phantoms of Remembrance…, p. 102–107.

441

Chastang P. Lire, écrire, transcrire. Le travail des rédacteurs de cartulaires en BasLanguedoc (XI–XIII siècles). Thèse n. r. Univ. Paris–1,2000. Диссертация готовится к печати и должна быть опубликована в 2002 г.

442

AD Bouches-du-Rhône, 1 Н 1117.

443

Marseille, 193 (s. XI); 198 (а. 1010).

444

Из обширной литературы о владениях аббатства отмечу: Schmid Р. Entstehung der Marseiller Kirchenstaats. — Archiv für Urkundenforschung, 1928, Bd 10, S. 176–207; Boscolo A. L'abbazia di San Vittore, Pisa e la Sardegna. Padova, 1958; Baratier E. La fondation et l'étendue du temporel de l'abbaye de Saint-Victor. — Provence historique, 1966,1.16, p. 396–441; Amargier P. Ordo Victorinus Massiliensis. — Revue Mabillon, 1971, t. 58, p. 97–111.

445

Amargier P. Chartes inédites…, 14; Pladevall A. Sant-Miguel-del-Fai, prieuré victorin catalan. — Provence historique, 1966, t. XVI, p. 347–360.

446

Более поздний картулярий, как правило, в основном воспроизводит более ранний. В этом смысле Малый картулярий Сен-Виктор нетипичен: здесь всего 13 документов, имеющих аналог в Большом картулярии: Marseille, 5, 6, 7, 31, 32, 73, 150, 221, 222, 483, 484, 785, 809.

447

Marseille, 13, 14. Позднее были добавлены еще 13 булл, датируемых XII в.: Marseille, 636–644, 736, 809, 810, 814.

448

Подсчитано по: Jaffe Ph. Regesta Pontificum Romanorum. T. 1–2. Berlin, 1883–1886.

449

Marseille, 7 (a. 1050).

450

Marseille, 14 (a. 1040).

451

AD Bouches-du-Rhône, 1 Н 631. Cf.: Villard A., Villard М. Les fonds des Archives départementales des Bouches-du-Rhône. Séries anciennes G et H. Marseille, 1970, p. 71.

452

Marseille, 1040. Cf.: Gallia Christiana, 1.1, col. 642.

453

Marseille, 27 (a. 1025–1038): в ходе судебного разбирательства фигурирует грамота 840 г. (Marseille, 28).

454

Исключение: Marseille, 167 (а. 817).

455

Вопреки запрету, такие случаи не были редкостью в Южной Франции; редки прямые сведения о них. См., например: Conques, 29 (а. 948): illias vineas quas Audebertus comparavit de illa congregacione sancti Salvatori. См. также главу 7, раздел 4.

456

Amargier, 98 (а. 1096): Сен-Виктор-де-Марсель признает независимость аббатства Псальмоди; до наших дней этот документ сохранился только в архиве Псальмо-ди, другой экземпляр имелся в викторинском архиве еще в XVIII в.: Martène Е., Durand U. Veterum scriptorum…, 1.1, col. 558.

457

Cp.: Marseille, 533; 224 и, соответственно, Amargier, 16; 22.

458

AD Bouches-du-Rhône, 1 Н 5/12 = Marseille, 1041 (а. 950; диплом Конрада Бургундского родоначальнику династии марсельских виконтов Арлульфу); 1 Н 7/22 (а. 1005; сделка частных лиц, Арль); 1 Н 13/52 (а. 993–1031; дарение епископу Сенеза) и т. д.

459

AD Bouches-du-Rhône, 1 Н 6/16 = Martène Е., Durand U. Veterum scriptorum…, t. 1, col. 530 (a. 979); 1 H 7/23 = Amargier, 2 (a. 1005 aut 1006); 1 H 8/26 = Amargier, 4 (a. 1010); 1 H 68/326 = Amargier, 111 (s. XI); 1 H 72/348 = Marseille, 1093 (s. XI), etc.

460

AD Bouches-du-Rhône, 1 H 21/93 (a. 1044, Fréjus); 1 H 53/251 (a. 1066–1079, Fréjus); 1 H 59/281 (a. 1085, Fréjus); 1 H 62/299 (a. 1082–1093, Aix); 1 H 66/316 (ca. 1097, Fréjus); 1 H 69/335 (f. s. XI, Vence); 1 H 75/365 (f. s. XI, Senez), etc.

461

AD Bouches-du-Rhône, 1 H 6/15 (a. 979) = Marseille, 1042; 1 H 6/17 (a. 989); 1 H 25/ 115 (ca. 1048–1050); 1 H 26/117 (a. 1050).

462

Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. М., 1972, с. 157; Clanchy М.Т. From Memory to Written Record: England, 1066–1307. Cambridge (Mass.), 1979, p. 56, 208, 234 et passim.

463

Подсчитано no: Wartmann H. Urkundenbuch der Abtei Sanct Gallen. Bd. I–II. Zürich, 1863–1866.

464

Замечу, что подавляющее большинство этих грамот исходит из местностей, через которые проходил Римский вал, — Фландрии, Франконии, Эльзаса, Южной Швабии, Южной Баварии, но никак не из Саксонии или Тюрингии.

465

Переход от "книги копий" к "книге дарений" хорошо прослеживается на материале: Widemann J. Urkundenbuch des Hochstifts Regensburgs und St. Emmerams. München, 1943.

466

П. Боннасси выявил в архиве Барселонского капитула около сотни грамот, данных в X–XI вв. представителями одной каталонской семьи средних землевладельцев: Bonnassie P. Une famille de la campagne barcelonaise et ses activités économiques àux alentours de l'an Mil. — Annales du Midi, 1964, t. 76, p. 261–303.

467

Casanova E. Archivistica. Siena, 128, p. 314.

468

Giry A. Manuel de diplomatique, p. 28.

469

Wiiiwersch М. Die Grundherrschaft des Klosters Prum. Berlin, 1912, S. 1–2.

470

Davis G.R.C. Medieval Cartularies of Great Britain. London, 1958, p. 116, 87.

471

Balzani U. Chronicon Farfense. Roma, 1903.

472

Glöckner K. Codex Laureshamensis. Darmstadt, 1929, Bd I, N 1–136.

473

Guerard B. Cartulaire de l'abbaye de Saint-Bertin. Paris, 1840.

474

Davis G.R.C. Medieval cartularies…, p. 20.

475

Ibidem, p. 116; Glöckner К. Codex Laureshamensis, Bd I, S. 1–2; Balzani U., Giorgi I. II Regesto di Farfa, compilato da Gregorio di Catino. 5 vol., Roma, 1879–1914.

476

Zuchetti G. Liber Largitorius vel notarius monasterii Pharphensi. 2 vol. Roma, 1913.

477

Glöckner K. Codex…, Bd I, S. 39–40. Codex Laureshamensis является картулярием постольку, поскольку составители его работали с подлинными документами, однако протокольный характер их записей, полностью разрушающий формуляр каролингской грамоты, сближает кодекс с "книгами дарений".

478

Davis G.R.C. Medieval cartularies…, p. XII.

479

Bernard A., Bruel A. Recueil des chartes de l'abbaye de Cluny. Vol. 1,2. Paris, 1876–1879.

480

Mas J. Rubrica dels Libri Antiquitatum de la Seu de Barcelona. T. 1–4. Barcelona, 1914–1917.

481

Достоверность картулярных копий стали заверять у нотариуса только с середины XIII в. См: Giry A. Manuel de diplomatique, р. 30.

482

Сходная картина в Англии: См. Miller Е. The Abbey and Bishopric of Ely. Cambridge, 1951, p. 6.

483

Stengel E. Urkundenbuch des Klosters Fulda. Marburg, 1957, Bd. I, S. XXXI.

484

Marseille, 5, 6, 7, 14, 101, 555.

485

Lérins, 29–31, 34–37, 43, 129, 149, 184, 211, 310.

486

Sena Rius J. Cartulario de Sant Cugat del Valles. Vol. 1–3. Barcelona, 1945–1947.

487

Baraut C. Els documents, dels segles IX i X conservats a l'arxiu capitular de la Seu d'Urgell. — Urgellia, 1979, vol. II, p. 8, 11, 13.

488

Bernard A., Bruel A. Recueil des chartes…, vol. I, p. X–XII.

489

См., например: Gallia Christiana, 1.1, Instrumenta, p. 107: Ex magno chartario S. Vict. fol. 9, in armario dioec. Arelat. 25. (Marseille, 12).

490

Речь идет как о документальных приложениях, имевшихся во многих исторических трудах того времени, так и о материалах рукописных досье, не предназначавшихся для публикации, но в конце концов по большей части тоже изданных. О наиболее важных из этих коллекций см.: Delisle L. Le Cabinet des manuscrits de la Bibliothèque Impériale. T. 1. Paris, 1868 (общий обзор коллекций, хранящихся в Национальной Библиотеке); Omont H. Inventaire des manuscrits de la Collection Moreau. Paris, 1891; Lauer Ph. Collections manuscrites sur l'histoire des provinces de France. Inventaire. T. 1. Paris, 1905 (коллекция Доа, коллекции бенедиктинцев); Auvray L., Poupardin R. Catalogue de Collection Baluze. Paris, 1921. См. также: Lambert C.G.A. Catalogue descriptif et raisonne des manuscrits de la Bibliothèque de Carpentras. Carpentras, 1862, t. II–III (бумаги Пейреска).

491

Histoire générale de Languedoc. 15 vol. Toulouse, 1872–1895. Это издание включает как тексты самих бенедиктинцев, писавших в 30-е годы XVIII в., так и многочисленные исследования авторов XIX в., прежде всего Э. Мабиля и О. Молинье. Существует также издание 1840–1849 гг., в том, что касается документальных приложений, идентичное оригинальному; недавно оно было переиздано офсетным способом.

492

Dom Chantelou. Histoire de l'abbaye de Montmajour. Editée par baron du Roure. — Revue d'histoire de Provence, 1890–1891, 1.1.

493

AD Bouches-du-Rhône, 2 H 650. Другой экземпляр: BN, lat. 13915.

494

Giry A. Manuel de diplomatique, p. 21–23.

495

Haigneré D. Les chartes de Saint-Bertin, d'après le Grand Cartulaire de Dom CharlesJoseph Dewitte. Saint-Omer, 1886, t. 1, p. V.

496

Papon J.-P. Histoire générale de Provence. Paris, 1780, t. 2, p. VI.

497

Guenée B. Histoire et culture historique…, p. 91–100.

498

См., например: Aigrefeuille Ch. de. Histoire de la ville de Montpellier depuis son origine jusqu'à notre temps. Montpellier, 1737, p. 4.

499

Guesnay J.-B. Provinciae Massiliensis ac reliquae Phocensis annales, sive Massilia gentilis et Christiana, libri tres. Lugduni, 1657, p. 288, 302.

500

Ibidem, р. 335, 340, 345.

501

Guenée В. Histoire et culture historique…, p. 130–137. Следует сказать, что средневековая латынь с трудом разграничивала понятия "подлинность" и "достоверность". Положение стало меняться лишь в XVI–XVII вв. с появлением новообразований на греческой основе: authographum и apographum, а также с переосмыслением старого слова originalis. Однако эрудиты еще долго употребляли термины authenticum и authographum как синонимы. См., например: Gallia Christiana, t. 1, col. 810: cuius authenticum seu authographum in ipso S. Andreae tabulario asservatur.

502

Saxi P. Pontificium Arelatense seu historia primatum sanctae Arelatensis ecclesiae. Aix, 1629, p. 183, 191,197 et jpassim; Guesnay J.-B. Provinciae…, p. 264, 309,321; Gallia Christiana, 1.1, p. 548–550.

503

Gallia Christiana, 1.1, coi. 681, 743 etc.

504

Ibidem, t. III, coi. 1154: Extat in tabullario Grassensis charta autographo Ddephonsi regis.

505

Ibidem, 1.1, coi. 304, 807, 943. Во всех трех случаях речь идет об одной и той же грамоте, не имеющей аналога в картуляриях аббатства и сохранившейся до наших дней в оригинале. См.: Marseille, 1042 (а. 979).

506

Ibidem, t. III, Instrumenta, col. 207.

507

Schoepflin J.-D. Alsatia aevi merovingici, carolingici, saxonici, salici, suevici diplomatica. Mannheim, 1772; Bruckner A. Regesta Alsatiae aevi merovingici et karolini, 496–918. Strasbourg; Zürich, 1949.

508

Vic С. de, Vaissete J. Histoire générale du Languedoc. III ed. Paris, 1872, t. II, p. VIII.

509

HGL, II, 154 (a. 860): Diplome de Charles le Chauve ou il est fait mention du marquis Gaucelin (Bouquet, t. 8, p. 561). Cf.: V, 311: Extraits de quelques titres, touchant les vicomtes de Toulouse; 329, 335, 353, 397, etc.

510

HGL, V, 50 (a. 924); 89 (a. 949); 111 (a. 961); 117 (a. 969); 127 (a. 977), etc.

511

HGL, V, 116.2 (a. 968). Cf.: Aniane, 245.

512

HGL, II, 24 (a. 813) — cf.: Psalmodi, vol. A, fol. 12–13; 43 (a. 817) — cf.: Mas d'Azil, 23.

513

Belsunce H. de. L'Antiquité de l'Eglise de Marseille ou la succession de ses évêques. Marseille, 1747,1.1, p. 302–303.

514

Cp.: HGL, V, 10 (a. 889) и Béziers, 6; HGL, V, 43 и Béziers, 17. См. также: V, 19.1–2.

515

Cp.: HGL, V, 85.1 (a. 945) и Lézat, 334 (a. 944); HGL, V, 88 (a. 948) и Lézat, 303 (a. 948); HGL, 94 (a. 953) и La Grasse, 67 (a. 953).

516

Cp.: HGL, V, 8 (a. 888) и Conques, 108; HGL, V, 78.1 (a. 938) и Gellone, 113 (a. 877879). См. также: HGL, V, 60 (a. 934, cartulaire d'Elne): Sequuntur clausulae solitae.

517

Cp.: HGL, V, 78.1 (a. 938) и Gellone, 113 (а. 877–879).

518

Cp.: HGL, V, 12 (а. 890) и Nimes, 5 (а. 892). См. также: HGL, V, 62 (а. 934, cartulaire d'Elne): Sequuntur signa et nomina monachorum; 129 (a. 978, archives de Saint-Paul de Narbonne): Sequuntur signa et nomina venditorum.

519

Cp.: HGL, V, 30 (a. 904) и La Grasse, 39.

520

Cp.: HGL, V, 55.1 (a. 930) и Conques, 291.

521

Cp.: HGL, V, 116.3 (a. 968) и Eixalada-Cuixà, 95 (а. 969).

522

HGL, II, 14 (а. 800): campos ad laborandum vel prata de causa nostra fiscalium et ab seniorum hominum accepisset…

523

La Grasse, 1 (a. 779): de causa nostra fiscalium et absentorum hominum accepisset. Cf.: Atsma H., Gasnault P., Marichal R., Vezin J. Chartae latinae antiquiores. Zürich, 1985, N 667.

524

Cf.: Lérins, I, 247 (a. 824): terra absentorem.

525

Maguelone, 3 (a. 899): non habeat licentiam episcopus nec ullus homo ipsum alodem supra nominatum donare per fevum ad ullum hominem. Cf.: HGL, V, 48 (a. 922): non habeat licentiam episcopus nec ullus homo in ipsum allodium supranominatum donare per fidem ad ullum hominem.

526

Cp., например: HGL, V, 78.1 (a. 938) и Gellone, 113 (a. 877–879).

527

Marea P. de. Marea hispanica sive limes hispanicus. Paris, 1688. См. о нем: Gaquère F. Pierre de Marca (1594–1662). Sa vie, ses oeuvres, son gallicanisme. Paris, 1932.

528

См.: Archives départementales des Pyrénées-Orientales. Sous-série 12 J. Fonds Francois de Fossa. Répertoire établi par J.-G. Gigot. Perpignan, 1963 (машинопись).

529

Caucanas S. Moulins et irrigation en Roussillon du IX au XV siècle. Paris, 1995.

530

AD Pyrénées-Orientales. 12 J 24, 25, 26, 27. За помощь в работе с этими фондами благодарю архивиста Восточных Пиренеев К. Ланже, а также А. Катафо.

531

Благодарю Э. Леруа Ладюри за содействие в работе с этим и другими рукописными собраниями из фондов Национальной Библиотеки Франции.

532

Mahul A. Cartulaire et archives des communes de l'ancien diocèse et de l'arrondissement administratif de Carcassonne. 6 vol. Paris, 1857–1882.

533

Manteyer G. de. Les chartes dir pays d'Avignon (439–1040). Mâcon, 1914.

534

Martin E. Cartulaire de la ville de Lodève. Montpellier, 1900.

535

Albanes J.-H., Chevalier H. Gallia Christiana Novissima. 7 t. Montbéliard, 1899 — Valence, 1920.

536

Brunei Cl. Les plus anciennes chartes en langue provençale. Paris, 1926–1952.

537

Данные неопубликованы, привожу по письму Э. Дебакс от 22.03.99.

538

Chastang P. Lire, écrire, transcrire…, р. 24–28.

539

Так, например, обстояло дело в диоцезах Тулона и Фрежюса. См.: Letrait J.-J., Allain R. Guide des Archives du Var, p. 123–135.

540

Подсчитано по: Chevalier U. Description analytique du cartulaire du chapitre de Saint-Maurice de Vienne. Valence, 1891.

541

Descriptio mancipiorum ecclesie massiliensis. — In: Marseille, t. 2, p. 633–654.

542

Marseiile, 291.

543

Béziers, 56 (ca. 1010). Принимаю датировку Ж.-П. Поли: конец IX в. (Poly J.-P. Le régime…, p. 58).

544

Marseille, 96, 397, 450, 542, 543.

545

AD Bouches-du-Rhône, 2 G 1/3.

546

Carolus-Barré L. Le censier de la "villa Doledonum" (Dolaison, en Velay) et l'aire de l'extension de l'"appendaria". ― In: Recueil Cl. Brunei. Paris, 1955, vol. 1, p. 235–242.

547

Agde, 130, 281, 353, 354, 355, 356; Gellone, 499, 539; Montpellier, 386, 387, 388; Nimes, 51.0 датировке последнего документа см.: Magnou-Nortier Е. La société…, p. 152.

548

Brutails J.-A. Etude…, p. 127, 142 sqq.; Gigot J.-G. Capbreu de Colioure, 1292, et ses enseignements. ― Centre d'etudes et de recherches catalanes des archives, 1959, N 5, p. 206–233.

549

Luzzatto G. I servi nelle grandi propriété ecclesiastiche italiane dei secoli IX–X. Pisa, 1910, cap.l; Lesne E. Histoire de la propriété ecclésiastique en France. Lille, 1936, t. 3; Metz W. Das karolingische Reichsgut. Berlin, 1960, S.19–21; Fossier R. Polyptyques et censiers. Tumhout, 1978; Inventari altomedievali di terre, coloni e redditi. Ed. per A. Castagnetti e. a. Roma, 1979; Bougard F. La justice dans le royaume d'Italie de la fin du VIII siècle au début du XI siècle. Rome, 1995, p. 369–388.

550

Лучшая публикация: Mundo А.М. Domains and Rights of Sant Pere de Vilamajor (Catalonia): a polyptych of c.950 and c.1060 — Speculum, 1974, vol. 49, p. 239–242.

551

Miret y Sans J. Documents en langue catalane (haute vallées du Sègre, IX–XII siècles). Revue hispanique, 1908, t. XIX, p. 6–19; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 243.

552

Guigue M.-C. Cartulaire Lyonnais. Lyon, 1885, p. 4–5, 15–21.

553

Déléage A. La vie rurale en Bourgogne jusqu'au début du XI siècle. Mâcon, 1941, p. 1199 sqq.

554

Pertz G.H. Diplomata Imperii. Hannover, 1872, t. 1, p. 114–116.

555

Didier N. Les censiers du prieuré clunisien de Domène (diocèse de Grenoble). Notes critiques et chronologiques. ― Cahiers d'histoire, 1957, t. II, p. 5–22, 1958, t. III, p. 221–267; Fournier G. La seigneurie en Basse Auvergne aux XI et XII siècle d'après les censiers du cartulaire de Sauxillanges. ― In: Mélanges L. Halphen. Paris, 1951, p. 239–242; Tenant delà Tour G. L'homme et la terre de Charlemagne à Saint Louis. Paris, 1942, p. 17, 485–487, 661–662.

556

Fossier R. Polyptyques et censiers, p. 44, 59.

557

Toubert P. Les structures du Latium médiéval. Rome, 1973, p. 22, 496, 767, 848.

558

Lesne E. Histoire de la propriété…, t. 3, p. 42; Fossier R. Polyptyques et censiers, p. 33, 44.

559

Latouche R. Quelques aperçus sur le manse en Provence…, p. 103.

560

Таковы, в частности, описи монастырей Сен-Вандриль (Нормандия), Сен-Клод (Бургундия), Сен-Рикье (Пикардия), Сен-Вааст д'Аррас (Артуа) и др.

561

Capitularia, 49 (а. 804), 80 (а. 811–813), 259 (а. 855). См. также данные нарративных источников: Lesne Е. Histoire de la propriété…, t. 3, p. 4–5.

562

Capitularia, 94 (a. 787).

563

Breve de Limonta (a. 835). ― In: Historiae Patriae Monumenta. Torino, 1873, vol. XIII, N 126.

564

Cipolla C. Codice diplomatico del monastère di San Colombano di Bobbio. Roma, 1918, N LXIII (a. 862, a. 883).

565

Memorie e documenti per servire aI'istoria del principate Lucchese. Lucca, 1841, vol. 5, pt. 3, N 1758; Hariulf. Chronique de l'abbaye de Saint-Riquier (V siècle — 1104). Ed. par F. Lot. Paris, 1894, 97–99, 306–308.

566

Levillain L. Recueil des actes de Pepin I et de Pepin II rois d'Aquitaine (814–848). Paris, 1926, 12 (a. 829).

567

Черепнин Л.В. Русские феодальные архивы XIV–XV вв. М.-Л. 1948, ч. 1, с. 456.

568

Perrin Ch.-E. Recherches…, р. 4; Guérard В. Polyptyque de l'abbaye de Saint-Remi de Reims. Paris, 1853, p. VIII–IX; Guérard B. Polyptyque de l'abbé Irminon. Paris, 1844.

569

Конечно, такое случалось и на Севере. См., например: Gasnault P., Vezin J. Documents comptables de Saint-Martin de Tours à l'époque mérovingienne. Paris, 1975. Cf.: Platelle H. Le Temporel de l'abbaye de Saint-Amand des origines à 1340. Paris, 1962, p. 8, 70.

570

Фотокопии в: Bergh A. Etudes d'anthroponymie provençale. Göteborg, 1941; Mundo A. Domains and Rights…

571

Mortreuil J.A.B. Les possessions de l'Eglise de Marseille au commencement du IX siècle. Marseille, 1855, p. 9.

572

Beyer H. Urkundenbuch zur Geschichte der jetzt die preussischen Regierungsbezirke Coblenz und Trier bildenden mittelrheinischen Territorien. Coblenz, 1860, Bd 1, 135, S. 142–201.

573

Превосходное исследование рукописи Цезария принадлежит Ш.-Э. Перрену. См.: Perrin Ch.-E. Recherches…, p. 8–24.

574

Cp.: Guérard B. Cartulaire de l'abbaye de Saint-Pere de Chartres, Paris, 1840, p. 35–38.

575

Kotzschke R. Die Urbare der Abtei Werden an der Ruhr. Bonn, 1906.

576

Самый ранний случай повторного описания относится к началу XIII в. и касается некоторых поместий аббатства св. Максимина Трирского. Делопроизводство этой эпохи настолько отличается от каролингского, что было бы неверным рассматривать этот случай как исключение, нарушающее правило. Скорее он свидетельствует о новых влияниях. К XIII же веку относится вторая опись Рамзейского аббатства в Англии, где практика составления инвентарных документов существенно отличалась от принятой на континенте. Об этих описях см. соответственно: Perrin Ch.-E. Recherches…, р. 512 sqq.; Raftis J.-A. The Estates of Ramsey Abbey. Toronto, 1957, p. 305–308.

577

Lesne E. Histoire de la propriété…, t. 3, p. 12.

578

Perrin Ch.-E. Recherches…, p. 623–624. Вайсенбургский политик создавался с IX по XIII в., Мармутьерский — с X по XII в.

579

Согласно А. Делеажу, опись создавалась с IX по XI в.

580

Cipolla С. Codice diplomatic»…, N 86, 107.

581

См.: Inventari altomedievali…

582

Marseille, 291; Polyptyque, E.

583

Marseille, 31; Polyptyque, H.

584

Подробнее см.: Perrin Ch.-E. Recherches…, p. 600 sqq.

585

Fossier R. Polyptyques et censiers, p. 44–50.

586

Marseille, 31 (a. 780, Digne): sic dixerunt quod ipsi Ansemundo, vicedomino Massiliense, ibidem descriptionem ad partes sancti Victoris Massiliensis facere viderunt. Et ipsum poleticum ipse episcopus in ipsorum presentia ibidem ostendit ad relegendum. Sed cum ipsas auctoritates audissent, sic ipsi etiam missi vel ipsi radoneburgys dominicis interrogaverunt… Cp.: Balon J. La donation de la villa Galadius à l'abbaye de Saint-Victor de Marseille. ― tn: Mélanges Pierre Tisset. Montpellier, 1970, p. 15–17.

587

Несомненно влияние античной традиции составления инвентарных документов. См.: Lot F. L'impôt foncier et la capitation personnelle sous le Bas-Empire et à l'époque franque. Paris, 1928, p. 77–78; Dölger F. Beitrage zur Geschichte der byzantinischen Finanzverwaltung besonders des 10. und 11. Jahrhunderts. Hildesheim, 1960, S. 92–112.

588

См.: Филиппов И.С. Церковная вотчина в Провансе начала IX века. — СВ, 1980, вып. 43, с. 192.

589

Из новейших историков, специально занимавшихся полиптиком, ее придерживались Р. Латуш, Э. Баратье, Ж.-П. Поли: Latouche R. Quelques aperçus…; Histoire de la Provence, p. 114, 115; Poly J.-P. La Provence…, p. 83, 101.

590

Lesne E. Histoire de la propriété…, t. 3, p. 29, 38, 40. Монография Э. Леня по-прежнему пользуется уважением, но в этой связи ее почему-то не упоминают.

591

Филиппов И.С. Церковная вотчина…, с. 192–197.

592

См.: Banniard М. Viva voce. Communication écrite et communication orale du IV au IX siècle en Occident latin. Paris, 1992.

593

Исследование не было бы возможным без активного привлечения данных археологии. Но, хотя мне и удалось посетить несколько раскопов и лабораторий, в работе с археологическим материалом я всецело завишу от наблюдений и выводов французских коллег.

594

Sion J. La France méditerranéenne. Paris, 1934.

595

Carrère P., Dugrand K. La région méditerranéenne. Paris, 1960; Smith C.D. Western Mediterranean Europe. London, 1980.

596

Sorres М. Les Pyrénées méditerranéennes. Paris, 1913; Blanchard R. Les Alpes Occidentales. T. 1–4. Grenoble; Paris, 1942–1957; Georg P. Géographie des Alpes. Grenoble, 1942; Les Cévennes de la montagne à l'homme. Toulouse, 1979.

597

См.: Boyer J.-P. Hommes et communautés du haut pays niçois médiéval. La Vésubie (XIII–XV siècles). Nice, 1990; Falque-Vert H. Les hommes et la montagne en Dauphiné au XIII siècle. Grenoble, 1997, a также: Люблинская А.Д. Французские крестьяне в XVI–XVIII вв. М., 1978, с. 81–85. Ср.: Wickham Ch. The Mountains and the City. The Tuscan Appenines in the Early Middle Ages. Oxford, 1988.

598

Sclafert T. Cultures en Haute Provence. Déboisements et pâturages au moyen âge. Paris, 1959; Douguderoit A. Les paysages forestiers de Haute-Provence et des Alpes-Maritimes. Aix, 1976; Noël M. L'homme et la forêt en Languedoc-Roussillon. Paris, 1996; Bois et forêts de l'Hérault. Montpellier, 1998.

599

Reparaz A. de. La vie rurale dans les préalpes de Haute-Provence. Paris, 1978.

600

Sole Sarabis L. Los Pirineos. El medio y el hombre. Barcelona, 1951; Rural Problems in the Alpine Regions. Rome, 1961; Les Pyrénées de la montagne à l'homme. Toulouse, 1974; Galop D. La forêt, l'homme et le troupeau dans les Pyrénées. 6000 ans d'histoire de l'environnement entre Garonne et Méditerranée. Toulouse, 1998.

601

Les Cévennes de la montagne à l'homme, ch. 2, 5, 9; Histoire du Vivarais. Sous la dir. de G. Cholvy. Toulouse, 1988, ch. 2, 3, 6.

602

См.: La Provence des origines a l'an mil. Rennes, 1989, p. 24.

603

См.: Marquié Cl., Viala R. Géographie de l'Aude. Carcassonne, 1995.

604

См., например: Vita Aregii, 6.

605

Larguier G. Le drap et le grain en Languedoc. Narbonne et Narbonnais 1300–1789. Perpignan, 1996, p. 1009.

606

Наиболее значительная, хотя и локальная работа: Dugrand R. La garrigue montpellieraine. Paris, 1964.

607

HGL, II, 84 (а. 833): vicus Sirisidum; 107 (а. 844): in loco… Ceresius.

608

Centelles J. De la Méditerranée aux étangs et marécages. Perpignan, 1981; Giovannoni V. Les pêcheurs de l'étang de Thau. Ecologie humaine et éthnologie des techniques. Paris, 1995.

609

Les zones palustres et le littoral languedocien de Marseille aux Pyrénées. Montpellier, 1983.

610

Характерно, что географические очерки являются едва ли не обязательной принадлежностью французских работ о других странах: сошлюсь на монографии П. Боннасси, Ж.-М. Мартена и Л. Феллера.

611

Bertrand G. Pour une histoire écologique de la France rurale. ― In: La France rurale. Sous la dir. de G. Duby et A. Wallon. Paris, 1975,1.1, p. 34 sqq.

612

Agde, 183 (a. 1171): affrontât ex aquilone… et ex omnibus aliis ventis…

613

Plinius Maior. Historia Naturalis, II. 121; XVII. 21, 49.

614

Помимо Плиния см.: Seneca. Naturales quaestiones, V.17.5; Lucanus. Bellum civile, I.408; Aulus Gellius. Nottes atticae, II.22.20, 28; Apuleius. De mundo, 14.

615

Например: La Grasse, 32 (а. 880–882): de parte circii; 68 (a. 954); HGL, V, 100 (a. 956, Nimes); Lézat, 1508 (a. 1004–1026); Avignon, 31 (a. 1027); Apt, 91 (a. 1064): ad partem borei qui est circius; Lérins, I, (ca. 1066): a vento circeo, etc.

616

Montmajour, p. 69 (a. 996): consortes de uno latus, de cercio… de alio latus, de vento; Maguelone, 45 (a. 1125): confrontât se a vento cum camino veteri, a circio cum camino novo, ab aquilone cum cayrono Carbonello; Aniane, 105 (a. 1161); Maguelone, 143 (a. 1169); 165 (a. 1175); Saint-Gilles, 107 (a. 1177–1178); Agde, 357 (a. 1207), etc.

617

Maguelone, 234 (a. 1195): a vento maris.

618

Alexandre P. Le elimat en Europe au Moyen Age. Paris, 1987; Brochier J.-E. Deux milles ans d'histoire du climat dans le Midi de la France. ― Annales ESC, 1983, t. 38, p. 425–438; L'ambiente vegetale nell'alto medioevo. Spoleto, 1990; Jorda M., Roditis J.-C. Les épisode du gel du Rhône depuis l'an mil. Périodisation, fréquence, interprétation paléoclimatique. ― Méditerranée, 1993, N 3–4, p. 19–30.

619

La Provence des origines…, p. 30–31.

620

Strabo. Geographia, IV. 1.7.

621

Pomponius Mela. De Chorographia, II.5.

622

Plinius Maior. Historia Naturalis, III.34.

623

Solinus. Collectanea rerum mirabilium, II. 6.

624

Vita Hilarii, 33: dum Campi Lapidei spatia peragrasti, pastores singulos unda baptismi regenerendo baptizatos recte vivere docuisti.

625

Testamentum S. Caesarii, 35: pastum in Campo Lapideo.

626

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.44: usque ipsum Lapideum campum quod adiacit urbi Massiliensi accedens, tam de pecoribus quam de hominibus denudavit.

627

Paulus Diaconus. Historia Langobardorum, III.8.

628

Lérins, I. 247 (a. 824): pro pascuo qui est in Campo Lapideo; Marseille, 199 (a. 1015): de Campo Lapideo; Aries, 389 (a. 1054): propter asperitatem vie Lapidosi Agri.

629

Marseille, 159 (а. 1073): usque ad Cravem; Lérins, I, 238 (a. 1094): in Crau unam faissam; Boeuf, 50 (a. 1134): Bemardus de Crau; Trinquetaille, 134 (a. 1197): in Crauo; Statutes d'Arles, 32: non mittat ignem in Cravo ad garrigas et pasturas comburendas.

630

Strabo. Geographia, IV. 1.6.

631

Plinius Maior. Historia Naturalis, III. 33–34.

632

Caes. Arei. Sermones, 46.2: herbae vel arbores, quae aut in ipsis paludibus aut circa ripas earum nasci solent, nihil utilitatis habere videntur, in tantum ut annis singulis incendio concrementur… Cf.: Testamentum S. Caesarii, 35: agellum Gemellis cum stagnis et paludibus.

633

Polyptyque, F 26: colonica in Camarjas. Идентификация топонима несколько условна.

634

Marseille, 1 (а. 923): insula Catnaricas; 654 (a. 978 vel 984); 843 (a. 1079).

635

Saint-Gilles, 345 (a. 1150): ilia Silva Pinencha de Camargas. См. также: Amargier P. La silva pinencha en Camargue au XIII siècle. ― In: Hommages à Fernand Benoit. Bordighera, 1973, T. V, p. 205–215.

636

Saint-Gilles, 105 (a. 1182): sive sint terras vel paludes vel tamaricia aut prata aut pascua; Maguelone, 335 (a. 1214): de lignis que ibi sunt focum facere tamen arbores et tamarises non abcidant. Cf.: Lérins, I, 26 (a. 1046–1066): ad litus maris, in locum qui vocatur Tamariz.

637

Florençon P. Notes sur les étangs du littoral aiguesmortais (в печати), p. 9, со ссылкой на: Cartulaire de Psalmodi, f. 223 (a. 1312): posset in silva et paludibus dicti monasterii colligere juncum et bozam ad calefaciendum fumum. Cf.: Montmajour, p. 179 (a. 1067): juncarium qui vulgariter dicitur Pedicularius; Nice, 94 (ca. 1152): die omni sabbati faxum de iunco.

638

Le Blévec D., Venturini A. Le pouvoir, la terre et l'eau en Camargue d'après l'Authentique de l'Hôpital de Saint-Gilles (1142–1210). ― In: La terre et les pouvoirs en Languedoc et en Roussillon du Moyen âge à nos jours. Montpellier, 1992, p. 69–87.

639

HGL, II, 12 (a. 795, Narbonne): villa Fontejoncosa; 94 (a. 837): Juncellense monasterium; La Grasse, 34 (a. 888): in pago Radensi fiscum nostrum Iuncherias; Montmajour, p. 26 (a. 949): in campo qui dicitur Joncaria; p. 37 (a. 952 vel 953): villa qui didtur Juncarias; Nimes, 94 (a. 997): Juncariola. Cf.: Hamlin F.R. Les noms de lieux du département de l'Hérault. Mèze, 1983, p. 195.

640

HGL, II, 79 (а. 831): ad stagno Piperello; 93 (а. 837); 100 (а. 840); 142 (а. 853); V, 37 (а. 909): stagna dulcia vel salsa; 52 (а. 926): stagno quae vocant Bodario, etc.

641

HGL, V, 37 (a. 909): cum ipsa tera quae est inhabitabilis ad piscandum a Consoa scilicet calva ad Consoam altam usque rubinam quae vulgo appellatur Bosoena; Agde, 223 (a. 922): cum… stagnis, cossuis, plagis; Aniane, 182 (a. 1202).

642

Béziers, 99 (ca. 1095): in locum ubi currere solebat ipsa aqua que vocatur Orbis et nunc est aqua mortua.

643

Bourin M., Le Blévec D., Raynaud Cl., Schneider L. et al. Le littoral languedocien à la période médiévale. ― Castrum, VII (в печати).

644

Trément F. Archéologie d'un paysage. Les étangs de Saint-Biaise (Bouches-du-Rhône). Paris, 1999.

645

Первые упоминания: HGL, II, 21.1 (a. 812): salinas positas in territorio Narbonense, loco dicto Capestang; 161 (a. 862, Narbonne): in villa Pegano que vocant Caputstanio; V, 151 (a. 990, Narbonne): in terminio de Caputstagni dono ibi ipsas salinas. См.: Hamlin F.R. Les noms de lieux…, p. 79.

646

AD Pyrénées-Orientales, 12 J 25, N 30 (a. 927): in ipso terminio de villa Cabestagnio; La Grasse, 151 (a. 1096): villa de Capite Stagno. Cf.: Ponsich P. Liipits histories i repertori toponimic dels llocs habitats dels antics "països" de Rossello, Vallespir, Confient, Capcir, Cerdanya, Fenollèdes. Prades, 1980, p. 31; Basseda L. Toponymie historique de Catalunya Nord. Prades, 1990, p. 644.

647

Pomponius Mela. De chorographia, II.5: Salsulae fons; La Grasse, 56 (a. 943): villa Saisines; Roussillon, 57 (a. 1074–1095): villa Salses. Cf.: Basseda L. Toponymie…, p. 344; Voies romaines du Rhône à l'Ebre: Via Domitia et Via Augusta. Paris, 1997, p. 88 sqq.

648

Ge Uone, 4 (a. 807–815); 77 (a. 1027–1048).

649

Bourin-Demiau М. Villages médiévaux…, t. 2, р. 15–19.

650

Nouvelle histoire du Roussillon. Perpignan, 1999, p. 136.

651

Признаки отчуждения от моря, перерастающего в страх, различимы уже у Цезария Арелатского: Caes. Arei. Sermones, 37.1; 39.1; 97.1; 114.6; 136.6. См. также: Vita Honorati, 14.1; Paulinus Pellanus. Eucharisticos, v. 486.

652

Maguelone, 29: Temporibus domini Amaldi… Magalonensis ecclesia non habitabatur, timore Sarracenorum. Erat enim ibi portus maris, qui dicitur gradus, per quem galee Sarracenorum liberum habebant accessum ad insulam et frequenter inde asportabat quecumque inveniebant. Et erant ibi constituti quatuor cappellani, qui singulis ebdomadibus, circa terciam, celebrabant ibi missam, non ausi celerius adesse ob timorem piratorum.

653

См.: Les Etangs à l'époque médiévale. Sous la dir. de Ch. Landes. Montpellier, 1986.

654

Combes J. Origine et passé d'Aigues-Mortes. ― Revue d'histoire économique et sociale, 1972, N 3, p. 304–326.

655

Histoire de Sète. Toulouse, 1991, p. 21 sqq. (очерк К. Амадо).

656

Vita Caesarii, II.14.

657

Caes. Arei. Sermones, 166.4: rogo te, numquam murmurasti contra abundantiam pluviarum? Numquam iratus es contra violentiam ventorum?

658

Под предлогом невыносимой жары Руриций Лиможский отказался принять участие в Агдском соборе, состоявшемся 10 сентября 506 г.: Ruricius Lemovicensis. Epistulae, II.ЗЗ. Cp.: Regula Ferreoli, 26.5–6.

659

Maximus Taurinensis. Sermones, 13.1; Caes. Arei. Sermones, 26.3; 94.2.

660

Ibidem, 76.3: qualis est messis ista terrena, quotiens pluviam aut tarde aut post multos menses acceperit…

661

Ibidem, 33.2: vindemiam tuam aut grando percussit aut pruina decoxit. Cf.: Vita Caesarii, II.27.

662

Caes. Arei. Sermones, 44.6: pluviarum guttae minutae sunt, sed flumina inplent et moles trahunt et arbores cum suis radicibus tollunt; 234.4: nam et pluviarum guttae minutae sunt, sed quia plures sunt, flumina implent et domos subruunt et aliquotiens impetu suo etiam montes trahunt; HGL, V, 37 (a. 909, Psalmodi): a flumine Rhodani… inundationibus seu alluvionibus; La Grasse, 106 (a. 1060–1108): si flumen illius invaserit aut rapuerit, quantum per ipsa forcia steterint que non adquisierint annona…

663

HGL, II, 13 (a. 799): super fluvium Araurem, ubi dicitur ad Salices; Marseille, 43 (a. 1014–1019, Aubagne); 266 (ca. 1050, Venelles): silvam de salicibus; 1089 (ca. 1080, Embrun); Gellone, 523 (a. 1163): quartam partem omnium arborum riparie, exceptis salicibus.

664

HGL, II, 122 (a. 844): insula que appellatur Psalmodia… silva ipsi monasterio vicina que appellatur Pineta; Marseille, 10 (a. 904): fiscum quod nominatur Pinus; 82 (a. 1058, Marseille, La Cadière): pinetum quod habebam in… villa Cathedra.

665

Согласно Цезарию, лоза обвивает именно вяз: Caes. Arei. Sermones, 27.1: ulmus extendat ramos suos et erigat vitem, et se omat, et illam de putretudine liberat.

666

Gellone, 4 (ca. 807): villa Ulmes; Polyptyque, G 1: colonica ad Ulmes; Béziers, 44 (a. 983): alia vinea est in loco ubi vocant ad ipsos Ulmos; Nimes, 17 (ca. 916): ad Ulmo; 18 (a. 917); 23 (a. 923); 68 (a. 973): ad ipsos Ulmos; Toulouse, 144 (a. 1004–1010): condamina de Bello Olmello; Marseille, 466 (ca. 1060): quartaradam de vinea in Olmetum; Agde, 336 (in. s. XII): mansum de Ulmo; 281 (f. s. XII): al Olm; Maguelone, 112 (a. 1161); Conques, 548 (s. XII), etc.

667

Nimes, 152 (a. 1075): a la regia, subtus ulmo… Cf.: Saint-Gilles, 98 (a. 1197): actum fuit hoc in civitate Arelate, ad hulmum Guillelmi Jordani…

668

Marseille, 220 (a. 1095): locus autem iste… ante portas Tarasconenses ab oriente est situm, prope litus Rodani, juxta ulmum. Cf.: Béziers, 92 (a. 1092): mansus… prope de Sancto Felice ubi est puteus et ulmus; 121 (a. 1096–1121): mansum qui tenet se cum ipsa ecclesia Sancti Petri subtus ulmum; Toulouse, 599 (a. 1174): sicuti tenet de ulmo de Terras Vivas usque ad boscum.

669

Agde, 285 (a. 967): villa Pineto; 289 (ca. 989); Béziers, 46 (a. 990): in Pineto manso uno optimo; Lérins, I, 123 (a. 1056): campum qui nominatur ad Pinetum; 18 (s. XI): in patis et in aquis et pinetis; La Grasse, 192 (a. 1111): totum clausum ubi fuit pinus.

670

HGL, II, 85 (а. 834, Narbonne): terminos et limites… misit novos inter villare Fontes et Gurgos per ipsum ilicem ubi ipse comis caractère facere ordinavit, qui est ipse ilices secus via publica; Montmajour, p. 150 (ca. 1070): via publica… sicut vadit ad arbores tres que nominant ilices; p. 148 (s. XI).

671

Lérins, I, 59 (s. XI): nemus frascenetum. Cp. топоним Fraxinetum, давший форму Le Freinet: Marseille, 77 (ca. 993); Gellone, 156 (a. 1100–1102): apendariam de Fraixineto.

672

Nimes, 154 (a. 1078): cum tota quarta parte arboceti quod est juxta ipsum cimiterium et ecclesiam; 159 (a. 1080): sive arbores, sive arboceta. Cp. топонимы типа: Arbous (Hamlin F.R. Les noms de lieux…, p. 13).

673

Durand A. Les paysages médiévaux du Languedoc (X–XII siècles). Toulouse, 1998.

674

См., например: Durand A., Forest V., Gardeisen, Ruas M.-P. Approches bioarchéologiques de l'habitat castrai languedocien. ― Histoire et sociétés rurales, 1997, N 8, p. 11–32; Galop D. La forêt, l'homme et le troupeau dans les Pyrénées…; Ruas M.-P. Les plantes consommées au Moyen Age méridionale d'après les semences archéologiques. ― Archéologie du Midi médiéval, 1998, t. XV, p. 179–204; eadem. Semences archéologiques, miroir des productions agraires en France méridionale du VI au XVI siècle. ― Castrum V, 1999, p. 301–316.

675

Cp.: Клейн Л.С. Археологические источники. Л., 1978.

676

Barruol G. Les peuples préromains du Sud-Est de la Gaule. Paris, 1969; Guilaine G. La France avant France. Paris, 1980.

677

Delaplace Ch., France J. Histoire des Gaules (VI siècle av. J.-C. / VI siècle ap. J.-C. Paris, 1995.

678

См.: Les campagnes de la France méditerranéenne dans l'Antiquité et le haut Moyen Age. Paris, 1994. Нельзя не упомянуть классическую работу: Benoit F. Recherches sur l'hellénisation du Midi de la Gaule. Aix, 1965.

679

Два последние по времени синтеза: Rome et l'intégration de l'Empire (44 av. J.-C. ― 260 ap. J.-C.). Paris, 1997,1.1, ch. 5; t. 2, ch. IV; Christol M. La municipalisation de la Gaule Narbonnaise. ― In: Cités, Municipes, Colonies. Paris, 1999, p. 1–28. Из работ прежних лет отмечу: Février P.-А. Le développement urbain en Provence de l'époque romaine à la fin du XIV siècle. Paris, 1964; Labrousse M. Toulouse antique des origines à l'établissement des Wîsigoths. Paris, 1968; Rivet A.L.F. Gallia Narbonnensis: Southern Gaul in Roman Times. London, 1988.

680

Cicero. Pro Fonteio, 5.13: est in eadem provincia Narbo Martius, colon nostrorum civium, specula populi Romani ac propugnaculum istis ipsis nationibus oppositum et obiectum.

681

Pomponius Mela. De chorographia, II.5; Plinius Maior. Historia Naturalis, III.32–36; Tacitus. Historia, 11.14; Suetonius. Uberius, 4; Dio Cassius. Historia Romana, XLIX, 34.4.

682

Rivet A.L.F. Gallia Narbonensis…, p. 226 (Fréjus).

683

Piganiol A. Les documents cadastraux de la colonie romaine d'Orange. Paris, 1962; Chouquer G., Clavel-Lévêque M., Favory F. Cadastres, occupation du sol et paysages agraires antiques. ― Annales ESC, 1982, Année 37, p. 847–882.

684

Histoire de Béziers…, p. 33, 51. Речь идет о новых находках, сделанных после выхода в свет главной монографии М. Клавель (Clavel M. Béziers et son territoire dans l'Antiquité. Paris, 1970).

685

Plinius Maior. Historia Naturalis, III.31: Agrorum cultu, virorum morumque dignatione, amplitudine opum nulli provinciarum postferenda, laeviterque Italia verius quam provincia.

686

Histoire de Toulon. Toulouse, 1980, p. 13–15.

687

Brown P. The World of Late Antiquity. London, 1971, p. 40; Rouche M. L'Aquitaine…, p. 150–151. Толкования галльских топонимов (необязательно неудачные) встречаются в текстах вплоть до VI в. См., например: Vita Patrum Jurensium, 120: Gallica lingua Isamodori, id est ferrei ostii; Greg. Turon. De gloria confessorum, 72. Cf.: Dottin G. La langue gauloise. Paris, 1920.

688

См. гл. 6, раздел 3.

689

Greg. Turon. Historia Francorum, IV. 42, 44; Paulus Diaconus. Historia Langobardorum, III. 1–8.

690

Caes. Arei. Sermones, 70.2 Cp. употребление прилагательных barbarus (36.5: impius et crudelis, barbarus et cruentus; 152.3: illam silvam barbaram, quam in spectaculis fingunt) и barbaricus — при описании языческих зрелищ (61.4: de crudelissimo vitiorum barbarico ad veram pacem poterunt pervenire) и в комментарии к Священной истории (114.1: increscentes populi Cananaei… expulsis fratribus suis, id est filiis Sem, terram eorum more barbarico possiderunt).

691

Ibidem, 96.5; 118.4; 123.1,3. Idem. Adversus Haereticos, p. 191, 192.

692

Ibidem, 1.12; 13.3–5; 14.4; 19.4; 28.3; 37.5; 47.5; 53.1–2; 54.1; 67.1; 76.2; 77.1; 192: publicani, ethnici, gentiles, pagani. Cf.: Klingshim W. Caesarius of Arles…, p. 94, 178.

693

Ibidem, 70.2: tempore obsidionis… impia barbarica exigebat potestas… dura a delicatis et a nobilibus mulieribus servitia… a barbaris exacta sunt.

694

Ibidem, 43.7; 47.2; 73.3; 77.3.

695

Ibidem, 30.4; 35.4; 39.1; 71.2; 141.2; 146.2.

696

Ibidem, 33.2: dabis impio militi quod non vis dare sacerdoti.

697

Ibidem, 42.5: in civitate Romana…

698

Cassiodorus. Variae, III.38 (а. 508): in Avinione, qua resides, nulla fieri violentia patiaris. Vivat noster exercitus civiliter cum Romanis. Cf.: 1.24 (a. 508); III.42–43 (a. 508).

699

См.: Kienast W. Studien über die französischen Volksstämme des Frühmittelalters. Stuttgart, 1968, а также гл. 6, раздел 2.

700

Concilios visigöticos, Narbo, 4 (a. 589): Ut omnis homo tam ingenuus quam servus, ghotus, romanus, syrus, graecus vel iudaeus die dominico nullam operam faciant. Cf.: Thompson E.A. The Settlement of the Barbarians in Southern Gaul. ― The Journal of Roman Studies, 1956, vol. 46, p. 65–75; Wallace-Hadrill J.M. Gothia and Romania. ― In: Wallace-Hadrill J.M. The Long Haired Kings. New York, 1962, p. 25–48.

701

Annales Anianenses, a. 759: Franci Narbonam obsident datoque sacramento Gotis qui ibi erant, ut si civitatem partibus traderent Pipini, regis Franchorum, permitterent eos legem suam habere; quo facto ipsi Goti Sarracenos, qui in presidio illius erant, occidunt, ipsamque civitatem partibus Franchorum tradunt.

702

HGL, 144 (a. 854): fidelibus nostris, id est Sumnoldo et Riculfo Gotis; 166 (a. 866).

703

Eixalada-Cuixà, 3 (a. 843): habebat per legis hordinem secundum Legem Gothorum; HGL, H, 139 (a. 852): in lege Gotorum; 161 (a. 862); 185 (a. 874); V, 43 (a. 918); 55.2 (a 934); 57 (a. 933); 83 (a. 945); Béziers, 44 (a. 983): sicut in lege Gotorum resonat.

704

Vita Benedicti, 1.

705

HGL, II, 139 (а. 852): in lege Gotorum, ubi apertius invenimus in libro octabo, titulo primo, era V, ubi dicit: "Nullus commis, vicarius, praepositus, auctor aut procurator…"; 161 (a. 862); La Grasse, 26 (a. 865); Eixalada-Cuixà, 57 (a. 879); 58 (a. 879); 59 (a. 879); Lézat, 409 (a. 1026): Liber Judicum. Cp. упоминание о книгах готских и римских законов в завещаниях: HGL, V, 42 (а. 915): librum I Sententiarum, de diversis causis librum I, libros legis II, alium Romanorum, alium Gothorum.

706

Nimes, 12 (a. 909): ipsi missi et Salici… judicaverunt; HGL, V, 43 (a. 918, Carcassonne): cum abbatibus, presbyteris, judices, scaphinos et regimburgos, tam Gotos, quam Romanos etiam et Salicos; 57 (a. 933, Narbonne): judices qui jussi sunt causas dirimere et legibus deffinire, tam Gotos quam Romanos velut etiam Salicos… sicut in lege Salica continetur; 78.2 (a. 942): Multum declarat auctoritas et lex Romana et Gotha sive Salica, ut quaslicumque homo res suas proprias in Dei nomen licentiam habeat donandi vel cedendi; Toulouse, 236 (a. 970); 47 (ca. 1000).

707

Marseille, 31 (a. 780); Apt, 7 (a. 904); Marseille, 290 (a. 967 vel 968); Lérins, I, 100 (a. 1083): secundum sanccita legum Romanorum ac Francorum.

708

Lérins, I, 166 (a. 1082): qui professi sumus ex nacione nostra lege vivere romana… signum… omnium lege vivencium romana testium; 168 (a. 1095): ex natura nostra lege vivere romana.

709

Rouche M. L'Aquitaine…, p. 128–130; James E. Septimania and its Frontier: An Archaeological Approach. ― In: Visigothic Spain: New Approaches. Oxford, 1980, p. 223–241; Nouvelle histoire de Roussillon, p. 81–89.

710

Nouvel A. Les noms de la roche et de la montagne dans les termes occitans et les noms de lieux du sud du Massif Central (Aveyron, Cantal, Gard, Lozère, Hérault). Lille; Paris, 1975, p. 227 sqq., 371 sqq.

711

Vita Hilarii, 9: Alamannicum… castellum. Cf.: Rostaing Ch. Essai sur la toponymie de la Provence. Paris, 1950, p. 456.

712

Catalunya, II, p. 110 (a. 899): villa que dicitur Torrente et alio vocabulo Alamannis. Cf.: Catafau A. Les Celleres…, p. 175.

713

Aniane, 273 (a. 997–1031).

714

Aniane, 289 (a. 842); 318 (a. 889–890); 64 (a. 1027): Frangonecas.

715

Nimes, 116 (a. 1017).

716

Lézat, 361 (a. 1000).

717

Marseille, 330 (ca. 1025).

718

HGL, II, 161 (a. 862); 189 (a. 975).

719

HGL, II, 131 (а. 847).

720

AD Pyrénées-Orientales, 12 J 25 (а. 902); HGL, V, 105 (а. 959); Roussillon, 17 (а. 1001).

721

Mas d'Azil, 33 (а. 1124–1130).

722

Nimes, 1 (а. 876).

723

Vita Hludovici, 5: in loco Septimaniae, cujus vocabulum est Mors Gothorum. O. Moлинье отождествлял этот топоним с местечком Mourgoudou, расположенным в Альбижуа, в 20 км к северо-востоку от Мазамета, и видел в нем воспоминание о поражении, нанесенном когда-то вестготам франками (Molinier A. Note sur Mors Gothorum, villa royale en Septimanie. ― Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 1879, t. 40, p. 579–580). Эта идентификация принята большинством современных исследователей, в том числе Ф. Вольфом (Wolff Ph. L'Aquitaine et ses marges…, S. 277). Смущает то, что Альбижуа не считалась частью Септимании. Кроме того, корень тоr- встречается в регионе в составе многих оронимов. См.: Rostaing Ch. Essai sur la toponymie…, p. 220–221.

724

HGL, V, 21 (a. 898).

725

Roussillon, 28 (a. 1024).

726

Cp.: Flutre L.-F. Toponymes lozériens d'origine germanique. ― Revue internationale d'onomastique, 1957, vol. 9, p. 253–268; Rostaing Ch. Les toponymes d'origine germanique en Provence. ― Onomâstica, 1947, t. 1, p. 269–276; Broëns M. Le peuplement germanique de la Gaule entre Méditerranée et Océan. ― Annales du Midi, 1956, t. 68, p. 17–37; Billy P.-H. Souvenirs wisigothiques dans la toponymie de la Gaule méridionale. ― In: L'Europe héritière de l'Espagne wisigothique. Madrid, 1992, p. 101–123.

727

HGL, II, 4 (a. 680): Rarolingus, Besingus, Etorfollingus villa, Sallis; Vita Desiderii, 28: Wïstrilingius, Mauringus; 30: Brocingus, Ossilingus, Ramingos. В первом случае речь идет о Тулузене, во втором — о Керси и Альбижуа.

728

Nègre Е. Les noms de lieux du Tam. Paris, 1959, p. 138–144; Lemoine J. Toponymie du Languedoc et de la Gascogne. Contribution à l'étude de l'histoire du Midi méditerranéen. Paris, 1975, p. 90–96.

729

HGL, II, 208 (ante а. 950, Vivarais): Fara cum ecclesia sancti Laurentii; Gellone, 152 (a. 1042, Le Vigan): Emenonis de Lafarella; Oulx, 82 (a. 1101–1106, Briançon): Stephanus de la Fara; Giraud P.-E. Essai historique sur l'abbaye de Saint-Bamard…, 299 (a. 1152, Vivarais): cella Sancti Juliani de la Fara; Brun-Durand J. Dictionnaire topographique et historique de la Drôme. Paris, 1891, p. 140: местечко Phara в районе Монтелимара (1183 г.).

730

Lex Burgundionum, LIV.2: faramannorum conpetitionem; Edictus Rothari, 177: liber homo potestatem habeat… cum fara sua megrare ubi voluerit; Marius Aventicensis. Chronicon, a. 568: Alboinus rex Langobardorum, cum omni exercitu… cum mulieribus vel omni populo suo in fara Italiam occupavit; Paulus Diaconus. Historia Langobardorum, II.9: faras, hoc est generationes vel lineas.

731

Béziers, 62 (a. 1030): in castro et in villa de Lignano… medietatem de illa sala quem habeo infra muros castri et affrontât a circio juxta turrim; Marseille, 58 (a. 1040): duas partes de castro quod vocant Auriol cum sala dominica; 36 (s. XI): ab occidente salam antiquam; 43 (a. 1014–1019); 787 (a. 1042); Nice, 24 (a. 1146); Baratier E. Enquêtes…, 20, 29, 117, 226 etc. Грамоты XII–XIII вв. часто применяют слово sala к городским резиденциям местных магнатов. См.: Poly J.-P. La Provence…, p. 99, 284.

732

Lodève, 5 (a. 884): villam que vocant Salascum; 7 (a. 975); Gellone, 23 (a. 996–1031).

733

HGL, V, 9 (a. 889): villa quae dicitur Salus; 208 (a. 1036): villa de Salas; 352 (a. 1082).

734

Oulx, 99 (a. 1118): ecclesia de Sala; 103 (a. 1120); 139 (a. 1158); 161 (a. 1172).

735

HGL, V, 115 (a. 966): vineas de Salas sanctorum Justi et Pastoris; Lézat, 268 (a. 1023): ecclesiam… Sancti Petri de Salas; Marseille, 564 (a. 1036, Fréjus): villa que dicitur Saleta; 229 (a. 1038, Aix): villa Saleta; 606 (a. 1051, Riez): villa qui vocatur Aquina sive Saleta; Conques, 544 (a. 1108–1144): Bemarz Guiralz de las Salas, etc.

736

Rostaing Ch. Essai sur la toponymie…, p. 250–253.

737

Arles, 270 (а. 969): in terminio de castro quod vocatur Sallone.

738

Saint-Pons-de-Nice, 6 (a. 1030): villa que nominant Salas Ramarico; Marseille, 570 (a. 1039, Fréjus): Sala Rodbaldo… Sala Laudimii; 799 (ca. 1040): medietatem villae quam vocant Saleta de Saraman; 591 (a. 1055): in loco qui vocatur antiquitus ad Sala Gontranni… quartam partem territorii ejusdem villae, quae olim fuit Salas Gontranni.

739

Lognon A. Polyptyque de l'abbaye de Saint-Germain de Prés. Paris, 1895, 1.1, p. 254 sqq.

740

Lewis A.R. The Development…, p. 9, 15, 38.

741

См.: Dauzat A. Les noms de personnes. Origine et évolution. Paris, 1925, p. 29–32; Lot F. Les invasions germaniques. Paris, 1935, p. 230–232; Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l'ancienne Gaule du VI au XII siècle. Paris, 1968, vol. I, p. 7.

742

Gasnault P., Vezin J. Documents comptables de Saint-Martin de Tours à l'époque mérovingienne. Paris, 1975, p. 17.

743

Longnon P. Polyptyque…, 1.1, р. 254.

744

Beigh Â. Etudes d'anthroponymie…, p. 184.

745

Позиция Э. Гамильпега, О. Берга, Э. Томпсона, Ф. Вольфа, Э. Баратье, Ж.-П. Поли, многих других авторов.

746

Higounet Ch. Mouvements de population dans le Midi de la France du XI au XV siècle d'après les noms de personne et de lieu. ― Annales ESC, 1953, Année 8, p. 1–24; Тушина Г.М. Города в феодальном обществе Южной Франции…, с. 38–41.

747

Bonnassie P. La Catalogne…, p. 79–86.

748

Archivo condal de Barcelona, 83 (a. 927, Eine): terra Wasqones. Cf.: Mercier J. La Vita Theodardi…, 1.1, p. 295–299 (анализ термина garsiones).

749

Sid. Apoll. Epistulae, IV.5.1; Greg. Magnus. Epistolae, VII.21 (a. 597); Jul. Tolet. Historia, 28; Nahon G. Inscriptions hébraïques et juives de la France médiévale. Paris, 1986, N 291 (a. 668–669). Cf.: Chalon M. L'inscription juive de Narbonne et la condition des Juifs en Narbonnaise à la fin du VII siècle. ― In: Hommages à A.Dupont. Montpellier, 1974, p. 39–53.

750

Vita Hilarii Arelatensis, 22, 29; Caes. Arei. Sermones, 1.8; 13.3; 73.4; 82.1; 83.1 et passim; Vita Caesarii, 1.21–22; Vita Rusticulae, 25; Agobardus Lugdunensis. De insolentia Judaeorum, VI; Arles, 243 (a. 921); Marseille, 187 (a. 1021). См. также: Saint-Saëns A. Césaire d'Arles et les Juifs. Contribution à l'histoire des rapports judeo-chrétiens au VI siècle. Mémoire de Maîtrise. Strasbourg, 1973; Mikat P. Caesarius von Arles und die Juden. Opladen, 1996.

751

Greg. Turon. Historia Francorum, V.ll; VI. 17; De gloria confessorum, 95; Greg. Magnus. Epistolae, 1.45 (a. 591).

752

Nimes, 43 (а. 941): in vineas Sabbato; 106 (а. 1009): Sinagoga Judaica; 112 (ca. 1015); 171 (а. 1080–1096): in loco ubi vocant Burgum Judaicum.

753

Béziers, 35 (a. 972); 44 (a. 983); 46 (a. 990); 49 (a. 990); 54 (a. 1006); 71 (a. 1061); 73 (a. 1065); 127 (a. 1124); 197 (a. 1160); 202 (a. 1162).

754

Montmajour, p. 104 (a. 1017): in Avenionense civitate… mansiones hebreorum…

755

Ademarus Cabannensis. Chronicon, III.52.

756

Agobardus Lugdunensis. De insolentia Judaeorum, VI; HGL, V, 106 (ca. 959, Narbonne): miserunt in pignus ad Ebreos.

757

La Grasse, 14 (a. 839); HGL, V, 24 (a. 899): terras quoque omnes et domos et vineas quas Judei in Narbonensi comitatu possidere videntur; 41 (ca. 914); Aries, 261 (a. 961–963): mansos duos de Samuhele hebreo; Béziers, 35 (a. 972): vinea que vocant Clauso… advenit michi ex comutatione vel ex comparatione Hebreorum… inlaterat in maliolo Bemone vel in vineas judaicas… in vineas Hebreorum; Montmajour, p. 54 (a. 977, Avignon): de alio fronte terra ebreorum; HGL, V, 129 (a. 978, Narbonne); Béziers, 44 (a. 983): affrontât in vinea Ebrea; 49 (a. 990): vineas quod advenit mihi de Hebreo; Marseille, 187 (a. 1021, Arles): III modiatas quem adquisivit vel emit de Bono Nomine hebreo, filio Salvaturici ebreo; 194 (a. 1045): terrarum Judeorum; Maguelone, 28 (a. 1080–1121): decima de campo judaico.

758

В еще большей мере это относится к провансальской реконкисте конца X в.

759

Dauzat A., Rostaing Ch. Dictionnaire étymologique des noms de lieux en France. Paris, 1989, p. 153.

760

Burnard Y. Le monument gallo-romain ditLa Sarrasinière à Andance (Ardèche). ― Gallia, 1979, 37, p. 119–140; Poly J.-P. La "Petite Valence". Les avatars domaniaux de la noblesse romaine en Provence. ― In: Saint Mayeul et son temps. Digne, 1997, p. 183. Cf.: Sebillot P. Le folklore de France. Paris, 1907, t. IV, p. 109, 124, 330–331.

761

HGL, V, 274 (a. 1048–1049): ipsos muros vel ipsas tunes que in ipso muro sunt de Porta Regia usque ad turrem Maurescam. Cf.: Histoire de Narbonne. Toulouse, 1981, p. 136.

762

Например: Roussillon, 3 (ca. 900): subtus rupem de Cher Sarrazi.

763

La Grasse, 41 (a. 899): villare quod dicitur Palatiolo. Cf.: Marti R. Palaus о almûnies fiscals a Catalunya i al-Andalus. ― In: Les sociétés méridionales à l'âge féodal. Toulouse, 1999, p. 63–70.

764

Sénac Ph. Musulmans et Sarrasins dans le Sud de la Gaule du VIII au XI siècle. Paris, 1980, p. 83–86.

765

Capitularia, 76.

766

Marseille, 144 (a. 1097): ego Willelmus Amelii et uxor mea Sarracina; Montmajour, p. 186 (s. XI): ego Raimundus et uxor mea Sarracena.

767

Conques, 572 (a. 1060): Rainaldus Serrazinus, filius Petri Serrazini; 188 (a. 1031–1065): Aldeberto cognomento Sarracino; Maguelone, 88 (a. 1154): Bertrandus Sarracenus. Cf.: Miracula Fidis. Appendix III.2: De quodam Sarraceno qui captus, per sanctam Fidem liberatus, Christianus factus, Iohannes vocatus est.

768

Annales Anianenses, а. 793.

769

Annales Regni Francorum, a. 813.

770

Помимо упомянутой работы Ф. Сенака см.: Lewis A.R. Naval Power and Trade in the Mediterranean, AD 500–1100. Princeton, 1951; Beraud-Villars J. Les normands en Mediterranée. Paris, 1951; Lacam J. Les Sarrazins dans le haut moyen âge français. Histoire et archéologie. Paris, 1965; Musset L. Les invasions: le second assaut contre Europe chrétienne (VII–XI siècles). Paris, 1965; Eickhoff E. Seekrieg und Seepolitik zwischen Islam und Abendland. Des Mittelmeer unter byzantinischen und arabischer Hegemonie (650–1040). Berlin, 1966, a также более специальные публикации П. Гишара и старые добротные монографии Р. Пупардена.

771

На западноевропейских языках наиболее полной работой остается: Fasoli G. Le incursioni ungare in Europa nel secolo X. Firenze, 1945, однако полнота эта относительна: вопреки названию, автор пишет в основном об Италии. Этим сюжетом живо интересуются в Венгрии, но, насколько я могу понять со слов Т.П. Гусаровой (благодаря которой я мог опереться на недоступное мне, по незнанию языка, издание: Györffy G. A kalandozâsok kora. ― In: Magyarorszâg tôrténete. 1 köt. 2 resz. Budapest, 1984), в том, что касается Южной Франции, венгерские историки не углублялись до сих пор в источниковедческие вопросы, между тем очень многое упирается именно в них.

772

См., например: Arles, 214 (а. 874): barbarorum impetu depopulata; 233 (а. 897): oppressione tamen paganorum seviente; HGL, V, 37 (a. 909): per oppressionem paganorum… nuper a Sarracenis destructae; Marseille, 100 (a. 1025): perfidia paganorum.

773

Chronicon Nemausense, a. 858: Normanni Nemausum et Arelatem depredaverunt.

774

Caille J. Les Vikings et Narbonne: entre histoire et légende (в печати), со ссылкой на: Miracula Prudentii (Recuiel des historiens…, t. VU, p. 229): barbarae gentes Normannorum scilicet Danorum et Brittonum cum copiosa multitudine Galbas depopulandas atrociter invadunt… Denique rapiuntur inclitae civitates Andegavis, Aurelianis, Lemovigas, Burdegala, Tolosa, Narbona… К сожалению, мне не удалось найти полный текст этого источника; ясно, что автор не был ни местным жителем, ни современником этих событий.

775

Annales Bertiniani, а. 844.

776

Flodoardus. Annales, а. 924: Hungari per abrupta transeuntes Alpium juga veniunt in Galliam… Hungari qui Gothiam vastabant; Chronicon Nemausense, a. 925: Ungari vastaverunt terram istam; Catel G. Mémoires…, p. 778–779, со ссылкой на несохранившееся письмо нарбонского архиепископа Аймерика папе Иоанну X (в тексте ошибочно указан Иоанн XI).

777

Benet A. La incursiô d'hongaresos a Catalunya l'any 942. ― Quadems d'Estudis Medievals, 1980–1982, vol. I, p. 564–574.

778

Вот как описывает поход Карла Мартелла в Септиманию Псевдо-Фредегар: "он опустошил область готов: разрушил до основания стены и укрепления знаменитых городов Нима, Агда и Безье, предал огню их предместья и разорил замки этой области" (Fredegarii continuationes, а. 737).

779

HGL, II, 197 (а. 877): in comitatu Arausico… destructam quoque ecclesiam Sancti Victoris super Rhodanum; V, 20 (a. 898, Narbonne): pene omnes ecclesie ejusdem civitatis ruine jam proximae existebat… Villa Torta; V, 37 (a. 909, Psalmodi): ecclesiis… nuper a Sarracenis destructae.

780

Conques, 580 (a. 819); Aniane, 123 (a. 824–840); Roussillon, 4 (a. 896); Avignon, 91 (a. 916): barbarica vastatio atque depredatio; Marseille, 77 (ca. 993); 15 (a. 1005): Deus flagellare vellet populum Christianum per serviciam paganorum, gens barbarica in regno Provincie irruens, circumquaque diffusa, vehementer invaluit ac munitissima queque loca optinens et inhabitans cuncta vastavit, ecclesias ac monasteria plurima destruxit et loca que prius desiderabilia videbantur in solitudine redacta sunt, et que dudum habitatio fuerat hominum, habitatio postmodum cepit esse ferarum.

781

Marseille, 1 (a. 923): propter continuos Sarracenorum impetus suis in locis manere non posse conquestus; Montmajour, p. 66 (a. 990): civitas Forojuliensis… acerbitate Saracenorum destructa atque in solitudinem fuit redacta, habitatores quoque ejus interfecti seu timore longius fuerunt effugati.

782

Marseille, 269 (a. 994–1032): monasterium… qui jam longo vere tempore destructus fuit a paganis; 155 (ca. 1030, Arles): destructo a Vandalis Massiliensi monasterio; 101 (a. 1033, Arles): sancti Johannis Babtiste ecclesiam, quam, suo sumptu, quamvis grandi penuria, dudum nescio aut vetustate consumptam aut a Mauris dirutam.

783

Marseille, 77 (ca. 993): Igitur cum gens pagana fuisset e finibus suis, videlicet de Fraxineto, expulsa, et terra Tolonensis cepisset vestiri et a cultoribus coli, unusquisque secundum propriam virtutem rapiebat terram, transgrediens terminos, ad suam possessionem.

784

См. гл. 5, раздел 1.

785

HGL, V, 3 (а. 881); 13 (а. 890); 20 (а. 898): innotuit nobis de paupertate ejusdem episcopatu et quemadmodum ipsa sedes et pene omnes ecclesie ejusdem civitatis mine jam proximae existebat; 24 (a. 899); 46 (ca. 922).

786

HGL, II, 12 (a. 795); 34 (a. 815); 55 (a. 820), etc.

787

Vita Benedicti, 35 (см. гл. 4, раздел 4).

788

Например: HGL, II, 89 (а. 836, Roussillon): terras quas sui homines ex eremo traxemnt. Cp.: Bonnassie P. La Catalogne…, p. 103–106.

789

HGL, II, 10 (a 791): ipsam villam eosdem habuisse limites tempore Gotorum. Cf.: 6 (a. 782).

790

Eixalada-Cuixà, 1 (a. 840–841): et abuerunt isti de parentos suos et avios Dextro et Salbirico, Chindeberga et Cixilone, qui fuerunt filii Mascarani qui tenuit ad proprium tempore quod regnavit Aumar ibn Aumar, regente Narbona.

791

Corominas I. Estudis de toponymia catalana. Barcelona, 1965, vol. 1, p. 172 sqq. Cf.: Viteau P. Toponymie de l'Ariège. ― Pirineos, 1957, t. XIII, p. 105–190.

792

Nimes, 44 (а. 943): in terminium de villa Rediciana vel Villa nova; HGL, V, 166.2 (a. 1008): villa Sancti Geotgii que alio dicitur Ruvinianus. Cf.: Histoire du Languedoc. Toulouse, 1967, p. 133–134.

793

Abadal i de Vinyals R. d'. Els primers comtes catalans. Barcelona, 1958; Menéndez Pidal R. Repoblaciön y tradiciön en la cuenca del Duero. ― In: Enciclopedia Linguistica Hispânica. Madrid, 1960, t. 1, p. ХХIХ–XХXIII; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 99–130; Moreno E.M. La frontera de al Andalus en época de los Omeyas. Madrid, 1991.

794

Thomas L.G. La population du Bas-Languedoc à la fin du XIII siècle et au commencement du XIV. ― Annales du Midi, 1908, t. XX, p. 469–488; Lot F. L'état des paroisses et des feux de 1328. ― Bibliothèque de l'Ecole des Chartes, 1929, t. 90, p. 51–107; 256–315; Baratier E. La démographie provençale du ХIII au XV siècle. Paris, 1961, p. 120; Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 2, p. 211–214; Histoire de la population française. Sous la dir. de J. Dupâquier. Paris, 1988, t. 1, p. 259–263.

795

Greg. Thron. Historia Francorum, IV.5.: lues illa quam inguinariam vocant per diversas regiones desaeviret et maximae tunc Arelatensim provintiam depopularet; VIII.39; X.25; Vita patrum, VI.6.

796

Vita Caesarii, 1.38; Vita Boniti, 3; Vita Eligii, 1.10.

797

Sénac Ph. Musulmans et Sarrasins… p. 45–46, 50–51.

798

La Grasse, 45 (a. 908); Lérins, I, 9 (a. 1046): que res ad orientalem scilicet Forojulii plagam, secus litus maris esse videtur, ubi et ecclesia sancti Lamberti est constructa.

799

Marseille, 75 (a. 1019).

800

Gellone, 282 (a. 1111).

801

Conques, 580 (a. 819): propter metum Saracenorum qui illam terram pene totam devastarunt et in heremum redegerunt; Agde, 351 (a. 1173–1174): damus etiam licentiam in ipsa ecclesia et civitate ob timorem Sarracenomm et propter frequentem incursum iniquorum hominum faciendi turres, munitiones, muros, posterlas et portarum tuitiones et valles; Marseille, 1023 (a. 1197): Sarracenomm timore.

802

Ademams Cabannensis. Chronicon, III.52.

803

Vita Isami, 51–61.

804

См. послание Каликста II (1119–1124) епископам Нарбонской Галлии: Toulouse. Appendix, 17. Cp.: Cooper-Marsdin A.C. The History of the Islands of the Lerins…, p. 259–260. В 20-е годы XII в. монастырь строит укрепления против сарацин.

805

Catafau A. Les celleres…, p. 45; Histoire de Toulon, p. 22.

806

Baratier E. La démographie…, p. 95.

807

Higounet Ch. Un grand chapitre de l'histoire du XII siècle: la rivalité des maisons de Toulouse et de Barcelone pour la prépondérance méridionale. ― In: Mélanges L. Halphen. Paris, 1951, p. 313–322.

808

Наиболее категорично эта мысль прозвучала в упоминавшейся статье Р. Латуша, в целом ее разделяют также Ж. Дюби, Э. Баратье, Ж-П. Поли, некоторые другие авторы.

809

См.: Филиппов И.С. Церковная вотчина в Провансе…, с. 200–201.

810

Lewis A.R. The Development…, p. 68; Histoire de Provence. Toulouse, 1969, p. 115; Duby G. Hommes et structures du moyen âge. Paris, 1973, p. 115; Poly J.-P. La Provence…, p. 102.

811

См.: Dopsch A. Die Wirtschaftsentwicklung der Karolingerzeit vornehmlich in Deutschland. Weimar, 1962, Bd 1, S. 194–196.

812

Polyptyque, В 2: colonica inter vineas; D 1: colonica ad Oliveto; D 6: colonica ad Orto.

813

Lewis A.R. Naval Power…, p. 100–103.

814

См. прим. 176. Cp.: Eickhoff E. Seekrieg…, S. 176–178; Guichard P. Les débuts de la piraterie andalouse en Méditerranée occidentale (798–813). ― Revue de l'Occident Musulman et de la Méditerranée, 1983, vol. 35, p. 55–76.

815

Guérard B. Polyptyque de l'abbé Irminon. Paris, 1844, t. 1, p. 589–593.

816

Grand R. Note d'économie agraire médiévale: "mansus vestitus" et "mansus absus". — In: Etudes d'histoire du droit privé offertes à P. Petot. Paris, 1959, p. 252–256.

817

Magnou-Nortier E. La société…, p. 200–202.

818

Durand A. Les paysages médiévaux…, p. 79–81.

819

Devroey J.-P. Mansi absi: indices de crise ou de croissance de l'économie rurale du haut moyen âge? — Moyen Age, 1976, vol. 82, p. 421–451.

820

Что касается данных итальянских источников, см.: Luzzatto G. I servi…, p. 143145; Toubert P. Les structures…, p. 444, 487.

821

См. обзор: Филиппов И.С. Демографические исследования провансальской деревни IX в. — В кн.: Демография западноевропейского средневековья в современной зарубежной историографии. М., 1984, с. 102–118.

822

См., например: Duby G. Guerriers et paysans. Paris, 1973, p. 96; Fourquin G. Le premier moyen âge. ― In: Histoire de la France rurale. Paris, 1975, t. 1, p. 330; Fossier R. Les tendances de l'économie: stagnation ou croissance? — In: Nascita dell'Europa carolingia. Spoleto, 1981, p. 261–274.

823

Bregi J.-F. Recherches sur la démographie rurale et les structures sociales au IX siècle. Thèse III cycle. Université de Paris-X (Nanterre), 1975; Poly J.-P. Le régime…, p. 68–80.

824

Zemer-Chardovoine M. Enfants et jeunes au DC siècle: la démographie du polyptyque de Marseille, 813–814. ― Provence historique, 1981, t. XXXI, p. 355–384.

825

См., например: Herlihy D., Klapisch-Zuper Ch. Les Toscans et leurs familles: une étude de «catasto» florentin de 1427. Paris, 1978, p. 354–358.

826

Cp. формулу non possum scribere Сен-Жерменского полиптика (IX.227).

827

Devroey J.-P. Les méthodes d'analyse démographique des polyptyques du haut moyen âge. ― Acta historica Bruxellensia, 1981, t. 4, p. 74–79.

828

Kammeier-Nebel A. Familienplanung im frühen Mittelalter: demographische Untersuchung auf der Grundlage der Polyptycha von Saint-Germain-des-Prés und Saint-Victor de Marseille. Diss. Hamburg Universität, 1984, S. 60–122.

829

Блонин B.A. Крестьянская семья во Франции IX века, с. 141–153, 172–184; К изучению динамики населения на территории Франции IX в. — СВ, 1984, выл. 47, с. 116–124.

830

См.: Бессмертный Ю.Л. Жизнь и смерть в средние века, с. 22–71; Габдрахманов П.Ш. Средневековые крестьяне и их семьи. Демографическое исследование французской деревни в VIII–XI вв. (по данным грамот). М., 1996. Обе работы ценны, помимо прочего, добротными историографическими обзорами.

831

Результаты ее еще не публиковались; единственным исключением является статья: Poly J.-P. L'autre nom du comte Ramon…, p. 92–95.

832

Sauze E. Le polyptyque de Wadalde: problèmes de toponymie et de topographie provençales au IX siècle. ― Provence historique, 1984, t. XXXIV, p. 3–33. Исследовательница продолжает работу с этим источником, но свои новые наблюдения еще не публиковала.

833

Caes. Arei. Sermones, 52.4: aperte diabolus exercet deceptiones suas, quando aliquibus mulieribus persuadet, ut postquam duos aut tres filios genuerint, reliquos aut iam natos occidant, aut poculum avorsionis accipiant: timentes ne forte, si plures filios habuerint, divites esse non possent. Cf.: 1.12: ut nulla mulier potiones acipiat, ut iam concipere non queat; 44.2; 51.4.

834

Ibidem, 44.2; 100.6.

835

Ibidem, 51.4,52.6.

836

Ibidem, 219.3.

837

Ibidem, 154.2. Cf.: 13.4: filios et omnes familias vestras admonete… vicinos et proximos vestros iugiter admonete; 16.2: filios vel vicinos suos, ut caste et sobrie vivant, et verbis ammonet, et exemplis docet.

838

См.: статью M.К. Поярковой (гл. 1, прим. 208).

839

Vita Consortiae, 1–2; Vita Rusticolae, 1.

840

Klingshim W.E. Caesarius of Arles…, p. 173 со ссылкой на: Le Blant E. Inscriptions chrétiennes…, No. 530 (a. 532).

841

Из специальных исследований отмечу: Salrach J.-M. Défrichement et croissance agricole dans la Septimanie et le Nord-Est de la Péninsule Ibérique. ― In: La croissance agricole du haut Moyen Age. Chronologie, modalités, géographie (Flaran 10). Auch, 1990, p. 133–151.

842

Arles, 195 (a. 824); Marseille, 291 (ca. 835); Evêché d'Agde, 17 (a. 893); Nimes, 18 (a. 917); 19 (a. 918); Béziers, 23 (a. 946); Nimes, 70 (a. 973); Evêché d'Agde, 53 (a. 975); Béziers, 52 (a. 993).

843

См., например: Bourin М., Parisse М. L'Europe au siècle de l'an MU. Paris, 1999.

844

Отмечу исследования этой проблемы на каталонском материале: Bonnassie Р. La Catalogne…, р. 257–282, 507–512; То Figueras L. Famflia i hereu…, p. 73–171.

845

Cp., например: Marseille, 578 (a. 1058), 579 (ca. 1060), 580 (a. 1048–1061). В первой грамоте названы 4 сына "и наши дочери", в третьей — только 4 сына, во второй дети не упомянуты вовсе.

846

Lézat, 1579 (а. 957): et infanti nostri; Nimes, 98 (a. 1001): et infantes nostri; Aniane, 146 (a. 1031–1060); 58 (a. 1100); 312 (a. 1060–1108); Gellone, 324 (a. 1113), etc.

847

Aniane, 262 (a. 986); Marseille, 239 (a. 1046); 78 (a. 1048): pro remedio animarum nostrorum et animarum filiorum nostrorum et filiarum nostrarum; 357 (a. 1066): ego Willelmus et frater meus Poncius cum uxoribus et filiis et filiabus nostris; Aniane, 271 (a. 1075); Marseille, 525 (a. 1064–1079); 146 (ca. 1090); 203 (s. XI); Gellone, 274 (a. 1106–1120).

848

Nimes, 111 (a. 1015): ego… Ricardus et uxore mea nomine Rolindes et his nominibus infantes sui, qui nati vel creati sunt, donamus… Имена так и не названы.

849

Marseille, 775 (а. 1043): filii nostri Garachus et Fidis et Amantia; 1084 (ca. 1070): cum filiis nostris videlicet Gaufredo et Maria; Lézat, 28 (a. 1061–1108).

850

Nimes, 132 (a. 1043–1060); 172 (a. 1080–1096): et infantes sui, id est Arimannus, Bligerius vel Pontius et Richildes; Aniane, 247 (a. 1091–1108); Gellone, 380 (a. 1127), etc.

851

Gellone, 258 (a. 1077–1099): infantes nostri Fredolus et Guillelmus et Raimundus ac filia mea Garsindis; Marseille, 1068 (a. 1046): Nimes, 127 (a. 1050); 128 (a. 1043–1060); Aniane, 46 (a. 1097); 266 (a. 1061–1108); 251 (a. 1091–1108), etc.

852

Nimes, 88 (a. 993): ego… Ardradus quem vocant Bonpare et fratres mei his nominibus: Eliseus Bombello vocato, Aigofredus et Maria, nos pariter; 155 (a. 1078): ego Rostagnus, cognomento Carpinellus, et ego Biliardis soror ejus, nos simul uterini fratres…

853

Aniane, 305 (a. 983): вдова и 3 сына; 315 (а. 990): родители и 3 сына; Gellone, 252 (а. 1060–1074): мать и 5 сыновей; Aniane, 114 (а. 1066–1076): 5 сыновей; Gellone, 293 (а. 1079): 4 сына; Aniane, 259 (а. 1060–1094): 5 сыновей; Gellone, 246 (а. 1077–1099): 5 сыновей; 338 (а. 1077–1099): 5 сыновей; 285 (а. 1100): 4 сына; Aniane, 274 (а. 1060–1107): 7 сыновей; La Grasse, 146 (а. 1094); 164 (а. 1101); 184 (а. 1109); 185 (а. 1109).

854

Marseille, 617 (а. 1064–1079): 5 сыновей и дочь; Lézat, 762 (а. 1085–1096): 4 сына и дочь; Aniane, 239 (а. 1066–1094): 4 сына и 2 дочери; 46 (а. 1097): 3 сына и дочь; Gellone, 258 (а. 1077–1099): 3 сына и дочь; 451 (а. 1077–1099): 4 сына и дочь; 311 (а. 1117): 4 сына и дочь; 351 (а. 1119): 4 сына и дочь; 380 (а. 1127): 5 сыновей и дочь.

855

La Grasse, 58 (а. 946): propter remedium animae meae et patris mei et matris meae et uxoris meae Ranilone et pro alia uxore mea quae fuit quondam nomine Euster et pro filiabus meis et pro filiis meis Simplicio et Vuadamiro.

856

Cluny, 724 (а. 948, Uzès); Marseille, 175 (ca. 1015); Gellone, 386 (a. 996–1031); Marseille, 703 (a. 1064).

857

Apt, 90 (ca. 1060): mansum… dedit mihi Rajambaldus socer meus cum filia sua Gisla. Cf.: Gellone, 363 (a. 1027–1031); 359 (a. 1077–1099); 457 (a. 1117); 329 (a. 1121); Lézat, 105 (a. 114–1127).

858

Marseille, 264 (a. 1014); 413 (a. 1054); Lézat, 976 (a. 1032–1060): сын и 2 дочери; Nimes, 154 (а. 1078): filiorum filiarumque nostrarum, Petri et Gaufredi, Aldiardis, Aurosa et Rixindis; Gellone, 474 (a. 1097): сын и две дочери; 473 (а. 1077–1099): сын и две дочери; Lérins, I, 55 (s. XI): filii mei Guido et Aldebertus atque filie Ailburga et Guidburga et Dilecta; Gellone, 379 (a. 1128); Lézat, 93 (a. 1132): 2 сына и 3 дочери.

859

Marseille, 419 (ca. 1025); Gellone, 321 (a. 1031); Marseille, 425 (a. 1031–1032); 376 (a. 1056); 730 (a. 1060); Lézat, 832 (a. 1075–1081); 69 (a. 1102–1107); Aniane, 247 (a. 1091–1108); Gellone, 434 (a. 1110); 482 (a. 1118), etc.

860

Gellone, 442 (a. 1033); La Grasse, 172 (a. 1104); Aniane, 293 (a. 1060–1108): 2 сына и дочь.

861

Saint-Pons-de-Nice, 8 (a. 1046): cum… filiis Leodegorio, hac Petro, nec non etiam Rostagno atque Raimbaldo, filiabusve meis dono; Marseille, 751 (ca. 1040): et sorores nostras; 477 (ca. 1050): 8 сыновей et filiae meae; 350 (ca. 1050); 319 (a. 1051); 416 (ca. 1055); 578 (a. 1058); 1082 (a. 1046–1101); Gellone, 455 (a. 1106); Aniane, 256 (a. 1061–1108).

862

Apt, 117 (a. 1120): vobis Guiranno et Bertranno, filiis Raimbaldi, castrum de Sagnone dono; 124 (post a. 1122): cum nepotibus meis, scilicet Guiranno et Bertranno et caeteris fratribus; 125 (post a. 1122): et Guiranno et Bertranno et caeteris filiis et filiabus qui ex fratre meo Ragembaldo… nati sunt.

863

Marseille, 740 (a. 1070): Incipit karta donacionis quam facit Faraldus cum uxore sua nomine Reidonz et filiis suis Boso et Faraldo atque Aldeberto pro animabus suis… Et hoc feci cum voluntate uxoris mee et filiorum meorum, quorum nomina supra scripta sunt atque filiarum mearum Galdrada, Adalaisa, Aramberta, Aufresa, Adalgarda…

864

Lérins, I, 84 (а. 1046–1066): donatio vel venditio quam ego Bermundus et uxor mea Bellitruda et universi filii mei, VII scilicet quod Deus michi donavit, et due filie facimus.

865

La Grasse, 177 (a. 1106): Ego Willelmus Amaldi et uxor mea Rangardis et filii nostri Udalgerius et Bertrannus, nos simul in unum donatores sumus tibi Mauie filiae nostrae et viro tuo Ramundo Bemardi… Cf.: Béziers, 77 (a. 1069).

866

Nimes, 97 (ca. 1000): ego Vidiamus de Acremunto et mater mea Mirada et uxor mea Mobilia et filia mea Benencasa et maritus ejus Raimundus de Gajans; Aniane, 56 (a. 1036–1060).

867

Nimes, 132 (a. 1043–1060): tibi Adalburga vel ad infantes tuos, id est Petrus, Pontius et uxores vestras et Johanna vel ad infantes illorum; Marseille, 584 (ca. 1060): ego Richeldis et filii mei Athanulfus et Willelmus David et filia mea Johanna cum filiis suis.

868

Marseille, 363 (ca. 1055): Breve de donatione vel venditione que fecit Pondus Bermundi… et uxor mea Accelena et filii nostri Aicardus et alii… et filii sui Aicardus et Petrus donaverunt et firmaverunt; 35 (ca. 1062): et filii mei Pontius et Bertrannus et omnes alii; 532 (a. 1073): cum consilio nepotum nostrorum Guilelmi, Aichardi et fratrum suorum; Gellone, 295 (a. 1085): et filii mei Guillelmus Rostagni et Raimundus Rostagni et ceteri mei infantes donamus; Montmajour, p. 220 (a. 1096): ego… Pontius et uxor mea Mirada et filii nostri Bertrannus et Maurinus, Raimundus et ceteri filii nostri; Gellone, 355 (a. 1115): et filii mei Pontius et ceteri alii.

869

Marseille, 593 (a. 1056): filii mei Willelmus, Jaufredus et alii duo qui non sunt regenerati ex aqua et Spiritu Sancto; 575 (a. 1065): et fratres ejus minores… in comune nos omnes; Lérins, I, 82 (a. 1109): Petrus Ismido veniens Lyrinum cum duobus suis filiis majoribus, Guillelmus scilicet et Ildeberto, consentientibus aliis minoris etatis, dimisit…

870

Saint-Pons-de-Nice, 10 (ca. 1070): filii nostri Aldebertus et Bertrannus cum aliis filiis nostris et filiabus; Nimes, 190 (a. 1107): infantes mei Wilelmus et alii fratres ejus et filiae meae.

871

Marseille, 427 (са. 1055). Cf.: 571 (а. 1058): ego… et filii mei Petrus, Ugo et Guillelmus filiique mei omnes ac filie donamus…

872

Например: Lérins, I, 227 (a. 1066–1102): ego Odo et uxor mea Bellafloris… quia caremus filiis et filiabus, heredes nostros facimus Domini et sanctos ejus et monachos Lyrinenses, vetantes atque contradicentes nepotibus nostris atque omnibus parentibus, cunctaque Deo damus quia ipsa nichil ad eos pertinent.

873

Apt, 102 (ca. 1046): facio donationem omnipotente Deo et Sanctae Mariae sedis Aptensis de unico filio meo; Lézat, 1547 (a. 1075–1081): cum filio nostro parvulo. Cf.: Marseille, 353 (ca. 1060); Gellone, 261 (a. 1077–1099).

874

Упоминание, в качестве единственного ребенка, дочери, равно как упоминание одного-двух сыновей и одной-двух дочерей, следует оценивать как более надежные сообщения, но, к сожалению, они несравненно более редки.

875

Gellone, 381 (а. 1029): ego Garsindis et filius meus Bermundus et frater ejus Almeradus; Marseille, 788 (a. 1047): ego Stephanus… et fratres mei Guilelmus et Ingilrannus; 148 (ca. 1080): ego… Fulco et filius meus Guirannus et frater ejus Gautfredus et nepos meus Fulco…

876

Gellone, 430 (a. 1106): ego Adalaiz, uxor Begonis, et filius meus Guillelmus damus et offerimus filium meum Petrum altari Sancti Salvatori; 472 (a. 1103); 557 (a. 1161).

877

Marseille, 486 (a. 1007); 154 (a. 1038); 603 (a. 1038); 411 (a. 1031–1048); 427 (ca. 1055); 523 (ca. 1055); Lézat, 1039 (ca. 1060); Gellone, 428 (a. 1100).

878

Marseille, 477 (ca. 1050); Gellone, 458 (a. 1098); 449 (a. 1079); Aniane, 274 (a. 1060–1107); La Grasse, 200 (a. 1117).

879

Marseille, 629 (a. 1034); 104 (a. 1065–1079).

880

Marseille, 529 (ca. 1040).

881

О ней пишут и другие исследователи. См., например: Bourin-Derruau М. Villages médiévaux…, 1.1, р. 144.

882

Единственное известное мне исключение: Gellone, 385 (а. 1038): donamus… medietatem fisci nostri qui est in terminio Andusanico, in parrochia Sancti Nazarii, ut per intercessionem sanctissimi confessons Christi Guilelmi donet nobis Deus infantem qui honori nostro preesse valeat. Cf.: Miracula S. Victoris, 58.

883

Marseille, 175 (ca. 1015): за брата; 253 (а. 1027): один из двух сыновей умер; 766 (а. 1042): cum filiis tam vivis quam et defunctis; 173 (ca. 1050): за упокой души сына, а есть и другие proles; 703 (а. 1064): за упокой души умерших и живых братьев; 717 (а. 1069): два брата, третий умер; Aniane, 58 (а. 1100): cum consilio filiorum meorum… pro anima filii mei Berengarii vel aliorum filiorum meorum.

884

Ср. интересный опыт реконструкции семьи небогатых землевладельцев из Руссильона: Catafau A. Une famille roussUlonnaise au X siècle. — Etudes Roussillonnaises, 1993, t. XII, p. 91–108.

885

Marseille, 201 (a. 1043); 357 (a. 1066).

886

Bourin M., Zadora-Rio E. Analyses de l'espace. ― In: Histoire et sciences sociales: approches nouvelles. Paris, 2000 (в печати); Billy P.-H. Les limites territoriales dans la toponymie de la France. ― Nouvelle revue d'onomastique, 1998, N 31–32, p. 157–198.

887

Лучшим обзором остается: Rivet A.L.F. Gallia Narbonnensis: Southern Gaul in Roman Times. London, 1988. См. также: Manteyer G. de. La Provence du premier au douzième siècle. Etudes d'histoire et de géographie politique. 2 vol. Paris, 1908; Gap, 1926; Prieur J. La Province romaine des Alpes Cottiennes. Villeurbanne, 1968.

888

Histoire d'Aix-en-Provence. Aix-en-Provence, 1977, p. 42.

889

Новейшая публикация на этот счет: Fixot М. La cité et son territoire: l'exemple du Sud-Est de la Gaule. ― In: Towns and their Territories between Late Antiquity and the Early Middle Ages. Brill, 2000, p. 37–61. См. также: Fiches J.-L. L'espace rural antique dans le Sud-Est de la France. Ambitions et réalités archéologiques. ― Annales ESC, 1987, Année 42, p. 219237. Из конкретных исследований последних лет отмечу: Monteil М. Nimes antique et sa proche campagne. Thèse n. r. Lattes, 1999.

890

Griffe E. La Gaule chrétienne à l'époque romaine. T. 2. Paris, 1957.

891

Marseille, 774 (a. 1005 vel 1006): subtus castro Petra Castellano… in comitatu Senecense; 775 (ca. 1043): in territorio de castro que nominant Petra Castellana, seu in Senecensi.

892

Первые упоминания — в актах, соответственно, Вэзонского (442 г.), Нарбонского (589 г.) и Агдского (506 г.) соборов.

893

Roux J.-M. Les évêchés provençaux de la fin de l'époque romaine à l'avènement des Carolingiens. ― Provence historique, 1971, t. 21, p. 373–420; Barruol G. L'Eglise en Languedoc méditerranéen au V et VI siècle. ― In: L'Eglise et la Mission au VI siècle. Paris, 2000, p. 243–259.

894

См.: Langgärtner G. Die Gallienpolitik der Papste im 5. und 6. Jahrhundert. Eine Studie über den apostolischen Vicariat von Arles. Bonn, 1964.

895

Demougeot E. La Septimanie dans le royaume visigothique de la fin du V s. à la fin du VII s. ― In: Les derniers romains en Septimanie, IV–VIII siècles. Actes des IX journées d'Archéologie mérovingienne. Montpellier, 1988, p. 17–39; Bonnery A. Géographie historique de la Septimanie au temps de Sidoine Apollinaire et de Grégoire de Tours. ― Ibidem, p. 41–46.

896

Chastagnol A. Le diocèse civil d'Aquitaine au Bas-Empire. ― Bulletin de la Société Nationale des Antiquaires de France, 1970, p. 291.

897

Sid. Apoll. Epistulae, III. 1.4: Gothis credite qui saepenumero etiam Septimaniam suam fastidiunt vel refundant, modo invidiosi huius anguli etiam desolata proprietate potiantur.

898

Vita Amantii, 10.

899

Greg. Turon. Historia Francorum, VIII.28, 30, 35; IX.1, 7, 24, 31.

900

Isid. Hisp. Historia Gothorum, a. 569.

901

Notitia Galliarum, p. 609. Об этом тексте, появившемся на свет ок. 400 г., см.: Harries J. Church and State in the "Notitia Galliarum". ― The Journal of Roman Studies, 1978, vol. LXVIII, p. 26–43.

902

Точности ради: Carcasso и Ruscino утратили статус civitas в конце I в. и. э. и в дальнейшем входили в состав civitas Narbonensis. См.: Gayraud М. Narbonne antique des origines à la fin du III siècle. Paris, 1981, p. 323–324.

903

Vita Hludovici, 13: divisoque in très partes exercitu, unam quidem Ruscellioni ipse permanens secum retinuit; Capitularia, 133 (a. 816): De hac constitutione nostra septem praecepta uno tenore conscribere jussimus: quorum unum in Narbona, alterum in Carcassona, tertium in Rosciliona. В обоих случаях речь идет о городе. Как обозначение области топоним зафиксирован с середины IX в.: HGL, П, 86 (а. 834): villam… consistentem videlicet in Rossilione; Eixalada-Cuixà, 3 (a. 843): in territorio Rosoliense; HGL, II, 172 (a. 869): in comitatu Rossolionense. Подробнее см.: Ponsich P. Rossello. Marc histöric. ― In: Catalunya romanica. Barcelona, 1993. T. XIV, p. 26–29.

904

См.: Chalon M. Etudes sur le Roussillon du IV au IX s. ― In: Rusdno, 1980, vol. I, p. 341–362; Pons J. Territori i sodetat romana a Catalunya. Barcelona, 1994, p. 330–336, а также очерки М. Клавель и А. Катафо в: Nouvelle Histoire du Roussillon. Perpinyà, 1999, p. 45–76; 77–104.

905

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.7; VIII. 18. Cf. VIII.30; IX.7. К слову, Изес был важным центром чеканки франкской монеты (см. гл. 5, раздел 4).

906

Concilia Galliae а. 511–695. Clermont (а. 535); Concilios visigôticos, Toi. Ill, p. 138. См. также: Palanque J.-R. Les évêchés du Languedoc oriental à l'époque visigothique. ― Bulletin de la littérature ecclésiastique, 1972, 33, p. 159–165.

907

HGL, Ii. Preuves. Chroniques, 5.

908

Concilios visigôticos, Narbo, 4: det comiti civitatis solidos sex (cf. ibidem, 9,14); Julianus Toletanus. Historia Wambae regis, 6: Huius enim caput tyrannidis Ildericum fama sui criminis refert, qui Neumasensis urbis curam sub comitali praesidio agens.

909

Concilios visigôticos, XVII Toi., p. 525: qui Galliae provinciae videlicet infra clausuras noscuntur habitatores existere vel ad ducatum regionis ipsius pertinere. Насколько мне известно, это единственное прямое свидетельство.

910

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.51: qui quondam ex Ghotia venerat; Bulgarus. Epistulae, 3: in provincia Gothorum; Vita Vmcentiani, 13: partibus Gotie super Rodanis alveum; Fredegarii continuationes, 20 (a. 737): Gotorum fines penetravit, usque Narbonensem Galliam peraccessit; 53 (a. 768): Austrasiorum regnum Carlo seniore filio regem instituit; Carlomanno vero iuniore filio regnum Burgundia et Gotia… tradidit. B V–VI вв. Готией иногда называли все земли, находившиеся под контролем вестготов — см.: August. Hippon. De civitate Dei, XVIII.52; Sid. Apoll. Epistulae, VII. 12.3; Vita Eptadii, 13.

911

Johannes Biclarensis. Chronica, a. 585: Franci Galliam Narbonensem occupare cupientes exercitu ingressi, in quorum congressionem Leovegildus Reccaredum filium obviam mittens et Francorum est ab eo repulsus exercitus et provincia Galliae ab eorum est infestatione liberata; Concilios visigôticos, Narbo, p. 146: episcopi Galliae provinciae; Isidorus Hispalensis. Etymologiae, XIII.16.2, XIV.6.38; Vitas Patrum Emeretensium; V.12: apud Galliarum eximiam urbem Narbonam; Julianus Toletanus. Historia, 28: Narbonensis provinciae… Galliarum terra.

912

Greg. Turon. Historia Francorum, IX.5; Vita Desiderii, 1: habet a meridie provintiam Narbonensem (через Vita Eligii, 1 восходит к: Orosius. Historia, 1.2.68); Vita Karoli, 17: in litore provinciae Narbonensis ac Septimaniae.

913

Vita Caesarii, 1.28: Theudericus Italiae rex provinciam istam ducibus missis intraverat. Как топоним фигурирует также в завещании Ремигия Реймсского (Pardessus, 119, а. 533), но как раз в том пассаже, который считается позднейшей интерполяцией.

914

Marius Aventicensis. Chronicon, а. 574: Langobardi in Vallem ingressi sunt… et postea in Baccis pugnam contra exercitum Francorum commiserunt, ubi paene ad integrum interfecti sunt. Sed et Mauri et aliae gentes, qui in Provinciam eorum ingredi praesumpserunt, ab ipsis Francis devicti sunt.

915

Vita Nicetii, 7: sanctae ecclesiae praedia in partibus Provintiae visitaturus accederet…

916

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.43: in honore Iovino rectore Provinciae; VI.7: per Dinamium rectorem Provinciae; VI.ll; VIII.30: quia segetis Provinciae igni ab hisdem succensas diximus; VIII.39: Obiit et Sabaudus Arelatensis episcopus… Gravis tunc Provinciam lues debellata est.

917

Fredegarius, IV. 5 (a. 585): Anno 27. Eiusdem regno Leudisclus a Guntramno patricius partibus Provenciae ordenatur; IV. 18 (a. 598/599): Eo anno cladis glandolaria Marsilia et reliquas Provinciae civitates graviter vastavit; IV.53 (à. 625/626); Pardessus, 230 (a. 615); 292 (a. 640); Vita Eligii, II. 11: regionem quae propriae Provintia nuncupatur; II. 13: in Provintiae partibus; Fredagarii continuationes, 21, 23 ,53; Vita Chlodovaldi, 10; Vita Balthildis, 17; Paulus Diaconus. Historia Langobardorum, III. 3; V. 5; VI. 54; Marseille, 31 (a. 780).

918

Greg. Turon. Historia Francorum, VIII.43: Nicetius Arvemus rector Massiliensis provinciae vel reliquarum urbium, quae in illis partibus ad regnum regis ipsius pertinebant.

919

См., например: Sid. Apoll. Epistulae, VII.2.5: comiti civitatis (Марселя).

920

Vita Rusticulae, 10: principi civitatis ipsius (Арля) nomine Nymfidio; Vita Boniti, 3: ut elegeretur praefectura Massiliae primae provinciae, sed idem causas sibi commissas ita peroravit, ut iam non ut iudex, sed ut sacerdos fore videtur; Vita Desiderii, 2: Massiliae gubernacula et Albiensium cometatum annis plurimis administravit; Caes. Arei. Sermones, 1.13; 55a.2; 77.3; 181.4. Cf.: Lex Burg. Praefatio, 4: civitatum aut pagorum comites.

921

В эпоху Домината, а также в государстве вестготов, comes и iudex четко различались. См.: Lex Vis. III.6.1: mox comes civitatis vel vicarius aut territorii iudex tale nefas conmissum agnoverit; VII.4.2: si forte ipse iudex solus eum conprehendere vel distringere non potest, a comite civitatis querat auxilium; II.1.11; II.1.29; II.3.10; III.4.17; IV.2.14, etc.

922

См.: Ewig E. Spätantikes und Fränkisches Gallien. München, 1976, Bd I, S. 72–230; Wood I. Merovingian Kingdoms 450–751. London; New York, 1994, ch. 6.

923

Capitularia, 28 (a. 794); 45. Divisio regnorum (a. 806): usque ad Hispanias continetur, hoc est illam portionem Burgundiae et Provinciam ac Septimaniam vel Gothiam, Ludovico dilecto filio nostro consignavimus; 200 (a. 839).

924

См.: Poupardin R. Le royaume de Provence sous les Carolingiens (855–933). Paris, 1901; idem. Le royaume de Bourgogne (888–1038). Etude sur les origines du royaume d'Arles. Paris, 1907.

925

Agde, 320 (a. 956): in regno Provincie, in comitatu Vennaxino, in villa Beduino; Montmajour, p. 32 (a. 960): in regno Gociae… in regno Provinciae; p. 56 (a. 979): in regno Provincie, in pago Aquensi, villam que dicitur Pertusam; p. 73 (a. 1002); p. 134 (a. 1037); p. 136 (a. 1040).

926

Montmajour, p. 42 (a. 965): regnante Conrado, rege Alamanorum sive Provincie; Marseille, 654 (a. 978 vel 984); Conques, 395 (a. 1004, Apt); Marseille, 15 (a. 1005); 1055 (a. 1019); 655 (a. 1026); Lérins, I, 49 (ca. 1030); 149 (a. 1032), etc.

927

Apt, 24 (a. 973): regnante Chonrado rege Alamandorum sive provinciarum; 31 (a. 983); 46 (a. 997); Lérins, I, 154 (a. 1012); 142 (a. 1016); 156 (a. 1016), etc.

928

Например: Marseille, 657 (а. 1045): regnante Anrigo, imperatore Alamannorum et Romanorum Burgundionumque atque Provincialium.

929

Marseille, 1042 (a. 979): Vuilelmus marchius Arelatense Provintie; Montmajour, p. 58 (a. 986): Vuillelmi Provintie marchioni; Apt, 42 (a. 991): Wilelmi totius Provinciae principis; Marseille, 34 (a. 1044): marchio sive comes Provintiae; 1080 (ca. 1065); Lérins, I, 76 (a. 1124): comitis domni Raimundi Berengarii Barchinonensium ac Provincialium. Cp.: Poly J.-P. La Provence…, p. 32–36.

930

См.: Bligny B. Le royaume de Bourgogne. ― In: Karl der Grosse. Lebenswerk und Nachleben. Düsseldorf, 1965, Bd I, S. 252–253.

931

Vita Ansberti Rotomagensis, 9: patrimonium aliquod, cuius est vocabulum Dusera, quod situm erat ultra fluvium Rodanum in regione, quae vocatur Provintia.

932

См.: Stoufi L. Identité de la Provence médiévale. ― In: Peuples du Moyen Age. Problèmes d'identification. Aix, 1996, p. 145–168.

933

Capitularia, 136. Ordinatio imperii (а. 817): volumus ut Pippinus habeat Aquitaniam et Wasconiam et markam Tolosanam totam et insuper comitatos quatuor, id est in Septimania Carcassensem; Vita Hludovici, 5: a ducatu submoto Tholosano. Этим вопросом подробно занимались Л. Озиас, Ф. Вольф и М. Руш.

934

См.: Dhondt J. Etudes sur la naissance des principautés territoriales en France (IX–X siècle). Brugge, 1948.

935

Toulouse, 135 (a. 1004–1010): Cum Goti veniebant ad mercatum et discargabant asinos suos foris stratam… Omnes alii ubicumque comparèrent vel venderent, sive in mercato vel foris mercato, donarent leddam, sicut Goti et alii homines. Анализ: Стам C.M. Экономическое…, с. 153–154.

936

HGL, II, 112 (а. 844): quidam fidelium nostrorum regni Septimaniae vassus; 127 (a. 845): Obbonius abbas, de partibus Hispaniae veniens, de illa nempe Gotthici regni marca; Béziers, 17 (a. 918): in regno Septimanie, in comitatu et territorio Biterrensi; HGL, V, 54 (a. 931, Carcassonne); 58 (a. 933, Béziers); Montmajour, p. 32 (a. 960): in regno Gociae… in regno Provinciae; HGL, V, 118 (a. 969, Béziers): in regno Septimaniae.

937

Как ни странно, этот вопрос слабо изучен. Объективным препятствием является редкость упоминания самого титула: в лангедокских источниках речь обычно идет просто о графах. См. все же: Dupont A. Les vues méditerranéennes des comtes de Rodez aux X et XI siècles. ― In: Rouergue et confins. Rodez, 1958, p. 143–151; Débax H., Framond M. de. Les comtes de Toulouse aux X et XI siècles et leurs lieux d'inhumation. ― In: Le comte de l'An Mil. Toulouse, 1996, p. 11–45.

938

Agobardus Lugdunensis. De dispensatione ecclesiasticarum rerum, 1.1: clari et honorati viri per Septimaniam et Provintiam consistentes; Vita Hludovici, 5: in loco Septimaniae, cujus vocabulum est Mors Gothorum; 59: pene omnes Septimaniae nobiles… conquerentes adversus Bemhardum ducem illarum partium; Nithardus. Historia, I.3, II.4, III.2–3; Miracula Fidis, I.12: he enim saline vel curtis in provincia Gothia sunt site; Vita Bobonis, 1–2; Vita Odonis, 5; Vita Isami, 2, 21, 48, 62; Vita Pontii, 4. Cf.: Ademarus Cabannensis. Chronicon, III. 16: cum Tolosanis et Provincianis.

939

HGL, II, 33 (a. 815): in partibus Aquitaniae, Septimaniae, Provinciae et Hispanie consistentibus; V, 28 (a. 902): cum universis Gothiae, Spaniaeque atque Provinciae comprovincialibus; 32 (a. 906); 36 (a. 909), etc.

940

HGL, II, 28 (a. 814); 42 (a. 816); 60 (a. 822); 70 (ca. 825); 71 (a. 826): in Septimania, in pago videlicet Narbonensi; 84 (a. 833); 86 (a. 834); 113 (a. 844); 135 (a. 849); 155 (a. 860); 159 (a. 863): Godae; 194 (a. 877): in variis comitatibus Gotiae; V, 7 (a. 888); La Grasse, 34 (a. 888), etc.

941

Marseille, 220 (a. 1095): Urbanus episcopus, servus servorum Dei, universis per Gothiam et Provintiam fidelibus salutem. Cf.: Montmajour, p. 125 (a. 1009); p. 195 (a. 1079); p. 196 (a. 1080).

942

Montmajour, p. 121 (in. s. XI): et ubicumque ego mortuus fuero in tota Provincia, meum corpus monachi de Monte majore accipiant et sepeliant in monasterio Montis majoris; Marseille, 112 (a. 1056): in comitatu Provintiae; Montmajour, p. 129 (a. 1060): nuper in Provinciae partibus vir quondam fuit nobilissimus, judex videlicet Lambertus.

943

Vita Apollinaris, 3: in oppido civitatis Lugdunensium, quod noncupatur Sardinia; Vita Dalmatii, 9: in Brivatensem vicum, Arveme civitatis oppidum; Vita Aniani, 2: in urbe Aurelianorum civitatis (т. e. в самом Орлеане — И.Ф.).

944

HGL, II.65 (а. 824): in pago Arelatense… in territorio ipsius civitatis; Nimes, 3 (a. 879): in territorio civitatis Nemausensis, in vicaria Valle-Anagia, in villas quas nominant Colonicas, Colia, Veia; 17 (ca. 916); 22 (a. 923); 24 (a. 924); 30 (a. 927), etc.

945

Conques, 108 (a. 887): in urbe Rutenico, in aice Ferrarias, in villa cui vocabulum est Teulamen; 229 (a. 996–1030): in urbe Caturcino, in vicaria sancti Aviti, in villa Lacunas; 46 (a. 1058): Rotbertus Rotensis urbis comes; Miracula Fidis, 1.12: urbis Rotenice Ragemundus.

946

Nimes, 35 (a. 932): in territorio civitatis Nemausensis, infra ipsa civitate, in vicinio quem vocant Campello; 59 (a. 961); 86 (a. 994); 112 (ca. 1015): infra ipsa civitate vel foras ipsa civitate; 125 (a. 1042); 158 (a. 1080); 164 (a. 1092).

947

Nimes, 94 (a. 997); 122 (a. 1034); 127 (a. 1050); 147 (a. 1043–1060); 149 (a. 1043–1060).

948

Gellone, 114 (a. 1001): in pago Nemausensi; 386 (a. 996–1031); 124 (a. 1031–1060).

949

См., например: Vita Eutropii, p. 61: circumjectam provinciam; p. 63: per totum territorium Arausicae civitatis; Greg. Turon. Historia Francorum, II.32: Gundobaldus et Godesgisilus fratres regnum circa Rhodanum aut Ararem cum Massilienem provintiam retinebant; X.25: in Palliis Massiliensim provintiam morbus saepe nominatus invasit… Arelatensim provintiam adiit; IV. 5; IV.44; VIII.30; IX.7; Vita Consortiae, 15: ut provinciam Massiliae disponeret; 19: de provincia Massiliensi; Vita Marcelli, 4.1: Diensis provincia.

950

HGL, II, 4 (a. 680): in pago Tolosano; Vita Desiderii, 29: ex pago Cadurcino; Testamentum Abbonis, 14, 16–18, 24–26, 28, 32, 36–42, etc.

951

Conques, 1 (a. 801): infra pago Rutenis civitate; Lérins, I, 148 (a. 1093): ego Petrus, Vinciensis ecclesie presul… in pago predicte urbis…

952

HGL, II, 5 (a. 767); Marseille, 31 (a. 780): in pago Dignense; HGL, II, 6 (a. 782); 7 (a. 783); 8 (a. 787): in loco nuncupante Aniano, in pago Magdalonense; 9 (a. 788); 12 (a. 795); 13 (a. 799); 16 (a. 804, Gellone); Psalmodi, 18 (a. 815): in pago Nemausensi.

953

Известные мне исключения: Nimes, 148 (а. 1043–1060); 169 (а. 1084–1095). Та же картина в Эксе: Marseille, 343 (а. 1060).

954

Lézat, 309 (ante а. 1028): in pago tholosano, in terminio Sanciane (cf.: 307, a. 1028: alodem quem vocant Sancianis); 594 (ca. 1010–1040): in pago tolosano, in terminio Podagenes, in villa que vocant ad ipsa Valle; Toulouse, 251 (a. 1060–1093); Lézat, 760 (a. 1085–1096), etc.

955

Lérins, I, 49 (ca. 1030); 42 (a. 1049): in pago Forojuiensi; 152 (a. 1062): in pago Vinciensi; 159 (s. XI); 163 (s. XI): in pago Niciense; 279 (a. 1094–1110). Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 79–81.

956

Eixalada-Cuixà, 68 (a. 942): in comitatu Ceritaniense, in pago Liviense.

957

Marseille, 832 (a. 1060): in territorio Gaballitano… ecclesia… in episcopatu Mimatensi sita, in pago Bannecensi posita; Nimes, 210 (a. 1108–1137): in comitatu Nemausensis, in pago Arisdensis, in valle que vocant Aulaz.

958

Marseille, 15 (a. 1005): infra pagi nostri fines, hoc est in Provintia; 630 (a. 1018): in pago Provincie, in comitatu Regense; 75 (a. 1019); 76 (a. 1019).

959

Lérins, I,72 (a. 1046–1061): illam partem que in pago Arluci videor haberi; 77 (a. 1070): quartam partem castri Arluci; 43 (ca. 1061): illud totum quod in pago Calars videmur haberi ас teneri… scilicet in supradicto castello, in villa; 36 (ca. 1045): in comitatu Calidianensium; 196 (a. 1081): in pago Brianzun… in supradicto castello Brianzun; Marseille, 275 (s. XI): in comitatu Aquense, in pago que nuncupant Brusa.

960

Например: Miracula Fidis, I.3: de pago Tolosano; Vita Fulcranni, 2.1,14.1: Albiensi pago.

961

Vita Desiderii, 2: Siagrius autem Massiliae gubernacula et Albiensium cometatum annis plurimis administravit. См. также: Histoire d'Albi. Ed. par J.-L.Biget. Toulouse, 1983, ch. 3.

962

Marseille, 83 (a. 781): in comitatu Aquense.

963

HGL, II, 44 (a. 817): in comitatu Vivariensi. См.: Laffont P.-Y. Châteaux, pouvoirs et habitats en Vivarais, vol. I, p. 80–83.

964

Mas d'Azil, 23 (a. 817). Cf.: Vita Marcelli, 5.3.

965

Agde, 50 (a. 823).

966

Nimes, 5 (a. 892): in comitatu Nemausense… comes ipsius pagi… in pago Nemausense…

967

Marseille, 284 (а. 1076): est ipse alodes in comitatu Avinionense, in episcopatu Aquense, in terminio de Tres Eminas…

968

Cp.: Gellone, 151 (a. 1077): in comitatu Nemausensi, sub castro que vocant Mairuiss; 153 (a. 1077): in Neumasensi episcopatu, sub castro que vocant Mairoiss. См., однако: HGL, V, 110.1 (а. 961): in pago quondam Lugdunensi, quod nunc est in episcopatu Valentiniensi…

969

Lérins, I, 29 (a. 1038): ego Gaucelmus, Forojuliensis episcopus… me rogantes ut aliquid de episcopatu meo darem Domino Deo; Agde, 126 (a. 1153): Facta sunt haec omnia predicta domino Poncio episcopante, cui succedens dominus Ademarius in episcopatu Agathensi…

970

HGL, II, 144 (a. 854): in pago videlicet Elenensi et in comitatu Rossilionensi; La Grasse, 31 (a. 878): infra territorio Helenense, in comitatu Confluentano, in villa quae dicitur Pratas.

971

Maguelone, 6 (a. 1055): in comitatu seu episcopatu Magalonensi; 14 (a. 1085): ego Petrus, comes Melgoriensis… dono… honorem meum, tam comitatum Substancionensem quam episcopatum Magalonensem.

972

Gellone, 59 (a. 996–1031): in comitatu Substantionense, in vigaria Magdalonense, sub castro Melgorio, in villa que vocatur Memtes…

973

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.44: usque Macho villam Avennici territurii; De gloria confessorum, 2: in Gabalitano tentorio; Vita Rusticulae, 1: in territorio Vasionense; Pardessus, 292 (a. 640): in partibus Provincie, in episcopatu Tricastrino… villa que vulgo dicitur Abolena in eodem territorio; Vita Desiderii, 30: in Albiense vero territorio dedit villas; Vita Segolenae, 21: de Ruthenae urbis territorio; Vita Marcelli, 6.1: in territorio Valentino; La Grasse, 1 (a. 779): in territorio Narbonense; 4 (a. 813); 5 (a. 813); 7 (a. 814); Maguelone, 1 (a. 819); Agde, 50 (a. 824); HGL, II, 74 (a. 828); 161 (a. 862); 165 (a. 865), etc.

974

Vita Desiderii, 36: Cumque Albiensium rura praeterissent et terminus Cadurcorum penetrarent; La Grasse, 5 (a. 813): infra terminos Narbonensem et Carcassonensem… in territorio Carcassonensi, in villa Tautirana.

975

Greg. Turon. Historia Francorum, X.8: in confinio vero termini Arverni, Gabalitani atque Ruteni; La Grasse, 7 (a. 814): in confinio Narbonense et Carcassense… in territorio Narbonense; 13 (a. 838); 17 (a. 844).

976

HGL, II, 24 (a. 813): in pago Rotenico… in territorio Rodenico; 39 (a. 815): in territorio Carcassense… in eodem pago; 57 (a. 821); 70 (ca. 870).

977

HGL, II, 172 (а. 869): in comitatu Rossolionense, in territorio Helenense.

978

HGL, II, 19 (ca. 810, Aniane); 95 (a. 837, Aniane): in quibuslibet pagis et territoriis; 104 (a. 844); 111 (a. 844); 113 (a. 844); 123 (a. 844); 166 (a. 866).

979

HGL, II, 183 (a. 873).

980

HGL, II, 208 (ante a. 950): ego Antherius patritius provinciarum.

981

Vita Benedicti, 2; HGL, II, 159 (a. 860–906).

982

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.ll; VIII.12; VIII.30; IX.22; Fredegarii continuationes, 20 (a. 737): Urbes famossissimas Nemausum, Agatem hac Biterris funditus muros et moenia destruens, igne subposito, concremavit, suburbana et castra illius regiones vastavit; Chronicon Moissiacense, a. 793: venientes Narbonam, suburbia eius igne succederunt.

983

Testamentum Caesarii, 31: immunitatem tributorum tantum iuxta urbem et infra quam etiam in suburbanis et villis ex maxima parte concesserit; Pardessus, 401 (a. 683): Vasensis civitatis… monasterium aliquod in suburbano civitatis in loco cujus vocabulo est Grasello; HGL, II, 22 (a. 813, Aniane): infra civitate Nemauso… infra muros ipsius civitatis… et in suburbio ipsius civitatis; Lérins, I, 247 (a. 824); Agde, 110 (a. 1074–1083): in Agathe civitate… hortum, qui est ad portam civitatis, que respicit ad aquilonem, cum ipsis mansionibus usque in via que decurrit de suburbio in Eraurum; 23 (a. 1115): ecclesia Sancti Andree, que est in suburbio civitatis Agathensis.

984

Pardessus, 401 (a. 683): in suburbano civitatis [Vasensis]; HGL, II, 6 (a. 782, Narbonne); Nimes, 58 (ca. 960): in suburbio Nemausensi, in villa que vocatur Saravonicos; 156 (a. 1078).

985

HGL, II, 49 (a. 819): in loco Caunensi, super rivo Argentoduplo, suburbio Ventaionense, territorio Narbonense; 90 (a. 836): in territorio Narbonense, suburbio Minerbense; 106 (a. 844); 174 (a. 870): in pago Tolosano, suburbio Savartense… in pago Biterrense, suburbio Caprariense.

986

HGL, II, 80 (a. 832): in suburbio Elenense, in territorio Valle-Aspirane; 126 (a. 844): in suburbio Elenense, in pago Russillonense; Eixalada-Cuixà, 9 (a. 854); Roussillon, 23 (a. 1007): in comitatu Rossillonense sive in Valle Asper in suburbio Helenensi infra fines et terminos de Salaoni sive Lupiani…

987

HGL, II, 106 (a. 844): in pago Menerbense, in suburbio Narbonense; 167.2 (a. 866): in territorio Minerbense, in suburbio Ventaionense; 167.3 (a. 869): in pago Narbonense, in suburbio Ventaionense; 183 (a. 873): in paco vel territorio Narbonense, suburbio Minerbense; 192 (a. 876); 199.2 (a. 878); V, 131.1 (a. 983): in territorio Narbonense, in suburbio Minerbense.

988

Béziers, 5 (а. 888): in territorio Agatensi suburbio Biterrense; 24 (a. 955); 9 (a. 897): in territorio Narbonensi suburbio Biterrensi; 23 (a. 946); 25 (a. 957).

989

Eixalada-Cuixà, 34 (a. 875); in valle Cerdania, in suburbio Liviense; 68 (a. 942): in comitatu Ceritaniense, in pago Liviense; Gellone, 81 (a. 982): in territorio Magdalonensi, in suburbio castri Sustancionensi, infra terminium de villa que vocant Temantis; Maguelone, 4 (a. 1010): in comitatu Sustencionensi, in suburbio castri Magalonensis, juxta castrum Melgorii.

990

Aniane, 117 (ante a. 821): in territorio Neumasense, suburbio castro Andusiacense, sive infra ipsum pagus; Gellone, 113 (a. 877–879); Nimes, 5 (a. 875–897): sub castro Exunatis; Nimes, 36 (a. 932): in suburbio castro Exunatis; Gellone, 37 (a. 1004): in comitatu Lutovense, in suburbio castri quem vocant Duas Virgines; 189 (a. 1077–1079): in episcopatu Lutevensis, subtus castro que vocant Duabus Virgines.

991

Marseille, 1041 (a. 950): in curte de Tresia que est pertinens ex comitatu Marsiliacense et jacet in comitatu Aquense, cum omnibus apenditiis qui inibi pertinent de comitatu Marsilia; 1060 (ca. 1025): in comitatu Aquense sive Massiliense, in villa que nuncupant Trices. Об административном статусе долины Трете см.: Chaillan М. Recherches archéologiques et historiques sur Trets et sa vallée. Marseille; Paris, 1893, p. 59–63, 79–80; Gerin-Ricard H. de, Arnaud d'Agnel G. Les antiquités de la Vallée de l'Arc en Provence. Aix, 1907, p. 152.

992

См.: Lemarignier J. La dislocation du pagus…, p. 401–402; James E. The Origins of France. From Clovis to the Capetians, 500–1100. London, 1985, p. 43–72.

993

HGL, II, 61 (a. 822, Aniane): cum omnibus que ad eam in eodem pago Arelatensi vel Avionensi presenti tempore legibus pertinent.

994

Agde, 323 (a. 983): de ipsum alodem qui fuit Pontio, qui est in comitatu Agathense sive Biterrense.

995

Этот вопрос изучен плохо, как и реорганизация южных пагов в целом. См. все же: Bois М. Les premiers évêques de Saint-Paul-Trois-Chateaux. ― In: D'Augusta Tricastinorum à Saint-Paul-Trois-Chateaux. Lyon, 1992, p. 149–153.

996

См.: Martinez C., Rossignol N. Le peuplement du Roussillon, du Confient et du Vallespir aux DC et X siècles. ― Annales du Midi, 1977, vol. 87, p. 139–156.

997

HGL, II, 103 (а. 843); 144 (а. 854); 155 (а. 860).

998

HGL, II, 163 (а. 863): in suburbio Elenense, in valle Confluente; La Grasse, 27 (a. 870): in pago Confluente, in suburbio Hilenensi; 31 (a. 878): infra territorio Helenense, in comitatu Confluentano; Eixalada-Cuixà, 87 (a. 958): in comitatu Rosolionense, in valle Confluentana, in villa Savora.

999

HGL, II, 55 (a. 820): in valle quae dicitur Asperia; 84 (a. 833); 120 (a. 844); 170 (a. 869); 187 (a. 875); V, 32 (a. 906): in pago autem Vallensi. Первые упоминания графства Валлеспир приходятся на конец X в. CM.: Sabaté i Curuli F. El territori de la Catalunya medieval. Percepciö de l'espai i divisio territorial al llaig de l'Edat Mitjana. Barcelona. 1997, p. 34.

1000

HGL, V, 65 (a. 936): in comitatu Helenense, in Valle Asperi; 72 (a. 938): in comitatu Russilionense, in Valle Asperi; 76 (a. 941).

1001

HGL, II, 131 (a. 847): in pago Tolosano… in vicaria Garonensem; Vabres, 3 (a. 862): in pago Ruthenico, in vicariae qui dicitur Curiense, villam cujus vocabulum est Vaber; Avignon, 91 (a. 916): in comitatu Avinionense, vicaria Vallerica… in eadem villa que dicitur Fomis; Gellone, 149 (a. 1079): in comitatu Ruthenico, in vicaria de Bruscha, in parrochia Sancti Juliani de Tauriacho, in Vilareto…

1002

Vita Rusticulae, 1: in agro Hebocasiaco, qui est situs in territorio Vasionensi; Lérins, I, 247 (a. 824): in pago Arelatense infra agro Argentea res proprias juris in eadem villa, in Campo Publico; Montmajour, p. 36 (ca. 950): in agro Argentea; Marseille, 170 (a. 973 vel 974): in comitatu Avinionense, in agro Rupiano, in terminium de villa Tarascone; 1042 (a. 979); Montmajour, p. 54 (a. 981): in agro Rupiano; p. 74 (in. s. XI); p. 133 (a. 1036); Marseille, 173 (ca. 1050): in comitatu Arelatense, in agro Triphontio, in cluso quod vocant Triginta Modia.

1003

Conques, 108 (a. 887): in urbe Rutenico, in aice Fenarias, in villa cui vocabulum est Teulamen; Nimes, 29 (a. 926): in pago Nemausense, in agicem Arisense, sub castro Exunatis, infra terminium de villa Llauvatis; Vabres, 39 (a. 878); 46 (a. 937); Nimes, 16 (a. 915); HGL, II, 208 (a. 950); Conques, 274 (a. 976); Nimes, 105 (a. 1009); Gellone, 421 (a. 996–1031), etc.

1004

HGL, V, 45 (a. 920): in pago Albiensi, in ministerio Montaniense, in villa… Avanis; 59 (a. 934): in pago Rutenico, in ministerio Curiense; Toulouse, 336 (a. 966): in pago Tolosano, in ministerio Sancti Petri, ubi vocabulum est Vilaigone; Lézat, 85 (a. 955–986): in pago Tolosano, in ministerio Potamianense; 92 (ca. 1000); Toulouse, 200 (a. 1080–1098), etc.

1005

HGL, II, 24 (a. 813); V, 86 (a. 946): in comitatu Russilionense, in valle Ventuosa; Marseille, 783 (a. 1044): in comitatu Glannicensi, in valle que vocatur Caman; 1070 (a. 1047–1060): in comitatu Uzetico, in valle Milcianense, in villa quam nominant Bonoilo.

1006

Nimes, 7 (а. 896): in vicaria que dicitur Arisito; 14 (a. 912): in pago Nemausense, in agicem Arisense, sub castro Exunatis; 210 (a. 1108–1137): in comitatu Nemausensis, in pago Arisdensis.

1007

Conques, 108 (a. 887): in aice Ferrarias; 262 (a. 916): in ministerio Ferriacense; 157 (a. 933): in vicaria Ferriarense; 340 (a. 961): in ministerio Ferrariense, etc.

1008

Béziers, 38 (a. 975): in comitatu Biterrense, in vicaria Lunatense, in ministerio Filiense, in villa quam vocant Montolius.

1009

Conques, 6 (a. 930): in pago Arvemico, in ministerio Cartladense, in vicaria Arpajonense.

1010

Conques, 250 (a. 974): in pago Ruthenico, in ministerio Semiacense, in aice Ruilia.

1011

Conques, 325 (ca. 1007): in aice Gorceso, in vicaria de Sancte Speria, in villa que nominant Como.

1012

Lézat, 579 (a. 966): in comitatu Tholosanense, in pago vel ministerio Dalmazanense.

1013

Avignon, 82 (a. 992–993): in comitatu Vasionense, in agice de villa Molanis.

1014

Соответственно: Conques, 21 (a. 976) и 85 (а. 962); 40 (997–1004). Cf.: Chambon J.-P. L'agincement spatial et fonctionnel des vicairies carolingiennes dans le Midi de la Gaule: une approche linguistique. ― Revue de linguistique romane, 1999, t. 63, p. 55–174.

1015

Toulouse, 337 (a. 954–986): in pago Tolosano, in terminio de Vîllaigone, in ministerio Sancti Petri; 238 (a. 1005–1025): in pago Tolosano, in terminio Bono War, in ministerio de Waigone; 338 (s. XII): villae de Vilaigo.

1016

Conques, 244 (ca. 1012): in vicaria Dunense; 339 (a. 1012): alodus noster de Dunense; Marseille, 169 (a. 1000): in agro Rupiano; 177 (a. 1017): planum quem vocant Rubianum; 182 (a. 1052): in comitatu Avionense, in Rubiano, in loco qui dicitur ad Lonam. Cf.: Laffont P.-Y. Châteaux, pouvoirs et habitats en Vivarais, vol. I, p. 92–117,182–185.

1017

Agde, 50 (a. 824): villa Anglona in territorio Agathensi; 223 (a. 922): in comitatu Agathense, in villa Mediliano; 112 (a. 954–986); 256 (a. 1092).

1018

Gellone, 34 (а. 1027–1032): in episcopatu Lutevensi, in parrochia Sancti Mauricii, juxta villam que vocatur Mala Boxerio; 38 (a. 1051–1060): in comitatu Lutovense, in parrochia Sancti Johannis, in terminium de manso de Brolio.

1019

La Grasse, 49 (a. 923): dono in comitatu Rosilionense alodem meum qui vocant Ribassaltas cum ipsa ecclesia; Béziers, 50 (a. 991): vinea qui est in chomitatu Agatense… qui michi advenit de Willelmo vicecomite.

1020

Изредка термин parrochia употребляется в значении "диоцез": HGL, II, 9 (а. 788): de parrochia Narbonensi; 180 (а. 871, Eixalada-Cuixà): episcopus ipsius civitatis, in cujus parochia est monasterio.

1021

См.: Pietri Ch. Chiesa e communità locali nell'Occidente Christiano (ss. IV–VI d.C.): l'esempio della Gallia. ― In: Società romana e impero tardoantico, III. Ed. A.Giardina. Bari, 1986, p. 761–785. O более поздней эпохе см.: Bligny В. L'eglise et les ordres religieux dans le royaume de Bourgogne aux XI et XII siècles. Paris, 1960; Magnou-Nortier E. La société…, p. 423–425. Cf.: Fournier G. Le peuplement…, p. 399–475.

1022

Concilia Galliae a. 314–506. Riez (a. 439); Vita Caesarii, II.9, 18, 20; Vita Consortiae, 12; Vita Aregii, 4. Cf.: Beck H.G. The Pastoral Care of Souls…, p. 66–79.

1023

HGL, V, 68 (a. 937): in villas quae dicunt Boiano et Tampuniano cum ipsa ecclesia tota; Lodève, II (a. 988): ecclesiam quae est fundata in honorem S. Johannis in villa quam vocant Plevis… cum ipsis sex mansis… qui sunt in ipsa parrochia; Maguelone, 38 (a. 1114): in toto terminio parrochie Sancti Martini de Pruneto que villa Prunetum est in terminio; Aniane, 274 (a. 1106–1120): in villa Sancti Paragorii et terras quas habemus infra terminium ejusdem parrochie.

1024

Gellone, 16 (a. 1031–1060); 48 (1031–1060); 38 (a. 1051–1060); 51 (a. 1059–1060), etc.

1025

Gellone, 24 (a. 1027–1042): in episcopatu Lutevensi, in parrochia Sancti Mauricii, juxta villam que vocatur Mala Boxeria, omnem medietatem de manso qui appellatur Cantalupus; 85 (a. 1031–1060): in comitatu Rutenico, in parrochia Sancti Martini de Mauriaco, villam que vocant Solatico; 86 (a. 1031–1060): villa de Solatico… in comitatu Ruthenico, in vicaria Nantensi, in parrochia Sancti Martini de Mauriacho.

1026

HGL, II, 19 (са. 810, Aniane): villam cui vocabulum est Berthomates… cum ecclesia Sancti Hilarii constructa, necnon aliis ecclesiis quae infra terminium de ipsa villa fundata fuerint; 190 (a. 876, Roussillon): villa… Pidiliano cum suas fines vel ajacentias et cum ipsas ecclesias que ibidem sunt fundatas; V, 24 (a. 899, Narbonne): villam… Limosus cum suis ecclesiis; La Grasse, 66 (a. 951): villam Peziliano cum ecclesiis et villaribus et silvis; Eixalada-Cuixà, 94 (a. 968): villam Castellani cum duabus ecclesiis ibi fundatis, hoc est Sancti Andree et beate Marie.

1027

HGL, 157 (a. 861, Narbonne): villam Airolas cum suos fines et termines et cum ipsa ecclesia ibidem sita in honore Sancti Adriani et cum ipsa silva; 190 (a. 876): villa Truliares cum omnes suos villares, cum ipsa ecclesia; 186 (a. 874): ipsas ecclesias vel ipsas villas ibidem pertinentes; Marseille, 480 (ca. 1079): parrochiam videlicet ipsius castri; 720 (s. XI): ego Daniel et Rodulfus, qui sumus parrochiani de castello de Dromone; Lérins, I, 59 (s. XI): parrochiam de castro Spelunce; Béziers, 116 (a. 1116): parrochia prenominatae ville.

1028

Eixalada-Cuixà, 63 (a. 891).

1029

Béziers, 25 (a. 957): donamus a Sancta Columba qui est fundata in villa Columbario; Eixalada-Cuixà, 88 (a. 960): villa quae dicunt a Sancto Felice superiore qui est juxta flumen Tede; 92 (a. 965): castrum Sancti Martini; HGL, V, 130 (a. 978, Narbonne): in circuitu castelli Sancti Martini; Montmajour, p. 121 (a. 1008): in villa sancti Petri de Alignis; Marseille, 488 (a. 1012, Fréjus): villa Sancti Domnini; 377 (a. 1038): villa que noncupant Sancta Maria vel Sancto Medardo; Nimes, 152 (a. 1075): villa Sancti Stephani de Alvemo; Toulouse, 215 (a. 1060–1108); Lérins, I, 24 (a. 1129): ecclesiam parrochialem sancte Marie de Rocabruna, etc.

1030

HGL, II, 10 (a. 791): ipsam villam eosdem habuisse limites tempore Gotorum.

1031

Этот прием часто используется в завещании Аббона, в котором слово "вилла" вообще отсутствует, и большинство земельных объектов локализовано по близлежащему пункту, отнюдь не обязательно ему принадлежащему. Вот характерная запись: Testamentum Abbonis, 25: in ipsum pago Ebredunense, colonicas in Boresio. Комментарий: Geary P.J. Aristocracy in Provence…, p. 86–90.

1032

Polyptyque, G: Discriptio mancipiorum de villa seu agro Sinaca; H: Discriptio mancipiorum de agro Galadio. Cf.: Marseille, 31 (a. 780): villa Caladius; 737 (a. 1048). См.: Филиппов И.С. Церковная вотчина, с. 192–196.

1033

Sulpitius Severus. Chronica, II. 48; Vita Martini, 8; Epistulae, III. 18.

1034

Sid. Apoll. Epistulae, II.2.3: Sane si placitum, quis sit agri in quem vocaris situs accipe. Avitaci sumus: nomen hoc praedio, quod, quia uxorium, patrio mihi dulcius; II.14.2: non magis cordi est aut voluptati ager cum reditibus amplius quam vicinus aequalis cum bonis moribus; V.17.1.

1035

Greg. Turon. De gloria martyrum, 78: Agatensis urbis… Gomacharius comes agrum ecclesiae ipsius pervadit; 83: Haec (пожар) autem agebantur in agro nostro; De gloria confessorum, 70: villam eius conpetit, dicens quia iniuste ab Aquinsi ecclesia retenetur… Rediderunt agrum; De virtutibus Iuliani, 15.

1036

Testamentum Caesarii, 35: agellum Gallicinianum et agellum Neocleanum vel agellum Gemellis cum stagnis et paludibus, cum omni iure et termino suo…

1037

Vita Nicetii, 8; Vita Iuniani, 3; Passio Praiecti, 16, etc. Pardessus, 119 (a. 533); 180 (a. 573): portionem nostram de agro Sisciacensi… ex ipso fundo Sisciacum; 186 (a. 579): in villa seu agro Albiniaco; 230 (a. 615); 273 (a. 635); 358 (a. 667): in agro Floriaco… fiscum Floriacum; 363 (a. 670): agello proprietatis meae, villa Donato, etc. Единичные случаи употребления термина зафиксированы и много позднее: HGL, V, 100 (а. 956): in territorio civitatis Nemausensis, in terminium agello ubi vocant Odenno superiore.

1038

Conques, 436 (a. 956): in pago Ruthenico, in ministerio Montiniecense, in aro cujus vocabulum est Segonziago; 132 (a. 966): in aro de villa quae dicitur Serra.

1039

Montmajour, p. 72 (a. 1002): in comitatu Avenionense in terminio de villa Laura ta vel in Rupiano quantum ibi sumus habere… Cf.: Marseille, 169 (a. 1000): in comitatu Avenionense, in agro Rupiano, in terminio de Villa Laurata, in loco que dicunt Basellano; 170 (a. 973–974); 1042 (a. 979).

1040

Cp.: Bange F. Vager et la villa: structure du paysage et du peuplement dans la région mâconnaise à la fin du haut moyen âge (IX–XI siècle). ― Annales ESC, 1984, Année 42, p. 529–569.

1041

HGL, II, 34 (a. 815): in villa Fontejoncosa vel in suos terminos; 114 (a. 844): villam videlicet Censeradam cum omnibus suis finibus vel terminis seu adjacendis; La Grasse, 26 (a. 845): infra fines de villa Prata; HGL, II, 140.1 (a. 852, Narbonne): quidquid habebat in villa Olentiaco vel infra ejus terminos; V, 45 (a. 920, Albi): infra ipsa villa jam dicta Avanes vel in ejus territorio; V, 48 (ca. 922, Maguelone): villa Avenza cum suo terminio et omnes adjacentias suis; 50 (a. 924): cum finibus et terminis, limitibus, fixuris et adjacentiis; Agde, 285 (a. 967): in terminium de villa Pineto, in ipsa villa vel ejus terminio; HGL, V, 130 (a. 978): villa Bajas cum ipso terminio.

1042

Montmajour, p. 163 (a. 1040): in villa que dicitur Castro Vero; p. 164 (a. 1068): in territorio que nominant Castro Vero.

1043

Eixalada-Cuixà, 100 (a. 976): villa… Basoni, cum fines et termines.

1044

Eixalada-Cuixà, 34 (a. 875): in apenditio de villa Annos… in fines de villare Curcuga; 105 (a. 982): est ipse alodes in comitatu Rossilionense, in suburbio Elenense, in apendidque de villa Insola.

1045

HGL, II, 45 (a. 817, Besalü): perquisierunt terminos de ipsa villa archas et fixorias et vindenates; Eixalada-Cuixà, 35 (a. 875): infra fines de Occenias vel sua terminia quod antiqui arca in capite posuerunt de ipsa serra quod descendit super Macunculas usque in oleta; Montmajour, p. 179 (a. 1067): demonstrant columnelli positi in via publica, quae de civitate tendit monasterio, et marmorea columna quam monachi plantaverunt ob terminationem futurae testificationis.

1046

HGL, II, 85 (a. 834): terminos et limites misit et invenit veteres et misit novos inter villare Fontes et villare Guigos; 90 (a. 836): invenimus quod inter villa Maximiano et ecclesia Sancte Mariae nullum termine nec limite nec fixorio nunquam habuit nullo quod tempore. Iterum invenimus quod ipsas terras quod Teuderedus contendebat infra termines sunt de villas Maximianos et non sunt infra termines de villa Talasianicus; 113 (a. 844): villam… Scurifata cum terminis et fixoriis et omnibus adjacentiis suis; 139 (a. 852); V, 2 (a. 881): cum Gajano villare cum antiquis terminis.

1047

Aniane, Diplomata, 22 (a. 837): villam quae dicitur Massada, cum omnibus appendiciis suis, habentem plus minus mansos XL. Cf.: HGL, II, 72 (a. 826): recognoscimus nos homines qui habitamus in villas Combalito et Castaniarias, qui subterscripturi vel signum facturi sunt, id est (поименованы 21 человек) vel alii pares nostri… recognoscimus quia sumus habentes villas ubi nos habitamus cum omne illorum terminio; per beneficium hoc habuimus de domno Johanne abbate.

1048

Agde, 289 (ante а. 1155): in villa que vocatur Pinetus, sive in ejus terminio; et in ipsa garriga, que est foras terminium de Pineto, unum campum. Cf.: Montmajour, p. 60 (a. 978): est ipsa vinea in pago Avenico, inter Candignanicus villa et Ceciliano, in ipso clauso.

1049

Agde, 291 (s. X): in terminio de villa Pineto, in loco quem vocant Bovolio, campum unum.

1050

Vabres, 10 (a. 930): in villa Triancianico que vocant Nante, ubi aspiciunt villae quorum vocabula sunt Molinis, Ambolo, etc.

1051

HGL, II, 6 (a. 782, Narbonne): villa… Colonicas; Nimes, 3 (a. 879): villas quas nominant Colonicas, Colia, Veia, Cavariago; HGL, V, 20 (a. 898, Narbonne): Colonicas fiscum; Nimes, 34 (a. 928); 41 (a. 939); 48 (a. 947); 63 (a. 963); Aries, 268 (a. 967), etc.

1052

Vabres, 21 (a. 861): curte mea cum appendiciis suis his nominibus… ad ipsos Mansellos. Cf.: Nimes, 120 (a. 1020): ibidem prope, ubi vocant Manso, ipsum mansum; 161 (a. 1092); 162 (a. 1092): mansum unum quem dicunt ad Mansum.

1053

HGL, II, 122 (a. 844): ipsas colonicas et quaedam mancipia similiter monasterio pertinentibus… in pago Nemausensi colonicam subtus Mariacum… et pago autem Magalonensi, in villa Salsinas, ecclesiam Sancti Stephani cum suo appenditio, in eodem pago colonicam Amantianicum quae et Martiniacum vocatur necnon et medietatem territorii villae Colonzecates…

1054

Vabres, 12 (a. 874): ipsas ecclesias vel ipsas villas ibidem pertinentes his nominibus Cumborlo, Baldara, Monteplano, manso uno qui dicitur ad Licca et alios duos mansos qui dicitur ad Boscho… ista omnia… cum ipsas ecclesias vel cum ipsas villas sive mansos.

1055

Cp., например, формулы принадлежности виллы и манса: Aniane, 292 (а. 990) и 272 (а. 1000).

1056

Lérins, I, 155 (а. 1036): in comitatu Venciense, in villa que nominant Cagna, hoc est manso uno, quem excolit Durantus, que supemominant Uscla Veneris.

1057

HGL, II, 20 (а. 812): villas quas ipsi laboraverunt…

1058

Caes. Arei. Sermones, 6.5: numquid iustum est ut villam tuam colas et villam Dei desertam dimittas? Cf.: Heinzelmann M. Villa d'après les oeuvres de Grégoire de Tours. ― In: Aux sources de la gestion publique. T. I. Enquête lexicographique sur fundus, villa, domus, mansus. Ule, 1993, p. 46–70; Magnou-Nortier E. Trois approches de la question du manse. ― Ibidem, p. 123–207.

1059

Gellone, 38 (a. 1051–1060): in terminium de manso de Brolio.

1060

Gellone, 198 (ca. 1140): Нес est noticia terminorum territorii quatuor mansuum de Kambos; terminatur vero predictum territorium ab oriente, vicino territorio Bagensi, usque in fluvium Lirge, excepta coangulatione quam habet justa vineas Bagenses; ab occidente…

1061

Nimes, 116 (a. 1017): alia terra qui est in ipsa villa, prope meum mansum; Aniane, 132 (a. 1000): damus ipsum mansum… cum ipsos boscos quod ad ipsum pertinent; Lérins, I, 236 (ca. 1066): istas IHI modiatas de vinea et alios de terra, cum manso uno.

1062

Nimes, 122 (a. 1034): manso uno ab omnibus apertinentiis, in curtis, in casis, in casaliciis, in oglatis, in vineis, in garricis, pomiferis et inpomiferis, aquis aquarum et fructibus earum.

1063

Gellone, 174 (a. 984): mansum… exceptis medietatem de ipso bosco et medietatem de ipsa aqua; Lodève, II (a. 988): mansum quod vocant Johanne cum ipsa sylva Margarita; Gellone, 5 (ca. 1005): in villa Sorcanichos mansum unum cum ipsa oliveta; 82 (a. 1031–1048): medietatem de boscho de manso de Rovoria; Marseille, 760 (ca. 1035): pratum quod fuit de manso Bertranni.

1064

Marseille, 383 (ca. 1070): I campum qui est ad Ultmedum de manso Ansois; Lérins, I, 21 (s. XI): terra de la Maureta que est de manso Raimberti…

1065

Например: Polyptyque, F 2–3 et 7, G 10–12, H 17–18, 44–46, 54–55, 61–62; Gellone, 94 (a. 1027): dedit duos mansos in loco que vocant Malo Boscho, ubi Engelbertus visus est manere.

1066

Algoud H. Mas et bastides de Provence. Marseille, 1927; Livet R. Habitat rural et structures agraires en Basse-Provence. Gap, 1962, pt. II.

1067

Caesar. De bello civili, I. 34.

1068

Strabo. Geographia, IV. I. 6–12.

1069

Plinius Maior. Historia Naturalis, III. 32–37.

1070

Cicero. Pro Fonteio, DC. 19: qui vicus inter Tolosam et Narbonam est; Caesar. De bello gallico, 1.11.5: Allobroges qui trans Rhodanum vicos possessiones habebant.

1071

Histoire de Béziers, p. 8–11. Cf.: Benoit F. La Provence et le Comtat Venaissin. Paris, 1949, p. 40; Histoire de Nice et du pays niçois. Toulouse, 1976, p. 43; Histoire de Nimes. Aix, 1982, p. 36, 92–96.

1072

Лучшим обзором на сегодняшний день остается Histoire urbaine de la France. Из более поздних работ см.: La Provence des origines à l'an mil. Rennes, 1989 и очерки Ж.-Л. Фиша в: L'Hérault de la Préhistoire à nos jours. Saint-Jean d'Angély, 1993, p. 71–114 и М. Клавель в: Nouvelle histoire du Roussillon. Perpinyà, 1999, p. 45–76.

1073

Caesar. Bellum civile, 1.1–22.

1074

Février P.-А. Fréjus (Forum Julii) et la basse vallée de l'Argens. Cuneo, 1977; Histoire de Nimes. Aix, 1982.

1075

Heijmans M. Arelas duplex…, p. 413–416.

1076

Chouquer G., Favory F. Contribution à l'etude des cadastres antiques. Paris, 1980; Répertoire topobibliographique des centuriations de Narbonnaise: cadastres et occupations du sol. ― Revue Archéologique de Narbonnaise, 1993, t. 26, p. 87–98.

1077

См.: Bumard Y. Domitii Aquenses, une famille de chevaliers romains de la région d'Aix-en-Provence, mausolée et domaine. Paris, 1975.

1078

Brun J.-P. L'habitat rural dans le Var à l'epoque romaine. ― Provence historique, 1985, t. 35, p. 233–251; La Provence des origines…, p. 322–332; L'Hérault de la Préhistoire à nos jours, p. 81–87; Lugand M., Pellecuer C. Le littoral languedocien durant l'Antiquité et le haut Moyen Age: l'exemple de la villa des Prés-Bas à Loupian et du territoire de Mèze. ― In: Les campagnes de la France méditerranéenne dans l'Antiquité…, p. 246–278.

1079

Marseille, 437 (a. 1010–1046): in comitatu Aptensis civitatis, ex parte in territorio civitatis, et quedam latifundia in territorio Ville Urbane, site ad occidentem ipsius civitatis, fere duobus milibus; Apt, 77 (a. 1048).

1080

См.: Guyon J. La Gaule méridionale pendant l'Antiquité tardive et le haut Moyen Age. — Annals de l'Institut d'Estudis Gironins, 1996–1997, vol. XXXVI, p. 117–150.

1081

Sid. Apoll. Epistulae, V.12.2: veneror in actionibus tuis, quod multa bono cuique imitabilia geris: colis ut qui sollertissime; aedificas ut qui dispositissime; venaris ut qui efficacissime; pascis ut qui exactissime; VIII. 6.10: tu nunc inter ista quid rerum?… venaris, aedificas, rusticarisne?… de Vitruvio sive Columella, seu alterutrum ambosque seetere, decentissime facis; potes enim utroque more quo qui optimo, id est ut cultor aliquis e primis architectusque. В 70-е годы ситуация резко ухудшилась, по крайней мере в Оверни. См.: IV. 15.1: siquidem res est grandi exempli eo tempore a vobis nova ecclesiarum culmina strui, quo vix alius auderet vetusta sarcire.

1082

Ibidem, II.9.8: balneas habebat in opere uterque hospes…

1083

Hamlin F. Le suffixe — acum dans la toponymie de l'Hérault. Thèse de 3-e cycle. Université de Montpellier, 1959.

1084

Sid. Apoll. Epistulae, VIII.4.1. Cf.: Bonnet J.-L. Oranaisons et la villa octavienne. — Bulletin de la Commission Archéologique de Narbonne, 1963, t. 27, p. 83–97; idem. Fontfroide et l'espace cistercien en Narbonnais. III. La grange d'Hautervie. ― In: L'Espace cistercien. Ed. par L.Pressouyre. Paris, 1994, p. 100–114.

1085

Sid. Apoll. Epistulae, II.9.2; IV.24.2; IX.3.2: custodias aggerum publicorum nequaquam tabellarius transit inrequisitus. Cf.: I.5.2–3; Sulp. Severus. Dialogi, 2.3.2; Greg. Turon. Historia Francorum, 1.44; Vita Marcellini, 9–10.

1086

Apt, 33 (а. 984): de uno latere carriera antica; Marseille, 425 (a. 1031 vel 1032): sicut carraria antiqua currit… sicut descendit via puplica; 428 (ca. 1035): per viam antiquam usque in fonte Gairardo; 115 (a. 1046): via vetus ad Porreiras; Apt, 75 (a. 1042–1047): ab uno latere de superiori via veteri… de inferiore parte via publica; Maguelone, 45 (a. 1125): confrontât se a vento cum camino veteri, a circio cum camino novo…

1087

Lérins, I, 222 (a. 990): usque ad viam veterem Pou Rotundi, sicut terminatur colle, donec perveniatur ad antiquam viam Crucis Sparronem ducente; Montmajour, p. 81 (in. s. XI): via publica Aureliana; Apt, 77 (a. 1048): subter viam Romeorum (римлян? паломников, идущих в Рим?); Lézat, 1071 (ca. 1060): via ventula; Marseille, 663 (a. 1065–1079, Avignon): viam puplicam de Roma; 664 (a. 1040–1080): via romana; 812 (a. 1080–1110): iter romuleum. Cp.: Rouche M. L'héritage de la voirie antique dans la Gaule du haut moyen âge (V–XI siècle). ― Flaran, 1982, 2, p. 13–32.

1088

CIL XII.5616; XII.5565; XII.5576. Cf.: Greg. Turon. Historia Francorum, IX.7: in Arelatense provinciam proruperant, egeruntque praedas atque captivos abduxerunt usque decimo ab urbe miliario; Jul. Tolet. Historia, 21: progressum celerem principis cum inextimabili agmine pugnatorum quarto fere ab urbe miliario; Vita Marcelli, 9.2: remeanti ad civitatem suam sub octavo lapide Viennensis urbis in fiscale praedio mansionem praecepit; Vita Marcellini, 13: in sexto decimo a civitate miliario, etc.

1089

Polyptyque, A 2–3. Речь идет о местечке Venneles, на девятой миле от Марселя до Арля.

1090

HGL, II, 6 (а. 782): ultra ponte Septimo; Marseille, 72 (a. 977): de'alio latus usque ad Quarto; de alio vero latus consortes usque ad stantes que sunt contra Marignana; Nimes, 20 (a. 921): villa Quarto; HGL, V, 151 (a. 990, Narbonne): villa Septimo; 180 (a. 1023, Narbonne): in prato Sexto; Nimes, 133 (a. 1043–1060): in loco ubi vocant Ad Septimo; Marseille, 67 (a. 10651073): obedientia que vocatur Septimus. Последний топоним сохранился до наших дней как название населенного пункта и железнодорожной станции на пути из Марселя в Экс. Cf.: König I. Die Meilensteine der Gallia Narbonensis. Bern, 1970; Chevallier R. Les voies romaines, p. 61–75, 202–217.

1091

HGL, V, 50 (a. 924, Narbonne): villare qui vocatur Aqueductus; 207.4 (a. 1036, Roussillon): habet ipsa ribera de uno latus in ipso murro superiore in Isola Felgosa et descendit per ipso aqueducto vetulo qui fuit de flumine Techo; Marseille, 38 (a. 1079): donacionem facimus de aque ductu qui vocatur Vuelna.

1092

Eixalada-Cuixà, 35 (a. 875): de Oleta usque ad ipsa archa antiqua ad Portella; Apt, 3 (a. 877): villa quod nominant Arculas; Nimes, 101 (a. 1006): prope ipsos Arcos; Marseille, 487 (a. 1010, Fréjus): villa que vocatur Archos; Barcelona, 236 (a. 993): prope ipsos Archos Antiquos; Maguelone, 134 (a. 1168): B. Arca fracta, etc.

1093

Nimes, 27 (a. 925): in loco ubi dicitur Ad ipsos colonnellas; Montmajour, p. 36 (ca. 950, Arles): villa Columnata; HGL, V, 100 (a. 956, Nimes): in loco ubi vocant Columnas; Lérins, I, 252 (a. 1101): villa que vocatur Colunnada.

1094

HGL, II, 45 (а. 817, Besalu): perquisierunt terminos de ipsa villa archas et fixorias et vindenates; Montmajour, p. 179 (a. 1067): demonstrant columnelli positi in via pubica, quae de civitate tendit monasterio, et marmorea columna quam monachi plantaverunt ob terminationem futurae testificationis; Marseille, 900 (a. 1228): Rocelinus, dominus Massiliensis.. fecit abstrai de orto Sancti Petri unam columpnam lapideam, et fecit predictam columpnam lapideam apud Podium Formicarium apportari, et fecit ibi columpnam plantari pro terminio sive pro divisione jurisdictionis Massiliensis ville et pro terminio jurisdictionis monasterii sancti Victoris Massiliensis…

1095

Montmajour, p. 77 (in. s. XI): sicut vadit murus de ponte fracto; p. 91 (a. 1028); p. 185 (ca. 1075).

1096

Gellone, 282 (a. 1111): locum in quo antiquitus castrum fiiit.

1097

Lézat, 1591 (a. 1198): Murellum. Cf.: Mousnier M. La Gascogne…,p. 99 (док. 1131 г.).

1098

HGL, V, 67 (а. 936, Albi): in loco qui vocatur Vetus-Murense; Marseille, 426 (ca. 1055, Apt): circa castrum que vocatur Murs; 596 (a. 1055, Fréjus): Terminatur siquidem ipsa terra et ipse alodus… et ferit per antiquum murum qui est inter Gualdixart et Pampalonam; Gellone, 76 (a. 1031–1060): in villa quam vocant Muro Vetulo.

1099

Germer-Durand E. Cartulaire du chapitre de l'Eglise de Nimes…, p. LV.

1100

Miracula Germani, 92: vastos Rhodani gurgites iter plenum discriminis subeuntes, Arelatem ac deinde Massiliam… perrexerunt… Eruderatis itaque aedificiorum veterum circumquaquae ruinis, ingentem marmorum pretiosorum copiam obtentu partim, partim pretio congregarunt. Cp. интересную работу М.Гринхалга, построенную в основном на итальянском материале: Greenhalgh М. The Survival of Roman Antiquities in the Middle Ages. London, 1989.

1101

Lérins, I, 315 (s. XI): quicquid… infra terminos istos naturaliter concluditur, arboris viridis aut sicce laboratoire aut soli edificiorum antiquorum et modernorum lapidea et lignea totum juris ipsius monasterii… constat esse.

1102

См.: Stouff L. Arles au Moyen Age. Marseille, 2000, p. 37; L'aqueduc de Nimes et le Pont du Gard. Archéologie, Géosystème, Histoire. Sous la dir. de G. Fabre, J.-L. Fiches et J.-L. Paillet. Nimes, 1991.

1103

Nimes, 25 (a. 925): a Porta-Spana; 45 (a. 943): vinea qui est ante Porta-Spana; 49 (a. 947): infra Nemauso civitate, supra Porta-Arlatense; 69 (a. 973): infra Nemauso civitate, in vicinio quem vocant Porta-Spana., etc. NÖ.: Voies romaines du Rhône à l'Ebre: via Domitia et via Augusta. Sous la dir. de G. Castellvi, J.-P. Comps, J. Kotarba et A. Pezin. Paris, 1997.

1104

Топонимы: HGL, II, 144 (а. 854); V, 25 (а. 899): villare quod dicitur Cadinus et vocatur Cabannas; 67 (a. 936); Marseille, 255 (a. 1034): in villa que dicitur Cabannas; Nimes, 138 (a. 1043–1060): in loco ubi vocant Cabana.

1105

Février P.-А. Problèmes de l'habitat du Midi méditerranéen à la fin de l'Antiquité et dans le haut Moyen Age. ― In: Jahrbuch des Römisch-germanischen Zentralmuseums Mainz, 1978, 25 Jahrgang, S. 214 sqq.

1106

Raynaud Cl. Le village gallo-romain et médiéval de Lunel Viel (Hérault). Paris, 1990; Les campagnes rhodaniennes: quelle crise? — In: Le III siècle en Gaule Narbonnaise. Sophia Antipolis, 1996, p. 189–212; Des oppida aux métropoles. Archéologues et géographes en vallée du Rhône. Paris, 1998, p. 73–115.

1107

Sid. Apoll. Epistulae, V.13.2: Gabalitanis… quos singulos sparsos inoppidatos…

1108

Greg. Turon. De gloria confessorum, 2.

1109

Vita Marcellini, 3.

1110

Polyptyque, Н 9; 19; 20; 33; 43; 51; 62–64; 67–68; 70–76; 80; L 5; Provence, 7 (а. 861): colonica vestita una et altera apsa cum vercaria; Savigny, 6 (a. 919): ecclesia… cum manso, et curtilis, et vercariis, et campis, et pratis, et silvis; Durbon, 27 (a. 1146): vercheria. Cf.: HGL, II, 4 (a. 680): in pago Agenense villa nostra Virvicarias.

1111

Gellone, 432 (a. 1033): de unaquaque cabanna unum caseum; 102 (a. 1031–1060): de unaquaque cabanna duos formatichos, id est caseos; 499 (ca. 1140): in ista bailia unaqueque cabanna dat tres caseos… et si cabanna fuerit facta ibi tres caseos; 498 (a. 1123); 501 (post a. 1162); Baratier E. Enquêtes…, N 727: cabanna ubi reponantur casei.

1112

Les Pyrénées de la montagne à l'homme, p. 57–60; Falque-Vert H. Les hommes et la montagne…, p. 43–49.

1113

Rosenberg B. A Negotiated World. Three Centuries of Change in a French Alpine Community. Toronto, 1988, p. 14–16.

1114

Sid. Apoll. Epistulae, VII.8.1: si nobis haberentur quam territoria vicina tam moenia. Cf.: IX.9.3.

1115

Ibidem, VII.2.4: attamen primus illi in vestra moenia satis secundus introitus. Cf.: VII.7.6: si murus noster aperitur hostibus, non sit clausus vester hospitibus; IX.4.1: spatium viae regionumque quod oppida nostra discriminat (тому же адресату).

1116

Ibidem, VII.923: si uibium status non tam murorum ambitu quam dvium claritate taxandus est.

1117

Ibidem, VII.6.6: non tam Romanis moenibus, quam legibus Christianis insidiaturum pavesco. Cf.: 1.5.1: urbes moenium situ inclitas; VII.1.2: non nos aut ambustam murorum faciem aut putrem sudium cratem aut propugnacula vigilum trita pectoribus confidimus opitulatura; VII.7.2–3; VII.10.

1118

Это явление было общим для всей Западной империи. Например, в изображении Максима Туринского, нормальный город имеет укрепления: Maximus Taurinensis. Sermones, 85.2.

1119

Cassiodorus. Variae, III.44 (a. 508–509): Pro reparatione itaque murorum Arelatensium vel turrium vetustarum; Vita Caesarii, 1.29 et 31; Greg. Turon. Historia Francorum, IV.30; idem. De gloria martyrum, 77; Greg. Magnus. Epistulae, IX.216 (a. 599).

1120

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.1; VI.26; VII.10. Хроника Фредегара (а. 739) называет Авиньон "munitissima ас montuosa".

1121

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.7; idem. De gloria martyrum, 77; Jul. Tolet. Historia, 18, 24, 26.

1122

Соответственно: Greg. Turon. Historia Francorum, VI.7; VIII.30; VI.11; VI.6.

1123

Vita Maximi, 7: ad urbis portam ventum est; 8: cum in muro urbis illius cum pueris luderet, e muro prolapsus, cervicibus fractis, exspiravit.

1124

Vita Amantii, 13: Rursus cum adversus Ruthenenses Marcomani truces ingruerent, omnemque late provinciam belli nube texissent; atroci etenim corona cinxerant civitatem, horrebant murorum interjecto discrimine…

1125

См.: Guyon J. Toulouse, la première capitale du royaume wisigoth. ― In: Sedes regiae (aim. 400–800). Barcelona, 2000, p. 219–240.

1126

Vita Aregii, 5: dum templum B. Andreae Apostoli… prope oppidum ipsius civitatis fuisset ingressus; Vita Marcelli, 3.3: residens in insula Dromone fluminis sub oppido civitatis. Cf.: Formulae Senonicae, 41: in opido civitatis illius; Pardessus, 243 (a. 627): oppedum Parisiorum civitatis; 358 (a. 667): in oppido civitatis Aurelianensium; 422 (a. 694): sub opidum Senonis civitate; 456 (a. 703), 480 (a. 711); 547 (a. 730), etc. Изредка это выражение встречается и позднее. См., например: HGL, V, 150 (а. 990): in castello Biterris civitate.

1127

Jul. Tolet. Historia, 18: supposito igne portas incendunt, murorum aditibus minutis irrumpunt. Deinde civitatem gloriosae intrantes, viam sibi ferro aperiunt. At ubi feroces nostrorum animos sustinere possunt, intra Arenas, quae validiori muro antiquioris aedificii cingebantur, se muniendos includunt. Sed ubi visum est illis qquosdam a nostris insequi, qui se in praedam involverant, illico praeventi antequam se in castro illo Arenarum reciperent, jugulati sunt; Chronicon Moissiacense, ca. 737: Karolus… Nemauso vero arenam civitatis illius atque portas cremari iussit; Nimes, 125 (a. 1042): in comitatu Nemausensi, infra ipsa civitate, prope ipsas Arenas; 163 (1092): subtus Arena petiam de terra.

1128

Lot F. Recherches sur la population et la superficie des cités remontant à la période gallo-romaine. Paris, 1945, v. I, p. 372. Cf.: p. 177, 312–313, 335–336.

1129

Sid. Apoll. Carmina, XXIII, 1.39–42: muris, civibus, ambitu, tabernis / portis, porticibus, foro, theatro, / delubris, capitoliis, monetis, / thermis, arcubus, horreis, macellis…

1130

Sid. Apol. Epistolae, I.XI.10: circensibus ludis. Согласно не очень внятному рассказу Прокопия Кесарийского (Procopius. Historia, VII.33.5), конные состязания проводились здесь и в середине VI в.

1131

Salv. Mass. De gubem. Dei, VI.2, 3, 15. Cf.: Blâsquez Martinez J.M. La sociedad del Bajo Imperio en la Obra de Salviano de Marsella. Madrid, 1989.

1132

Caes. Arei. Sermones, 61.3; 134.1; 141.4; 193.1. Cp. выражения типа: in arena mundi huius, in theatro mundi huius, amphitheatrum spiritale (152.3).

1133

Ibidem, 43.4: faciunt hoc multi viri iure fori, non hire caeli; 72.4: si forum cogitat, forum adorat; 94.3; 237; Vita Caesarii, II.31: repertam epistolam intro deportant et publicant cunctis in foro.

1134

Passio Victoris, II.9, 10, 13, 15.

1135

Passio Saturnini, 2, 5, 7.

1136

Лучше всего, во многом благодаря У. Клингширну и М. Аймансу, изучен Арль: Klingshim W.E. Caesarius of Arles, p. 51–63; Heijmans M. Arelas duplex…, p. 127 sqq. Cм. также: Wild G. La genèse du cimetière urbain médiévale: l'exemple de la topographie funéraire de Toulouse (250–1350). ― Archéologie du Midi médiévale, 1999, t. 17, p. 1–24; работы С. Лозеби о Марселе, монографию А. Риве и соответствующие тома Topographie Chrétienne.

1137

Février P.A. Problèmes de l'habitat…, p. 240 sqq.

1138

CIL XII, 1524. Дардан состоял в переписке с Августином, так что название виллы, возможно, навеяно "De civitate Dei". Cf.: Un lieu dit "Cité de Dieu". ― In: Augustinus magister, 1954, t. 1, p. 101–110. O локализации этого топонима см.: Chatilion F. Dardanus et Theopolis (409–417). ― Bulletin de la Société d'Etudes historiques, scientifiques et littéraires de Hautes-Alpes, 1943, 62, p. 29–151.

1139

Salv. Mass. De gubem. Dei, V.44: hi qui hostium terrore compulsi ad castella se conferunt…

1140

Sid. Apoll. Carmina, XXII: Burgus Pontii Leontii. Речь, по-видимому, идет о Bourg-sur-Gironde, расположенном у слияния Гаронны с Дордонью.

1141

Vita Segolenae, 34: in praedio ejus proprio, loco tutissimo, cognomento Insula, in quo genitor ejus fabricavit ecclesiam. Cp. Vita Desiderii, 30, где упоминается некая вилла Murato.

1142

Isidores Hisp. Etymologiae, XV.13.2: villa a vallo, id est aggere terre nuncupata, quod pro limite constituti solet. Cf.: ibidem, XV.9.2.

1143

Orosius. Historiae, VII.32: per castra dispositos in magnam coaluisse gentem atque ita etiam nomen ex opere praesumpsisse, quia crebra per limitem habitacula constituta burgos vulgo vocant.

1144

CTh. 12.19.2; CJ 1.27.2.4.

1145

Isidorus Hisp. Etymologiae, 9.2.99; 9.4.28.

1146

Sid. Apoll. Epistulae, IV.15.3: castellum, ad quod invitas, utpote Alpibus rupibus cinctum, sub vicinitate brumali difficilius escenditur; V.14.1: delectat an fortasse montana sedes circum castella et in eligenda sede perfugii quandam pateris ex munitionum frequentia difficultatum; IV.21.5: quod montium cingunt dorsa pascuis latera vinetis, terrena villis saxosa castellis… Cf.: IV.6.2: fateor me nimis veritum, ne tempore timoris publici non timeres et solidae domus ad hoc aevi inconcussa securitas ad tempestuosos hostium incursus pro intempestativa devotione trepidaret.

1147

Vita Hilarii, 9: Alamannicum descendens castellum…

1148

Itinerarium Burdigalense, 551.9.

1149

Pardessus, 34 (a. 464): Cemelensis civitas et Nicaense castellum.

1150

Cassiodorus. Variae, III.41 (a. 508): castella supra Druentiam constituta.

1151

Vita Caesarii, 1.29: in castro… Ugemensi; Greg. Turon. Historia Francorum, VIII.30, IX.7: Ugemum castrum; Johannes Biclarensis. Chronica, a. 585: castrum vero qui Hodierno vocatur tutissimus in ripa Rhodani fluminis ponitur…

1152

Julianus Toletanus. Historia, II: castraque Pyrenaeca, que vocatur Caucoliber, Vulturaria et Castrum Libiae mirabile victoriae triumpho cepit… castrum quod vocatur Clausuras…

1153

Anonymus Ravennensis. Cosmograhia, IV.28; V.23; V.34.

1154

Greg. Turon. Historia Francorum, 1.34: Gredenensis castri (Жеводан); III.21: Dehas castrum; castrum nomine Caprarium (Битерруа); VIII.30: Caput Arietis castrum (Тулузен).

1155

Fredegarii continuationes, 20 (a. 737).

1156

Vita Aregii, 4; Vita Ambrosii, 6; Vita Desiderii, 17 et 48.

1157

Vita Desiderii, 17: Praeter civitatis autem opera castella quoque Cadurcum, qui antea nudus pene ac exiguus videbatur, copioso opere conspicandaque municione ampliavit, erexit et firmavit. Quem sagaciter extruens multoque inibi labore desudans, aecclesias, domos, portas, turres murorum ambitu ac quadratorum lapidum conpactione munivit firmumque hac solidum ad posteros pervenire decrevit.

1158

Vita Caesarii, 11.18.

1159

Vita Hilarii, 21–22. (Cf.: Vita Patrum Jurensium, 100, 155).

1160

Ibidem, 10, 17, 18, 22, 26, 28, 30.

1161

Vita Caesarii, 1.8 (Арль); 1.21 (Арль, Бордо); 11.25 (Марсель); Vita Germani, 23; Vita Viviani, 5, 8; Vita Apollinaris, 10; Vita Eutropii, p. 54–55; Vita Patrum Jurensium, 128; Greg. Turon. Historia Francorum, II.7,11.33, V.19, etc.; Vita Dalmatii, 3; Vita Marcelli, 4.3, 5.23, 8.4, 9.1; Vita Genovefae, 8, 17, 26, 45; Vita Aridii, 40, 42, 46; Vita Betharii, 8, etc.

1162

Sid. Apoll. Epistulae, VI. 12.8: quantas tibi gratias Arelatenses, Reienses, Aveniocus Arausionensis quoque et Albensis, Valentinaeque nec non et Tricastinae urbis possessor exsolvat… Arverni tamen oppidi ego nomine uberes perquam gratias ago, cui ut succurrere meditarere, non te communio provinciae, non proximitas civitatis, non opportunitas fluvii, non oblatio pretii adduxit; VII.5.3: de urbibus Aquitanicae primae solum oppidum Arvemum Romanorum reliquum partibus bella fecerunt; quapropter in constituendo praefatae civitatis antistite provincialium collegarum deficimur numero; IX.13.4.

1163

Ibidem, III. 1.2: ecclesiam Arverni municipioli, cui praepositus, etsi immerito, videor; III. 12.2: pergens urbem ad Arvemum; IV.8.1: ex oppido longe remotum rus petebamus; IV.18.1: nullae graves sarcinae ad praedium ex oppido ductae; VII.2.7: municipioli nostri suburbanitas; III.2.2 (civitas, oppidum); I.5.5; II.12.3 (civitas); III.З.З; V.14.2 (urbs); II.14.2; III.4.1; VI.12.8; VII. 5.3; IX.7.1; IX.9.6 (oppidum).

1164

Ibidem, VII.2.5 (civitas); VII.6.10 (urbs); VII.7.1 (civitas); IX.4.1 (oppidum).

1165

Ibidem, V.6.2: oppidum Vasionense; VII.4.4: in Vasionensi oppido.

1166

Ibidem, VI.6.10; VI.12.8.

1167

Ibidem, V.17.1: numquamque te tantum venatio, civitas, ager avocat; V.7.3; VII.9.15; VIII. 13.3 (civitas); 1.5.1; VII.6.8; VII.9.23 (urbs).

1168

См., например: Vita Hilarii, 7: in media civitate heremetica fecit instituta fervere; 15: cibum sine lectione non sumpsit; ab eodem in civitatibus ista est invecta primitus consuetudo; 30: felix qui non tantum propriae civitati ex sua institutione providit, verum etiam diversa loca illuminare accensis fidei calore… procuravit. Cp. необычное выражение urbem celestis patriae, промелькнувшее у Фортуната (Vita Severini Burdigalensis, 1).

1169

Caes. Arei. Regulae ad virgines, 40: Si quam tamen de alia civitate ad requirendam filiam suam aut ad visitandum monasterium venerit (cf. 39; 53; 64); Regulae Aureliani, 48.1; Regulae Ferreoli, 24.

1170

Concilia Galliae a. 314–506. Aries (a. 314).

1171

Vita Maximi, 6: Rhegiensis urbis episcopatum… Templum in Rhegiensi castello in beati Albini honorem… condidit; 7: ad urbis portam; 8: in muro urbis; 13: obitus ejus fama velox non modo urbem, sed orbem complevit universum; 15: in oppidum Rhegiense.

1172

Vita Desiderii, 7: Cadurcae urbis; 16: extra castri municionem; 17: praeter civitatis autem opera castella; 20: Cadurcae oppido; 31: ad utilitatem omatumque municipii.

1173

Notitia Galliarum, p. 609; Concilia Galliae a. 314–506. Vaison (a. 442): Eucesia oppido; Concilia Galliae a. 511–695. Orléans IV (a. 541): civitatis Euceticae; Greg. Turon. Historia Francorum, VIII.18.

1174

Vita Caesarii, 1.44: Carcassonam profectus est civitatem; Greg. Turon. Historia Francorum, VIII.30: usque ad Carcasonam urbem; Joannes Biclarensis. Chronica, a. 589: iuxta Carcassonensem urbem castra metati sunt.

1175

Исключения: Caes. Arei. Sermones, 115.6: urbs как синоним civitas; 169.8: castellum nomine Emmaus, но это пересказ евангельского текста (Le 24.13). Кроме того, Цезарий употребляет выражения castra spiritalia, castra caelestia (Sermones, 207.2), castra Dei (Sermones, 103.1) è castra sanctorum (Expositio in Apocalypsim, 18). Cf.: Ape 20.8; August. Hippon. Confessiones, 10.31; De civitate Dei, 20.8,11; Johannes Cassianus. Conlationes, 22.5; Sid. Apoll. Epistulae, VI. 1.3; Cassiodorus. Expositio psalmorum, 70: metaphora a castellis tracta, quia tunc adversarios evadimus, quando locis munitissimis vindicamur.

1176

Caes. Arei. Sermones, 161.1: in una civitate aut in una villa cum patre fuit (аллюзия к притче о блудном сыне, где эта оппозиция отсутствует).

1177

Vita Caesarii, 1.50, 11.18.

1178

Vincentius Lerinensis. Commonitorium, 1.4: locus autem, quod urbium frequentiam turbasque vitantes remotiores villulae et in secretum monasterii incolamus habitaculum.

1179

Johannes Cassianus. Institutiones, 5.38: ad monasterium, quod a praedicto oppido ferme quattuor milibus distat… vicum ex quo egressus est; Conlationes, 24.7: non solum in propriis residere regionibus, sed nec longe a viculis suis quosdam recessisse cernamus; 2.13; 7.26; 8.16; 10.6; 15.5; 18.1. Cf.: Vita Dalmatii, 9: in Brivatensem vicum, Arvemae civitatis oppidum.

1180

Salvianus Massiliensis. De gubernatione Dei, V.4.4: non modo urbes, sed etiam municipia atque vici. Cf.: Vita Germani, 21: nam vici omnes, municipia, civitates, quot sese per itineris eius tramitem porrigebant… Под municipium, скорее всего, понимается город меньшего, чем civitas или urbs, размера и статуса. Однако некоторые авторы используют эти слова как синонимы. Помимо Сидония, сошлюсь на Григория Турского, в одном и том же тексте назвавшего Экс и urbs, и municipium (De gloria confessorum, 70), а применительно к Оксеру употребившему невероятное выражение municipii comitatus (Historia Francorum, IV.42).

1181

Lex Vis. IX.1.21: ut non sit positus in civitas, castellum, vicus aut villa vel diversorium; IX.2.6: ut per singulas civitates vel castella quicumque erogator annone fuerit constitutus.

1182

См.: Chevallier R. Les voies romaines. Paris, 1997, p. 281–284.

1183

Itinerarium Burdigalense, 556.8.

1184

Любопытные примеры есть в Вульгате. См.: Esth 9.2: congregatique sunt per singulas civitates, oppida et loca. Однажды встречается словосочетание cives loci (Jdc 14.11: cum igitur cives loci vidissent eum), целиком лежащее на совести Иеронима (в оригинале: "они") — яркое свидетельство девальвации слова civis!

1185

CIL XII, 1524; Vita Hilarii, 19. Cf.: La Provence des origines…, p. 327, 401, 406–407.

1186

Concilia Galliae a. 314–506, p. 76, 102.

1187

См., например: Scriptores Historiae Augustae. Maximinus, 15.6: singulis civitatibus et municipiis et oppidis et vicis et castellis salutem; August. Hippon. De vera religione, 3: per urbes atque oppida, castella, vicos etiam villas; Formulae Bituricenses. Appendix, 12: civitatibus, castellis, vicis vel monasteriis; Formulae Senonenses Recentiores, 10: per mallos, vicos, castella, oppida et civitates.

1188

Carmen de providentia Dei, 35–36: non castella petris, non oppida montibus altis imposita (текст приписывается Просперу Аквитанскому).

1189

Ср.: Livius. Ab urbe condita, XXVI.48.4: castellum in alto tumulo situm.

1190

Orosius. Historiae, V.4: Fabius consul contra Lusitanos et Viriatum dimicans Bucciam oppidum, quod Viriatus obsidebat, depulsis hostibus liberavit et in deditionem cum plurimis aliis castellis recepit. Cf.: Vita Severini, 25,38,39 et passim.

1191

Paulus Orosius. Historiae, VII.29.7; Eutropius. Breviarum, X.9.4; Prosper Aquitan. Epitoma Chronicon, cap. 1078. Зосима называет Эльн πολίχνη — "городок" (Zosima. Historia, II.42.5).

1192

Например: Greg. Turon. De gloria martyrum, 77: est apud Nemausensis urbis oppido Baudilii beati martyris gloriosum sepulchrum. К этому же типу поселений, скорее всего, относится городок Mustiae Calmes в округе Амбрена (Historia Francorum, IV.42).

1193

Oppede в северо-восточном Провансе: Montmajour, р. 137 (а. 1040): Gantelmus de Opeda; Marseille, 659 (a. 1044): Wantelmus de Oppeda; Apt, 126 (post a. 1123): Oppede. Cp. топоним Opoule в Руссильоне (Basseda L. Tbponymie historique de Catalunya-Nord. Prades, 1990, p. 553–554).

1194

Schneider L. Oppida et castra tardo-antiques. A propos des établissements de hauteur de Gaule méditerranéenne. ― In: Les campagnes de la Gaule à la fin de l'Antiquité. Habitat et peuplement aux IV et V siècles. Actes du colloque AGER IV. Montpellier, 11–14 mars 1998 (сборник выйдет в свет в 2001 г.).

1195

См., например: Fournier G. Le peuplement rural en Basse Auvergne…, p. 127–200.

1196

Ammianus Marcellinus. Res gestae, 23.6.31: vici in modum oppidorum extracti.

1197

3Rg 9.19: omnes vicos qui ad se pertinebant et erant absque muros munivit; Jdt 4.4: et muris circumdederit vicos suos. Впрочем, упоминаются, но скорее как казус, oppida без стен: Dt 3.5: absque oppidis innumeris quae non habebant muros; Est 9.19: hii vero Iudaei qui in oppidis non muratis ac villis morabantur. Cf.: Prv 25.28: sicut urbs patens absque murorum ambitu, ita vir qui non potest in loquendo cohibere spiritum suum.

1198

Joh. Cass. Conlationes, X.6: videtur Jesus etiam ab his qui in civitatibus et castellis ac viculis conmorantur; Vita Caesarii, 1.44: pro redimendis captivis Carcassonam profectus est civitatem. Nam et multis vicibus per loca diversa abbates, diacones et clericos pro redemptione miserorum direxit; Acta Firmini, 5: super civitates… et super omnes vicos suos; Julianus Toletanus. De comprobatione sextae aetatis, 1.8: tunc omnia bella cessaverunt et nequaquam per oppida et per vicos excitabantur ad proelia. Cf.: Vita Aigulphi, 9: castella, vicos simul et praedia sua largientes.

1199

Rivet A.L.F. Gallia Narbonensis…, p. 268.

1200

Février P.-А. A propos du vicus en Gaule méridionale. ― Caesarodunum II. Actes du colloque. Le vicus gallo-romain. Paris, 1976, p. 309–321.

1201

Sulpicius Severus. Dialogi, III.8.4: in vico Ambatiensi, id est in castello veteri.

1202

Marius Aventicensis. Chronicon, a. 563.

1203

Epistulae Arelatenses, 1 (a. 417).

1204

Concilia Galliae a. 511–695. Carpentras (a. 527): in vico Vasensi; Vaison II (a. 529).

1205

Greg. Turon. Historia Francorum, V.5: apud Arisitensim vicum episcopus instituetur, habens sub se plus minus dioceses quindecim.

1206

Преобладает мнение, что речь идет о современном Алесе, расположенном к западу от Нима. См.: Soutou A. A propos de Arisitum. ― Annales du Midi, 1986, t. 98, p 121–123.

1207

Ferrandus Carthagenensis. Breviatio canonum, 12: Ut episcopus in villa vel vico non ordinetur.

1208

HGL, II, 208 (ante а. 950): Primus episcopus in Vivario promotus praefuit qui de Albense Vivario contulit et Alba vicum appellari voluit. Этот документ сохранил нам древнюю традицию местной церкви; речь идет о событиях IV в. До недавнего времени считалось, что Альба Аугуста была заброшена вслед за разорением ее германцами Крока, однако раскопки, подтверждая сам факт прекращения существования города, пока не выявили следов насильственных разрушений. CM.: Lauxerois R. Le Bas-Vivarais à l'époque romaine. Recherches sur la cité d'Alba. Paris, 1983. Результаты более поздних раскопок еще не обобщены; сужу по рассказу Ж. Дюпра — руководителя экспедиции, любезно показавшей мне городище в мае 2000 г.

1209

HGL, II, 76 (а. 828, Lérins): in vico Ugio; GCNN, III, 972 (а. 1231): castrum quoddam nostrum quod vulgo castrum vetus appelant, olim populosum, nunc fere habitare quolibet destitutum quia ex defectu munitionis et clausure in eiusdem castri territorio praedia possidentes domicilia tuta habere non possunt…

1210

L'oppidum de Saint-Biaise du V au VII s. Sous la dir. de G.Démians d'Archimbaud. Paris, 1994; Trément F. Archéologie d'un paysage. Les étangs de Saint-Biaise (Bouches-du-Rhône). Paris, 1999.

1211

Schneider L. Les premières fouilles à la roc de Pampelune (Hérault)

1212

Hamlin F.R. Les noms de lieux…, p. 272.

1213

Plinius Secundus. Epistulae, 2.17.26: frugi quidem homini sufficit etiam vicus quem una villa discernit.

1214

Mc 6.36: dimitte illos ut euntes in proximas villas et vicos; Mc 6.56: et quocumque introibat in vicos vel in villas aut civitates (в оригинале в обоих случаях: κωμας και σγρους). Cf.: Jos 15.45, 47.

1215

Cp., например: Jos 17.16: Bethsan cum viculis suis и Jos 15, 32,41, 44: civitates… et villae earum. В Новом Завете слово villa встречается только в трех синоптических евангелиях, тогда как, например, в Деяних Апостолов употребляется слово vicus. Переписчики иногда путали слова vicus, viculus и villa, villula (Jos 17.11; Jdc 1.27 и др.).

1216

Lex Vis., III.4.17: de ipsis precepimus custodiri, que per vicos et villas in fornicandi consuetudine fuerint deprehense; IX. 1.21: ut non sit positus in civitas, castellum, vicus aut villa vel diversorium. Cf.: Concilios visigôticos, XII. Tol. (a. 681): in quibusdam villulis vel territoriis sive vicis…

1217

Lex Burg., XXXVIII.5. Анализ: Неусыхин А.И. Возникновение…, с. 310–316.

1218

Vita Consortiae, 12: construxit ecclesiam in agro suo qui vocatur Matton vicus; Vita Maximi, 2: Beatus Maximus in vico proprio, cui Decomeco vocabulum est, vitae sumpsit exordio, Christianis parentibus editus; 14: Adolescentula quedam e vico cui Decimae vocabulum est, ad sepulcrum deportabatur. Cf.: Vita Gallae, 14.

1219

Sid. Apoll. Epistulae, II.9.1: Praediorum his iura contermina, domicilia vicina, quibus interfecta gestatio peditem lassat neque sufficit equitaturo.

1220

Последним по времени синтезом следует считать упомянутый выше (прим. 602) сборник: Les campagnes de la Gaule à la fin de l'Antiquité, подготовленный по материалам конференции Association d'étude du monde rural gallo-romain (Монпелье, март 1998 г.), в которой мне довелось принять участие. Из уже опубликованных исследований см: Parodi A., Raynaud Cl., Roger J.-M. Le Vaunage à la fin de l'Antiquité et dans le Haut Moyen Age (III–XII s.). Habitat et occupation du sol. ― Archéologie du Midi médiéval, 1987, t. 5, p. 6–41; Les campagnes de la France méditerranéenne dans l'Antiquité et le haut Moyen Age. Sous la dir. de F. Favory et J.-L. Fiches. Paris, 1994.

1221

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.42: discurrentes per villas urbium vicinarum, diripientes praedas, captivos abducentes vel etiam cuncta vastantes; De gloria confessorum, 70: villam eius conpetit, dicens quia iniuste ab Aquinsi eclesia retenetur… Rediderunt agrum; Vita Viviani, 5: Cum ergo ad urbem Tolosanam, in qua erat regale solium, pervenisset… in vicino vile perquisivit hospitium, etc.

1222

Bulgarus. Epistulae, 3: Nam de locis… Jubiniano et Corneliano, que in provincia Gothorum noscitur domna Brunigildes possedisse, ut suis post ejus jure aditum tribuamus hominibus… Этот текст ускользнул от внимания Ф. Хэмлина; речь идет, вероятно, о местечках Juvignac под Монпелье и Comeilhan под Безье.

1223

См.: Geary P.J. Aristocracy in Provence, p. 86 sqq.

1224

HGL, II, 4 (a. 680): alias villas nostras: Amfiniano, curtes nostras indominicatas; 6 (a. 782): villa… Curte Oliva; 7 (a. 783): ecclesiam in honore sancti Martini fundatam, cum ipsa curte, vulgo Mulzacq nuncupata; Psalmodi, 9 (a. 1022): villa quae vocant Curte. Cf.: Broëns M. L'onomastique domaniale entre Plateau central et Garonne au VII siècle, d'après les textes. ― Revue internationale d'onomastique, 1956, vol. 8, p. 161–183; 1957, vol. 9, p. 1–27.

1225

Vita Caesarii, 1.50: in villam quae Launico dicitur; HGL, II, 4 (a. 680); Vita Desiderii, 30. Как уже отмечалось, в последних двух текстах есть и германские ойконимы.

1226

Greg. Thron. Historia Francorum, IV.42: Saxones… infra territurium Regensium, id est apud Stablonem villam castra ponunt; IV.44: usque Machao villam Avennici territurii, quam Mummolus munere meruerat regio, accessit (оба пассажа воспроизведены, с небольшими изменениями, Павлом Дьяконом: Historia Langobardorum, III.5 et 8); Julianus Toletanus. Historia, 27: iuxta villam cui Asperiano vocabulum.

1227

Caes. Arei. Sermones, 6.6: villam, quam amamus; 18.5: villam emis, bonam quaeris; 153.1: si magnum bonum erit habere villam bonam; 222.4: tibi male est, qui forte malam habes villam: et bene est illi, qui malam habet animam? Esto bonus, qui habes bona; 231.5: vis habere villam? Nego te habere velle malam villam. Cf.: Eusebius Gallicanus. Homiliae, 43,56 et passim.

1228

Caes. Arei. Sermones, 53.2; 54.5.

1229

Concilia Galliae a. 314–506. Agde (a. 506), can. 21.

1230

Vita Caesarii, 1.50; II.27.

1231

Caes. Arei. Sermones, 14.4: quicumque iuxta domum suam aras aut fanum aut arbores profanas, ubi vota reddantur, esse cognoverit, studeat confringere, dissipare atque succidere; 54.5: quicumque aut in agro suo, aut in villa, aut iuxta villam aliquas arbores aut aras vel quelibet fana habuerit… Cp. 231.5, где domus, в отличие от villa, — видимо, городской дом.

1232

Ibidem, 6.5: Duo genera agrorum sunt: unus ager est Dei, alter est hominis. Habes tu villam tuam, habet et Deus suam; villa tua est terra tua, villa Dei est anima tua. Numquid iustum est ut villam tuam colas et villam Dei desertam dimittas? Si colis terram tuam, et non colis animam tuam, villam tuam vis conponere et Dei villam desertam dimittere… Cf.: 6.4,6.

1233

Ibidem, 154.2: Concupiscit aliquis villam alienam… sperat se posse tollere aut villam aut colonicam vicini pauperis… ex quibus contractis debitis multis necesse habeat infelix vendere casellam, unde aut ipse aut filii sui sustentabatur.

1234

Lex Burg., XXXVIII. 8; LIV. 1; LXVII.

1235

Testamentum Abbonis, 9, 16, 19, 20, 22, 24, 25, etc.

1236

См.: Gasnault Р., Vezin J. Documents comptables de Saint-Martin de Tours à l'époque mérovingienne. Paris, 1975.

1237

Vita Aridii, 16: Dum Noniaco colonica sua in honore beati Iuliani martyris oratorium conderet. Cp. его завещание (a. 573): Nonniacus domus nostra.

1238

Cp., например: Polyptyque, H 3 и H 1.

1239

Pardessus, 230 (a. 615); 241 (a. 627): villa… cum terminio suo vel colonicas ad se pertinenetes; 386 (a. 677); 514 (a. 721); Gellone, 160 (a. 804); Marseille, 291 (a. 817); HGL, II, 122 (a. 844), etc.

1240

Greg. Turon. De virtutibus Iuliani, 15: Pastor vero quidam… dum in multis rebus contra basilicam sancti martyris iniuste ageret, ad hoc levitas eius… ut colonicas basilicae concupiscens, quae agro eius erant proximae, pervadere non timeret; Pardessus, 230 (a. 615); 386 (a. 676).

1241

HGL, II, 122 (а. 844).

1242

GCNN, I, col. 440–441 (а. 812, Sisteron): cum colonicis et villulis suis; col. 442 (a. 867, ibidem). Cf.: Apt, 2 (a. 852?): ut quolonicas et terras et vineas seu villulas sibi invicem inter se commutare deberent.

1243

Fredegarius. Continuationes, 20 (a. 737); Chronicon Moissiacense, a. 759.

1244

Apt, 9 (a. 906): infra claustra Ate civitate, 13 (a. 920); 90 (ca. 1060).

1245

HGL, II, 22 (a. 813): infra civitate Nemauso… infra muros ipsius civitatis; 53 (a. 819): infra muros Arelatensis civitatis; 57 (a. 821): infra muros civitate Narbona; Agde, 50 (a. 824): infra muros civitatis Agathensis; HGL, V, 45 (a. 920, Albi); Béziers, 6 (a. 889): infra muros civitatis Bitirensis; Eixalada-Cuixà, 95 (a. 969): casalem unum infra muros Tholosae, etc.

1246

Nice, 14 (a. 1002): in comitatu Nicensis, prope civitatis, prope muro antiquo; Toulouse, 137 (a. 1006): usque ad muros Tolosae; Amargier, 4 (a. 1010): foras muro Arela civitate; Marseille, 40 (XI s.): juxta muros civitatis Massiliae, Nimes, 112 (ca. 1015): infra Nemauso civitate, a Muro novo; Maguelone, 15 (a. 1091): foris vallatos et foris muros de Montpestlier, etc.

1247

Testamentum Abbonis, 36: in Massilia res nostras proprias, casa et ortiles… et campos et vineas infra civitate.

1248

Béziers, 36 (a. 972): vinea que vocant Arenas.

1249

Nimes, 49 (a. 947): infra Nemauso civitate, supra Porta-Arlatense, in vicinio quem vocant Campello; 59 (a. 961): in territorio civitatis Nemausensis, infra ipsa civitate, ad ipsa Oliveta; 125 (a. 1042): in comitatu Nemausensi, infra ipsa civitate, prope ipsas Arenas, ibique comutamus vobis petia de terra culta; 201 (a. 1112): ortus infra Nemausum civitatem.

1250

Marseille, 372 (а. 1092): donamus… alodem nostrum quem habemus in civitate Aquis, tam in domibus quam in campis vel agris aut curtis aut pratis…

1251

Nimes, 77 (a. 983): infra Nemauso civitate, in vicinio que vocant Foro; 102 (a. 1007): ad ipso Capitolio; 143 (a. 1043–1060): infra ipsa civitate Nemauso, prope ipso burgo quem vocant Foro. В дальнейшем квартал Foro был известен как Mereat, Capitolium — как "Квадратный дом", где собирался городской совет.

1252

Nimes, 54 (а. 957): in loco ubi vocant Talamo Marcio; 164 (a. 1092): in loco ubi vocant ad Campum Marcium; Marseille, 37 (s. XI): quartaradam unam de vinea in loco qui Campus Martius dicitur; 40 (s. XI); Nice, 47 (a. 1144): honorem qui vulgo dicitur Campo Marcii.

1253

Béziers, 49 (a. 990): in castello Biterris civitatis; Avignon, 104 (a. 1038–1039): in territorio Avenionensi, subtus burgo ipsius civitatis; Agde, 351 (a. 1173–1174): burgum civitatis ipsius.

1254

HGL, V, 151 (a. 990): in burgo Choriano… in burgo Villanova; V, 41: ex porta Coriani. Agde, 389 (a. 1187): in tota Narbona, in civitate et burgo.

1255

HGL, V, 325 (a. 1077): de toto burgo Sancti Saturnini…

1256

HGL, V, 367 (ca. 1085); 441 (a. 1112).

1257

Agde, 407 (а. 1214): in toto territorio civitatis Agathensis et burgi.

1258

Topographie chrétienne…, t. II, p. 23.

1259

Wolff Ph. Civitas et burgus. L'exemple de Toulouse. ― In: Die Stadt in der europäischen Geschichte. Festschrift Edith Ennen. Bonn, 1972, S. 200–209.

1260

Agde, 325 (а. 1153–1162): in burgo Sancti Severi; 352 (а. 1173–1174): concedimus… tibi… burgum civitatis ipsius; 74 (a. 1202): in civitate agathensi et in burgis. Cf.: Aris R., Picheire J. Essai sur le développement topographique d'Agde. ― Annales du Midi, 1960, t. 70, p. 171–183.

1261

Avignon, 78 (a. 1085–1108).

1262

Trinquetaille, 86 (ca. 1131); 55 (a. 1166).

1263

Histoire de Béziers, p. 83.

1264

Nimes, 171 (a. 1080–1096): infra Nemauso civitate, in loco ubi vocant Burgum Judaicum.

1265

HGL, V, 215.2 (a. 1060): ipsum suum burgum quem habebat in burgo Narbonae misissemus in pignus; Saint-Gilles, 329 (a. 1152): in castello et burgo de Manuascha.

1266

Maguelone, 230 (a. 1194): totum castro de Lupiano… burgum ejusdem castri.

1267

Marseille, 790 (ca. 1040); 787 (a. 1042); Lérins, I, 148 (a. 1093).

1268

Saint-Pons-de-Nice, 2 (a. 1004): in territorio Cemelensis sive Nicensis; 3 (ca. 1010): in comitatu Nicensis, in territorio prope civitate Cimela; 4 (ca. 1028): iuxta antiqua urbe Chimela; Marseille, 793 (a. 1057): in comitatu Cimelensi sive Niciensi. Cp. прим. 298.

1269

HGL, V, 17 (a. 897): oppido Bitteris; Béziers, 75 (ca. 1067): in burgo Bitiris.

1270

Lérins, I, 3 (a. 990): ex Avionensis castri; 6 (s. XI); 1 (a. 1094): de manso Boni Avionensis castelli; Vita Maioli auctore Syro, III.20: ad Avennorum accersitus oppidum.

1271

Concilios visigöticos, III Tolet., р. 137.

1272

HGL, II, 150 (а. 858); 156 (а. 861); 172 (а. 869); V, 42 (а. 915); 60 (а. 934); 83 (а. 945); Eixalada-Cuixà, 88 (а. 960); HGL, V, 158 (а. 1000), etc.

1273

HGL, II, 80 (а. 832): in villa Elena… cella in suburbio Elenense; La Grasse, 41 (а. 899).

1274

Roussillon, 12 (a. 967).

1275

Sabaté i Currui F. El territori de la Catalunya medieval…, p. 121–122.

1276

Catafau A. Les cellers..., p. 319–326.

1277

AD Pyrénées-Orientales, 12 J 25, p. 30 (a. 927); p. 35 (a. 929); Marea Hispanica, 199 (a. 1025): villa quae vocatur de Perpiniano; 331 (a. 1102); 447 (a. 1167): extra muros villae Perpeniani. См., впрочем: Vidal P. Histoire de la ville de Perpignan. Paris, 1897, p. 31, со ссылкой на: AD Pyrénées-Orientales, B 4 (a. 1139): oppidum.

1278

Maguelone, 18 (a. 1096): villam Montispessulani; 38 (a. 1114); HGL, V, 474 (a. 1121); Montpellier, 158 (a. 1147): la vila de Monpestleir.

1279

HGL, V, 24 (a. 899): villam… Limosus; 208 (a. 1036): villa de Limoso; 352 (a. 1082).

1280

Maguelone, 42 (a. 1116): vila de Agantico; 82 (a. 1152): ad mumm ville de Agantico; 114 (a. 1162): castrum antiquum de Agangio et omnes fordas sive munidones todus castri et ville.

1281

Marseille, 170 (a. 973 vel 974): villa Tarascone; 181 (ca. 1050); 191 (ca. 1060): villa Tarasco. A XI â. Тараскон чаще именуется castrum или castellum. См.: HGL, V, 211 (а. 1037): castellum de Tarascone; 216.3 (a. 1040): castrum; Montmajour, p. 136 (a. 1040); p. 176 (a. 1063); Marseille, 220 (a. 1095): аналогично.

1282

Marseille, 654 (a. 978 vel 984): villa Manoasca; Montmajour, p. 66 (a. 990); Marseille, 653 (a. 1006): 651 (a. 1012); 646 (a. 1013); 647 (a. 1015); 649 (a. 1019); 652 (a. 1024); 650 (a. 1025); 655 (a. 1026). Cf.: Montmajour, p. 134 (a. 1037): castrum… Manuasca.

1283

HGL, V, 150 (a. 990): villa Pedinatis cum ipsa turre et cum ipsa fortifia; 209 (ca. 1036): castel quem vocant Pedenaz.

1284

Marseille, 474 (ca. 1062): castrum quem vulgo nominant Heras; 479 (a. 1075): in territorio castelli quod appellatur Eiras; Lérins, I, 19 (s. XI): in castello autem qui vulgo nuncupatur Eyras.

1285

Marseille, 1 (a. 923): in castro quod vocatur Fosses; Montmajour, p. 34 (a. 963): in castro Fossis; Aries, 291 (a. 989): castrum nominatum Fossas secus mare; Marseille, 19 (a. 1020): in castrum Fossis; 255 (a. 1034): in castello Fosses.

1286

Lérins, I, 154 bis (а. 1033): castrum, castellum Cagna; 155 (a. 1036): villa.

1287

Marseille, 168 (a. 1064–1076): villa Sancti Egidii; 152 (a. 1097): burgus; Arles, 462 (a. 1102): villa. Cf.: Les Coutumes de Saint-Gilles, I.VI, XVII, etc.

1288

Conques, 14 (a. 1062); 478 (s. XI–XII). Cf.: Miracula Fidis, 1.1.

1289

Marseille, 678 (a. 1030): in comitatu Sisterico, sub castro Forcalcario; 666 (a. 1018–1032); 659 (a. 1044); 662 (ca. 1060). Cf.: Vita Marii, 13: oppidum Forcalcariense.

1290

Marseille, 665 (a. 1040–1080): apud castrum Furcalcherii… de villanis qui habitant in ipsa villa sancti consuetudines malas accipiebant…

1291

HGL, V, 205 (ca. 1035): dvium quam buigensium Albiensium… ad communem villae meliorationem et totius Albegeis utilitatem; Marseille, 1% (a. 1021–1044): in civitate vel villa Avenione; Toulouse, 434 (a. 1060–1093): in ipsa villa Tolosa; Béziers, 140 (a. 1131): buigenses ville Bitterns… a majori porta civitatis; Lodève, 22 (a. 1162): in civitate seu villa que dicitur Lodova; Agde, 351 (a. 1173): in civitate seu villa Agathensi; Marseille, 910 (a. 1218): villa Massilie.

1292

Vita Isami, 26–27: in castro Morario… memoratis castri dominum… et hunc ceteri oppidani… omnes ejusdem oppidi domos; 37: аналогично. В других случаях oppidum оказывается синонимом civitas, (ibidem, 5: in Agathensi oppido… Stephano venerabili viro ipsius civitatis episcopo). Cf.: Vita Theodardi, p. 9: cum universis civitates, oppida et castella praefatus Carolus cepisset; Miracula Fidis, Ш.7: Gravissonis oppidi; Vita Pontii, 8: opidum quod Podium altus vocatur; Vita Lamberti, 2: de Baudunio Regiensis oppido; 7: ex vicinis oppidis.

1293

Miracula Fidis, 1.11: Fuit quedam nobilis matrona nomine Doda in pago Caturcensi, presidens cuidam municipio quod Castellum Novum nominant.

1294

Писец вкладывает в уста аббата Сен-Виктор-де-Марсель Понтия следующую фразу: mittas terminos inter oppida et castra et terram sanctuariam (Marseille, 77, ca. 993). Cf.: Lérins, I, 290 (a. 1208): cum omnis suburbanis atque viculis et territoriis… portubus seu civitatibus, castellis, opidis ac viculis…

1295

HGL, II, 162 (a. 862): villa Pegano que vocant Caputstanio; V, 430.1 (a. 1107): «oppidum Caputstagni; V, 618 (a. 1157): castrum… de Capitestagni cum villa sua.

1296

Lérins, I, 120 (а. 1047): in castro que nuncupant Grassa; 121 (ca. 1047–1056): in Grassam… in alio loco ipsius opidi.

1297

Saint-Pons-de-Nice, 6 (a. 1030): dono illo opido que nominatur Castellonovo.

1298

Lérins, I, 113 (a. 1026–1048): in territorio Sartophili opidis.

1299

Gellone, 509 (a. 1154): ecclesias de Creisel quas ad sustentacionem vestram dari petistis, videlicet parrochialem ecclesiam et capellam opidi.

1300

Eixalada-Cuixà, 95 (a. 969, Toulouse): vendere dareve… aliquid de suis opidis vel agrorum fundis domibusve…

1301

Vita Isami, 3: ex Tolosana patriae natus apud Fredelesium qui est ejusdem patriae vicus; 56: continuo fama de adventu ejus per omnes circumcirca patrias praevolans, in cunctis urbibus, castellis, vicis et villis obviam illi populos aggregabat; Vita Gallae, 14: omnes flentes et ululantes tulerunt corpus ejus et portaverunt illud Bageno vico; Miracula Fidis, 1.1: in vicinia vici Conchacensis; Miracula Victoris, 1.46: in vico quodam erat quidam rusticus.

1302

HGL, V, 205 (ca. 1035, Albi): de vicinis castellis et vicis advocaverant; Conques, 15 (a. 1060): advenit in unum vicum dispersum atque confractum; HGL, V, 296 (a. 1070, Millau): in vico autem vel burgo in circuitu ipsius ecclesiae.

1303

В скриптории Леренского аббатства к нему относились лояльнее, чем в других местах. Ср.: Lérins, I, 84 (а. 1046–1066): in quodam viculo nomine Morsano; 83 (a. 1144): in castro Morsanis; 285 (s. XI): in vico Mugino; Marseille, 16 (a. 1040): villa quae dicitur Muginis. См. также: 154 (а. 1012): manso uno qui jacet in vico qui vocatur Varo; 202 (a. 1067): quartam viculi Hermesi ab integro.

1304

HGL, II, 23 (ca. 813): vicum… Electum. Cf.: HGL, V, 28 (a. 902, Narbonne): Sanctae Mariae de vico cognomento Quadraginta; 96 (a. 954, булла Агапия II): in vigo Adesate; Eixalada-Cuixà, 92 (a. 965): in vico Adstat vel in ejus terminos.

1305

HGL, II, 84 (a. 833): villam construxit quae vocatur Vicus Sirisidum; 168 (a. 866): vindo vobis alodem meum qui est in comitatu Rosolionense vel in valle Asperi, in vigo Cereto; in ibidem villa vindo vobis; V, 42 (a. 915): in villa Cerseto. Cf.: Catalunya Carolingia, II, p. 318 (a. 814).

1306

HGL, V, 142.1 (а. 987, Albi): dono meum vicum Viandi totum ad alodem, et quicquid infra muros visus sum habere vel possidere, ut tota illa villula… sub manu et potestate ac tributo… praepositi remaneat… ad villam Viandi…

1307

Отмечу наиболее древние: HGL, V, 230 (ca. 1050): loco de Vicano (= Le Vîgan); Marseille, 843 (a. 1079): cellam Sancti Petri de Vicano (=Le Vigan); Aniane, 6 (a. 1106): ecclesiam Sancti Johannis de Vico (=Vic-le-Fesc, иначе Vic-la-Gardiole); Maguelone, 32 (ca. 1109): ad villam que vocatur Vicus in valle (=Vic-les-Etang).

1308

Marseille, 677 (s. XI): juxta vicum vetum. Впрочем, некоторые виллы тоже описаны как старые.

1309

Lérins, I, 275 (s. XI): in vico Mugino. Cf.: 98 (a. 1056): castrum Muginum; 116 (a. 1094): castrum Muginense; 117 (a. 1110–1115); 105 (a. 1128); 111 (a. 1153): аналогично; 31 (s. XI): in vico et territorio Calidiano; 32 (a. 1038): in vico Kalidiano; 43 (ca. 1061): in pago Calars… in supradicto castello.

1310

HGL, II, 76 (a. 828): GCNN, III, 972 (a. 1231).

1311

См., например: Aubenas R. Les châteaux-forts des X et XI siècles: contribution à l'étude de la féodalité. ― Revue d'histoire historique de droit français et étranger, 1938, t. 92, p. 548–586; Font-Reaulx J. de. L'origine des villages du Sud-Est. ― Bulletin philologique et historique, 1968, p. 237–243.

1312

Помимо общих работ Ж. Дюби, Г. Фурнье и Р. Фоссье, упомяну с благодарностью ряд специальных исследований тех лет: Fixot М. La motte et l'habitat fortifié en Provence médiévale. ― Château Gaillard, 1975, t. VII, p. 67–93; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 569–608 et passim; Poly J.-P. La Provence…, p. 125–128; Démians d'Archimbaud G. L' organisation de la campagne en Provence occidentale: indices archéologiques et aspects démographiques (XI–XV siècles). ― Provence historique, 1977, t. 27, p. 3–23; Cursente B. "Castra" et castelnaux dans le Midi de la France (XI–XV siècles). ― In: Flaran, 1980, No. 1, p. 31–55.

1313

Toubert P. Les structures du Latium méridional…, p. 446 sqq.

1314

Idem. L'incastellamento aujourd'hui: quelques réflexions en marge de deux colloques. ― L'Incastellamento". Rome, 1998, p. XI–XVIII; De l'Antiquité tardive à la fin du Moyen Age: genèse des paysages et des terroirs méditerranéens. ― Méditerranée, 1999, N 18–19, p. 45–64.

1315

Всего один штрих: Gellone, 283 (а. 1111): locum in quo antiquitus castrum fuit.

1316

Saint-Pons-de-Nice, 1 (a. 999): subtus castro antiquo qui dicitur Revello… in castro Lurs.

1317

HGL, II, 105 (a. 844).

1318

HGL, II, 80 (a. 832); Eixalada-Cuixà, 9 (a. 854). Cf.: 62 (a. 885): in valle Confluente, in apendicio de castro Vemeto; 27 (a. 874) и 70 (a. 947): villa Vemeto.

1319

HGL, II, 183 (a. 873). Cf.: 90 (a. 836): suburbium Minerbense; 140.1 (a. 852); 183 (a. 873); 199.2 (a. 876); V, 25 (a. 899), etc.

1320

Marseille, 83 (a. 781). Впрочем, не исключено, что это интерполяция, сделанная в момент составления картулярия, т. е. на рубеже XI–XII вв.

1321

HGL, II, 8 (а. 787): in loco nuncupante Aniano, in pago Magdalonense, subtus castro Monte-Calmense; 26 (a. 814); 36 (a. 815); 61 (a. 822); 93 (a. 837); 142 (a. 853); V, 26 (a. 899).

1322

Nimes, 2 (a. 875–897): sub castro Exunatis castello; 14 (a. 912): sub castro Exunatis; 29 (a. 926); 36 (a. 932); 55 (a. 957): in suburbio castri Exunatis.

1323

Gellone, 113 (a. 877–879); HGL, V, 24 (a. 899); Nimes, 57 (a. 959).

1324

Nimes, 16 (a. 915): veniens in Andusie, in ipso castello; 26 (ca. 925): in suburbio castro Andusiense; 80 (a. 984): in castris Andusiensis.

1325

HGL, V, 42 (a. 918).

1326

Соответственно: HGL, II, 41 (a. 816) и HGL, II, 131 (a. 847): castrum, или castellum. Cp.: Magnou-Nortier E. La société…, p. 598–602.

1327

HGL, II, 208 (ante a. 950). Этот документ содержит вьщержки из более ранних документов, точная датировка которых весьма проблематична. См.: Laffont P.-Y. Châteaux, pouvoirs et habitats en Vivarais, vol. IV, p. 70–72.

1328

Aniane, p. 254 (a. 801); 59 (a. 874 vel 875); Gellone, 72 (a. 926), etc.

1329

Avignon, 90 (а. 912); 91 (а. 916). Cf.: Montmajour, 74 (in. s. XI): in pago Advennico, in agro Lerenense, in terminio de villa Damatis superiore.

1330

HGL, V, 37 (a. 909): in pago Biterrense, in suburbio castro Lunetense; Béziers, 38 (a. 975): in comitatu Biterrense, in vicaria Lunatense… Cf.: Schneider L. Une vicaria languedocienne du X siècle: Popian en Biterrois. ― Annales du Midi, 1997, t. 109, p. 401–442.

1331

La Grasse, 26 (a. 865): resideret Salamon comes in castrum Sancti Stephani una cum Saroardo seu et iudices qui sunt causas audire… Cf.: Magnou-Nortier E. La société…, p. 264: "bourg fortifié".

1332

Nimes, 43 (a. 941): in terminium de villa Vols que vocant ad ipso Burgo; HGL, V, 130 (a. 978, Narbonne): ipsum burgum quem adquisivi de muliere Ugonis.

1333

Lérins, I, 169 (a. 1092, Nice): abitatoribus de castro vel burgo Saurgio; Trencavel, 138 (a. 1150–1167): castella et forsas… predicta opida et forse.

1334

Marseille, 659 (a. 1044). Cf.: 848 (a. 1113); 965 (a. 1165). См.: Sauze E. La toponymie des bourgs castraux: approches quantatives. ― Le monde alpin et rhodanien, 1997, p. 165178; eadem. Les bourgs castraux en Provence. ― In: Atlas des bourgs castraux (в печати).

1335

Трудный случай. Впервые топоним зафиксирован в "Житии Андеола", датируемом VII–IX вв., в форме Bergoiate (Vita Andeoli, 7). Другие ранние свидетельства дают сходные формы: Burgogiates (HGL, II, 208 — текст середины X в., но написанный на основе документов VI–IX вв.); Burguitas (ibidem, 197, а. 877). Форма Burgo известна лишь с ХIII в. Перед нами, по-видимому, кельтский топоним, образованный от индоевропейского корня brg ("гора", "берег"), переосмысленный впоследствии под влиянием германского слова burg. Cp.: HGL, V, 9 (а. 889, Carcassonne): Burgaragio.

1336

HGL, II, 63 (а. 823): villam quae vocant Cauchos cum ipsa ecclesia Sancti Martini vel cum ipsa turre; Vabres, 46 (a. 937): curte qui dicitur Solmegio cum ipso castello et cum ipsa ecclesia; Béziers, 25 (a. 957): infra murum de villa Columbario ipsa vinea; HGL, V, 104.3 (a. 959, Narbonne): villam… Crexano… et ipsa turre cum cincto et vallo; Béziers, 31 (a. 969): villa Sclaciana, cum ipsa medietate de ipsa tune et cum ipso pogio; 39 (a. 977): villa vocabulo Lignano cum suis terminiis, cum ipsa tune, vel cinctos vel cum ipsos vallos; 49 (a. 990): villa Portiano cum ipsa tune et cum illa fortitia; Agde, 327 (a. 1007): villa Almas. Ibidem donamus vobis medietatem de ipsa tune et medietatem de ipso cincto et medietatem de ipsas forticias.

1337

Eixalada-Cuixà, 71 (a. 948).

1338

Polyptyque, A: Descriptio mancipiorum de villa Nono seu et Campania; A1: colonica in Campania; A 2: colonica in Nono; A 3: Inibi colonica in Nono.

1339

Ibidem, E 1; E 6; E 8–9.

1340

Ibidem, F 27,29; H 5–7, 9, 11 (villare in Nannas), 35–39 (villare in Tulpino).

1341

Baratier E. La fondation et l'étendue du temporel de l'abbaye de Saint-Victor. ― Provence historique, 1966, t. XVI, p. 396.

1342

Polyptyque, 17: abent illi homines de illo commite nostras feminas…

1343

Marseille, 291 (a. 835): inclaudet agros vel villa Marciana, terra Quapencense et terra Arelatense.

1344

Testamentum Abbonis, 58: dum et provintias istas ad gentes serracenorum dissolatas et еistractas sunt, et tam liberti nostri quam et servi et ancillas, utriusque generis, per plura loca vicinorum necessitate dispersas fuerant…

1345

Aniane, Diplomata, 14 (a. 816): quod mancipia de monasterio Sancti Martini vel alia, quod nos largitionis nostre munere ad predictum Anianensis monasterio concessimus, per loca diversa fugitiva sint; 17 bis (a. 835).

1346

Poly J.-P. Le régime domanial…, p. 78–81; Les féodalités, p. 120 sqq.

1347

Baratier E. Les communautés de Haute Provence au moyen âge: problèmes d'habitat et de population. ― Provence historique, 1971, t. 21, p. 245–247.

1348

Weinberger S. Peasant Households in Provence: ca. 800–1100. ― Speculum, 1973, vol. 48, p. 250–253.

1349

Poly J.-P. Le régime…, р. 77–78.

1350

Zemer-Chardovoine М. Enfants et jeunes…, p. 373.

1351

Ibidem, p. 358, 377.

1352

Ничего похожего на превосходное исследование Б. Кюрсента о "домах и людях" Гаскони (Cursente В. Des maisons et des hommes. La Gascogne médiévale (XI–XV siècles). Toulouse, 1998), содержащее к тому же полезные экскурсы в историю соседних областей, на материале Средиземноморской Франции пока не создано. См. все же: Bourin-Derruau М. Villages médiévaux…, t. 1, p. 39–83; Durand A. Les paysages médiévaux…, p. 79–103; Schneider L. Monastères, villages et peuplement…

1353

Polyptyque, F 29; HGL, II, 17 (a. 806, Gellone): villare quem vocant Agre; Eixalada-Cuixà, 26 (a. 873–874): villare quem nuncupant Campolongo; Nimes, 17 (ca. 916): villa Campanias; Montmajour, p. 31 (a. 955): viüa quam vocant Campos; Marseille, 71 (a. 1004): villa Campanias; Gellone, 5 (ca. 1005): villa Campo Rotundo; 112 (a. 996–1031): villa que vocant Campo Hermoyno.

1354

Eixalada-Cuixà, 73 (a. 950): villa Orto Folguerias; 89 (a. 961): villa Ortolanas; Gellone, 203 (a. 1100–1102): ad Ortos.

1355

HGL, II, 173 (a. 869–870): villa Cella vinaria; Marseille, 499 (a. 1064–1079): Vila Crosa.

1356

Lodève, 7 (a. 975): villam que vocant Olivetum.

1357

HGL, II, 103 (a. 843): villa quae vocatur Prata; La Grasse, 26 (a. 865): 31 (a. 878).

1358

Vabres, 12 (a. 874): duos mansos qui dicitur ad Boscho; Lodève, 11 (a. 988): villa quem vocant Nemus.

1359

Marseille, 255 (a. 1034): in villa que dicitur Cabannas.

1360

HGL, II, 124 (ca. 844): villare qui dicitur ad Casa Sationi cum terminis et adjacentiis illorum; 149 (a. 857): villares duos qui nuncupantur imus Casoles et alter Alancianus; Nimes, 105 (a. 1009): villa que vocant Cassa Cremada.

1361

Conques, 395 (a. 1004, Apt): villa que nominant Casalis; Nimes, 146 (a. 1043–1060): ego Petrus de Casellas… dono… in villa que vocant Casellas; Marseille, 439 (a. 1053).

1362

HGL, II, 17 (a. 806, Gellone): villare… quem vocant Cellam; La Grasse, 5 (a. 813).

1363

La Grasse, 29 (a. 876): omnes ville id est Buxiniacus et Palairacus, Cujuzianus et Mansiones et Villares Ingulana. Cf.: 15 (a. 842).

1364

Eixalada-Cuixà, 38 (a. 875–876): villare Mazunculas.

1365

HGL, II, 190 (a. 876, Eine).

1366

HGL, II, 51 (a. 819, Maguelone); HGL, П, 86 (a. 834, Roussillon); Nimes, 44 (a. 943); Toulouse, 280 (a. 960–992); Conques, 407 (a. 987–993); Marseille, 382 (a. 1036): villa que dicitur Novulas; 158 (ca. 1040); 427 (a. 1055); Avignon, 75 (a. 1117).

1367

Marseille, 577 (са. 1070, Fréjus): villa vetere que nominant Lonicas; 690 (a. 1064–1079, Brignolles): terra que est in Villa Vetera; 383 (ca. 1070, Aix); 518 (s. XI); 542 (s. XI); Nice, 3 (a. 1109).

1368

Nimes, 33 (a. 928): vilares, id est Valerianicus, et Confinio, et Felgarias.

1369

Nimes, 102 (a. 1007); 114 (a. 1016).

1370

Lérins, II, 158 (a. 1044).

1371

Roussillon, 2 (a. 881): alio villare quod ipsi monachi dederunt ad laborandum Unisclo et Dominico… ipso villare quod ipsi monachi Edo Tresulfus traxerunt de heremi vastitate.

1372

HGL, II, 124 (ca. 844, Roussillon): villare qui dicitur ad Casa Sationi; La Grasse, 121 (a. 1079–1080): villa quae vocant Sobiraz et Cazal de Maurel.

1373

HGL, II, 190 (a. 876, Eine): villa Truliares cum omnes suos vilares; 13 (a. 890): infra istam villam et villares ejus; Catalunya, II, p. 366 (a. 891); HGL, V, 25 (a. 899, Roussillon: villa Tezano cum suis villaribus id est Aglares et Salellas cum finibus et adjacentiis ac villaribus; Nimes, 33 (a. 928): villa Tramiaco vel cum ipsis apenditiis, vel cum ipsos villares.

1374

HGL, V, 52 (a. 926, Narbonne): in alio loco infra terminio de jam dicta villa Seiano, in villare quae vocant Rainaldo; Nimes, 127 (a. 1050): infra ipsa villa que nuncupant Vinosolo, prope ipso villare que nuncupant Floiraco; Gellone, 60 (ca. 1070): in terminium de villa quem vocant Cavallano, in vilareto que nominant Villa Sicca.

1375

La Grasse, 9 (a. 827, Carcassonne): villarem… nomine Musagellum, necnon et in Musaici villa… Речь идет о местечках Moux-le-Bas и Моих в кантоне Капендю департамента Од.

1376

La Grasse, 21 (а. 850): cum… villulis et vilaribus quorum nomina sunt; HGL, II, 206 (a. 908, Gerone): cum decimis… de villulis et villaribus.

1377

HGL, II, 146 (a. 854): monasterium una cum villulis quarum nomina sunt villa Secarii seu villa Alderii necnon villa Venionis… villaremque nomine Magnianacum. Cf.: Marseille, 777 (a. 1122).

1378

La Grasse, 34 (a. 888); 68 (a. 954).

1379

La Grasse, 39 (a. 898 aut 903): villa que vocatur Peciliano cum terminis et limitibus et adfrontaciones earum, cum ipso villariunculo que vocant Fonte Tentenata cum terminis et limitibus [suis et] adfrontaciones earum; 47 (a. 915 aut 920); Eixalada-Cuixà, 92 (a. 965); 93 (a. 965): Matamala cum villis et villarunculis.

1380

La Grasse, 26 (а. 865): villa Prata… villarem Mata… villas Prata et Mata… ipsam villam Mata de appenditione Prata…

1381

HGL, II, 12 (a. 795): villare… que dicunt Fontes… villa Fontejoncosa; 101 (a. 842); La Grasse, 26 (a. 865). Cf.: Eixalada-Cuixà, 18 (a. 869–870): villa Lare; 22 (a. 872): villare de Lare.

1382

HGL, V, 43 (a. 918, Carcassonne): vilare cujus vocabulum est Villa Fedosi, quae alium nomen vocatur Elsau.

1383

HGL, V, 31 (a. 906, Carcassonne): cum omnia quantum ad ipsam villare pertinet; 34 (a. 908, Carcassonne); Montmajour, p. 71 (a. 991).

1384

Lézat, 1108 (a. 859 vel 902): in ipsum villare donamus nos silva.

1385

HGL, II, 106 (a. 844): in villa… Censeradus mansum unum cum capellam ibidem consistentem que est constructa in honore sancti Genesii; Montmajour, p. 138 (a. 1040): in comitatu Avenionense mansi quod olim fuit Natalis et filii ejus Blitgerii, simul cum ecclesia quae est in terra ipsius mansi, et dicitur ipsa ecclesia sancti Aloanni et locus mansi vocatur Cais.

1386

Gellone, 4 (ca. 807): villarem quem vocant Castrias cum ecclesiam Sancti Martini; HGL, II, 149 (a. 857, Narbonne): villarem qui vocatur Sancta Agatha; Eixalada-Cuixà, 53 (a. 878): in villare Sancto Felice et Chotaleto; La Grasse, 41 (a. 899, Narbonne): villare quod dicitur Donas cum omnibus suis appendiciis et ecclesia Sancti Pauli ibidem sita. Cf.: Nimes, 10 (a. 905): in terminium de villa Vmosolo et vilare Gracnaco subtus ecclesia Sancta Perpetua.

1387

HGL, II, 170 (a. 869, Roussillon): villare qui dicitur Cotaletus.

1388

Eixalada-Cuixà, 90 (a. 962).

1389

Ibidem, 4 (a. 845): villare Cuxano; 5 (a. 846); 9 (a. 854); 23 (a. 873); 28 (a. 874); 39 (a. 876); 44 (a. 877); 61 (a. 879): in villare Cuxano… in villa Tauriniano, Cuxano…

1390

Vita Desiderii, 28: villas quattuor iuris sui, quarum vocabula sunt haec: Villare scilicet; Miracula Fidis, 1.4: in pago Rotenico, in villa videlicet que Villaris noncupatur; HGL, II.22 (a. 813): villa quae dicitur Villaris; Lodève, II (a. 988): villa quam vocant villare Usclato; Gellone, 97 (ca. 1005): villa que vocatur Villareto; Lézat, 732 (a. 996–1011): villa que vocant Vilarilg; Agde, 351 (a. 1173–1174).

1391

Lézat, 126 (a. 991, Toulouse): in vico quem vocant de Ware.

1392

Vita Bobonis, 2: Rarae quoque munitiones in regione illa habebantur, sed unusquisque in villa sua gaudens ante praesriptam paganorum incursionem propriis utebatur… Postquam vero praescripto incursio praevaluit, jam multis in captivitatem ductis, Babonem lacessere moliti sunt; ut fortiore devicto, accolas leviores ocius delerent. Quod audiens Bobo… montis unius cacumen, quod Petra Impia nuncupatur, praeoccupans speque vivens in Domino, saecularis suae munitionis ibi construxit aedificium…

1393

Toubert P. Les destinées d'un thème historiographique: "castelli" et peuplement dans l'Italie médiévale. ― Flaran, 1980, N 1, p. 25.

1394

См.: Barthélemy D. L'An mil et la paix de Dieu, p. 501–521.

1395

Catafau A. Les celleres…, р. 343–352.

1396

Ibidem, р. 305–311, 507–509, 555–560, 638–653.

1397

Ibidem, р. 81, 101–105, 122–132 et passim.

1398

См. диссертацию Ж.-П. Каза (1998 г.), а также его более раннюю статью в соавторстве с Д. Бодро: Baudreau D., Cazes J.-P. Le rôle de l'eglise dans la formation des villages médiévaux. L'exemple des pays d'Aude. ― Heresis, 1990, N 2, p. 139–158.

1399

Cp.: Gellone, 357 (а. 1116): villa que est in circuitu ecclesie Sancti Martini de Dundras (т. е. Londres). Cf.: Aniane, 271 (a. 1075): cum domibus que juxta ecclesiam sunt; Maguelone, 52 (a. 1109–1129): homines habitantes in cimiterio Sancti Martini.

1400

Germer-Durand E. Cartulaire du chapitre de l'Eglise de Nimes, p. LXII–LXIX.

1401

Marseille, 120 (a. 1064); 731 (a. 1075); Gellone, 328 (a. 1102), etc. Иногда словом castella называют небольшие укрепления, расположенные на территориии крупного замка. См.: Marseille, 758 (са. 1061): de castro cognominato Auriol, neque de castris qui sunt vel erunt in ejus territorio… castrum Auriol aut castellos et forticias supradictas.

1402

Marseille, 58 (a. 1040): de castro quod vocant Auriol… totius territorii ejusdem castelli vel villae… de supradicto castro videlicet Auriolis et de appendiciis ejus, hoc est castelli Omonis et villae Solobii sive Lasae et castri vel villae Sancti Saturnini.

1403

Сообщение Ж.-Л. Биже. Материал будет опубликован в упоминавшемся уже Atlas des bourgs castraux.

1404

Marseille, 451 (a. 1035); 448 (a. 1038); 447 (a. 1038).

1405

Marseille, 702 (a. 1156); 873 (a. 1157): castellum; 1111 (a. 1185): castrum.

1406

Marseille, 449 (a. 1079), 446 (a. 1110); Cf.: 255 (a. 1034): de castello vel villa que nommant Gardana; 447 (a. 1038): qui pertinent ad eundem castrum et ad villam… Solarium; 109 (ca. 1060): in castello Rodgario quartam partem in omnibus et ex omnibus rebus que ad ipsam villam pertinent; Lérins, I, 226 (a. 1093): in castro et villa que lingua rustica Pogium Muxone nominatur; Béziers, 100 (a. 1097): villa quam vocant Lizignano… ipsum castrum de Lizignano.

1407

Marseille, 582 (а. 1057). Cf.: 487 (а. 1010): villa que vocatur Areos; 581 (ca. 1055): de castello quod nominant Archus; Lérins, I, 93 (s. XI): de Arcis… castro. Речь идет о местечке Les Arcs под Драпшьяном. Cp.: Montmajour, p. 76 (а. 1004): vilia que nuncupant Castro Vero; p. 163 (a. 1040); p. 181 (s. XI): in castro que nominant Castro Vero.

1408

Baratier E. Les communautés de Haute-Provence…, p. 237.

1409

Marseille, 1065 (a. 1039): est in commitatu Forojuliense hec donacio, inter villam quam vocant Carnolas et castrum Gonfanonem.

1410

Lérins, I, 73 (ca. 990): quartam partem Arluci, tara in castello seu villa quam in portu vel omnibus appendiciis cultis et incultis; Béziers, 62 (a. 1030): in castro et in villa de Lignano et in totis terminiis ejus; Lérins, I, 106 (s. XI): omnia que in Rocheta visus sum habere, tam in castello quam in villa (cf.: 82, a. 1109: castri quod vocatur Rocheta); Montpellier, 436 (a. 1112): castellum de Popiano et de ejus villa; HGL, V, 456 (a. 1116): de toto ipso castello de Lupiano et de tota ipsa villa; Lérins, I, 78 (a. 1110–1124); 105 (a. 1128), etc.

1411

Eixalada-Cuixà, 59 (a. 879): villa Clariniano, qui est subtus castro Sancti Stephani; Gellone, 59 (a. 996–1031): sub castro Melgorio in villa que vocatur Memtes.

1412

Marseille, 62 (a. 1053): de castro Auriol et de ipsa villa et de omnibus appendiciis ejus.

1413

Распространенность этого типа поселения доказана археологически. См.: Morphogenèse du village médiéval (IX–XII siècles). Montpellier, 1996 и L'habitat dispersé dans l'Europe médiévale et moderne. Ed. par B.Cursente (Flaran, 18). Toulouse, 1999.

1414

Marseille, 418 (ca. 1025, Aix): in castro quod dicitur Villa Murs.

1415

HGL, V, 298 (ca. 1070, Arles): de villa quae dicitur Furchas, si murata fuerit…

1416

Лучшим примером является Moustiers — резиденция епископов Риезских. См.: Marseille, 616 (а. 1062): villa que Monasterium vocatur; 617 (a. 1064–1079): in territorio castri vel ville que vocatur Monasterium; Lérins, I, 212 (a. 1096): castri quod vocatur Monasterium. И это не единственный случай. См., например: La Grasse, 39 (а. 898 vel 903): tradimus ad castro monasterii; HGL, V, 111 (a. 961): illo castello de Monasterio.

1417

Vita Fulcranni, 5.2: triticum venundaretur in Rutenico a quibusdam nobilibus viris qui morabantur in locis tutissimis. Cf.: Miracula Fidis, II.5; III.9; III.15, etc.

1418

HGL, V, 111 (a. 961): illo castello novo de Petrilense; Montmajour, p. 137 (a. 1040): in villa quam vocant Albinosca… meam partem de castro novo quod Gualterius construxit in territorio de Albinosco; HGL, V, 364.2 (ca. 1084, Narbonne): castro novo quod vocant villam de Maurs.

1419

HGL, V, Marseille, 211 (a. 1045); La Grasse, 116 (a. 1071); Montmajour, p. 193 (a. 1072); Conques, 491 (post a. 1132), etc.

1420

HGL, V, 102 (a. 957, Rodez): castello quod vocant Turre; Montmajour, p. 127 (a. 1018): ex uno latere, turris Barangarii; p. 130 (a. 1060): usque ad arcas anteriores et usque ad turrem… Malnoscentum; Aries, 488 (a. 1118): peciam terrae quae est juxta turrem Aniane.

1421

Bonnassie P. Les descriptions de forteresses…, p. 17–28. Cf.: Schneider L., Garcia D. Le Lodévois. Carte archéologique de la Gaule. 34/1. Paris, 1998, p. 74–80.

1422

Нередко это следует уже из самого названия замка. См., например: Marseille, 475 (а. 1000): castro que vocant Petra Foco; Gellone, 168 (a. 1077–1099): sub castro quod vocatur Montem Petrosum.

1423

Debord A. Châteaux et société dans le Rouergue médiéval (X–XIII siècles). ― Châteaux Gaillard, 1988, XIV, p. 18; Mouton D. Le fort et l'éminent. La rocca en Provence depuis le début du Moyen Age. ― Le monde alpine et rhodanien, 1997, p. 179–186; Sauze E. Le nom de Roquebrune. ― Bulletin de la Société d'études scientifiques et archéologiques de Draguignan et du Var, 1999/2000, t. XL, p. 15–41.

1424

Первые известные мне свидетельства: Arles, 283 (а. 983): castro quae dicunt Roca; Saint-Pons-de-Nice, 4 (ca. 1028): castrum qui nominant Rocheta; Marseille, 684 (a. 1031); Lérins, I, 182 (a. 1028–1046).

1425

Mouton D. Le fort et l'éminent…, p. 183, со ссылкой на: Marseille, 1067 (a. 1043).

1426

Miracula Fidis, IV.7: ex castro Roca Dagulfi; Marseille, 419 (ca. 1025): Rocca Vuidonis; 332 (s. XI): in territorio Rocha Baronis.

1427

См.: Paret Y. Images de la Provence a travers les récits de voyage (1760–1790). ― Provence historique, 1986, t. XXXVI, p. 59–71.

1428

Parodi A. La plaine du Languedoc oriental du haut moyen âge (IX–XI siècle): textes et archéologie de l'espace rurale, p. 56 sqq.

1429

Fixot М. Recherches d'archéologie médiévale en Provence, p. 96–98; Mouton D., Borderie P. Les témoins des activités domestiques dans les fouilles de deux mottes castrales en Provence. ― In: La vida medieval als dos vessants del Pirineu. Actes del 4t curs d'arqueologia d'Andorra 1994, p. 61–86.

1430

Zimmermann М. Glose, tautologie ou inventaire? L'énumération descriptive dans la documentation catalane du X au XII siècle. ― Cahiers de linguistique hispanique médiévale, 1989–1990, N 14–15, p. 309–338; Feller L. Décrire la terre en Italie centrale au haut moyen âge. ― In: Le village médiéval et son environnement. Etudes offertes à J.-M. Pesez. Paris, 1998, p. 491–507.

1431

Bourin-Derruau M. Villages médiévaux en Bas Languedoc. Paris, 1987, t. 1, p. 39–40; Durand A. Les paysages médiévaux du Languedoc (X–XII siècles). Toulouse, 1998, p. 171–175.

1432

Marseille, 503 (ca. 1050): quicquid de ipsa terra exierit, et tasca, et decimum, omni re, omnia dono; Gellone, 362 (a. 1096): cum omnia que de ipso manso habeo.

1433

Lodève, II (a. 988): vinum et omne genus annonae; Nimes, 157 (a. 1080): sextarium de quali annone sive de quali fructu exiet de ipso manso; Marseille, 778 (s. XII).

1434

Lérins, I, 150 (a. 1032): modiatas duas… ad laborandum panem; Marseille, 317 (a. 1045): campestrem agrum ad laboracionem panis; 748 (ca. 1045): duas modiatas ad panem culturatas.

1435

Marseille, 609 (a. 1053): de receptis… a pane et came et vino et erba; Nimes, 130 (a. 1043–1060): donat panem et vinum et carnem.

1436

Béziers, 6 (а. 889): in… arboribus pomiferis et inpomiferis; Conques, 128 (a. 908): cum… campis et vineis et pomifera; Marseille, 482 (a. 1043): arboribus fructiferis et infructiferis; 731 (a. 1095): arboribus fructuosis et infructuosis, etc.

1437

Marseille, 120 (a. 1064): in arboribus diversi generis; Aniane, 225 (a. 1103): medietatem in terris, in vineis, in arboribus; 178 (a. 1181): terram cum arboribus qui in ea sunt.

1438

Joh. Cassianus. Conlationes, 24.11: cotidianum tibi victum tuis manibus praeparare; Caes. Arei. Sermones, 14.1: simplicem victum et honestum vestitum; 33.1: in victu ac vestitu rationabili ac mediocri; Lérins, I, 238 (a. 1094): ut monachi victum dent custodi.

1439

Max. Taurin. Sermones, 38.3: non vinum non oleum non panem accepit, quae sunt vitae alimenta firmissima.

1440

Dig. 45.1.75.5 (Ulp.): qui vinum aut oleum vel triticum, quod in horreo est, stipulatur; 18.1.35.5; 28.8.6; 41.1.7.7 (Gaius). Cf.: CJ 4.48.2.2 (a. 223).

1441

Scriptores Historiae Augustae. Antonius Pius, 8.11.

1442

Например: Ape 18.13: et vini et olei et similae et tritici…

1443

Sid. Apoll. Epistolae, VHI.4.1: ad hoc agris aquisque, vinetis atque olivetis, vestibulo campo colle amoenissimus; Carmina, XXIII.47: specis, palmite, pascuis, trapetis.

1444

Cassiodorus. Variae, IV.19 (a. 508–511); XII.22–24 (a. 537–538).

1445

Lex Vis., V.5.9: quicumque fruges aridas et humidas, id est vinum et oleum, vel quodeumque annone genus alteri commodaverit…

1446

Caes. Arei. Sermones, 7.4; 27.3; 30.3; 38.5; 181.5.

1447

См.: Le Roy Ladurie E. Les paysans de Languedoc, vol. I, p. 165–172; Stouff L. Ravitaillement…, p. 53–57; Oliveres-Pico E. L'agriculture roussillonnaise sous les rois de Majorque et d'Aragon. ― In: Béziers et le Biterrois. Montpellier, 1971, p. 151–158.

1448

Salv. Mass. De gubem. Dei, 1.45: manna cotidie non comedimus, cum agros triticeis plenos messibus demetamus. Cf.: Prosper lyronus. Epitoma Chronicon, cap. 1324 (a. 436): Narbonensi oppido… si quidem per singulos equites binis tritici modiis advectis strenuissime et hostes in fugam verterit et civitatem annona impleverit.

1449

Caes. Arei. Sermones, 89.2,4; 117.1,5; 180.4. См. также характерное противопоставление пшеницы соломе и плевелам: Ibidem, 8.4; 86.4; 117.5–6; 118.3; 126.5; 156.5–6; 159.2; 182.5; 209.3 (аллюзия к: Mt 3.12; 13.25–30). Другие случаи упоминания пшеницы: 1.10,15; 6.5; 8.4; 91.2; 120.3; 162.2.

1450

См., например: Vita Dalmatii, 10: aream famulis suis triturare praecepit antestis. Cumque iam reiecta palea necdum purgatum triticum iaceret prostratum.

1451

Cassiodorus. Variae, III.41 (a. 508): Tritici itaque speciem, quam ob exercituales expensas nostra providentia de Italia destinavit, ne fatigata provincia huius praebitione laederetur, ad castella supra Druentiam constituta de Massiliensis horreis constat esse portandam; IV.7 (a. 509–510): prosecutores frumentorum, qui de Sicilia fuerant ad Gallias destinati…

1452

Vita Caesarii, II.8: tres naves… plenas cum tritico direxerunt.

1453

Eusebius Gallicanus. Homiliae, 22: resurrectionem grano tritici comparans. Cf.: 17: Christianus populus quasi tritici innumera milia.

1454

Vine. Lirin. Commonitoria, 23: triticeae fidei semina; Caes. Arei. Sermones, 7.1; 8.4, 198.2: triticum spiritale; 1.1,180.4; Cp.: Joh. Cass. Conlationes, XII.8; Max. Taurin. Sermones, 33.3: Ergo si triticum dominus, et dominus est fermentum, quia fermentum nonnisi de tritico fieri solet (аллюзия к: Jo 12.24); Vita Rusticulae, 22: quod triticum horrei dominici familiae sibi commissae prudenter atque fideliter dispensavit (аллюзия к: Mt 3.12).

1455

Dig. 12.1.2 pr (Paul); 15.3.3.1 (Ulp.); 17.1.52 (lav.); 19.1.23.3 (Paul); 33.6.7.1 (lav.); 33.6.7.1 (lav.), etc.

1456

Marseille, 437 (a. 1010–1046): terre… aratro et tritico apte (т. e. apste; переписчика сбил с толку топоним AptИ.Ф.), quantum par bovum arare poterit in duas saciones.

1457

Eixalada-Cuixà, 54 (a. 878): de victu tritici CCCLXV; Marseille, 560 (ca. 1055): peciam de terra arabile ad triticum seminandum; Aniane, 263 (a. 1119): in area ubi ventilabatur triticum.

1458

Nimes, 177 (a. 1080–1096): uno sextario de frumento et uno de ordio; Toulouse, 235 (s. XI): II sextarios de frumento et IIII de civada; La Grasse, 106 (a. 1060–1108): duodecim sestarios de frumento, que fiant tres partes de frumento et quartam de ordeo; Béziers, 118 (a. 1118): modius unus et sextarius unus a sextario terciale inter frumento et ordeum; 158 (a. 1146): tres modios frumenti et imum ordei; Agde, 144 (a. 1157): II sestarios de frumento, cujus tres partes sint frumenti et quarta ordei; Marseille, 970 (a. 1190); Lérins, I, 303 (1213); Montpellier, 107 (s.a.); 108 (s.a.).

1459

HGL, II, 183 (a. 873): recipit ipsa annona et ipsum vinum, id est in primis modios viginti de frumento et viginti de vino; Montmajour, p. 83 (in. s. XI): I sextariatam annone et alteram ordei; Lérins, I, 224 (s. XI); II, 18 (a. 1167); Marseille, 978 (a. 1189–1190); Trinquetaille, 221 (a. 1208).

1460

Lex Vis., V.5.9: quodeumque annone genus; Lodève, 11 (a. 988): vinum et omne genus annonae; Nimes, 157 (a. 1080): sextarium de quali annona sive de quali fructu exiet de ipso manso; Béziers, 87 (a. 1085): sestariale II de annona et sestariatus I de legumine; 137 (a. 1130): de omnibus annonis et leguminibus; Agde, 88 (a. 1152): annonam totam… III modios de frumento et dimidium, et II modios de ordeo et dimidium; Bonneval, 21 (a. 1175): X sextarios annone… V scilicet de siligine et V de avena; Trinquetaille, 198 (a. 1190): III saumatas de blat, scilicet unam de anona et alia de siligine et aliam ordei; Bonnefoy, 75 (a. 1220): VII cartas annone, partim avene partim siliginis.

1461

Eixalada-Cuixà, 63 (а. 891): de annona bladi decimam; Toulouse, 205 (ca. 1050): ut omnia blata… custodiat; Nimes, 202 (a. 1114): de omnibus blatis qui ibi erunt laborati; Agde, 162 (a. 1124): si isti prati laborati erant ad bladum; 38 (a. 1161): V sextarios de blado, unde sunt due partes frumenti et due ordei; Lérins, II, 79 (a. 1227): decem sestaria, scilicet quinque annone et quinque alterius bladi; Lodève, 48 (a. 1246): la mesura de tous blads et legums.

1462

Béziers, 164 (a. 1148): decem sextarios bladi… et sex sextarios de ordeo; Agde, 434 (a. 1229): panem duorum sestariorum bladi boni duarum partium et tertie ordei. Cf.: Maguelone, 31 (a. 1109): in omni tritico, blado et omnibus omnino leguminibus.

1463

Aebischer P. Les dénominations des "céréales", du "blé" et du "froment" d'après les données du latin médiéval. ― In: Miscellanea Paul Aebischer. Sant Cugat del Valles, 1963, p. 135–151; Stouff L. Ravitaillement…, p. 39–40.

1464

Comet G. Le paysan et son outil. Essai d'histoire technique des céréales (France, VIII–XV siècle). Roma, 1992, p. 256–265.

1465

La Provence des origines à l'an mil, p. 351.

1466

Caesar. Bellum civile, 11.22: panico enim vetere atque hordeo corrupto omnes alebantur.

1467

Ibidem, I.34, 36.

1468

Ambros. Mediol. De Noe, 29: necessarii enim fructus sunt tritici et hordei sine quibus non possumus vivere.

1469

Caes. Arei. Expositio in Apocalypsim, 5: In tritico vel ordeo tota ecclesia, sive in magnis, sive in minimis, aut certe in praepositis et in populis (cf.: Ape 6.6).

1470

August. Hipp. Sermones, 130: lex vetus hordeum est ad evangelicum triticum. Cf.: Ambros. Mediol. Epistulae, IX. 12.5: Isaac sermo Dei est, qui sermo in lego hordeum seminat, in evangeliis triticum. В основе этого противопоставления лежит очень вольное толкование Ин. 6.9 (пять ячменных хлебов — пять книг Торы).

1471

August. Hipp. Sermones, 105А: non daret amicus amico suo tres panes ut unus esset candidus, alter cibarius alter hordeacius; Vita Germani, 3, 35; Greg. Turon. Vita patrum, VII.2; Vita Consortiae, 13.

1472

Например: Dig. 14.5.8 (Paul.); 33.6.9 pr (Ulp.), etc.

1473

Varro. Rerum rusticarum libri tres, 2.9.10: panem hordeaceum dandum canibus…

1474

Dig. ХХХIII.3.8 (Ulp.): Sive autem frumentum sive quid leguminis in cella penuaria habuit, penori legato continebitur, sed et hordeum sive familiae sive iumentorum gratia.

1475

Origenes secundum translationem Rufini. In Genesim homiliae, 12.5: hordeum iumentorum maxime cibus est aut servorum rusticorum. Cf.: August. Hippon. De doctrina Christiana, 3.12: et sanus quisque maluerit more Domini pisce vesci quam lenticula more Esau nepotis Abraham aut hordeo more iumentorum.

1476

Johannes Cassianus. Conlationes, 1.18: In eius vero qui praeest situm est potestate, utrumnam triticum malit an hordeum loliumve comminui. Cf.: Idem. De incarnatione Domini, 6.2: cum praeferant in se ex sermone nostro hordei vilitatem.

1477

Vita Germani, 3: numquam panem frumenti, non vinum, non acetum, non oleum, non legumen numquam vel salem ad usum condiendi saporis acceperit… in refectionibus primum cinerem praelibavit, deinde panem ordeaceum sumpsit, quem tamen ipse excussit et moluit… hic cibus gravior ieiuniis iudicetur…

1478

Sulp. Severus. Dialogi, 1.4: istud dimidium hordeacium timeo vel solus adtingere.

1479

Vita Segolenae, 14: donec fuisset transacta, potum praeter aquam atque pyracium non bibit, panem hordeaceum sumpsit, quam tamen ipsa coxit et moluit; Greg. Turon. Historia Francorum, IX.21; X.8: Qui in tanta se abstinentia subdedit, ut pro tritico hordeum sumeret, pro vino aquam hauriret et pro equo asinum uteretur, vestimenta villissima habens; Vita patrum, VII.2; XV. 1; XIX.l; Vita Genovefae, 15; Vita Eptadii, 4; Vita Lupi, 7.

1480

Vita Patrum Jurensium, 38–40.

1481

Alessandri Р. Ruscino des Wisigoths aux Francs. — In: Histoire et archéologie des terres catalanes au moyen âge. Perpignan, 1995, p. 17.

1482

Agde, 142 (a. 1159): duos modios de meliori frumento… II sestarios de blado; Trinquetaille, 202 (a. 1208): duos sesterios, unum ordei et alium bone annone.

1483

Béziers, 75 (a. 1067); 83 (a. 1080); Lérins, I, 209 (a. 1120–1125).

1484

Montmajour, p. 184 (a. 1071): II panes… et unum sextarium de ordeo.

1485

Lérins, I, 88 (s. XI): III modios ordei puri et XXX panes obtimi frumenti; Lézat, 729 (a. 1084–1100): VIII libras in pane optimo quod debent esse facte de una emina de frumento.

1486

Coût. Avignon, cap. CXX: in pannis albis, brunis et sais. Cp.: Ibidem, Pièces annexes, IV (a. 1215): De petia panni bruni, nigri, blanqueti pigneti singulorum III obolos.

1487

Leroy Ladurie E. Les paysans…, t. 1, p. 180–184; Stouff L. Ravitaillement…, p. 41–50; Combes J. Aspects économiques et sociaux du Pézenas médiéval. — In: Pézenas. Ville et campagne. XIII–XX siècles. Montpellier, 1976, p. 9, 23; Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 2, p. 25–26.

1488

Marseille, 164 (a. 937–994): campo in quo cadunt III modia de tritico… alio campo… in quo cadunt VII modia annone; Maguelone, 51 (in. s. XII): I sestarium tritici, alium annone, alium civade; Aniane, 211 (ca. 1160): XVII sesters antre froment et anona; Lodève, 42 (a. 1213): XII sextarii frumenti et XII annone.

1489

Stouff L. Ravitaillement…, p. 44–46. Cf.: Vinyoles T.-M. La vida quotidiana a Barcelona vers 1400. Barcelona, 1985, p. 158–159.

1490

Agde, 434 (a. 1229): donet pauperibus panem duorum sestariorum bladi boni duarum partium et tertie ordei.

1491

Gellone, 102 (a. 1031–1060, Gévaudan): tres sextarios de avena et tres eminas de civada; Conques, 529 (s. XII): sextarium ordei… civada… frumenti… sigile… avena.

1492

Coulet N. Rotation de culture en Basse-Provence. ― In: Techniques et sources documentaires. Aix-en-Provence, 1985, p. 201–205; Durand A. Les paysages…, p. 314–318.

1493

Plinius Maior. Historia Naturalis, XVIII. 149: in avenam degenerat.

1494

Dig. IX.2.27.14 (Ulp.): si lolium aut avenam in segetem alienam inieceris…

1495

Terjullianus. De anima, 16: quem (diabolum) legis avenarum superseminatorem et frumentariae segetis nocturnum interpolatorem; Hieronymus. Epistulae, 130.7: nec in bona terra pectoris tui sementem lolii avenarumque suscipias; Aug. Hippon. In Psalm., 64.16: sicuti est lolium, sicuti est avena et cetera talia, quae primam herbam prorsus similem habent.

1496

Isidores Hisp. Orig., XVII.9.103: avena… lolium…

1497

Polyptyque, H 11–12: cevate; Conques, 91 (a. 933); Roussillon, 16 (a. 981).

1498

Durand A. Les paysages…, p. 314.

1499

Béziers, 65 (ca. 1050): civada; Marseille, 609 (a. 1053): civada; Nimes, 177 (a. 10801096): a Calendas receptos a quattuor caballarios sine civada; Toulouse, 235 (s. XI): receptum cum VI homines et II sextarios de civada; 200 (ca. 1110): albergum ad duos caballarios ad civatam; Conques, 26 (ca. 1031–1062): avena; 32 (a. 1031–1062): civada; 334 (a. 1031–1060): civada; 410 (a. 1032–1060): civada; Bonneval, 21 (a. 1175): avena.

1500

Gellone, 136 (a. 1042); Béziers, 65 (ca. 1050), 66 (ca. 1056); HGL, V, 387 (a. 1091, Psalmodi); Trinquetaille, 302 (a. 1208).

1501

Marseille, 609 (а. 1053): conventione de receptis in octobri VI milites a pane et vino et саше e civada, in mense medio alios VI milites a pane et vino et саше et erba; Gellone 149 (a. 1079): duos sextarios de civada et duos panes et sex honus de ligna; Lézat, 894 (in. s. XI); Nice, 94 (ca. 1152): sextarium de civada et duos panes… I emina ordei et I espalla et I panem.

1502

Montpellier, 100 (a. 1103–1104): vicarius… habebit civadam equo suo; Lérins, I, 309 (s. XI): facit ospicium decem equitantibus, V ad herbam, V ad civatam; Gelone, 490 (a. 1134): civatam equitature mee.

1503

La Grasse, 174 (a. 1105): manducare quatuor militibus in quocumque manso amansato, et duos sextarios villanos ordei cavallis eorumdem militum; Maguelone, 39 (a. 1115): albergum II caballeriis cum uno sextario ordei; 227 (a. 1194): singulis annis faciebatis nobis albergum sexdecim militibus cum quatuor sextariis ordei pro civada.

1504

Eixalada-Cuixà, 52 (a. 878): modio uno de segale pro solidum unum; HGL, V, 543.3 (a. 1139, Foix): unum modium sigile et unum annungue et quinque sextarios de civada et alberga; Lérins, II, 114 (a. 1288, Vintimiglia): decimam partem ordei, frumenti, vini, siliginis et fabarum.

1505

Все же: Toulouse, 338 (s. XII); Trinquetaille, 198 (a. 1190). Cf.: Stouff L. Arles à la fin du Moyen Age. Aix-en-Provence, 1986, p. 401.

1506

Liber miraculorum Sancte Fidis, Appendice II, 5.10–12: accidit die quadam post longam ieiunii macerationem siligineum panem sumpsisse in cibum. Quo aventer ut optabat expletus, seve flevit, quod inde se pertulisse post comperit. Avidius denique mortifera sumuntur et que suis funestant tactibus blandius contradantur, letali cibo quidem refertus nocturno sopore deprimitur et gelide noctis inertia penitus debilitatur.

1507

Ibidem, p. 422.

1508

Plinius Maior. Historia Naturalis, XVIII.141. Cp.: Кузищин В.И. Очерки по истории земледелия Италии II в. до н. э. — 1 в. н. э. М., 1966, с. 108–110.

1509

Le Blévec D. La part du pauvre. L'assistance dans les pays du Bas-Rhône du XII siècle au milieu du XV siècle. Rome, 1999, p. 493, 771. Cf.: Caille J. Hôpitaux et charité publique à Narbonne au Moyen Age. Toulouse, 1978, p. 108.

1510

Vita Severi Agathensis, 14; Roussillon, 12 (a. 967): annona milium et legumen; Lézat, 478 (ca. 1035–1040): eminam de milio pilato; Nimes, 131 (a. 1039–1077): quarto de annona, et de vino, et de legumine, et de milio; 1096 (a. 1079); Nice, 61 (ca. 1150): IIII sextarios de annona et III de mil et III ordei; Avignon, 126 (a. 1176): milium vero et omnia genera leguminum. См. также топонимы: Montpellier, 478 (а. 1166), Aniane, 170 (а. 1175).

1511

Montpellier, 53 (а. 1138): sestarium de mescla, unde sunt duas partes frumenti et tercia ordei; Agde, 130 (a. 1170–1202): sestarium de mescla de qua debet esse medietas frumenti et medietas ordei; 370 (a. 1239): sestarium bladi mitadenci ordei et frumenti.

1512

Aniane, 78 (a. 1138): modium mercatalem de annona, cujus due partes sint de frumento et tercia de ordeo; Montpellier, 53 (a. 1138): sestarium de mescla, unde sunt duas partes frumenti et tercia ordei; Agde, 100 (a. 1183): quinque sextarios bladi duarum partium frumenti et tertiam ordei; Montpellier, 107 (s.a.); 108 (s.a.).

1513

La Grasse, 106 (a. 1060–1108): duodecim sestarios de frumento, que fiant tres partes de frumento et quartam de ordeo; Agde, 282 (a. 1157): II sestarios de frumento, cujus tres partes sint frumenti et quarta ordei.

1514

Nice, 102 (a. 1200): XVI sextarios bladi, duas partes de annona et terciam de civada.

1515

Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 149–150.

1516

Mousnier M. La Gascogne toulousaine aux XII–XIII siècles. Toulouse, 1997, p. 176.

1517

Montpellier, 53 (а. 1138): II modios de blado, unum de frumento et alium de mescla; Gellone, 552 (a. 1175): octo modios bladi, quorum quinque debent esse frumenti, et duo mescle, et unus ordei; Agde, 130 (ca. 1170–1200): in campo de mesellis. Cf.: Gauthier-Ziegler G. Histoire de Grasse… Pièces justificatives, N XXXIII (a. 1358): interrogati fuerunt quantum potere valere sestarium civate, ordey et mescoluse de manse medii…

1518

Agde, 173 (a. 1074): modium unum de annona meitadenca…

1519

Gellone, 102 (a. 1031–1060): ordeum, avena, civada, frumentum; Conques, 309 (a. 1031–1065): ordeum, sigile, civada; 529 (XII s.): ordeum, civada, frumentum, sigile, avena.

1520

Chevalier M. La vie humaine dans les Pyrénées Ariègeoises. Paris, 1956, p. 322–327.

1521

Hélas J.-Cl. Une commanderie des Hospitaliers en Gévaudan: Gap-Francès au milieu du XV siècle. Thèse III cycle. Univ. de Montpellier, 1974, t. 1, p. 81.

1522

Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 164–169; Falque-Vert H. Les hommes et la montagne en Dauphiné au XIII siècle. Grenoble, 1997, p. 51 sqq.

1523

См.: Тушина Г.М. Некоторые особенности аграрной истории…, с. 116–117.

1524

Такие террасы возводились и в других районах. См., например: Apt, 15 (а. 931937): vinea subteriore; Nimes, 173 (а. 1080–1096): loco quem vocant Super Faxas; Béziers, 100 (a. 1097): campum… cum ipsa faxia plantata.

1525

Les Cévennes…, p. 172–175.

1526

Falque-Vert H. Les hommes et la montagne…, p. 54–55.

1527

Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 150.

1528

Stouff L. Ravitaillement…, p. 114–115; Poppe D. Economie et société d'un bourg provençal au XIV iècle. Reillane en Haute Provence. Wroclaw, 1980, p. 121–123.

1529

Sauze E., Sénac Ph. Un pays…, p. 126, со ссылкой на: Marseille, 485 (a. 1119).

1530

Verdon L. La terre et les hommes en Roussillon…, p. 117–119; Caucanas S. Moulins et irrigation en Roussillon…, p. 108, 110, 207.

1531

Rendu С. Un aperçu de l'économie cerdane à la fin du XIII siècle. Draps, bétail et céréales sur le marché de Puigcerdà en 1280–1281. ― Ceretania, 1991, N 1, p. 88–89.

1532

Histoire du Vivarais, p. 11–12; Laffont R-Y. Chateaux, pouvoirs et habitats…, p. 28–32.

1533

Conques, 202 (a. 932): in loco quae nuncupatur Siligas; 38 (a. 1060–1062): una sesta de sigile; 271 (s. X3): sigile de tavema; 349 (f. s. X3); 457 (s. XI–XII); 494 (s. XII). Cf.: Bonneval, 190 (XI s.); 21 (a. 1175), 27 (a. 1162–1178).

1534

Bonnefoy, 22 (a. 1188); 104 (a. 1183–1190); 71 (a. 1215), etc.

1535

Durand A. Les paysages médiévaux…, p. 165, 182.

1536

Stouff L. Arles à la fin du Moyen Age, p. 151–153; Coulet N. Aix-en-Provence: espace et relations d'une capitale, milieu XIV — milieu XV s. Aix, 1988, p. 162.

1537

Неопубликованные наблюдения А. Катафо.

1538

Dion R. Histoire de la vigne et du vin en France des origines au XIX siècle. Paris, 1959; La vigne dans l'histoire de Méditerranée. Aix, 1982.

1539

Plinius Maior. Historia Naturalis., XIV. 68.

1540

Ibidem; Martial. Epigr., III.82.22–23; X.36.1–2; XIII.123; XIV.118.

1541

Plinius Maior. Historia Naturalis, XIV. 33; XV.90; XVI. 241.

1542

Paul. Pell. Eucharisticos, 525–526: vineta, quibus solis urbs utitur ipsa / omne ad praesidium vitae aliunde parandum.

1543

La Provence des origines…, p. 322–324.

1544

Routier J. Briançon à travers l'histoire. Gap, 1981, p. 90–91.

1545

Lachiver M. Par les champs et par les vignes. Paris, 1998. Из специальных работ отмечу: Masurel V. La vigne dans la Basse Provence orientale. Gap, 1967.

1546

Vita Hilarii, 11: talia sibi suisque ingerens documenta: "Manducandi necessitas incumbit: semina iaceamus; vini perceptio praesumenda est: vineas excolamus". Cf.: Valerianus Cemeliensis. Homiliae, IX.4: Videmus igitur aliquoties inter abundantiis vini frumentique commercia egentes viduas, quas sexus et senectus decepit, quibus nec laborandi, nec providendi virtus suppetit.

1547

Caes. Arei. Sermones, 1.8: ad spiritalem agrum et ad caelestem vineam; 30.6: aut messes aut vindemias colligitis; 33.2; 197.1; 198.2.

1548

Ibidem, 117.1: torcular enim ubi messem terebat; Expositio in Apocalypsim, 11. Образ винного пресса подсказан великолепными пассажами из Апокалипсиса (Арс 14.19: et misit in torcular irae Dei magnum; 19.15: ipse calcat torcular vini irae Dei), но судя по контексту, прихожане Цезария были хорошо знакомы с этим устройством.

1549

Ibidem, 27.3: divites mundi frumentum, vinum et oleum in horreo vel cellario copiose reponunt; 37.1: de horreo vel canava vel cellario; 139.7; 182.5; 198.2: horreum et canabam et cellarium.

1550

Marseille, 429 (ca. 1060), 1089 (ca. 1080); 40 (s. XI); Montmajour, p. 162 (s. XI): donat cellarium suum apud torcularium. Винодавильни упоминаются даже в формулах принадлежности. См., например: La Grasse, 48 (а. 917); 59 (а. 946); 79 (а. 966).

1551

I Тип 5.23: Noli adhuc aquam bibere sed modico vino utere propter stomachum tuum et frequentes tuas infirmitates. Cf.: Valerianus Cemeliensis. Epistola ad monachos; Julianus Pomerius. De vita contemplativa, II.22.2; Caes. Arei. Sermones, 67.3; Regulae Ferreoli, 39.

1552

Caes. Arei. Sermones, 46.7: per singulos dies singulos sibi aut binos calices ad potum consuetudinarium addunt… ad rationabilem bibendi consuetudinem redeat.

1553

Ibidem, 43.1: vinum amplius accipiunt quam oportet; 45.4: duplum et triplum quam eis oportet potum accipiunt; 47.6: vos, qui Dei amore hoc tantum bibitis quod oportet; 55.4: nolite ad mensuram sine mensura bibere; 1.12; 13.2; 25.1; 31.2; 44.4; 46; 47; 70.3; 200.5; 201.2; 224.3.

1554

Regula Caesarii, 30: Et quia solet fieri, ut cella monasterii non semper bonum vinum habeat, ad sanctae abbatissae curam pertinebit, ut tale vinum provideat, unde aut infirmae, aut illae que sunt delicatius nutritae palpentur. Cf.: Joh. Cass. Institutiones, V.36.2.

1555

Concilia Galliae a. 314–506, Agde, can. 41.

1556

Regula Ferreoli, 20.8; 39.24, 26, 33.

1557

Vita Benedicti, 11: vinum tantum diebus Dominicis solennibusque percipiebant; 39: Vidimus sepe eum sedentem asinum suum, flasconem vini in stratorio deferre eumque super insedi, calicem in terga humeris vehentem nostri monasterii fratribus tempore messis ad refocilandam sitim eorum occurere. Cf.: Vita Willelmi, 26.

1558

Caes. Arei. Sermones, 47.7: aliqui rustici, quando aut vinum habuerint aut alia sibi pocula fecerint. Скорее всего, речь идет о пиве, хотя внятные сведения о нем относятся к Северной и Центральной Галлии (Greg. Turon. De gloria confessorum, 1: Iubet… fieri ex annonis aqua infusis atque decoctis messoribus poculum praeparari; 80: Quidam autem de vicinis anonas diu infectas aqua ac germine producto conflatas, facto igne super vimina contexta, torrere parat ad pocula facienda; Hist. Francorum, V.10; De gloria martyrum, 50: sicera. Cf.: Orosius. Historiae, V.7; Cf.: Vita Genovefae, 15). Цезарий мог иметь в виду также сидр. Известно, что св. Сеголена пила какой-то напиток из груш.

1559

Caes. Arei. Sermones, 7.4; 25.1; 30.3; 38.5; 46.4. Ср. выражение: spiritale vinum (86.5), T. e. слово Божье.

1560

Agde, 370 (a. 1239): vinea hospitalis pauperum.

1561

Le Blévec D. La part du pauvre…, p. 492.

1562

Stouff L. Ravitaillement…, p. 99.

1563

Béziers, 140 (a. 1131): de veto vini.

1564

Béziers, 87 (a. 1085): sestariali 9 de vino puro et 7 de déco; Nimes, 173 (a. 1080–1096): sextarium de vino puro; Apt, 96 (a. 1097): vasculum plenum vino puro; Lérins, I, 138 (s. XI); Durbon, 166 (ca. 1183): II eminas puri vini et optimi; Agde, 267 (a. 1195–1196), etc.

1565

Nimes, 99 (a. 1002): sestario canonico de vino optimo; 108 (a. 1011); 114 (a. 1016); Toulouse, 217 (a. 1010–1025): quinque modios de vino optimo; Marseille, 128 (ca. 1035); La Grasse, 119 (a. 1076); Maguelone, 134 (a. 1168); Saint-Pons-de-Nice, 33 (a. 1208): saumatam unam vini melioris quod monasterium habeat in cellario suo.

1566

Nimes, 112 (ca. 1015): vino quem vocant cabatia; Aniane, 115 (a. 1032–1060): vinum album.

1567

Lérins, I, 206 (a. 1109): prior Braugi cunctis in Lyrinensi refectorio fratribus abundantissimam harum escarum refectionem tribuat, videlicet panis, vini, pocionis, piscium, ovorum, cicerorum. Судя по этому тексту, кухня того времени не отличалась изысканностью; главным было обилие пищи.

1568

Mansi. Sacrorum conciliorum…, t. 19, col. 829: oliveta namque, cujus pignoris in ipso aquarum diluvio pacem legimus terris redditam et de cujus liquore sanctum Chrisma conficitur necnon et altaria illuminantur, sub tam firmama pacem statuimus ut nemo Christianorum eam praecidere audeat vel ad deformitatem truncare neque earumdem fructus rapere.

1569

Coutance A. L'olivier. Paris, 1877, p. 247. Guillaud E. L'olivier et le mûrier. Paris, 1899, p. 175.

1570

Marseille, 218 (a. 1070): dono pro luminariis… colaresum unum cum sextario legarii de octo medualiis de olio olive. Et hoc dabitur semper in vigilia nativitatis Domini, si invenire potest. Cf.: Statuts d'Hyeres, 101.

1571

Aygalliers P. d'. L'olivier et l'huile d'olive. Paris, 1900, p. 184–187.

1572

Caes. Arei. Sermones, 182.5; La Grasse, 48 (a. 917); 59 (a. 946); 79 (a. 966) — в формулах; Lézat, 201 (ca. 990): orreo et torculario; Nimes, 108 (a. 1011): cum ipsos puteos et cum ipsos torcularios; Marseille, 429 (ca. 1060); Lérins, I, 236 (ca. 1066): sunt ibi II mansiones cum curtis et torcularibus, etc.

1573

Plinius Maior. Historia Naturalis, XXXIV.203. Cf.: Leveau Ph. e. a. Les origines de l'oléiculture en Gaule du Sud. ― Revue d'Archéométrie, 1991,1.15, p. 83–95.

1574

Cicero. De re publica, III.9.16. Cf.: Dion R. Histoire du vin et de la vigne…, p. 96–100.

1575

La Provence des origines…, p. 325–327.

1576

Duval P.-M. La Gaule jusqu'au milieu du V siècle. Paris, 1971, p. 364.

1577

Сошлюсь на притчу о добром самарянине, который лечил раненного, "возливая масло и вино" (Лк. 10.34), и на Соборное послание апостола Иакова (5.14–15). Ср.: Sulpicius Severus. Dialogi, III.3; Salv. Mass. De gubernatione Dei, VI. 16; Jul. Pomerius. De vita contemplativa, II.XXII.2; Caes. Arei. Sermones, 19.5; 50.1; 184.5.

1578

Marseille, 843 (a. 1079): oleum sanctum atque oleum infirmorum; Trinquetaille, 307 (a. 1210): oleum infirmorum.

1579

Caes. Arei. Sermones, 13.2; 29.2: lucerna vel lampas sine oleo accensa fumare potest, foetare potest, lucem habere non potest; 69.4 (cf.: Mt 25.4–9); 156.2–3; 199.6: tale est ieiunum sine elemosina, qualis sine oleo est lucerna; 234.3; 237.4; Expositio in Apocalypsim, 8: duas olivas, id est testamenta, infundere oleum candelabro, id est ecclesiae (cf.: Apc 11.4). Cf.: Salv. Mass. Ad ecclesiam, H.8; Vita Marcellini, 16; Marseille, 218 (a. 1070): dono pro luminariis… colaresum unum cum sextario legarii de octo medualiis de oleo olive; Avignon, 84 (a. 1125–1129): retineo… sextareum olei de Baiolis ad accendedum lumen ante altare Salvatoris; Agde, 298 (a. 1141–1148): peciam unam terre… ad lumen olei; 434 (a. 1231): dimitto IIII cartallos olei luminarie Beate Marie quando erit edificatum altare. Церковные каноны не регламентировали использование свечей и лампад. См.: Dendy D.R. The Use of Lights in Christian Worship. London, 1959.

1580

Caes. Arei. Sermones, 13.2: qui possunt aut cereolos aut oleum, quod in cicindilibus mittatur, exhibeant; Vita Marii, 15: candela quam tenebat in manibus; Greg. Turon. De gloria martyrum, 56.

1581

Caes. Arei. Sermones, 29.2: oleum omnibus humoribus superius esse cognoscitur. Cp. образные выражения типа: oleum caritatis (36.6; 128.4; 237.4), oleum misericordiae (128.13; 156.2; 160.4; 161.1) и т. п. Они встречаются и у других авторов этой эпохи. См., например: Eusebius Gallicanus. Homiliae, 9; 21; 42.

1582

Caes. Arei. Sermones, 23.3, 30.2,5,37.1,4; 38.5; 39.2; 67.3; 70.3; 148.3; 207.3; 223.3.

1583

Сеньориальные платежи маслом делались иногда в первый день Великого поста. См.: La Grasse, 140 (а. 1090): in feria IV Capitis ienunii unum sextarium olei.

1584

Vita Patrum Jurensium, 38: Ita vivamus… ut nobis crastina hordeaceas incretasque solummodo parare iubeas in merendula pultes, quasque etiam, quia sic libentissime vescor, absque sale et oleo; 66: ne stillam quidem olei aut lactis pulticulae saltim suae permisit infundi.

1585

Оливки, как и финики, служили гарниром к горячим блюдам. См.: Greg. Turon. De gloria martyrum, 79: sartago fervens… in qua conpositum erat cibum illud, quod ex conlisis ovis, parumque mixta farina, dactilorum partibus oliviarumque rotunditatibus adsolet exornari.

1586

Regula Aureliani, 59.5.

1587

Rousselle A. Abstinence et continence dans les monastères de Gaule méridionale à la fin de l'Antiquité et au début du Moyen Age. Etude d'un régime alimentaire et de sa fonction. ― In: Hommages à André Dupont. Montpellier, 1974, p. 252. Cf.: eadem. Pomeia. De la maîtrise du corps à la privation sensorielle. II–IV siècle de 1ère chrétienne. Paris, 1983, ch. 10.

1588

Joh. Cass. Conlationes., VIII.1.

1589

Joh. Cass. Institutiones, IV.11.

1590

Joh. Cass. Conlationes., XIX.6.

1591

Ibidem, XVII.28: de inremisso rigore ieiunii, de vini sive olei perpetua abstinentia. Cf.: Vita Patrum Jurensium, 66, 75.

1592

Vita Segolenae, 14: Cibus ejus legumen et olera, sine olei gutta, exigue mensurae fuit.

1593

Например: Vita Fulgentii Ruspensis, 39; Vita Radegundis, 22.

1594

Brun J.-P. L'oléiculture en Provence: les huileries du département du Var. Paris, 1986.

1595

Bérato J., Aycard Ph. e. a. La villa gallo-romaine Saint-Martin à Taradeau. ― In: Travaux du Centre Archéologique du Var 1998. Toulon, 1999, p. 88–89.

1596

См., например: Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 44; Stouff L. L'olivier et l'huile d'olive en Provence aux derniers siècles du moyen âge. ― Provence historique, 1988, t. 38, p. 181–191; Larguier G. Le drap et le grain…, p. 160.

1597

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.43: advenientibus ad cataplum Massiliensim navibus transmarinis, Vigili archidiaconi homines septuaginta vasa quas vulgo orcas vocant olei liquaminisque furati sunt.

1598

Ibidem, V.5: O si te habuisset Massilia sacerdotem! Numquam naves oleum aut reliquas species detulissent, nisi cartam tantum, quo maiorem opportunitatem scribendi ad bonos infamandos haberes. Cf.: IX.22: cum negotio solito….

1599

Gesta Dagoberti, 18: de proprio teloneo, quod ei annis singulis ex Massilia solvebatur, centum solidos in luminaribus eiusdem ecclesie eo tenore concessit, ut oleum exinde actores regii… emerent.

1600

Formulae Marculfi. Supplementum, 1: ut annis singulis de cana tanta, quod a luminaria conparandum ad Massilia vel per relicos portos infra regno nostro… nullo telloneo nec qualibet reddibucine exinde ad parte fisci nostri… dissolvere non dibeant.

1601

Levillain L. Examen critique des chartes mérovingiennes et carolingiennes de l'abbaye de Corbie. Paris, 1902, N 15. См. гл. V, прим. 412.

1602

Рассказы северогалльских авторов о чудесных лампадах, из которых капало больше масла, чем сгорало, выдают озабоченность пополнением запасов. См.: Vita Genovefae, 52; Greg. Turon. De gloria martyrum, 5, 31; Vita patrum, VIII.8; De gloria confessorum, 68–69 (об Амбрене и Ди).

1603

Ср. данные, относящиеся к Византии: Durliat J. De la ville antique à la ville byzantine. Le problème des subsistances. Rome, 1990, p. 72–74, 509–512, 524–539; Kaplan M. Les hommes et la terre à Byzance du VI au XI siècle. Propriété et exploitation du sol. Paris, 1992, p. 30–35.

1604

Caille J. Hôpitaux et charité…, p. 184.

1605

Le Blévec D. La part du pauvre…, p. 490, 772.

1606

Sid. Apoll. Epistolae, II.9.1; V.20.4; VIII.4.1.

1607

Caes. Arelat. Sermones, 4.4; 15.3; 182.5.

1608

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.42; VIII.30.

1609

Pardessus, 119 (a. 533, Reims): Res etiam quas… rex… tibi in Septimania et Aquitania concessit et eas quas in Provincia Benedictus quidam (…) ad usum luminis tui… continuatim deservire praecipio; 162 (a. 558, Paris): domnus pontifex petivit nobis in Provincia locellum nostrum in pago Furidrense, cui vocabulum est Cella, propter arbores oliviferas, ad luminaria facienda.

1610

Vita Ansberti Rotomagensis, 9: Theodoricus rex… largitus est patrimonium aliquod, cuius est vocabulum Dusera, quod situm erat ultra fluvium Rodanum in regione, quae vocatur Provintia, eo videlicet modo, ut hoc praedium monachis in coenobio Fontanella morantibus luminaria ministraret ecclesiae in oleo et ceteris huius rei necessariis; Vita Desiderii Autissiodorensis, 7: villam quoque Flaccianum, sitam in pago Forojuliense, quam ei domnus Teodericus concessit… cum mancipiis, olivetis ac universis rebus ad se jure pertinentibus.

1611

Testamentum Abbonis, cap. 37, 39.

1612

Vita Willelmi, 25: Fecit quoque B. Willelmus circa monasteria vineta et oliveta plantari, hortos plurimos constitui; ipsam vallem destructis arboribus infructuosis fructiferis pomeriis melius complantari.

1613

La Grasse, 26 (a. 865): cum domibus, curtibus, ortos, arbores, pomiferis et impomiferis, oliveta, fontibus, pratis, pascuis, silvis, garricis; La Grasse, 31 (a. 878, Carcassonne): cum oliveta vel cunctis arboribus; Marseille, 1046 (a. 1034): cum terras et vineas, cum arboribus fructuosis vel infructuosis vel olivariis.

1614

HGL, II, 163 (a. 863); 200 (a. 878): olibeta cum cunctis arboris; Eixalada-Cuixà, 96 (a. 969): ipsos casales cum ipsis oliveriis. Cf.: Hofhnan Berman C. Medieval Agriculture, the Southern French Countryside and the Early Cistercians. Philadelphia, 1986, p. 74.

1615

La Grasse, 5 (a. 813): casalia et olibeta sita in… villa dicta Cella Vinaria.

1616

Agde, 114 (a. 1077): olivarum hortus.

1617

Aniane, 435 (a. 1183): de oliveto quod nuncupatur Gaudisca.

1618

Montpellier, 60 (a. 1125): oliveta; 8 (a. 1169) terciam partem de de omnes olivarios.

1619

Gellone, 5 (ca. 1005): in villa Sorcanichos mansum unum cum ipsa oliveta.

1620

HGL, II, 122 (a. 844): casalia diruta et quoddam olivetum; Nimes, 153 (a. 1077): ipsum olivetum meum… quod ego manibus meis in alode meo plantavi et plantavi feci… cum omnibus suis olivis et amellariis et aliis arboribus; 193 (a. 1108): de olivarios et ameularios; 203 (ca. 1114): vinea cum orto et olivarios.

1621

Aries, 195 (a. 824).

1622

Marseille, 163 (a. 817); 590 (a. 1058); 42 (s. XI); 396 (s. XI): oliveta.

1623

CGNN, I, coi, 440–441 (a. 812): cum arboribus olivarum ad oleum faciendum… in opus luminarii.

1624

Marseille, 590 (a. 1058, Fréjus): territorii castelli Grimaldi oliveta; Lérins, 170 (a. 1119, Ventimiglia): unumquemque annum solidos IIII milguriensium vel libras olei… mittere debeant.

1625

HGL, II, 6 (a. 782, Narbonne): villa… Curte Oliva; Annales Anianenses, a. 793: super fluvium Oliveio; Polyptyque, D 1: colonica ad Oliveto; HGL, II, 113 (a. 844): in pago Carcassonensi sub rivulum Oliveti; Toulouse, 289 (a. 942, Carcassonne): Campum Oliveti; Béziers, 23 (a. 946): in loco ubi vocant Oliveto campos duos; Lodève, 7 (a. 975): villam quam vocant Olivetum; Nimes, 84 (a. 988): manso de Oliveto; Agde, 133 (a. 1043–1060): loco que vocant Olivo; Lérins, I,115 (a. 1091): terra de Olivet, etc.

1626

Apt, 8 (а. 906); 11 (s. а.); 77 (а. 1048).

1627

Vita Ansberti, 9 (см. выше, с. 206 и 290); Marseille, 813 (а. 1060–1108, Nyons): cartum de oleo.

1628

Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 42–43.

1629

Zemer M. Le cadastre, le pouvoir, la terre. Le Comtat-Venaissin pontifical au début du XV siècle. Rome, 1993, p. 226–331; Le Blévec D. La part du pauvre…, p. 491–492.

1630

Poppe D. Economie et société…, p. 89, 128.

1631

Histoire du Vivarais, p. 71–72.

1632

Gauthier-Ziegler G. Histoire de Grasse…, p. 218.

1633

Les Coutumes de Saint-Gilles, II.17; V.37; VIII. 1–3.

1634

Narbonne, 16 (a. 1232–1233): in mensuris bladi, vini et olei…

1635

Gellone, 4 (а. 807): cum toto vineario quem vocant Oliveto; Marseille, 518 (s. XI): campum… ad Rocham que vocatur Olivam; Nimes, 203 (ca. 1114): vinea cum orto et olivarios… petia de terra, in quo est area, cum oliverios… petia de vinea cum oliverios…

1636

Nimes, 193 (a. 1108): istam terram… donamus vobis ad panem et ad vinum et ad complantandum et ad conderzendum et ad vineam faciendam… et nos reservamus in opus Beatae Mariae et in communia quartum de radimos et de olivarios et de ameularios…

1637

Février P.-A. Quelques aspects de la vie agricole en Basse-Provence à la fin du moyen âge. ― Bulletin philologique et historique, 1958, p. 299–317; La basse vallée d'Argens. Quelques aspects de la vie économique de la Provence orientale aux XIV et XV siècles. ― Provence historique, 1959, t. IX, p. 39–61; Stouff L. Ravitaillement…, p. 101.

1638

Amouretti M.-С., Comet G. L'olivier en Provence. Aix, 1979; Amiel Ch. Les fruits da la vigne. Representations de l'environnement naturel en Languedoc. Paris, 1985.

1639

Apt, 34 (a. 986): pro luminariis ecclesiae nostrae persolvant in cera denariatas sex; Lodève, 11 (a. 988): donet S. Genesio candelam valentem denarios duos; 12 (ca. 999): ut hoc altare inluminetur per totum anni circulum cum oleo aut cera; Montmajour, p. 217 (f. s. XI); Avignon, 25 (a. 1101); Nice, 86 (a. 1159); Agde, 86 (a. 1211): tres libras cere, de quarum una bajulus communie faciat IIII candelas ad officium celebrandum. Cp. другие упоминания о воске: La Grasse, 59 (a. 946); Eixalada-Cuixà, 77 (a. 953); 96 (a. 969); Avignon, 104 (a. 1038–1039); Montmajour, p. 139 (a. 1040); Nimes, 150 (a. 1066); Lérins, I, 61 (a. 1090), etc.

1640

Miracula Victoris, II.19: Omnis substantia mea ad nihilum redacta deperiit et exceptis duobus vasculis apum nihil omnino remansit. Tu, igitur, beate Victor, tu ad luminaria tua concinnanda de ipsis vasculis ceram accipe et mihi ad vestigia mea dirigenda lumen corporis redde. Cf.: Ibidem, 14 et 25.

1641

Stouff L. Ravitaillement…, р. 102–103, 260–261; Sabaté F. Menjar amb el veguer (segle XIV, segona meitat). ― Etudes Roussillonnaises, 1992, t. XI, p. 69.

1642

Vita Benedicti, 29: Carnem quadrupeum a die conversione sue usque ad exitum vite edere noluit, jus e pullo compositum sumebat, si aliqua accessisset debilitas. Multos etiam per annos primevo tempore pingudinem vetuit, ceteris vero, quotiens oportunum fuit, ea que sibi negabat prebebat.

1643

Henry D.M.J. Histoire de Roussillon comprenant l'histoire du royaume de Majorque. Paris, 1835, p. 135. Cf.: Marseille, 223 (a. 1182): et quicumque habuerit porcum, debet dare duos astos id est duo crura, de porco quem nutrivit, et unum astum vel unum crus habebunt milites, et monachi habebunt aliud.

1644

См.: Pini A.I. Vite e olivo nell'alto medioevo. ― In: L'ambiente vegetale nell'alto medioevo. Spoleto, 1992.

1645

Histoire de l'alimentation. Sous la dir. de J.-L. Flandrin et M. Montanari. Paris, 1996, p. 245–249.

1646

Joh. Cass. Conlationes, II.13; Institutiones, V.5.23; Caes. Arelat. Sermones, I.15; 67.3; 142.2; Vita Willelmi, 27: manibus propriis paropsides abluit, olera colligit, pulmenta condit, legumina infundit.

1647

Nimes, 131 (a. 1039–1077): quarto de annona et de vino et de legumina et de milio; Maguelone, 31 (a. 1109): in omni tritico, blado et omnibus omnino leguminibus; Béziers, 137 (a. 1130): de omnibus annonis et leguminibus.

1648

Caes. Arei. Sermones, 1.15: in hortis olerum nostrorum aquas irriguas habere volumus. Cf.: Ambr. Mediol. Exameron, 3.6.65: horti holera genera (cf.: 3 Rg 21.2: hortum holerum); Vita Amantii, 6: criminosus quidam hortulum sancti viri, exiguum quidem spatiis, laetis tamen conspicit virentem oleribus; Ennodius. Carmina, 1.8: At mihi vix illud transmittunt pauperes horti / Rubra quod acceptum testa refutat holus; Vita Patrum Jurensium 76; Greg. Turon. Vita patrum, XII. 1; XIV.2; De gloria confessorum, 96; Lérins, I, 53 bis (s. XI): omnium olerum ortorum fenique pratorum.

1649

Montmajour, p. 231 (a. 1118–1119): decem solidos pro synodali censu et alios decem pro quarta parte decimae camis, leguminis, vini et hortorum.

1650

Cassiodorus. Expositio Sancti Pauli Epistulae ad Romanos, 14: qui autem infirmus est, olus manducet (cf.: Rm 14.2).

1651

Greg. Turon. De gloria confessorum, 96: ingreditur hortulum, holera decerpit ad cibum. Accensoque foco, ponit lebetem ligneam super ignem, impletamque aquam cum holeribus… vel holus vel crumelum coctum cum illo sumpsisse.

1652

Cassiodorus. Expositio psalmorum, 36: olera herbarum (cf.: PsG 36.2: tamquam foenum velociter arescent et quemadmodum olera herbarum cito decident; Lc 11.42: decimatis metam et rutam et omne holus). Cf.: Ambr. Mediol. Explanatio psalmorum, 36.19.1: qui radices non habent sicut holera vel faenum; August. Hippon. Enarrationes in psalmis, 36.1.3: qui ait fenum, hoc intellegimus olera pratis.

1653

Caes. Arei. Sermones, 142.2: crevit illud granum sinapis, factum est maius super omnia holera (cf.: Mt 13.32; Mc 4.32).

1654

Greg. Turon. Vita patrum, XIV.2: Erat enim monachis hortus, diversorum holerum copia ingenti refertus arborumque fructuum et amoenus visibus et fertilitate iocundus… Hic vero, collectis holeribus cepisque et alliis sive pomis…

1655

Idem. De gloria martyrum, 79: veniente disco cum holeribus.

1656

Isidores Hispal. Etymologiae, 17.4.2: leguminum plurima genera, ex quibus faba, lenticula, pisum, faselum, cicer, lupinum gratiora in usum hominum videntur.

1657

Stouff L. Ravitaillement…, p. 105.

1658

Joh. Cass. Conlationes, VIII. 1: cicer; XIX.6; Institutiones, IV. 20: lenticula.

1659

Vita Segolenae, 1.14: omnis dies jejuniorum lenticulae et oleris haberet edulium. Cf.: Vita Genovefae, 15: esca vero illi erat panes ordiatius et fava.

1660

Idatius. Chronicon, 253.

1661

Mas d'Azil, 12 (ca. 1070): XX solidos in dinarios et XX solidos in tritico VII modios et unum modium de favas; Lézat, 1096 (a. 1079): de favas uno sextario fresatos; Agde, 88 (a. 1152): sextarios… IIII de fabis; 171 (a. 1171); 27 (a. 1172); Aniane, 100 (s. XIII).

1662

Aniane, 96 (a. 1061): in assumpsione sancte Marie unum sextarium de ciceros; Lérins, I, 206 (a. 1109); Durbon, 166 (ca. 1183); Trinquetaille, 175 (a. 1197–1198); Aniane, 100 (s. XIII); Bonneval, 189 (a. 1262): pizorem.

1663

Aniane, 183 (a. 1066–1076): comparavi ipsam terram que vocatur Lenticula; Agde, 27 (a. 1172): unum sextarium amigdalorem et unum lenticule.

1664

Corbie, 15; Narbonne, 2 (а. 1153).

1665

Marseille, 751 (ca. 1040, Digne): unum arborem, que est prope condaminam, que vocatur nogerium… dono propter lumen Dei (текст допускает прочтение: lumen olei, но смысл фразы от этого не меняется — И.Ф.); Gellone, 365 (а. 1077–1099): nogarios de vinea Rainaldenca ad luminariam concinnandam; Lérins, II, 93 (f. s. XII, Moustiers): ut de nucibus ipsarum arborum fieret vigilia ante altare Sancte Marie; Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 146, со ссылкой на неопубликованный документ 1263–1264 гг. из района Диня: pro XXVII libris olei de nucibus; Stouff L. Ravitaillement…, p. 261 (район Форкалькье).

1666

Caes. Arei. Sermones, 111.2: nucis (cf.: Cant 6.10).

1667

La Grasse, 34 (a. 888): in Nogarias; Eixalada-Cuixà, 89 (a. 961): ad ipso Nogario; Lézat, 594 (ca. 1030–1040): ubi vocant Nogereda; 760 (a. 1085–1096): medietatem de Noguerios, de Saliceda et de Pino; Apt, 81 (a. 1049–1077): ad Noguerio; Conques, 416 (s. XI); 548 (s. XII).

1668

HGL, II, 187 (a. 875, Eine).

1669

Marseille, 629 (a. 1034, Riez): de meridie, via publica usque ad nocarium de Adalulfo.

1670

Lérins, I, 302 (a. 1108): IIII sextarios ordei et medietatem nucum; La Grasse, 205 (a. 1119): exceptus uno nogario et figeiras qui ibidem sunt; La Selve, C 125 (ca. 1150): nogueir; P. 25 (ca. 1170): noguers; Lérins, II, 93 (f. s. XII); Menton, 24 (a. 1264): arbor una nucis.

1671

Apt, 15 (a. 931–937): clausum de vinea superiore cum ipsos nogarios et ipsos salices et ipsos campos; Conques, 314 (a. 1002): pecia de terra cum ipsas vineas, cum nogarios; Marseille, 383 (ca. 1070): quartadrada de vinea cum uno nogerio; Gellone, 465 (a. 1077–1099): nogarios de vinea Rainaldenca.

1672

Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 145–146.

1673

Toulouse, 234 (ca. 1045); Lézat, 355 (a. 1080–1096); 804 (ca. 1110); Durbon, 43 (ca. 1135).

1674

Narbonne, 2 (a. 1152).

1675

Vita Consortiae, 13: Dedit ergo ei ancilla Christi fragmen panis hordeacei et nuces amigdalinas: hic enim erat quotidianus cibus ejus.

1676

Marseille, 293 (a. 1038): usque in amendolarium quod est in vinea de Vitale Guabattore; Menton, 41 (a. 1289): pecia una terre aggregate ficubus in qua sunt arbores tres amindolarum.

1677

Nimes, 153 (a. 1077): cum omnibus suis oliviis et amellariis et aliis arboribus; Gellone, 242 (a. 1098): decimam de amigdalarum… jamdicti loci de amigdalis; 243 (a. 1077–1099): de arboribus que amigdalas ferunt dono medietatem decime elemosine; 245 (a. 1077–1099); 244 (a. 1107), Agde, 193 (a. 1108): de olivarios et de ameularios; 265 (a. 1147); 27 (a. 1172); Aniane, 181 (s. a.): de plantario vinee quod est extra portale X denarios et de olivariis et amicdalariis vetulis ibi plantatas, medietatem, de novelle quartum.

1678

Arbaud D. Etudes historiques sur la ville de Manosque au moyen âge. Digne, 1847, Preuves, VII (a. 1234).

1679

Narbonne, 16 (a. 1232–1233): D'amenlas о de noses, d'amenlas о d'autres fruiz d'aibres, res no sia donat per mensura, si non era vendut о mesurât ab sestier о ab emina.

1680

Narbonne, 2 (a. 1153): amenlas e nozes e castanhas vertz; Lodève, 48 (a. 1246): de las castanhas, glands, noyas, amenlas, pommas, peras, nesplas, cerieysas, prunas, codons, mielgranas, rabas et de tous autres fruicts que venon a saumadas a la plassa et mercat.

1681

Marseille, 1131 (a. 1337): Et pro quolibet anno in speciebus, ficubus, avellanis, nucibus et amigdalis, et XXX sextaria cicerum et fabarum, et in ollis, scutellis et aliis pro coquina necessariis, expendentur sexcenti et duo turonensis argenti.

1682

Saint-Pons-de-Nice, 33 (a. 1208).

1683

Помимо уже приведенных свидетельств см.: Apt, 103 (finis s. XI): ferraginem juxta amenlarios Petri Adaldi; HGL, V, 32 (a. 906, Vallespir): villa quae dicitur Amigdala; Marseille, 604 (a. 1021–1044): ad Amigdalarios; Lérins, I, 53 bis (s. XI): campum quod vocatur Ad Amigdalum; Montmajour, p. 147 (s. XI?).

1684

См.: Les Cevennes…, р. 189–193, 349–351; Molinier A. Stagnations et croissance. Le Vivarais aux XVII–XVIII siècles. Paris, 1985, p. 261–263. Cp. сообщение администратора деп. Лозер (1795 г.): Andre L. Essai sur l'histoire de la Revolution en Lozère. Marvejols, 1894, p. 223.

1685

Agde, 19 (a. 1176): laxo vasculum castanearii plenum vini.

1686

Bruneton-Govematori A. Le pain du bois: ethnohistoire de la châtaigne et du châtaignier. Toulouse, 1984; Alimentation et idéologie: la châtaigne en France. ― Annales ESC, 1984, Année 39, p. 1161–1187.

1687

Pitte J.-R. Terre de castanide. Hommes et paysages du Châtaigner de l'Antiquité à nos jours. Paris, 1986, p. 47–77.

1688

Например: Ambros. Mediol. Exameron, 3.8.33; 3.13.54; Paulinus Nolanus. Carmina, 11.35; Cassiodorus. Variae, XI.14; Greg. Turon. De gloria martyrum, 73; Isidorus Hispal. Etymologiae, 12.6.57; 17.7.22.

1689

HGL, II, 187 (a. 875, Eine): cum omnes suos kastagnarios et nogarios et alios diversos arbores; Nimes, 118 (a. 1019): cum ipsis castanetis, cum pratis et silvis et cum garricis, cum ipsis arboribus fructiferis et infructiferis…

1690

HGL, II, 72 (a. 826): villas Combalito et Castaniarias; Béziers, 46 (a. 990): mansum que vocant Castagno; Gellone, 116 (a. 1031–1060): manso uno de Castanario; Conques, 180 (a. 997–1031): in Castaniario; Marseille, 834 (a. 1058, Gévaudan): mansum de Casteneto; Lézat, 47 (a. 1064): vinea de ipso Castagnario; Conques, 79 (a. 1031–1065): mansum de Castanio; Nimes, 160 (a. 1084): Bono-Castagnario; Maguelone, 120 (a. 1164): G. de Castaneario, etc.

1691

Histoire du Rouergue. Toulouse, 1979, p. 245.

1692

Aniane, 63 (a. 1138): per unumquemque annum III sextarios de recentibus castaneis in festivitatem Omnium Sanctorum ad quoquinam monasterii portare facias; Lérins, I, 179 (a. 1144): quatuor piperis exinde prefato monasterio dabant et castaneas et vinum, cum eis bene platitum fuerat; Marseille, 1033 (a. 1231): occasione banni et lesde et usaticorum, gardiarum et dominii pascuorum et castanie. Cf.: Falque-Vert H. Les hommes et la montagne…, p. 59–60.

1693

Narbonne, 2 (a. 1153): Castanhas peladas, IIII d. lo quintal… Amenlas e nozes e castanhas vertz e peras e codons e de tota frucha dona, la saumada, III vegados los ples pons; Maulde R. de. Coutumes et règlements de la Republique d'Avignon au treizième siècle. Paris, 1879. Pièces annexes, IV (a. 1215): Item de quintali ficuum, castanearum, singulorum tres pagesias.

1694

Lodève, XLVIII (а. 1246): Item de castanhas, glands, noyas, amenlas, pommas, peras, nesplas, cerieysas, prunas, codons, mielgranas, rabas et de tous autres fruicts que venon a saumadas a la plassa de mercat, desquais fruicts lou Cestairal ne pren una coupa et de la cada saumada et si se mesuran al Cestairal de cada cestier prengon una coupa; Statuts d'Apt, cap. XXII: jus puniendi eos qui falsitatem comiserint in coreis, pipere, ficubus, et castaneis, cera, seu aliis mercimoniis…

1695

Valladier-Chante R. Le Bas-Vivarais au XV siècle. Valence, 1993, p. 81.

1696

Stouff L. Ravitaillement…, p. 82, 108, 250.

1697

Joh. Cass. Conlationes, III.7; Institutiones, XI.5: caepae; Salv. Mass. De gubem. Dei, 1.10; Caes. Arei. Sermones, 106.2. Cf.: Ruricius Lemovicensis. Epistulae, 2.13.

1698

Lérins, I, 214 (a. 1113): medietatem ceparum onionallium atque porrorum; Maguelone, 41 (a. 1116): C furcos ceparum; Agde, 280 (a. 1156): censum… LX furcorum ceparum; 8 (a. 1173): unum modium frumenti et I modium ordei et LX forças de cepis; Menton, 25 (a. 1265): coblas tres cebarum ad festum sancti Michaelis; 30 (a. 1293–1305): in festo Sancti Michaelis de cepis centum furcas et quolibet furca debet continere XVIII cepas.

1699

Ennodius. Epistulae, XXVII: servare caulas; Vita Benedicti, 29; HGL, V, 317 (ca. 1075, Cuixà): exceptus palea et ligno e cauls e porres e cebes e fruita; Gellone, 501 (post a. 1162): rapas et caulas; Douzens, 112 (ca. 1169): de caules et de porros. Cf.: Combes J. Aspects éconimiques…, p. 23; Boyer R. La Chartreuse de Montrieux…, p. 202, 235.

1700

Joh. Cass. Institutiones, XI.5: bulbus; Salv. Mass. De gubem. Dei, I.10: allium. Cf.: Falque-Vert H. Les hommes et la montagne…, p. 60.

1701

Joh. Cass. Institutiones, IV.22: porrorum folia; HGL, V, 317 (ca. 1075, Eine); Lérins, I, 214 (a. 1113): medietatem ceparum onionalium atque porrorum; Gellone, 501 (post a. 1162): medietatem… in porris. Cf.: Amargier P. La situation hospitalière à Marseille. ― In: Assistance et charité. Toulouse, 1978, p. 250.

1702

Gellone, 501 (post а. 1162); Douzens, 112 (а. 1169).

1703

Bourin-Demiau М. Villages médiévaux…, t. 1, p. 165, 188–189.

1704

Vita Patrum Jurensium, 102: praeter fomitum caulium crudas medullas, incoctas adaeque viles ac rusticas rapas nihil omnino aliud in usu cotidiano potitus est…

1705

Caes. Arei. Sermones, 12.1; 142.2: sinapis (cf.: Mt 13.31–32; 17.19, Mc 4.31; Lc 13.19; 17.6). См. также: Joh. Cass. Conlationes, IX.34.

1706

Ibidem, III.7; Caes. Arei. Sermones, 106.2: pepo (cp.: Num 11.5: in mentem nobis veniunt cucumeres et pepones porrique et cepe et allia); 175.2: cucurbita. Cf.: Bourin M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 188: первое упоминание о тыкве приходится на 1377 г.

1707

Stouff L. Ravitaillement…, p. 234–237; Oliveres-Pico Е. L'agriculture roussillonnaise…, p. 151–158. Cf.: Jardins et vergers en Europe occidentale. Auch, 1989.

1708

Histoire de Nimes. Aix, 1982, p. 92.

1709

Joh. Cass. Institutiones, IV. 18: ut incedentibus per hortos et pomaria cum passim blandeque per arbores poma pendentia non solum obiciant se pectoribus transeuntium verum etiam strata per terram conculcanda pedibus offerant; IV.30, X.24; Conlationes, XIV.13, XX.1–2, XXIV.2; Caes. Arei. Sermones, 39.3: cum pomis pulcherrimis et amoenissimis 72.4; Regulae Ferreoli, 35; Vita Willelmi, 25.

1710

Agde, 337 (a. 987): orto uno cum ipsos arbores et cum ipso ortale; Aniane, 278 (a. 1022): ortalem cum arboribus et medietatem de fructu arborum que est retro ecclesiam; Marseille, 87 (a. 1076): ortum sive pomarium; Aniane, 287 (a. 1127): in aliis arboribus que hodie ibi sunt habeatis in fruxa medietatem; Agde, 200 (a. 1131): si complantaveris ibi arbores, dones de fructu quintam. Cp. упоминания о садовниках (ortolani): Béziers, 56 (s. IX); Marseille, 536 (a. 1021–1044, Fréjus), etc.

1711

Caes. Arei. Sermones, 11.4; 106.4; 162.1; 175.2; 177.1: ficus, ficulnea.

1712

Ibidem, 106.1,5: granata (cf.: Num 13.24: de malis quoque granatis et de ficis loci illius tulerunt). Cf.: Vita Hilarii, 25: malogranata bonae spei et sermone iugiter sonuerunt.

1713

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.6: apud urbem Nicensim… Hospicius reclausus… nihil aliud quam purum panem cum paucis dactalis comedebat. In diebus autem quadraginsimae de radicibus herbarum Aegyptiarum, quas heremitae utuntur, exhibentibus sibi negotiatoribus alibatur. Cf.: idem. De gloria confessorum, 109.

1714

Henry D.M.J. Histoire de Roussillon… t. 1, p. 266.

1715

Agde, 317 (a. 996–1031): ortale cum ipsa ficaria; Gellone, 65 (a. 1031–1060): campum unum quem vocant Ficaria; Maguelone, 19 (a. 1097): villa de Figairola; Lérins, I, 21 (s. XI): condamina de Constalepas que est contra ficulnea et vadit in angulo vinee; 25 (s. XI): terras, vineas, ficeta; Marseille, 248 (s. XI): condamina in Ficulneola; Apt, 103 (finis s. XI): hortum ficulnearum; Maguelone, 42 (a. 1116): mansum de Ficulneis… in manso de Figaret; Nice, 63 (ca. 1125): sextario de ficus; Montrieux, 162 (a. 1137–1140): ortum et ficulneas; Aniane, 175 (a. 1178): parranem que est ad ficulneam; Saint-Pons-de-Nice, 39 (a. 1239); 50 (a. 1248).

1716

Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 145–147. Cf.: Apt, 59 (a. 1006): sicut jacet petra cum ficulnea.

1717

Venturini A. Evolution des structures administratives, économiques et sociales de la viguerie de Nice (mi-XII — mi-XIV siècles). Thèse. Ecole des Chartes, 1980, vol. I, p. 90–91.

1718

Baratier E., Reynaud F. Histoire du commerce de Marseille. Paris, 1951, t. II, p. 160, 767–768; Villard M. Fruits à Marseille aux XV et XVI siècles. ― Provence historique, 1999, t. ХLIХ, p. 512–513.

1719

Menton, 30 (a. 1278): vendimus… quamdam terram aggregatam ficubus et vineis; 13 (a. 1217); 37 (a. 1284); 41 (a. 1289): pecia una terre agregate ficubus et olivis. Cf.: Lérins, II, 110 (a. 1284): terram… ad plantandum et laborandum de ficubus et vitibus.

1720

Joh. Cass. Conlationes, VIII. 1: myxaria. Cp.: HGL, II, 208 (a. 950, Viviers): vitem et pruinis totum; Roussillon, 8 (a. 953): in Pruneto; Lodeve, 11 (a. 988): villa quam vocant Pruneto; Conques, 452 (a. 1031–1065): mansum de Prunosa; Maguelone, 38 (a. 1114): villa nomine Prunetum; Agde, 169 (a. 1119): Petrus Poncii de Prunias.

1721

Marseille, 779 (a. 1042): vineam dominicam ad Ceresarios.

1722

Statuts d'Hyeres (a. 1237), cap. 37. Cf.: Aniane, 100 (s. XIII).

1723

AD Pyrénées-Orientales, 12 J 25, p. 29 (a. 927).

1724

Greg. Turon. De gloria martyrum, 46: pirum arborem.

1725

Ibidem, 67: arbor… genere morus.

1726

Vita Segolenae, 14: potum praeter aquam atque pyriacium non bibit Cf.: Vita Radegundis, 15.

1727

Lézat, 1163 (a. 1032–1060): in loco ubi est unus perarius et duo nocarii; Lérins, I, 184 (a. 1144): terram Transcollam altam cum medietate pirorum; II, 93 (f. s. XII, Moustiers): vineam in Angoir, cum uno perario et aliis arboribus qui vocantur persegarii.

1728

Bloch M. Les caractères originaux…, p. 31.

1729

Duby G. Techniques et rendements dans les Alpes du Sud en 1338. ― Annales du Midi, 1958, t. 70, p. 404–418; Higounet Ch. Une carte agricole de l'Albigeois vers 1260. ― Annales du Midi, 1958, t. 70, p. 65–71; Leroy Ladurie E. Les paysans…, p. 77.

1730

Coulet N. Aix-en-Provence…, p. 169–174.

1731

Leroy Ladurie E. Les paysans…, p. 76; Sclafert T. Cultures…, ch. V.

1732

Sicard G. Les techniques rurales du pays toulousain aux XIV et XV siècles. ― Annales du Midi, 1959, t. 71, p. 82–86; Leroy Ladurie E. Les paysans…, p. 77.

1733

Sclafert T. Usages agraires dans les régions provençales avant le XVIII siècle. ― Revue de géographie alpine, 1941, t. 29, p. 471–492.

1734

Coulet N. Rotation de culture en Basse-Provence, p. 201–205.

1735

Bénévent E. La vieille économie provençale. ― Revue de géographie alpine, 1938, t. 26, p. 531–569; Hélas J.-Cl. Une commanderie…, t. 1, p. 67–70; Falque-Vert H. Les hommes et la montagne…, p. 51–66.

1736

Plinius Maior. Historia Naturalis, XVIII.4.2.

1737

Bourin-Derruau М. Villages médiévaux…, t. 1, р. 12, 19; t. 2, р. 240; Coulet N. Aix-en-Provence…, p. 156.

1738

Avignon, 16 (post a. 1110): terras etiam iusta montem Levennicum… incultas per biennium remanere fecerant. Cf.: Nimes, 191 (a. 1107): in anno que blato habuerit in terra; 206 (ca. 1115); Béziers, 219 (a. 1167): in anno quo ibi bladum fuerit; Agde, 83 (a. 1187): in unoquoque anno in quo bladum habuerit in condamina.

1739

Lodève, II (a. 988).

1740

Trinquetaille, 202 (a. 1208): debent dare singulis annis… ad festum S. Egidii X sestaras frumenti; 305 (a. 1210): decem sextarios annone et decem sextarios ordei censuales annuatim in festo S. Egidii ingrediente septembri.

1741

Trinquetaille, 198 (a. 1190): duas alias asinatas de vino mero; Toulouse, 346 (s. XII).

1742

Maguelone, 25 (a. 1080–1104): albergam in tempore messium.

1743

Caes. Arei. Sermones, 33.1: iam prope sunt dies, in quibus messes collegere debeamus… immo de reddendis decimis cogitemus.

1744

La Grasse, 172 (а. 1104).

1745

Conques, 87 (f. s. XI): unusquisque mansus donat in augusto per censum; Toulouse, 9 (a. 1125): in festivitate sancte Marie de medio agosto redant eis servitium; Aniane, 78 (a. 1136): modium mercatalem de annona…ad festivitatem sancte Marie que est in medio augusto; Agde, 144 (a. 1157); 100 (a. 1183); Trinquetaille, 198 (a. 1190), etc.

1746

Lézat, 771 (a. 1032–1060): unumquemque annum comedere cum quinque homines ad festivitatem sancti Petri; Maguelone, 196 (a. 1189): annuatim in festo Sancti Petri de augusto I sestarium ordei.

1747

La Grasse, 106 (a. 1060–1108): erit census redditus… ad festa sancta Maria mediante augusto usque ad alia festa nativitate septembrio.

1748

Montmajour, p. 83 (in. s. XI): ad festum sancti Michaelis I sextariatam annone et alterum ordei; La Grasse, 97 (a. 1038): imum sextarium de frumento et alium de vino ad festivitatem sancti Michaelis; Agde, 155 (a. 1156); Marseille, 952 (a. 1159); AD Haute-Garonne, H Malte Toulouse 1, N 25 (a. 1206): cartonem frumenti singulis annis in festo sancti Michaelis.

1749

La Grasse, 119 (a. 1076); 142 (a. 1091).

1750

La Grasse, 53 (a. 941): censum donare faciatis… octavas Natalis Domini; Lodève, II (a. 988): per singulos annos ad Nativitatem Domini fratribus… dimidium modii de annona optima et de vino sextarios XX; Gellone, 93 (a. 1031–1060); Trinquetaille, 161 (a. 1194): singulis annis in Natale Domini duos sextarios ordei nomine census.

1751

La Grasse, 97 (a. 1038); Agde, 248 (a. 1131); Lérins, II, 35 (a. 1378). Cf.: Arbaud D. Etudes historiques sur la vüle de Manosque…, p. 56, 195.

1752

Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 2, p. 238; Coulet N. Aix-en-Provence…, p. 156; Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 144–145.

1753

Gellone, 94 (a. 1027): ad Assumpcionem Sancte Marie porchos quatuor et de tabema duodecim sextarios de annona et octo garbas… ad Nativitatem Domini quatuor sextarios de civada et quatuor panes…

1754

La Grasse, 172 (а. 1104, Albi): unum albergum cum alio vicario et uno socio et unam eminam de sivada ad totos tres, de Martrore usque ad Quadragesimo intrantem, et alium albergum se altero sine sivada de festo sancti Joannis usque ad festum sanctae Mariae de augusto. Cf.: Marseille, 609 (a. 1053): habemus conventione de receptis: in octobri VI milites a pane et came et vino et civada; in mense madio alios VI milites a pane et came et vino et erba; Conques, 233 (s. XI).

1755

Lérins, II, 35 (a. 1378, Puget-Théniers).

1756

Maguelone, 51 (a. 1109–1129): octo sestaria tritici tabemals, III sextaria civade tabemals… et in uno anno unum multonem, et in alio anno I vacivum tonsum, et in tercio anno V solidos.

1757

Aniane, 60 (a. 1094–1114). Cf.: Gellone, 323 (a. 1051–1071): mitto in pignus… usque ad tres fruges… habeam licentiam redimendi illud pro unumquemque annum, frugibus collectis, inde usque ad purificationem Sancte Mariae; 259 (a. 1077–1099).

1758

Durand A. Les paysages médiévaux…, р. 321–324.

1759

Lézat, 1108 (а. 859 aut 902): terras aratorias moiadas XX; Béziers, 9 (a. 897): campum arabilem; Montmajour, p. 104 (a. 1017): modiatas XII de terra arabile ad triticum seminandum; p. 165 (a. 1045); Marseille, 315 (ca. 1050); 1084 (ca. 1070); Lérins, I, 234 (s. XI).

1760

Соответственно: Béziers, 77 (a. 1069); Maguelone, 21 (a. 1101).

1761

Lérins, I, 150 (a. 1032). Cf.: Marseille, 158 (ca. 1010): terre frumentarie; 1067 (a. 1043): peciam de terra culturata; 748 (ca. 1045): duas modiatas ad panem culturatas; 750 (ca. 1045): duas modiatas terre culturate.

1762

Marseille, 760 (ca. 1035): duas modiatas de terra culta et duos ortos; Nice, 96 (a. 1154): duas petias de terra et unam vineam; Agde, 175 (a. 1164): duas terras et unum pratum in terminio de Metelliano.

1763

HGL, II, 65 (a. 824, Arles); 66 (a. 825, Aniane); 76 (a. 828, Lérins): villa Rubina; HGL, V, 37 (a. 909, Béziers): usque rubinam quae vulgo appellatur Bosoena; Marseille, 779 (a. 1042); 730 (a. 1060): donant… terram quedicitur in Rubinas; 160 (a. 1069); 156 (s. XI), etc.

1764

Marseille, 261 (а. 1014): excepto uno orto et una linaris; 266 (ca. 1050); Gellone, 438 (a. 1124): cum terris, vineis, cum linaribus et cum sua area. Cf.: Aniane, 313 (a. 829): villa de Linaria; 297 (s. a.): una vinea alla lintillera.

1765

Marseille, 734 (ca. 1060); Gellone, 242 (a. 1098): cum cannario; 244 (a. 1107): hortum cannarum. Cf.: Falque-Vert H. Les hommes…, p. 63.

1766

La Grasse, 32 (a. 880–882): agros qui sunt condaminas II; HGL, V, 9 (a. 889): in alio loco condaminam modiorum VI; Marseille, 77 (ca. 993): rumpere terram ad faciendam condaminas; 428 (ca. 1035): condaminam unam de terra culta; 182 (a. 1052): habet ipsa condamina ab ambibus lateribus per longum dextros CCXLIIII et in una quoque fronte dextros CXXX; 248 (s. XI): condamina una que computatur in XIII modiatas; Agde, 17 (a. 1155): campum qui vocatur condamina Raigbert; 172 (a. 1157): quamdam partem illius condamine… scilicet a campo Petri Amaldi; 83 (a. 1187): in unoquoque anno in quo bladum habuerint in condamina; 356 (a. 11581200): condaminam in qua continentur XXXI sestariate.

1767

Conques, 4 (a. 883): cum mansis, vineis, campis et pratis, condaminis et omnibus… pertinentiis suis; Aniane, 278 (a. 1022): duos campos que sunt justa condaminam nostram juxta Roveia; Nimes, 104 (a. 1007); Marseille, 562 (s. XI); Agde, 15 (a. 1150).

1768

Caes. Arei. Sermones, 44.3: totiens suum agrum in uno anno sereret… totiens condaminam suam, quam iam seminaverant; HGL, II, 155 (a. 860, Urgell): condaminam unam quae est prope hortum Sanctae Mariae… redderemus contiguam aliam condaminam et hortum praefatae condaminae adherentem; Eixalada-Cuixà, 66 (a. 941): hortos duos cum arboribus, condaminas tres, vinea una obtima; Marseille, 330 (ca. 1025): omnem decimum que ad feus nostrum pertinet, id est in condamina et in clausello; Lérins, I, 231 (s. XI); Lézat, 495 (a. 1131); Gellone, 499 (ca. 1140): faciunt tres bovarios in condamina.

1769

Перевод Р. Форевиль, Э. Манью-Нортье, некоторых других авторов.

1770

Eixalada-Cuixà, 89 (а. 961): ortos et ortalibus et ipse ferraginale; Nimes, 153 (a. 1077): ipsum olivetum meum… dono illud cum ipsa ferragine tota et integra, ubi plantatum est… ista omnia suprascripta, id est mansum supradictum et ferraginem supradictam, cum omnibus suis olivis et amellariis et aliis arboribus sic dono; Lérins, I, 239 (a. 1096): ferraginem ex integro cum arboribus et terram incultam vendere; Maguelone, 21 (a. 1101): cabimansos et ferragines et ortos; Lérins, I, 242 (a. 1109): ortum juxta rivale dedit et ferraginem supra ortos et in molendino partem suam; Marseille, 324 (s. XI): dedit ferragina ad Sanguineda inter ortum et pratum de terra semodiata una; Agde, 182 (a. 1166): unum hortum cum continenti ferragine.

1771

Agde, 329 (а. 936): alius campus est ad ipso ferraginile; Marseille, 217 (a. 1070): campum id est ferraginem meam. Douzens, A 16 (a. 1156): affrontât istam ferraginem de altano in ipsa condamina; Agde, 180 (a. 1191): praedicta ferrago ab altano confrontatur in… condamina.

1772

Agde, 130 (a. 1170–1202): ex alia parte de ipso campo est ferrago Guiraudi, cujus datur unum sestarium ordei pro usatico; 281 (f. XII s.): unam ferraginem quae donat II sext. et eminam ordei; 167 (a. 1202); 370 (a. 1239): unum sextarium ordei censualem quem habeo in continuis orto et ferragine Claricie.

1773

Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 166.

1774

Regula Ferreoli, 34.3: ideo non eum consuetudo loci, vicinitas oportunitasque silvarum, peruius etiam vel facilis ascensus montis, concava vallium, secreta nemorum, densa terrarum tam infructuosi laboris opus subire sollicitent. Cf.: 34.11,13.

1775

Caes. Arei. Sermines, 61.3; 137.3; 198.3. Cf.: Vita Aregii, 7: Cum imanissimus ac saevus ex opacis saltibus aper non procul fuisset ab urbe, cumque solitis venantium constipatus fuisset catervis; HGL, V, 125 (ca. 972): cum silvis et forestis, cum venationibus; Marseille, 591 (a. 1055): in ferarum bestiarum venationibus; 137 (a. 1060–1064): in Citharista venationes de insula; Aniane, 182 (a. 1202); Montrieux, 69 (a. 1239); 41 (a. 1248), etc.

1776

Vita Caesarii, I.48.

1777

Vita Egidii, 12. (Cf.: Florençon P. Note sur les étangs…, p. 10–11); Marseille, 985 (a. 1205): in asidis de carteriis cervorum vel aprorum vel aliarum venationum.

1778

Marseille, 629 (a. 1031): terra agresta ubi cuniculi nutriunt; 591 (a. 1055, Fréjus): ferarum bestiarum venationibus; 595 (a. 1056); 159 (a. 1073); 1080 (a. 1065?); Gellone, 501 (post a. 1162): et pellibus silvestribus, excepto cirogrilli, et leporis; Marseille, 1023 (a. 1197): venatio cirogrillorum; Montmajour, p. 253 (m. s. XII): in domibus vel terris cultis et incultis, sive in venationibus vel nemoribus; Aniane, 328 (s. a.): pellium ursinarum.

1779

Соколы упоминаются в завещании нарбонского архиепископа Эрменгауда: HGL, V, 164.1 (а. 1005). Ср.: Marseille, 942 (а. 1191): tempore quo falcones de nidis extrahuntur.

1780

Galop D. La forêt…, p. 108.

1781

Sclafert T. Cultures…, p. 34–37 et passim.

1782

Liutprandus Cremonensis. Antapodosis, I.3: piratae… montemque Maurum… contra vicinas gentes refugium parant, spineam silvam hoc pacto maiorem et spissiorem sua pro tuitione fatientes, ut, si quis ex ea vel ramum incideret, mucronis percussione hominem exiret; sicque factum est ut omnis praeter unius angustissimae viae aditus demeretur. Loci igitur asperitate confisi, vicinas gentes clam circumquaque perlustrant…

1783

HGI, II 122 (а. 844): silva ipsi monasterio (Psalmodi — И.Ф.) vicina quae appellatur Pineta… cum pascuis eiusdem silvae pecora eorum alendi; Lérins, I, 146 (a. 1055): hunc itaque locum isdem Pondus sibi elegit, quia juxta mare erat… precidens ergo immanem lignorum silvam…

1784

Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 138–143.

1785

Conques, 356 (a. 1060–1108): damus in Avalojolo unum pratum in Ramegesco, et ille qui pratum tenuerit dabit pro herba octo sestarios de mei.

1786

Nimes, 17 (ca. 916): de circii est ipsa garriga; Eixalada-Cuixà, 89 (a. 961): affrontât… in ipsa garriga; Béziers, 31 (a. 969): campus que vocant a Roca Adalaice, de circi inlaterat in ipsa garriga; Nimes, 133 (a. 1043–1060): de occidente et de circii ipsa garriga.

1787

Montmajour, p. 185 (ca. 1080): quartam partem de toto territorio in ermis et in cultis.

1788

Marseille, 239 (a. 1046): de terra ariva modiata I… de terra arabile semodiata I; Lérins, I, 120 (a. 1047): de terra arida aut de culta.

1789

Nimes, 18 (a. 917); 19 (a. 918); Béziers, 23 (a. 946): ipsas vineas cum ipsa terra vacua; Agde, 114 (a. 1077): particulam terre vacue.

1790

Béziers, 56 (s. IX; датировка Ж.-П. Поли).

1791

Nimes, 23 (a. 923): de meridie infrontat in frigolaria; Marseille, 357 (a. 1066): cum cultis vel incultis, garricis vel petribus. Cf.: Vita Pontii, 10: nihil omnino herbarum in campis inerat, nisi cujusdam herbae inutilis, quae vulgo taradellus a rusticis vocatur.

1792

Eixalada-Cuixà, 62 (a. 885): affrontât… in chero Ennegone.

1793

Gellone, 353 (a. 1086): cum terris cultis et incultis, lapidibus, egressis et ingressis…

1794

Eixalada-Cuixà, 3 (a. 843); Marseille, 1074 (a. 1057); Nimes, 170 (a. 1080–1096), etc.

1795

Lézat, 541 (ca. 1040); Marseille, 765 (ca. 1056); Gellone, 262 (a. 1077–1099), etc.

1796

Roussillon, 5 (a. 890); Eixalada-Cuixà, 87 (a. 960), etc.

1797

Eixalada-Cuixà, 56 (a. 878): in serra de Felectu petias III; Marseille, 627 (ca. 1065).

1798

Marseille, 482 (a. 1043): arboribus fructiferis et infructiferis, petris et montis, et in omni dominatu; 357 (a. 1066): cum terris cultis vel incultis, garricis vel petribus.

1799

Marseille, 100 (a. 1025): balma — гребни холмов.

1800

Lérins, I, 107 (a. 1102–1110): campum sancti Basilii ad Robur et modiatam unam ad petram que vocatur Adalais.

1801

Nimes, 4 (а. 892): terra herma quid laborare potest. Cf.: Marseille, 43 (a. 1014–1019): cum suis garricis et pascuis, cum ermis et boschis ipsis…

1802

Toulouse, 236 (a. 970): totum tibi cedo… cum terris et vineis, cum silvis et garricibus; Aniane, 292 (a. 990); Gellone, 138 (a. 1005); Lérins, I, 149 (a. 1032), etc.

1803

Nimes, 70 (a. 973): ista vinea… commutamus vobis pro terra vacua in terminium de villa Tufana.

1804

Nimes, 18 (a. 917): vendimus tibi terra vacua, habente per longo dextros LX et per lato XIV; Roussillon, 23 (a. 1007): est autem prefatus alod modiades quinque de garriga; Marseille, 383 (ca. 1070): I quartaradam de terra herma.

1805

Montmajour, p. 222 (a. 1096): hoc sunt modiatas septem de terra culta et inculta.

1806

Eixalada-Cuixà, 64 (a. 901); 68 (a. 942); 78 (a. 953); 79 (a. 955); HGL, V, 103 (a. 957, Toulouse); Marseille, 72 (a. 977); 70 (a. 984); 117 (a. 1056).

1807

Eixalada-Cuixà, 62 (a. 885); Lérins, I, 16 (a. 1093); Marseille, 43 (s. XI), etc.

1808

Lérins, I, 142 (a. 1016): quantum de terra erma ad ipsum mansum acrescere potueris; 98 (a. 1056): hoc autem sunt tene omnes que tempore illo inculte erant, prêter eas que convenientes erant terris cultis; Aniane, 47 (a. 1040–1067; датировка А. Дюран): ipsas artigas que homines laborant cum aixatas a bracia sua.

1809

Nimes, 44 (a. 943): campus ad ipsa garriga; Conques, 185 (a. 933–934): mansos quae dicitur Faisiaco vel Bosco; HGL, V, 126 (a. 972): villam quem vocant Ermam… caputmansum ad illam Garrigam; Conques, 317 (a. 996–1004): in loco quae vocatur illa garriga; 328 (а. 996-ЮЗ!): unum aripendum in ipsa garriga de vinea; 94 (a. 1032–1060): in manso de Heremo; 471 (a. 1065–1087): de decimo quam habemus in Eremo; Avignon, 116 (a. 1130–1150): Villelmus de Garigas.

1810

Avignon, 79 (a. 1117–1119): decimas paludum que apud Pontum exsiccabantur.

1811

Lérins, I, 238 (a. 1094): pratum de Roca et pratum paludis dé-'Airaga; 59 (s. XI): pratum de Palude et terram que ibi est.

1812

Aniane, 52 (а. 1150): campum qui est justa ipum ortum; Agde, 176 (a. 1166–1167): cum prato quod est juxta campum; 215 (a. 1166): campus cum sibi conjuncto prato; 279 (a. 1117–1118): unum hortum juxta pratum; Béziers, 255 (a. 1176): vendimus… unum campum cum prato eidem campo conjuncto.

1813

Eixalada-Cuixà, 89 (a. 961): ipse campus rotundus; Gellone, 5 (ca. 1005): villa Campo Rotundo; 293 (a. 1079): ex orto qui vocatur Rotundus; Lézat, 29 (a. 1061–1108): Campo Redondel; Maguelone, 61 (a. 1135): in campo Rotundo; Agde, 186 (a. 1154): Condamina Rotunda; 84 (a. 1209): in campo rotundo Ricardae.

1814

Conques, 445 (a. 1086): locum que dicitur Longa Prata.

1815

Bourin M. Délimitations des parcelles et perception de Pespace en Bas-Languedoc aux X et XI siècles. ― In: Campagnes médiévales: l'homme et son espace. Etudes offertes à Robert Fossier. Paris, 1995, p. 73–85.

1816

Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 58–59; Durand A. Les paysages médiévaux…, p. 158–164.

1817

См.: Portet P. Remarques sur les systèmes métrologiques carolingiens. ― Le Moyen Age, 1991, t. LXXXXVII, p. 4–24; Hocquet J.-Cl. Le muid carolingien. ― Cahiers de Métrologie, 1992, vol. 10, p. 43–60; idem. La métrologie historique. Paris, 1995.

1818

См.: Machabey A. La métrologie dans les musées de province et sa contribution à l'histoire des poids et mesures en France depuis le XIII siècle. Paris, 1962.

1819

См.: Les anciennes mesures locales du Midi méditerranéen d'après les tables de conversion. Sous la dir. de P. Charbonnier. Clermont-Ferrand, 1994. Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 102, 218, 226, 242–243; Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, 43, 55; Mousnier M. La Gascogne toulousaine…, p. 107; Durand A. Les paysages médiévaux…, p. 97, 141.

1820

HGL, V, 278 (a. 1067): ad pensum legitimum de Narbona; La Grasse, 130 (a. 1086–1108): ad sestarium de Narbona; 175 (a. 1105): pro tribus libris de piata fina argenti ad pensum de Perpignano; 181 (a. 1108): ad pensum de Carcassona; 184 (a. 1109): ad pensum de Narbona; Maguelone, 41 (a. 1116): ad mensuram Montispessulani; Béziers, 139 (a. 1131): ad pensum directum de Biterris; Marseille, 952 (a. 1159): ad eminam Aquensem; Lézat, 1498 (a. 1183): ad comunem mensuram Tholose; Montrieux, 51 (a. 1197): ad mensuram Massiliae, etc.

1821

Gellone, 442 (a. 1033): medium modium annone ad mensuram rectam de Mairoiss; HGL, V, 317 (ca. 1075, Cuixà); Béziers, 89 (ca. 1089): quatuor cumulos de frumento a sextario décimale de Torrillias; Lézat, 729 (a. 1084–1100): villa Vallesecreta… III sextarios de civada qui per villa discurrit; La Grasse, 106 (a. 1060–1108): ad sestario mercadale de Redorta; Marseille, 1102 (a. 1124): vendentis mensure Roche Brune; Lézat, 489 (a. 1157): ad mensuram de Noer; Aniane, 89 (a. 1158): ad mensuram de Pontepetroso; 908 (a. 1181): ad mensuram que modo universaliter currit in villa Lesati; Conques, 564 (s. XII): VI sestarios mensura Ville Nove; Gellone, 526 (a. 1210): ad mensuram rasam de Giniaco, etc.

1822

Nimes, 99 (a. 1002): sestario canonico de vino optimo; 102 (a. 1007): donat… ad canonicos semodiato de vino ad illorum mensuram; La Grasse, 119 (a. 1076): duos sextarios frumenti ad mensuram monasterii; 140 (a. 1090): sextarium olei ad iustam mensuram Sancti Laurentii; 176 (a. 1106): quatuor sextarios de frumento ad sextarium de Sancta Maria; Gellone, 282 (a. 1111): sextarium olei ad mensuram vinariam Sancti Guilelmi.

1823

Aniane, 95 (a. 1152): ad mensuram illius sextarii quod accipiebatis de Nozet vel de Genestet.

1824

Agde, 112 (а. 954–986): habet ipse dexter alnas V et dimidium pedem et digitos tres; Béziers, 42 (a. 978): ipse dextrds habet alnas sex; 45 (a. 984): ad talem dextrum quem habeat alnas sex et palmo uno; 53 (a. 1005): habet ipse dextros alnas tres et medio pede; 76 (a. 1068): a dextro cujus mensura est palmarum octo, pollicados octo et semipedem.

1825

Gellone, 468 (a. 1106–1120): modium de avena ad mensuram vetula; Lézat, 1129 (a. 1242): sextarium de civata ad mensuram veterem; Marseille, 1131 (a. 1337): CLX sestaria annone seu frumenti ad antiquam vel, si priori ejusdem magis placuerit, ad novam mensuram Massilie.

1826

Lérins, I,150 (a. 1032): de terra culta… modiatas duas largas et mediam ad laborandum panem; Gellone, 102 (a. 1031–1060): tres sextarios de avena et tres emenas de civada pro sauma, unam eminam de frumento per receptum et hec omnia ad mensuram majorem; 352 (a. 1103): modius annone et alter vini ad parvam mensuram.

1827

Marseille, 174 (a. 1001): de terra modiata rasa; Agde, 173 (a. 1074): modium unum de annona meitadenca a sestario villano raso qui cumulus faciat rasum mercatalem; La Grasse, 138 (a. 1089): ad sextarium villanum legitimum; 174 (a. 1105): duos sextarios villanos ordei; Béziers, 105 (f. s. XI).

1828

Nimes, 132 (a. 1043–1060): sestario I tavemale de vino optimo; Béziers, 75 (ca. 1067): sestarium unum mercatale de ordeo; La Grasse, 173 (a. 1104); Aniane, 284 (a. 1060–1108); 279 (a. 1116); La Grasse, 205 (a. 1119); Béziers, 133 (a. 1129), 138 (a. 1130), etc.

1829

HGL, V, 317 (ca. 1075, Cuixà): alberga de Basone… sesters II de civada cumulos ad legitimum sestarium de ipsa villa… emina I vilaria de civada corrent; La Grasse, 138 (a. 1089): sextarium villanum legitimum. Cf.: Lérins, I, 178 (a. 1141, Liguria): per mensuram justam.

1830

Gellone, 313 (a. 1077–1099): ad sextarium laicalem.

1831

Béziers, 117 (a. 1116): hoc est ipsum tercium, quod est modius unus et sextarius unus a sextario terciale; Agde, 270 (a. 1195): novem sestaria frumenti ad sestarium tertialem, que sunt sex sestaria et emina ad sestarium mercadalem.

1832

Lézat, 1108 (a. 859 aut 902): damus terram aripentos II, ad nemoribus aripentos II, terras aratorias moiadas XX, aripendos V de vinea; HGL, V, 109 (ca. 960); 126 (ca. 972); 203 (ca. 1035); Lézat, 377 (a. 960–975); 326 (a. 1015); 736 (a. 1061–1068), etc. Cf.: 1414 (a. 1203): de XVIII arpentis veteribus terre.

1833

Aniane, 313 (a. 829); Agde, 319 (a. 885); Nimes, 17 (ca. 916); La Grasse, 60 (a. 947), etc.

1834

Lézat, 377 (а. 960–975): illа vinea perticationes habet in capud superiori perticas VII et per fundus perticas V et de alto hodie perticas XVIII et ex termina per ipsum hereditatem; 371 (a. 983): vinea VII perticas et pedes VI; 361 (ca. 1000): vendo duas perticas de vinea; 1066 (ca. 1060); 1071 (ca. 1060), etc.

1835

Marseille, 81 (a. 1023): dono monachis X dextros, qui sunt in loco qui dicitur Costa: habent de una parte defensum, de altera vineam de Gislamaro, de tercia vineam de Gusato, de quarto vineam de Oculo Lupo; Nimes, 135 (a. 1043–1060): dono… in tenetura Petri Alnarassa XII dextros, et in tenetura Bertrandi Bemardi alios XII dextros, et in tenetura Johannis Aderma alios XII dextros.

1836

Серовайский Я.Д. Изменение системы земельных мер как результат перемен в аграрном строе Франции в период раннего средневековья. — СВ, 1956, вып. VIII, с. 132–138, со ссылкой, в частности, на: Cluny, 1818 (а. 990): abet in lato perticas IV et pedes VI et longo quantum tenet; Каняшин Ю.Н. Структура аграрного пейзажа Южной Бургундии в IX–XI веках. Алматы, 2000, с. 87–93.

1837

Marseille, 164 (а. 937–994): campo in quo cadunt III modia de tritico; 317 (a. 1045): campestrem agrum ad laboracionem panis, cujus quantitas asseritur recipi dum seminatur XII modiorum ex integro; Apt, 85 (a. 1049–1056): unius mansi terram arabilem… et est ejus terrae quantitas capiens in semine frumenti modios quinque; Gellone, 262 (a. 1077–1099): campum, in quem possit homo seminare unum modium de formento.

1838

Marseille, 383 (ca. 1070); Béziers, 114 (a. 1110), etc. Разговорные формы: moiada, sestairada и т. д. См., например: Marseille, 474 (а. 1062); 677 (s. XI); Brunei, 7 (а. 1102, Rodez); Lézat, 1164 (а. 1118).

1839

Lérins, I, 247 (a. 824): de vinea modiatas XII, de prato modiatas VI, de orto modiata I; Apt, 56 (a. 1003 aut 1013): de vinea culta et erma sestairadas duas; Marseille, 792 (ca. 1045): modiatam de vinea obtima; 337 (a. 1056); 593 (a. 1056); Béziers, 100 (a. 1097), etc.

1840

Apt, 21 (а. 960–966): de terra erma modiatas quatuor et de vinea erma in ipso loco modiata una et dimidia; 31 (a. 983); Marseille, 321 (a. 1038): duas modiatas de terra ariva; Lérins, I,120 (a. 1047): de terra arida aut de culta modiatas XII; Marseille, 383 (ca. 1070): quartaradam de terra herma; Apt, 80 (s. XI): dono ibi saltem modiatas viginti de terra.

1841

Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 59. Cf.: Agde, 319 (a. 884): поле размером 42 локтя на 25, т. е. 0,02625 га; HGL, V, 26 (а. 899): dono campum unum habentem semodiatam unam.

1842

Тушина Г.М. Некоторые особенности…, с. 117.

1843

Avignon, 105 (а. 1063); 57 (а. 1115); 112 (а. 1126). Cf.: 98 (а. 1130–1150).

1844

Avignon, 82 (а. 992–993). Cf.: Marseille, 1042 (а. 979, Avignon).

1845

Квадратные поля: Nimes, 28 (а. 926): 22 dextros на 21; 15 (а. 913): terra laborativa, qui habet… de totasque partes dextros L; 44 (a. 943): petia — dextros 18 на 18; Nimes, 10 (а. 905), 15 (а. 913).

1846

Прямоугольные поля: Aniane, 313 (а. 829): dono… campum habentem per longum dextros LXXXV et in lato XXX… perratum habentem per longum dextros XXX et per latum XXV; Marseille, 1042 (a. 979, Avignon), 269: 249–130; 182 (a. 1052): 249:.130 (a. 1032, Aix): 133–90; Avignon, 105 (a. 1063): 19–11; 45–25.

1847

Bloch M. Les caractères originaux…, p. 49–50.

1848

HGL, V, 100 (a. 956, Nimes): 73–70–70–70; Marseille, 198 (a. 1010, Uzès): 75–75–17–18; 197 (a. 1010): 12–69–9–69.

1849

Agde, 319 (a. 884): 28–40–25–80; Agde, 328 (a. 917): 42–36–35–23; 23–42–35–38; Nimes, 156 (a. 1078): 37–48–24–34; 269 (a. 1032): 170–104–123–94; 193 (XI s.): 43–18–23–41, etc.

1850

HGL, II, 163 (a. 863, Eine): ipsa terra… infrontat in ipso ribo que dicitur ad Campo Longean; Agde, 315 (a. 973): campus… quem vocant Campo longo; Aniane, 149 (a. 996–1031): omnia terra que sunt de Campo longo; Marseille, 783 (a. 1044): donamus… campum qui vocatur Longus; Gellone, 366 (a. 1077–1099); Nice, 35 (ca. 1150): vinea Campi longi.

1851

Nimes, 22 (a. 923): longia qui habet per longo dextros XLIV et per lato IX; 17 (a. 916): petia qui habet per longo dextros C cum ipso conosco et per lato de uno fronte X et passo et de alio I; Béziers, 24 (a. 955): longia qui dicitur fiscale; Aniane, 313 (a. 829): dono autem in ipsa villa de Linaria que habet per longum dextros XL et in lato III.

1852

Cheyette E., Amado-Duhamel C. Organisation d'un terroir et d'un habitat concentré: un exemple languedocien. ― In: Habitats fortifiés et organisation de l'espace en Méditerrannée médiévale. Lyon, 1983, p. 35–44; Favory F., Malvis J.-M., Mercier C., Raynaud C., Roger K. Limitations antiques et morphologie parcellaire dans le Lunellois (Hérault): données des fouilles récentes. ― Revue archéologique de Narbonnaise, 1993, t. 26, p. 139–170.

1853

Durand A. Les paysages médiévaux…, р. 165–168.

1854

Sion J. La France méditerranéenne, p. 124.

1855

Marseille, 604 (a. 1046, Draguignan).

1856

Marseille, 593 (a. 1056): alia quartrada… est solida in garricis; 429 (ca. 1060): vinea… modiata una a la Garriga; 284 (a. 1076): donamus in garriga uno deves.

1857

Abbé J.-L. Permanences et mutations des parcellaires médiévaux. ― In: Les formes du paysage. T. 2. Archéologie des parcellaires. Paris, 1996, p. 223–233; idem. La dynamique historique des parcellaires au Moyen Age dans le Midi de la France. L'exemple de la grange cistercienne d'Hautervie (Aude). ― In: La dynamique des paysages protohistoriques, antiques, médiévaux et modernes. Sophia Antipolis, 1997, p. 21–33.

1858

Toulouse, 88 (a. 997–1031): campus Radulf qui ita vocatur ex nomine meo; Marseille, 88 (a. 1077): Decimo de campo que fuit de Petro Saumada qui est juxta ortum Sancti Victori, ad Vuelna (Petrus Saumada — сын виконта Марселя). Cf.: HGL, II, 150 (a. 858, Eine).

1859

Gellone, 117 (a. 954–986, Nimes): campum que vocant Tras La Pausa; Lérins, I,73 (ca. 990): campum de Orreis; Marseille, 433 (a. 1010–1044): campum qui dicitur Campus Lassus; 288 (a. 1048–1060): campum qui Trans Torum dicitur; 276 (s. XI): in campo que nominant Poltelerio, etc.

1860

Bloch M. Les paysages agraires. ― Annalles d'histoire économique et sociale, 1936, t. VIII, p. 256–277.

1861

Bloch M. Les caractères originaux…, p. 55–56.

1862

См.: Гвоздева И.A. Controversia de fine â Corpus Agrimensorum Romanorum. — Труды Исторического факультета МГУ, 2000, Вып. 15, с. 71–76.

1863

Vïncentius Lerin. Commonitorium, 1.21: Ne transferas terminos quos posuerunt patres tui (Prov 22.28)… depositum custodi, devitans profanas vocum novitates (I Tim 6.20). А.Я. Гуревич цитирует этот текст в вольном переводе, без точной ссылки и указания на библейский первоисточник: "не передвигай камней, которые установил твой отец… ибо если новшества должно избегать, то древности следует держаться" (Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. М., 1972, с. 154, со ссылкой на: Meinhoïd P. Geschichte der kirchlichen Historiographie. München, 1967, Bd 1, S. 155–156, где речь действительно идет о Винценте Леренском, но нет ни слова о камнях и межах). Процитированный стих из Притчей, в свою очередь, восходит к Второзаконию (27.17): Maledictus qui transfert terminos proximi sui. См. также: Deut 19.14; Prov. 23.10; Os. 5.10.

1864

Cassiodorus. Expositio psalmorum, 18: fines autem terrae sunt reges qui quasi termini agrorum sua regna custodiunt; 73: nam sicuti termini agrorum fines distingunt, ita et praedicatores Christi verae fidei iura custodiunt; Gregorius Magnus. Moralia in lob, 16.44.

1865

Caes. Arei. Sermones, 183.3: Fructus suos conlegere disponebat, ubi poneret cogitabat, nulli violentiam facere, non de cuiusquam vicini agris, non limite perturbato, non spoliato paupero, non circumvento simplici; sed tantummodo ubi proprios fructus reconderet cogitabat.

1866

Lex Vis., X.3.1–4.

1867

La Grasse, 26 (a. 865): Cum autem proprietas fundit, fortissimis signis aut limitibus probantur que debeat observari, eligat inspectio iudicantium quos pardum consencio sacramenta prebere quod terminos sine ulla fraude demonstraverint terminos et limites, lapides erigi fecimus sicut antiquitus constituerunt (со ссылкой на: Lex Visigothorum, X.3.5). Cf.: HGL, II, 80 (a. 832); 90 (a. 836). См. также несколько поспешную, но дельную статью: Portet P. Le règlement des conflits de bornage en Catalogne, Languedoc et Provence (IX–X siècles). ― In: Hommage à Pierre Bonnassie. Toulouse, p. 51–57.

1868

Bonnefoy, 46 (а. 1220): omnes possessiones… intra fines seu metas domus Bone Fidei continentur; Nonenque, 83 (a. 1264): abinde usque ad quandam metam veterem vocatam Peira ficada usque ad dictas metas seu terminos superius determinatos et assignatos voluerunt dicti arbitri quod mansus vocatus de Budassas propndatur et extendatur; 84 (a. 1266): infra metas parrochiae ecclesiae de Caissac.

1869

HGL, II, 85 (a. 834): terminos et limites misit et invenit veteres et misit novos inter villare Fontes et villare Gurgos per ipsum illicem ubi ipse comis caractère facere ordinavit, qui est ipse ilices secus via publica qui discurrit a Colusiano… et misit tertium termine in loco ubi ipsa via venit de villare Fontes et intrat in via publica qui venit de Petramala; 90 (a. 836): usque ad fixorio antiquo qui est erectus contra villa Corbiciaco; 113 (a. 844); 139 (a. 852); Marseille, 72 (a. 977): de alio vero latus consortes usque ad stantes que sunt contra Marignana; 570 (a. 1039): termini vero istius alodis sunt isti: ex una parte, de una petra quam vocant Stantem Antiquum; 617 (a. 1064–1079): usque ad terminum anticum vel vetus; Gellone, 242 (a. 1098): peciam de terra… sicut determinatum est per cruces.

1870

Montmajour, p. 49 (ca. 960): totam paludem supradictam usque ad columnam ipsam quam plantaverunt monachi supradicti, et de ipsa columna consortat via publica ipsam paludem qua pergitur ad supradictum monasterium usque ad ipsos columnellos qui jacent in ipsa via publica; Marseille, 77 (ca. 993); 71 (a. 1004): usque ad stantes que sunt contra Marignana; Lézat, 1071 (ca. 1060): ad ipsos ficherios tres qui stant de recte in recte; Lérins, I, 47 (s. XI): in territorio sancti Bartholomei a termino ubi se dividit via que ducit Flaiosco et ferit ad Petram Crossam que est in Poio, sicut aqua vergit et sicut vadit terminus de terra de Flaiosco et ferit usque in collem que est in termino terre de Draguinna; Avignon, 114 (a. 1129): donamus… canonicis… facere vallatum pro terram nostram a molendino nostro de Vedena usque ad molendinum eorum de Cataracta; Lérins, II, 63 (a. 1305): dictas terras seu possessiones terminaverunt seu limitaverunt in hunc modum: videlicet posuerunt quemdam lapidem erosatum desuper, pro termino; 47 (a. 1341): unum terminum mutaverunt… unum terminum posuerunt.

1871

Lérins, I, 94 (a. 1102–1110): terra ista tenet ab isto loco… ad campo Amaldi tenet usque ad terminos illos quos posuerunt Petms predictus et Guillelmus Bemardi…

1872

Aries, 283 (a. 983): Ne transgrediaris terminos quos posuerunt patres tui; Lérins, I, 210 (a. 990–997): Maledictus est qui transgreditur terminos quos constituerant patres tui; 171 (a. 1103); 218 (ca. 1103); II, 85 (a. 1133). Cp.: Решин А.И. "Даю, как повелевает закон веры" (некоторые аспекты представлений о сделках с Церковью в X–XI вв. по материалам клюнийских грамот). — В кн.: Право в средневековом мире. М., 1996, с. 206.

1873

Les coutumes de Saint-Gilles, I.26.

1874

Montmajour, р. 93 (in. s. XI): unam modiatam de terra optima in deffenso, hoc est in boscho; Nimes, 122 (a. 1034): devisa; Marseille, 703 (a. 1064, Gap): dono… defensum sive boscum quod vocatur Aias cum omni terra supra quam est; 731 (a. 1075, Gap): in bosco vel in defenso meo, quantum opus habuerint monachi, sive ad domos instruendas sive ad ligna utenda; 284 (a. 1076, Aix); Lérins, I, 227 (a. 1066–1102): in vineis et in terris cultis et incultis atque in defensis; Montmajour, p. 253 (m. s. XII): in cultis et heremis, in montibus et in aquis, in vineis et in terris, in ortis et in pratis et in deffensis et non deffensis…

1875

Béziers, 77 (a. 1069): strata que discurrit de Sirignanno ad ipsam devesam; Marseille, 605 (ca. 1090): terras atque vineas male invasas atque defensorium et molendinos dederunt; Apt, 103 (f. s. XI): faixa devensivi; Montmajour, p. 186 (s. XI): aliam petiam subtus defensum. Cf.: Lérins, II, 74 (ca. 1255): versus defensum castri de Oppia.

1876

Marseille, 101 (a. 1033): devesum in aqua qui vocatur Vuelna de ipsa fuz ic ubi cadet Petrois in Velna; 703 (a. 1064): defensum sive boscum quod vocatur Aias; 1086 (ca. 1080).

1877

Marseille, 81 (a. 1023): habent de una parte defensum de altera vinea de Gilamaro; 415 (a. 1059): ipsam vineam que est infra defenso et terram que tenet ad ipsam vineam; 1075 (a. 1059); 1068 (ca. 1080): los decimis de las plantadas que sunt et que seran. de devensio; Nimes, 157 (a. 1080): ipsa ferragine tota quae tenet se ad ipsum mansum et sicut parietes claudunt eam…

1878

Nice, 21 (a. 1066): ortos duos qui sunt siti iusta pratum Amaldi, cum ipso defenso que dicitur Altare...

1879

Marseille, 316 (s. XI): cum honore, terras, vineas, defensos, pratos, piscatorias; Lérins, I, 303 (a. 1213): in terris cultis et incultis, in nemoribus, in pascuis, in defensis…

1880

Marseille, 330 (ca. 1025): omnem decimum que ad feus nostmm pertinet, id est in condamina et in clausello; 577 (ca. 1070): una condamina et una modiata de vinea in clusum suum; La Grasse, 161 (a. 1100): est iste alodis una condamina… et duas clausas de vineas. Cf.: Statuts de Menton (a. 1290), p. 82; Statuts de Méthamis, 8.

1881

Gellone, 280 (a. 1077–1099); Marseille, 548 (ca. 1110).

1882

Marseille, 594 (s. XI): de uno manso et de suo clauso de vinea.

1883

Montmajour, p. 156 (s. XI): duas cartairatas de vinea in Villa Piscis, una in clauso Matildis que dicitur a rivo Maurisco, alia ad defensum Matildis…

1884

Montmajour, р. 43 (а. 965); р. 166 (s. XI).

1885

Montmajour, р. 48 (а. 973): in ipso clauso ibique dono… semodiatas III de vinea culta, qui abet de uno latus dextros XLV et medio, de alio…; Lérins, I, 236 (ca. 1066): de vinea duas modiatas in clauso de Guidone… II modiatas de vinea in Rubiano in clauso de comite; Marseille, 383 (ca. 1070): donavit… unum quarta de vinea in clauso Duranti clerici, et mediam quartaradam in clauso Ugusendii; 464 (s. XI): in clauso Sancti Juliani vinea una. Cf.: Aniane, 92 (s. a.): clausum quod fuit Bemarde Galterie et conjungitur cum vinea Raimundi Pellicerii.

1886

HGL, II, 120 (a. 844, Roussillon): via qaue discurrit ad ipsas Clausas; Gellone, 59 (a. 996–1031): peciam de terra quem vocant Clausel; Marseille, 328 (ca. 1020): pecem de terra que nominant Clausellos ad caput condamineam; 801 (a. 1042): in loco que dicitur Clausonna; Lérins, II, 120 (a. 1077), etc.

1887

La Grasse, 133 (a. 1086): relinquo… unam peciam de vinea et unum clausarium de terra et unum caslem similiter de terra.

1888

Eixalada-Cuixà, 111 (a. 988): ipsa clausa cum ipsos nogarios qui est juxta ipso torrente; Gellone, 483 (a. 1101): dono… clausum qui dicitur Laxagues, ad alodem cum vinea et arboribus, que in eo sunt de fundis…

1889

HGL, II, 156 (a. 861, Eine): infrontat ipsi orti… de alio latus infrontat in clusum.

1890

Montmajour, p. 43 (a. 965): pecia de vinea culta qui abet… de alio latus dextros XLVIII cum suo fossato; Nimes, 101 (a. 1006): cluso a pariete cincto cum ipsos arbores qui ibidem sunt. Cf.: Combes J. Aspects économiques…, p. 23.

1891

Montmajour, p. 85 (a. 1015): cedo… modiata de vinea culta dextros centum inter omnes angulos; consortes de omni parte ipsos donatores; Marseille, 40 (s. a.).

1892

Gellone, 269 (a. 1077–1099): semodiatam de vinea que est in viniario subtus villa supradicta Pered; Douzens, A 4 (a. 1134–1139): quamdam vineam in vinetum de Crosa; Béziers, 193 (a. 1158): nostram vineam quam habemus in vinaria de Caraugaulerio; Agde, 46 (ca. 1150–1160): semodiatam de vinea in vineario de sancto Baudilio; Maguelone, 168 (a. 1178): duas peciolas vinearum… in vineto de Trolhareire; 149 (a. 1184): vinea quedam in vineto de Rochamaur; 348 (a. 1229): vinea quem tenet Guillelma Martina in vineto Sancti Baudilii.

1893

Montmajour, p. 121 (a. 1008): in campis et in vineis atque plantatis…

1894

Lérins, II, 74 (ca. 1255): juxta vineam juvenem Vallisbone. Cf.: Aniane, 106 (a. 1153): inter vineas veteres.

1895

HGL, II, 201 (a. 878, Albi): de illas vero vineas et maliolos; Béziers, 35 (a. 972): in maliolo Bemardi vel in vineas judaicas; 46(a. 990): ipsemaliolus habet affrontationes… de parte circi inlaterat in vinea; Agde, 317 (a. 996–1031): de vinea semodiatam unam in terminio de Octabiano subtus maliolo; Toulouse, 139 (s. XI): unum aripentum de vinea de Bernard Alegre a Prad Long iuxta lo maliol de Willelmo Babtizato; Agde, 57 (a. 1127): maliolum meum… vinea ista inlaterat in via; Agde, 370 (a. 1239): confrontatur ex una parte cum malioleda domini episcopi et ex alia cum vineto qui dicitur Sancti Baudilii. Этимология термина неясна. См.: Du Cange C.D. Glossarium…, t. 5, p. 199.

1896

Aniane, 319 (a. 831): ipse ortus cum ipsa vinea habet per longum dextros LX, et in frontes habet dextros V et in lato III; 113 (a. 886–900): habet ipsa vinea de parte altano dexteras in altum II et pede… et de parte circi habet dexteras in latum tres et pede… similiter de parte cercii in longitudine dexteras XXXI et pede.

1897

Nimes, 10 (a. 905).

1898

Béziers, 25 (a. 957): vinea que vocant Rodunda; Nimes, 68 (a. 973): Vinea Redunda; Lérins, I, 222 (a. 990): rotunda vinea que fuit Poncii Albuge; Apt, 101 (a. 1064): vineam quae vocatur rotunda...

1899

Nimes, 6 (a. 893); Béziers, 9 (a. 897); Nimes, 23 (a. 923); 28 (a. 926); Agde, 338 (a. 927); Nimes, 44 (a. 943); Béziers, 28 (a. 959); Agde, 321 (a. 977); Conques, 326 (a. 1003, Orange); Béziers, 53 (a. 1005); Conques, 332 (a. 1010); 334 (a. 1010); Marseille, 197 (a. 1010), etc.

1900

Béziers, 60 (a. 1019): unum campum vindimus… que est infra istas… vineas; Marseille, 383 (ca. 1070): quartairatas III de vinea… unam ex eis in campo Rotondo.

1901

Bénévent E. La vieille économie provençale…, p. 531–569; Canestrier P. Que la France se nomme diversité: l'économie d'un village alpin au XVI siècle. ― Annales ESC, 1952, Année 7, p. 439–452.

1902

Eixalada-Cuixà, 28 (a. 874): Alidinus que habebat insertam vineam ad kampo Lauri ubi dicitur qui fuit Pacifici; Montmajour, p. 120 (in. s. XI): dono unum campum plantatum de vineis; Apt, 104 (f. s. XI): de terra erma quae fuit vinea Galburgis una modiata; Aniane, 101 (a. 1134): donamus… unam terram laborativam, ut eam plantes ad vineam.

1903

Agde, 242 (a. 1157): peciam vineae ad eradicare et laborare bladum; Nimes, 151 (a. 1070): manso in quibus quondam fuerant vinee; Lérins, I, 305 (s. XII): habent unam peciam, que fuit olim vinea.

1904

Maguelone, 126 (a. 1166); 138 (a. 1168): Aldiardis Arrabavineas; Agde, 43 (a. 1167); 82 (a. 1177): Berengarius Arrabavineas.

1905

Eixalada-Cuixà, 96 (а. 969): ipsum campum cum suis olivariis et aliis arboribus.

1906

Aniane, 95 (a. 1152): unam eminam frumenti de orto quod acaptavit… Michael; Agde, 130 (a. 1170–1202): de horto unum sestarium ordei; 309 (a. 1229): usaticum unius sestarii ordei quem habeo in orto Guillelmi Eusebii.

1907

Béziers, 55 (a. 1009): campus unus, cum ipsos ortales vel cum ipso prato; Gellone, 497 (a. 990): campus cum ipso pradinale; 270 (a. 1179): duos campos cum omnibus ortis dimittit.

1908

Marseille, 87 (a. 1076): ortum sive pomarium.

1909

Eixalada-Cuixà, 47 (ante a. 878): vinea et orto cum suos arbores; 70 (a. 947): ortus alius cum arbores affrontât…

1910

AD Bouches-du-Rhône, III 59, N 282 (a. 1086): cum ipsis ortis olearum videlicet et olerum.

1911

Nice, 39 (ca. 1150): de ficubus et de oleribus et de omnibus que in orto sancti Torpetis habuerit…

1912

Agde, 114 (a. 1077): olivarum hortus. Cf.: Apt, 103 (f. s. XI): hortum ficulnearum.

1913

La Selve, C125 (ca. 1150): donet… l'ort, el nogueir; R 25 (ca. 1170): la vinna de Peiro Sudor e la terra que es de sobres e la meitat delz nouers de la Ribeira.

1914

Apt, 15 (a. 931–937): clausum de vinea superiore cum ipsos nogarios et ipsos salices et ipsos campos, cultos et incultos, sicut ipse rivus dividit; 81 (a. 1049–1077): ad Noguerio alia cartairata et medietatem decimi vinearum; Marseille, 383 (ca. 1070): quartadrada de vinea cum uno nogerio.

1915

HGL, V, 31 (a. 906, Carcassonne): ortos, ortales, verdegarios, arbores pomiferas, vineas; 103 (a. 957, Toulouse): hortos, hortales, verdegaras; Apt, 91 (a. 1064): cum horto et viridario; Aniane, 52 (a. 1150): illum ortum et viridarium, cum omnibus arboribus que ibi sunt; Marseille, 1111 (a. 1085): judei jure pignoris tenebant hortum monachorum cum omnibus pertinentiis suis, solo viridario excepto. Cf.: Lérins, II, 126 (a. 1257): ortum sive viridarium.

1916

Marseille, 53 (a. 1057): Terram autem ubi viridiarium prope ipsas mansiones est postea; Gellone, 491 (a. 1137): viridarium juxta mansiones constitutum; Marseille, 945 (a. 1234): Actum Sistarici, in camera juxta viridarium domus domini comitis Provincie; 994 (a. 1235): Actum apud Sistericum, in viridario quod est infra curtem domus domini comitis.

1917

La Grasse, 32 (a. 880–882): verdegario cum arbores pomiferos et ortum qui est infra ipso verdegario cum excia et regressia sua…

1918

Marseille, 207 (а. 994–1032): medietatem de viridario quem edificavit homo nomine Guilabertus, et in capud istius viridarii duas vites antiquas obtimas. Cf.: Gellone, 293 (a. 1079): modiata de vinea que est ad viridiarium.

1919

Eixalada-Cuixà, 89 (a. 961): terras et vineas cum illorum verdegariis Marseille, 230 (ca. 1004); 191 (ca. 1060); 443 (s. XI).

1920

Eixalada-Cuixà, 105 (a. 982): habet affrontationes de una parte… in clausa Stephani presbyteri, de duas in ipso verdegario de Sentille.

1921

Vita Amantii, 7: in eodem hortulo a simili scelesto mella ab alvearibus nocturno dempta furto…

1922

Lérins, I, 230 (a. 1007 seu 1022): dono ibi ipso molino que est edificatus in rivo que nominant Braga illo subteriora cum ipso orto simul tenente; 224 (s. XI): uno orto juxta molendino.

1923

Joh. Cass. Conlationes, XIV.13: quasi hortus inriguus; Caes. Arei. Sermones, I.15: si enim homines in hortis olerum nostrorum aquas irriguas habere volumus, et, si superiores non fuerint, de profundis cum grandi labore extrahimus, ut olera profutura corporibus praeparemus; 8.4: mens enim nostra similitudinem illarum molarum habere videtur, quae iugiter aquarum impulsione vertuntur; 44.6. Cf.: Vita Patrum Jurensium, 57.

1924

Eixalada-Cuixà, 2 (a. 843): de ipso aqueducto qui dicitur Bula; HGL, V, 105 (a. 959, Eine): ipsum caput aquis superiore cum suo rego et suo decurso, cum petris et arenis ad ortos irrigandos; Marseille, 325 (a. 1019): monachi sive adaquare terras vel prata, sive irrigare ortos et, si esse posset, molendinos construere… libere exercere valeant; Nimes, 154 (a. 1078): cum… aqueductibus et reductibus.

1925

Caucanas S. Moulins et irrigation en Roussillon du IX au XV siècle. Paris, 1995. Cf.: Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, I. 1, p. 168–171; Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 148–149, 172–173, 183, 275; Durand A. Les paysages…, p. 289–291.

1926

Caes. Arei. Sermones, 7.1; 76.1; 90.6, etc. (Cf.: I Cor 10.4).

1927

Ibidem, 8.4; 126.5: venerit ille caelestis agricola et ventilare coeperit aream suam, non cum paleis igni inextinguibili concrememur, sed velud triticum recondi in caelesti horreo mereamur; 180.4; 205.4.

1928

Ibidem, 6.7: in caelesti horreo; 7.1: in horreo cordis vestri spiritale possitis triticum comparare; 1.10; 22.1; 27.3; 30.3; 37.1; 38.5; 126.5; 139.4, 7; 198.2 (cf.: Lc 12.16; Prov 3.10; Mal 3.10).

1929

Ibidem, 8.5; 22.1,3; 67.1; 76.1,3; 81.4; 100.8; 125.1; 185.5; 198.2: in agro cordis nostri. Cf.: 30.6; 33.1–2.

1930

Ibidem, 160.4: in cellario cordis nostri; 198.2: in horreis animae suae; 223.5: in cellario cordis tui.

1931

Ibidem, 8.4: quod in molendino cordis sui molere voluerit.

1932

Ibidem, 90.6: evellat de pectore suo spinas et tribulos, ut in eo semen Domini quasi in fertile agro multiplicata fruge locuplet, ut divina et spiritalis seges in copiam fecundae messis exuberat; 57.2, 107.4, 197.1: spiritalis vindemia; 198.2: quasi spiritalium vindemiarum vel messium tempore; Cf.: 46.2: spiritalem culturam accipere; 67.1.

1933

Ibidem, 8.5: messis iustitiae. Cf.: 67.1: bonorum messis.

1934

Ibidem, 76.1: messis misericordiae divinae.

1935

Ibidem, 6.4–7; 44.3; 58.5; 210.5.

1936

Ibidem, 6.6. Cf.: 1.4; 6.6; 15.3: novella… oliveta.

1937

Ibidem, 44.3: vellem tamen scire… ille qui absque filiorum desiderio uxore sua incontinenter utitur, si, quotiens eam luxuria victus agnoverit, totiens suum agrum in uno anno sereret, qualem messem conligere possit.

1938

Ibidem, 182.5.

1939

Ibidem, 27.1.

1940

Ibidem, 1.4: velut studiosissimi animarum cultores ad similitudinem carnalium vinitorum vineam dominicam de loco sublimiori diligenter inspicere; 1.15.

1941

Ibidem, 33.2; 166.4.

1942

Ibidem, 44.6. Cf.: 8.4.

1943

Ibidem, 46.2.

1944

Ibidem, 8.3: velud ager spinosus, qui non nutrit in se semina iactata, sed suffocat. Cf.: 58.5.

1945

Ibidem, 162.3: adhibeatur cophinus stercoris (cf.: Lc 13.8; August. Hipp. Sermones, 72; 110; 254).

1946

Ibidem, 67.1.

1947

Ibidem, 36.8; 69.5; 88.6; 114.6; 117.6; 124.6; 161.2; 198.5.

1948

Ibidem, 15.2; 17.2; 67.1; 110.3; 200.5, 209.3.

1949

Ibidem, 1.19: si in veritate pastores sumus, dominico gregi spiritalia pascua providere debemus; 230.5: neque enim te Christus hodie cultorem agrorum, sed pastorem constituit animarum… ovibus suis spiritalia animarum pabula providere; Cf.: 1.13; 4.2; 22.3; 33.1; 53.2; 121.3; 138.2; 183.1; 214.3; 232.2.

1950

Ibidem, 1.15: animarum cultor. Cf.: 1.8: Christi agricolae.

1951

Ibidem, 126.5: venerit ille caelestis agricola et ventilare coeperit aream suam. Cf.: 22.3.

1952

Ibidem, 33.2: terra quam colis… animalia quae fatigas; 34.3: animalia quae te ad colendum adiuvant. Cf.: 164.2.

1953

Ibidem, 122.2: rex ergo obtulit beato David aream et boves ad holocaustum (несколько невнятная аллюзия к: 2Reg 24.24). В Провансе зерно молотили также палками. Ср.: Ibidem, 117.6: messis, quae caedebatur, Christianum populum significabit, quem adveniens Christus virga disciplinae vel baculo crucis suae a paleis, id est, a peccatis omnibus separavit.

1954

Ibidem, 120.3: vertendis molis velud asinos deputat… asinaria mola… asinus aut mulus alligatus ad molam quibusdam pannis oculos corporis habet obtusos et clausos…

1955

Mt 18.6. Так Иероним и его предшественники перевели на латынь греческое μυλος ονικος; церковнославянская версия: "жернов оселский"; в современных русских переводах этот нюанс не передан.

1956

Как уже отмечалось, в регионе были распространены водяные мельницы. Сульпиций упоминает также ручную мельницу, но в рассказе о Киренаике: Sulp. Severus. Dialogi, I.4: ibi invenio senem… molam manu vertente.

1957

Passio Victoris, I.4: iussit eum mitti in molam pistoriam in qua sparsum vertigine animalis macerari solet; III.14: iuncta enim trocleis animalia eam rotabant, ubi miserabile visu agili volubilitate saxi circumactus…

1958

Caes. Arei. Sermones, 36.2: si asinum inimici non licet in luto dimitti (cf.: Ex 23.5); 225.4: asinum aut bovem in luto iacentem iuberis extrahere; 1.13; 54.2.

1959

Ibidem, 1.5: latratu enim canum baculoque pastorum luporum rabies deterrenda est. Cf.: 67.1; 140.1,4. Библейские параллели (например, Ин. 10.12) очевидны, но текстуально очень далеки.

1960

Ibidem, 4.4: quomodo enim vaccae per campos et prata discurrunt, vineta et oliveta circumeunt, ut depastis herbis ac frondibus cibum lactis praeparent vitulis suis…

1961

Ibidem, 15.2: quicquid ad nos pertinet, sive in gregibus, sive in quibuscumque agrorum fructibus. Cf.: 54.4: nec vos ipsos, nec eos qui ad vos pertinent, nec animalia vestra, nec reliquam substantiam vel in parvis rebus diabolus potest laedere.

1962

Ibidem, 15.2: servus tuus graviter reus sit, si animalia tua furto abstulerit.

1963

Ibidem, 13.5; 52.2; 139.3. (Cf.: Regula virginum, 32: lanipendio).

1964

Ibidem, 1.3; 1.20; 230.6: quid fiet de nobis, si in festivitatibus aut dominicis diebus sal doctrinae traditis nobis ovibus ministrare neglegimus?

1965

Наиболее интересные пассажи: Caes. Arei. Sermones, 77.5; 234.4.

1966

Ibidem, 138.2: ipse pastor mons est; ovis autem in humeris eius civitas est in monte; 139.1: nonaginta et novem dimisit in montibus et quaesivit unam, quae erraverat, et humeris suis inpositam ad ovile proprium revocavit. Cf.: Mt 18.12; August. Hippon. Sermones, 37.

1967

Salv. Mass. De gubem. Dei, IV.9.4. (cf.: VII. 1).

1968

Sid. Apoll. Epistulae, I.6.4; II.2.17,20; IV.21.5; VII.6.3. Cf.: Lex Romana Burgundionum, XVII, 5: silvarum, montium et pascui jus.

1969

Testamentum Abbonis, 3, 7, 21, 22, 24, 25, 27, 32.

1970

Ibidem, 12, 20, 25.

1971

Polyptyque, H 19.

1972

См.: Филиппов И.С. Церковная вотчина…, с. 197–198.

1973

HGL, II, 93 (а. 837): inter confinia de pago Rutenico seu Nemausense alpes ad pecora alenda seu alios usus quas dicunt Jaullo cum terminis et adjacentiis suis; 142 (a. 853); 208 (a. 950, Viviers); Durbon, 43 (a. 1156–1160): dono… quicquid iuris habeo in alpe qui dicitur Petra Gaudemar.

1974

Marseille, 43 (a. 1043); Aniane, 331 (a. 1153): porcos empascatrabamus in boscos de Valle. Cp. формулу принадлежности: Aniane, 122 (а. 1114): in vineis, in ortis, in ovilibus, in nutrimentis et in omnibus rebus.

1975

Marseille, 76 (a. 1019): omnia que infra istis terminationibus… ad me pertinet ex integro dono sancto Victori, exceptis pinis.

1976

HGL, II, 93 (a. 837): inter mare et stagnum locum qui vocatur Porcarias quem sibi ad porcos alendum vel ad piscationis; 122 (a. 844); 142 (a. 853).

1977

Hoffmann Berman C. Medieval Agriculture…, p. 103 sqq.; Mousnier M. La Gascogne toulousaine…, p. 181–183.

1978

Le Blévec D., Venturini A. Le pouvoir, la terre et l'eau en Camargue…, p. 74–75.

1979

Verdon L. Les Templiers en Roussillon: formation et mise en valeur de leur patrimoine foncier. ― In: Les Templiers en pays catalan. Perpinyà, 1998, p. 49–53.

1980

Boyer R. Chartreuse de Montrieux…, p. 251–276.

1981

Marseille, 966 (a. 1150).

1982

Sclafert T. Cultures…, p. 11–14.

1983

Marseille, 317 (а. 1045): cum quarte parte decimi panis et vini et cami; 104 (a. 10651079): decimae… de came et de lana et de lino; Lérins, I, 53 bis (s. XI); 91 (a. 1110).

1984

Marseille, 609 (a. 1053); 53 (a. 1057); Gellone, 218 (a. 1060–1108); 346 (a. 1122), etc.

1985

Gellone, 557 (a. 1161): reddere debet annuatim unum perobtimum multonem cum vellere in festo Penthecosten pro usatico.

1986

Nimes, 180 (a. 1080–1096): sive sit annona, sive vinum, sive porci vel multones vel agni; Lérins, I, 190 (s. XI); Gellone, 539 (post a. 1140); 506 (a. 1153); Lézat, 489 (a. 1157).

1987

Gellone, 17 (a. 1042): in alium mansum… unum receptum cum tres caballarios et unum multonem aut unum porcum de sex denarios, qualem ipse pagesus elegerit; 136 (a. 1027–1048); Aniane, 301 (ca. 1090).

1988

Gellone, 198 (a. 1077–1099): coxa de vacha propter cartum de vineis; Lérins, I, 140 (a. 1141): inde habuit unum bovem obtimum atque porcum pinguissimum; Gellone, 501 (post a. 1162): inter agnos et vaccivos et multones viginti duos et tres porcos et quatuor spatulas; Miracula Victoris, 11.38: decimam, id est unius vituli pretium obtulit.

1989

Gellone, 490 (a. 1134): debeo habere quamdiu in villa beati Guillelmi fuero, victum sufficientem meo corpori, videlicet panem et vinum et carnem in dominicis et solempnis diebus, et tercia et quinta feria, et in aliis diebus pulmentum, sicuti unus monachus…

1990

Agde, 171 (a. 1157): volo ut omnis caro mea sallita detur pauperibus.

1991

Polyptyque, G 12; H 23, 27, 45; N 7, 11.

1992

Vita Isami, 22.

1993

HGL, II, 93 (a. 837): locum… quem sibi ad porcos alendum; Montmajour, p. 120 (in. s. XI): dono unum mansum de Bonofredo cum porco et multone; Conques, 484 (ca. 1090): pastionem porcorum; Nimes, 177 (a. 1080–1096): donat de censo… unum porcum; Marseille, 1082 (a. 1046–1101): solet dare omni anno… frustrum camis porcine IIII denariorum, etc.

1994

HGL, V, 57 (a. 933): iste comes sive sui homines se prendiderunt panem et vinum et porcos et aliis caeteris rebus male ordine et injuste…

1995

Marseille, 96 (s. XI): Gairardus porcarius…

1996

Gauthier-Ziegler G. Histoire de Grasse…, p. 222.

1997

Nimes, 210 (a. 1108–1137): si porcum habuerit, dabit spatulam et questum, secundum posse ejus; Marseille, 223 (a. 1182): et quicumque habuerit porcum…

1998

Polyptyque, M 2, 4; N 5 et passim; La Grasse, 53 (a. 941); Gellone, 149 (a. 1079): in augusto duos gallos; Nimes, 177 (a. 1080–1096): et si porcum non habet, duas gallinas; Lérins, I, 138 (s. XI); La Grasse, 173 (a. 1104); Nimes, 203 (ca. 1114), etc.

1999

Gellone, 393 (a. 1077–1099); 267 (a. 1112): dono in eodem manso unam aucam; Nimes, 206 (ca. 1115): ad illo anno quo habebit blatum in terra, donavit duas auquas et quartum; 208 (a. 1108–1137): est terminus de istas aucas ad festivitatem Sancti Johannis Baptiste.

2000

Caes. Arei. Sermones, 70.2. Cf.: Vita Benedicti, 29.

2001

См., впрочем: Vita Benedicti, 9: Pellebatur aliquoties eorum esuries lacte dalatum a vicinis mulieribus (cf.: Vita Patrum Jurensium, 66; Vita Genovefae, 15); Agde, 354 (a. 11501200): de toto ovile suo debet dare lac et caseum unius ege in die veneris.

2002

Martialus. Epigr., XII.32.18; Plinius Maior. Historia Naturalis, XI.240.

2003

Greg. Turon. De gloria confessorum, 2.

2004

Joh. Cass. Conlationes, XIX.6.

2005

Regula Aureliani, 59.5. Cf.: Vita Benedicti, 29.

2006

Caes. Arei. Sermones, 121.2: formellas casei (аллюзия к: I Reg 1.17–18).

2007

Marseille, 765 (ca. 1056): decimum de formaticos de Alpibus que pertinent ad collo Martio; Durbon, 248 (a. 1201); 273 (a. 1204): caseum.

2008

Aniane, 151 (a. 1036–1061): caseum de censo; Gellone, 303 (a. 1117): in Cabannis caseum unum et medium; Béziers, 219 (a. 1167); Conques, 399 (a. 1060–1065): donat unamquemque cabanam de fromatico; 546 (a. 1107): fromatgue; Aniane, 198 (a. 1155–1161, Nimes): I fromaige qui cabannai fa.

2009

Nimes, 130 (a. 1043–1060): debetis donare manducare ad unum qui ibi superstabit hominem, panem et vinum et formaticum; 193 (a. 1108): panem et vinum et caseum; Béziers, 105 (f. s. XI); Maguelone, 56 (a. 1135); Trinquetaille, 109 (a. 1181); Avignon, 63 (s. XII).

2010

Aniane, 225 (а. 1170): in camaticis et in caseis et in lanis; Marseille, 964 (a. 1173): decimas lanarum, caseorum, agnorum cetrarumque carnium; Agde, 354 (f. s. XII): Et si oves habuerit, de omnibus ovibus suis et de toto ovile suo debet dare lac et caseum; Lodève, 50 (a. 1246): leuda de caseis, de lana…

2011

Lézat, 117 (a. 1247): A.Barravi, major vaquerius cabane vaccarum domine Gaude… promisit inde dare eidem domine abbati XII caseos bonos et pulchros…

2012

HGL, V, 207.7 (ca. 1036); Nimes, 130 (a. 1043–1060); 193 (a. 1108).

2013

Caes. Arei. Sermones, 139.2: interiora linea vestimenta, lanea exteriora. Cf.: 10.3; 176.4; 227.5; 229.4.

2014

Vita Caesarii, 11.42. Некоторые праведники обходились и без качественной шерстяной одежды, ограничиваясь власяницей. См., например: Vita Hilarii, 18: cilicii asperitate exilitatem tenuati corporis macerabat… numquam linum lanamve concedens. Cf.: Vita Maximi, 12; Vita Isami, 20.

2015

Regula Ferreoli, 31.1–2. Cf.: Sid. Apoll. Epistulae, II.2.2; Greg. Turon. De gloria martyrum, 70.

2016

Greg. Turon. De gloria confessorum, 2: in Gabalitano territurio… multitudo rusticorum, quasi libamina lacui illi exhibens, lenteamina proieciebat ac pannos, qui ad usum vestimenti virili praebaentur, nonnuli lanae vellera…

2017

Vita Hilarii, 25: Cur non bissum circumdaret, quem zeli castitatis zona constrinxerat; Caes. Arei. Sermones, 5.4; 27.5; 110.2; 139.6: Mulier ergo ista, id est ecclesia duplicia pallia fecit viro suo, sibi vero de bysso et purpura vestimenta spiritalia praeparavit: de bysso candida confessione, de purpura gloriosa passione; 164.1,3; 165.1; 183.1, 4; 215.4; 224.2; Expositio in Apocalipsim, 16–18. (Cf.: Prov 31.22; Lc 16.19; Ape 18.12, etc.).

2018

Caes. Arei. Sermones, 10.3: hospites in domos vestras collegite et pedes eorum lavate, linteo extergite…

2019

Vita Caesarii, I.51; Greg. Turon. De gloria martyrum, 13, 18, 22, 46, 54; De gloria confessorum, 54,95; Vita patrum, II.4.

2020

Gellone, НО (а. 1031–1048): cum omni dedmacione… in caseo, et lana, et lino; Marseille, 104 (a. 1065–1079): decimum… de came et de lana et de lino et de omni re que inde exire debet; Lérins, I, 53 bis (s. XI): totius decimi panis, vini, camis, lini omniumque peccomm; Montmajour, p. 216 (a. 1074); p. 217 (a. 1078); p. 161 (s. XI); Lézat, 282 (a. 1188).

2021

Marseille, 261 (a. 1014): excepto uno orto et una linaris; 266 (ca. 1050); Gellone, 438 (a. 1124): cum terris, vineis, cum linaribus et cum sua area. Cf.: Aniane, 313 (a. 829): villa de Linaria.

2022

Gellone, 110 (a. 1031–1048); 102 (a. 1031–1060): unum multonem et unum ausum de lana, id est vellerem; Agde, 173 (a. 1074); Marseille, 104 (a. 1065–1079); Béziers, 97 (a. 10771094): medietatem de ipso camatico et lana.

2023

См. гл. 5, раздел 4.

2024

Histoire de Nice et du pays niçois, p. 81.

2025

Vita Eutropii, p. 56: cum tenera manus mdis bubulci stivam susceperit et adseduitas arantem flexu curvati lateris fatigaret…

2026

Joh. Cass. Conlationes, 14.7; Caes. Arelat. Sermones, 164.2: Ego si bovem interrogarem, et respondere posset, diceret melior esse animam quam corpus. Melior est enim rector, quam ille qui regitur.

2027

Concilios visigoticos, XIII.4: Ut omnis homo… die dominico nullam operam faciat, nec boves iungantur, excepto si inmutandi necessitas incubuerit.

2028

Marseille, 77 (ca. 993): abbas vero, missis bobus, cepit terram, que est ante ecclesiam sancti Damiani, ambienter excolere, et huc rumpere terram ad faciendam condaminas… ejecerunt bives arantes, flagellantes bubulcum…

2029

Béziers, 65 (ca. 1050): jomalem de ipsos boves in ipsas sementias; Toulouse, 349 (a. 1140): boves arantes; Gellone, 499 (ca. 1140); Agde, 265 (a. 1147); Marseille, 223 (a. 1182); Aniane, 244 (s. XII); Statuts de Fréjus, VIII: de bobus arantibus, etc.

2030

Eixalada-Cuixà, 92 (а. 965): parilio uno de boves; Lézat, 486 (a. 1010–1020): pariculum de boves; Conques, 69 (ca. 1031–1065): tenu in dominio quantum duo arare possunt in die; Marseille, 162 (a. 1067): terras ad dua paria boum; 217 (a. 1070): concedo illis terras quantum dua paria bovum excolere potuerunt; Cartulaire de l'évêché d'Agde, f. 54 v, 48 (s. XI): paria de bovorum.

2031

Marseille, 437 (a. 1010–1046): terre… aratro et tritico apte, quantum par bovum arare poterint in duas saciones; Lérins, I, 162 (a. 1048–1090): de terra arabili, quantum per boum in labore annuo arare consuevit.

2032

Liber Feudorum Maior, II, 691 (a. 1118): de bubus atque ceteris animalibus arantibus…

2033

Gellone, 17 (a. 1042): asinum duos dies in messes et duos dies pro vindemias; 136 (a. 1027–1048); La Grasse, 173 (a. 1104); Aniane, 139 (a. 1131): asinum unum cum suo aparatu semel in messe, et semel in vindemiis, et semel ad ligna deferenda et unum hominem semel in area et III bovarios; Marseille, 143 (a. 1130); Agde, 257 (a. 1152): mansus iste… facit usaticum… duos asinarios et duos boerios in seminibus; 355 (ca. 1150–1160); 352 (a. 1173–1174); Arbaud D. Etudes historiques sur la ville de Manosque…, Preuves, VII (a. 1234).

2034

Agde, 239 (a. 1123): de usatico… boerium unum in seminationibus et asinum in vindemiis; 147 (a. 1165): in seminibus duos boerios et asinum cum hominem ad garbas portandas, et hominem in area, et asinum cum homine et sacco ad annonam portandam de area; 354 (a. 1150–1200): tres boarios pro semantias et asinum cum homine, qui ducat eum per messes a las garbas et per vindemias… et habere suum asinum cum homine et sacco usque annona sit in dolios; et debet esse ad fenum colligendum et ad portandum cum asino suo donec sit sub custodio… asinarium per messes et per vindemias et ad fenum et ad aream, et espleitam.

2035

Stouff L. Arles à la fin du Moyen Age, p. 443.

2036

Arbaud D. Emdes historiques sur la ville de Manosque… Preuves, N VII (a. 1234): corroate de equabus; N XIII (a. 1293); Gauthier-Ziegler G. Histoire de Grasse…, p. 43, со ссылкой на: AD Bouches-du-Rhône B 1411 (a. 1279): corvadas boum et equarum secundum quod consuetum est in dicto castro; Stouff L. Arles à la fin du Moyen Age, p. 408–409 (начало XV в.).

2037

Prévôt B., Ribemont. B. Le cheval en France au Moyen Age. Orléans, 1994, p. 63 sqq.

2038

Valerianus Cemeliensis. Homiliae, I.5: Doceant nos ecce servare ordinem disciplinae tam dociles equorum animi, cum in gyrum ducti flexuosis gressibus membra compununt et sub unius habenae retinaculo ita laxari se consentiunt, ut et currendi et standi sub quadam legum dispositione servetur… Videte quam fortia boum corpora plaustro subjaceant: quae in tantum imperio animum parant, ut iumentia naturaliter levi iugo colla supponant; Sid. Apoll. Epistulae, IX. 12.2: sero correptus aut raro plus arcus manui, iugo bos, equus freno rebellat.

2039

Caes. Arei. Sermones, 21.3: duo equi manducent simul; 46.4: equi vel reliqua animalia ducuntur ad aquam ubi satiaverint sitim suam; 61.2; (100.6, 120.3: nolite fieri sicut equus et mulus — cf.: Ps 31.9); 42.1: spiritali quadriga. Cf.: Sid. Apoll. Epistulae, III.3.2.

2040

Marseille, 377 (a. 1042); 597 (a. 1055); 522 (ca. 1055); 554 (ca. 1055); 565 (ca. 1055); 347 (a. 1056); 494 (a. 1056); 763 (a. 1064); 161 (a. 1064–1079); 139 (a. 1087); Lérins, I, 234 (s. XI). Cf.: Béziers, 86 (a. 1084): 200 солидов.

2041

Marseille, 266 (ca. 1050); 302 (s. XI).

2042

Правда, как отметил Ф. Бродель, это очень жесткое мясо.

2043

Livet R. Le boeuf de labour dans l'ancienne Provence. ― Revue de géographie alpine, 1957, t. XLV, p. 29–42; Люблинская А.Д. Французские крестьяне…, с. 60, 72.

2044

Joh. Cass. Institutiones, 4.36.1; 7.15.3; 7.27; Caes. Arei. Sermones, 6.7; Regula Ferreoli, 28.10; Avignon, 126 (a. 1176): terrarum… que suo labore et aratris excolent; Marseille, 223 (a. 1182, Digne): si monachi vel clerici eorum colerent terras proprio aratro, omnes rustici de Sancto Martino debent eis facere coroatam, per unum diem in anno, qui habuerit boves; 962 (a. 1218): proprio aratro excolebant vel aliis ad excolendum tradebant ad facheriam. Cf.: Durand A. Le labour de céréaliculture en Languedoc méditerranéen: quelques points de repères. ― In: Hommage à Pierre Bonnassie. Toulouse, 1999, p. 52–53.

2045

Caes. Arelat. Sermones, 6.7: Nam terra quando colitur, fratres dilectissimi, nostris quae consuetudo servetur. Primum evelluntur spinae, lapides proiciuntur; postea terra ipsa proscinditur, conbinatur, tertiatur; deinde quarto aut quinto sulco ordine legitimo seminatur. Hoc ergo fiat… et in anima nostra. Primum eradicentur spinae, id est, cogitationes malae. Postea lapides auferentur, hoc est omnia malitia vel duritia expurgetur. Deinde cor nostrum evangelico aratro et crucis vomere proscindatur et aretur, et confringatur per paenitentiam, molliatur per elymosinam, per caritatem sementi dominicae praeparetur. Cf.: Joh. Cassianus. Conlationes, 1.22.

2046

Aniane, 308 (a. 1122): XVIII bovarios, VI assolevar, VI a binar, VI a semenciis; 83 (a. 1165–1200); Montpellier, 303 (a. 1201). Cf.: ibidem, 399 (a. 1150); Aniane, 52 (a. 1150); 135 (a. 1173); 173 (a. 1181–1188).

2047

Béziérs, 65 (ca. 1050); 69 (ca. 1056); Agde, 239 (a. 1123); 265 (a. 1147), etc.

2048

Durand A. Le labour de céréaliculture…, p. 54–56.

2049

Leroy Ladurie E. Les paysans…, p. 144; Stouff L. Arles à la fin du Moyen Age, p. 405.

2050

Faucher D. La vie rurale vue par un géographe. Toulouse, 1962, p. 209–217.

2051

Albert A. Histoire géographique, naturelle, ecclésiastique et civil du diocèse d'Embrun. Embrun, 1786, t. 2, p. 84. Кстати, урожаи, для горной местности, были здесь вполне приличные: сам-4 или сам-5, так что хлеб даже вывозили в соседние районы.

2052

Boze Е. Histoire d'Apt. Apt, 1813, p. 5–7. Cf.: Esmieu J.-J. Notice de la ville de Mées. Digne, 1803, p. 89–90, 117; Coulet N. Aix-en-Provence…, p. 153–154, 167.

2053

Salv. Mass. De gubem. Dei, VII.2: non enim nos ad aratra aut ad ligones vocat, non ad scindendas terras neque ad vineas pastinandas, non denique illa exigit a servis suis, quae nos exigimus a nostris.

2054

Joh. Cass. Institutiones, IV.30.5: nam sarculo deorsum incurvus laxabat holeribus terram, deinde stercus umeris suis advectans eorum radicibus ingerebat.

2055

Aniane, 47 (a. 1040–1067): ipsas artigas que homines laborant cum aixatas a bracia sua; 110 (s. XI–XII): ut ipsi donent per unumquemque annum… XXIIII aixatas. Cf.: Bonnassie P. La croissance agricole du haut moyen âge dans la Gaule du Midi et le Nord-Est de la Péninsule Ibérique. ― In: La croissance agricole du haut Moyen Age. Auch, 1990, p. 13–35.

2056

Usatici Barchinonae, 52–53: sacramenta rustici qui teneat mansum et laboret cum pare bouum… de aliis namque rusticis; Béziers, 65 (ca. 1050): retineo… de illos hominès qui boves habuerint unum jomalem de ipsos boves in ipsas sementias; 69 (ca. 1056); Nimes, 198 (a. 1112); Agde, 265 (a. 1147): in seminibus, si boves habuerit, duos boerios; Maguelone, 344 (a. 1215); Menton, 41 (a. 1289): quilibet habens boves dare jomatam unam bobum et debet habere pro jomata ipsorum bobum denarios sex. Et quilibet non habens boves debet dare jomatam unam et debet habere pro ipsa jomata denarios tres. Cf.: Statuts de Grasse, 7.

2057

Joh. Cass. Institutiones, IV.30.5: nam sarculo deorsum incurvus laxabat holeribus terram, deinde stercus umeris suis advectans eorum radicibus ingerrebat.

2058

Caes. Arei. Sermones, 162.2–3: stercus… suo loco positum fertilem facit agrum… de foeditate stercoris frumenta nascuntur. Далее (162.3) Цезарий цитирует no Vetus Latina известный пассаж о бесплодной смоковнице (Le 13.8: circumfodio ei, et adhibeo cophinum stercoris — "принесу корзину с навозом"), но вряд ли речь идет всего лишь о библейской аллюзии. В Евангелии говорится именно о саде, а не о поле, что вполне естественно, поскольку в саду животных не пасли, и навоз туда приходилось доставлять вручную. Ср.: August. Hipp. Sermones, 72; 110; 254.

2059

Statuts d'Hyeres, cap. 16, 28, 76, 90, 96, 107; Statuts de Méthamis, 16.

2060

Vidal P. Histoire de la ville de Perpignan, p. 55; Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 168; Coulet N. Aix-en-Provence… p. 174–180; Catafau A. Lès edleres…, p. 86, 102.

2061

Caes. Arei. Sermones, 1.10: de agro nobis commisso non spinae vel zizaniae adligentur ad comburendum. Cf.: 6.4,7; 90.6; 132.4; 210.5; 235.5.

2062

Vita Maximi, 6: templum… condidit, cujus columnas quas hodieque illic cernere licet, juga boum eo pertraxerunt. Cf.: Greg. Turon. De gloria martyrum, 66; Vita Aridii, 45.

2063

Vita Benedicti, 11: Lignamina vero seppe propter penuriam bovum humeris propriis cum discipulis defferebat. Cf.: Boyer R. La Chartreuse de Montrieux…, p. 269.

2064

Vita Viviani, 5: boves qui pontificis carri vehiculum ad civitatem usque pertraxerant.

2065

Vita Aregii, 15: ursus de remotis montibus, ipse qui, quando de Roma redibat vir sanctus, concito ictu percussit et devoravit bovem subjugatum plaustro in quo cum sarcinulis erant reliquiae sanctorum Apostolorum Petri et Pauli… In Christi autem nomine vocavit episcopus ursum, qui inclinato accurit capite et jugo ligatus ad feretrum onera perduxit Wapinco et vixit usque senio.

2066

Marseille, 77 (ca. 993): obviavi Salomonem judeum, ducentem quattuor asinos onustos meile; Toulouse, 135 (a. 1005–1010): cum Goti veniebant ad mercatum et discargabant asinos suos foris stratam… asini pascebant messes et faciebant malum.

2067

Maguelone, 25 (а. 1080–1104): unum asinum uno die ad portandum messem et uno die ad portandum vindemiam; Montpellier, 100 (a. 1103–1104): uno die in vindemiis… asinum unum cum minatore ejus; La Grasse, 173 (a. 1104); Aniane, 308 (a. 1122): unum asinum cum homine in vindemiis VI dies et VI hominibus gradarios a seguar; Agde, 239 (a. 1123); Aniane, 139 (a. 1131); Nice, 65 (a. 1136); Bönnefoy, 199 (a. 1185–1192): i aze chargat de vi.

2068

Vita Benedicti, 9: Nulla eis tunc erat possessio, non vinee, non peccora, non equites, unus tamen erat asellus, cui solamen cum alicubi pergendum esset vicissim fratrum arcebatur deffectio.

2069

Conques, 74 (ca. 1070): unius asini quargaturam de vino; Apt, 95 (a. 1088): uno asino onerato frumento; Marseille, 1082 (a. 1046–1101): de optimo vino unum asinum oneratum; Montmajour, p. 234 (ca. 1123).

2070

Gellone, 303 (a. 1117): asinarium unum per vindemias uno die; Montmajour, p. 246 (a. 1150): in predicto castro neque hospitium, neque toltam, neque quaestum, neque cavalcadam, neque coroadam, neque asinariam, neque aliud aliquid juris… cognoverunt.

2071

Montmajour, p. 106 (s. a.): unusquisque qui asinum habet, ex debito corroate asinatam de lignis siccis monachis deferat, qui vero non habent, in collum quantum portare possunt, portent.

2072

Vita Bobonis, 8: Quotiescumque Romam proficiscebatur mulum secum semper ducebat, in quo vel vix, vel numquam sedere consueverat: numquam tamen et absque caeco et claudo et paupere aliquo vacuum dimittebat et quem vehebat ciborum refectione alebat. Cf.: Aniane, 216 (a. 1036–1061); Conques, 284 (a. 1060–1065); 276 (a. 1061–1091); Gellone, 358 (a. 1077–1099); 286 (a. 1100); 490 (a. 1134); Aniane, 118 (a. 1138); Marseille, 966 (ca. 1150).

2073

Marseille, 482 (a. 1043): unam mulam librarum IIII nummorum appreciatam; Aniane, 216 (a. 1036–1061): habuerint unam mulam per C solidos; Marseille, 137 (a. 1060–1064): mulam CC solidorum; Gellone, 286 (a. 1100): mula vero sexaginta solidorum precii est; 490 (a. 1134): unum mulum per ducentos solidos; Marseille, 803 (a. 1138): unam mulam de sexaginta solidis.

2074

Lérins, I, 57 (s. XI): mansum de Rainardo, quem dedit Guido Gisbemo propter unam mulam. Cf.: Béziers, 108 (a. 1107): ordino mansum… et ipsam meam mulam.

2075

HGL, V, 164.1 (a. 1005, завещание архиепископа Нарбона): meum mulum cum freno spanesco; Gellone, 499 (ca. 1140): albergum sibi cum mulo et uno servienti.

2076

Miracula Victoris, II.9–10.

2077

Sulpicius Severus. Dialogi, I.21.3; II.3.5; Greg. Turon. De gloria confessorum, 5.

2078

Greg. Turon. De gloria martyrum, 78: infrenatum te loris circuire urbem super asinum faciam, ut sic in ridiculo omnibus qui te aspexerint. Cf.: Historia Francorum, X.8: Qui in tanta se abstinentia subdedit, ut pro tritico hordeum sumeret, pro vino aquam hauriret et pro equo asinum uteretur, vestimenta villissima habens.

2079

Vita Benedicti, 39 et 7.

2080

Ibidem, 20. Cf.: 16, 21, 33, 34.

2081

Vita Isarni, 48.

2082

HGL, II, 145 (a. 854, Eine).

2083

Marseille, 966 (ca. 1150, Toulon): innumerabiles rapinas fecerant, ovium scilicet et caprarum fere quinque M et DC, rapuerant boves CC, totitem porcos, inter equos, mulos et asinos C; 1023 (a. 1197).

2084

Marseille, 942 (a. 1191): usaticum quod de gregibus caprarum, tempore quo falcones de nidis extrahuntur, accipi solet michi retineo, scilicet de singulis gregibus unum edum.

2085

Marseille, 53 (a. 1057): capras et fetas et vaccam et vitulum unum; 92 (ca. 1070); fedas II et capra una; Montmajour, p. 106 (s. a.).

2086

Eixalada-Cuixà, 77 (а. 953): tertiam partem de ceram qui mihi advenit de pascuarium de valle Confluente; Marseille, 579 (ca. 1060): pascherium de ovibus illorum hominum quos monachi Massiliensis monasterii ibi venire fecerint; HGL, V, 299 (a. 1071, Eine).

2087

Apt, 4 (a. 890): ipsos capellos cum ipsos salices.

2088

Agde, 354 (ca. 1150–1200): et si oves habuerit, de omnibus ovibus suis et de toto ovili suo debet dare lac et caseum…

2089

Lérins, II, 21 (a. 1224); 66 (a. 1226); 69 (a. 1227): ut totum avere monasterii possit ibi stare et pascere sine paschio omni tempore.

2090

Marseille, 418 (ca. 1025): decimum supradictum feni pratorum; Gellone, 109 (a. 1031–1048); Lérins, I, 190 (s. XI): unum faxum feni; Agde, 354 (a. 1150–1200); 284 (a. 1207).

2091

Benoit F. Recueil des actes des comtes de Provence…, 355 (a. 1242): Quod oves ascendentes in montaneam et inde descendentes possint… pascere transeundo… in messibus, pratis nec in defensis; Guichard F. Essai historique sur le Cominalat dans la ville de Digne. Digne, 1846, t. 2 (Preuves), N XIV (s. XIII): Pasquerius averis montanee descendit de montanea a collibus… et cum venit de montanea et rediit potest jacere in quolibet territorio per unam noctem exceptis tamen omnibus deffensis.

2092

См.: Arbos Ph. La vie pastorale dans les Alpes françaises. Paris, 1922; Mauron M. La transhumance du pays d'Arles aux Grandes Alpes. Paris, 1951; Sole Sarabis L. Los Pirineos. El medio y el hombre. Barcelona, 1951, cap. X; Chevalier M. La vie humaine…; Brisebarre A.M. Bergers des Cévennes. Histoire et ethnographie du monde pastorale et de la transhumance en Cévennes. Nancy, 1978; Blanchemain A., Nedonsel Y. Etude socio-économique de l'élevage ovin transhumant des Bouches-du-Rhône: Introduction historique. ― Bulletin technique d'information, 1978, N 327, p. 97–106.

2093

Clement P. Les chemins de Languedoc. Nimes, 1987, p. 131–136.

2094

Mousnier M. La Gascogne toulousaine…, p. 331.

2095

Blanchard R. Les Alpes occidentales. Grenoble, 1950, t. IV, p. 909 sqq.

2096

См. обзор: Moriceau J.-M. Une question en renouvellement: l'histoire de l'élevage en France. ― Annales de Bretagne et des Pays de l'Ouest, 1999, t. 106, p. 4–32.

2097

Statuts de Fréjus (a. 1235), 5: in pascuis ovium de montibus descendentium a collibus; Statuts de Castellane (a. 1252), 14; Coutumes de Saint-Gilles, VI (a. 1280).

2098

Lodève, 46 (a. 1241): quartam partem… qui accipitur de ovibus seu mutonibus transeuntibus per diocesim Lodovensem, ascendendo ad montana vel descendendo; Baratier E. Enquêtes…, p. 62–63, 89–90, 146.

2099

См.: Archeologia della pastorizia meridionale. Ed. R. Maggi, R. Nisbet, G. Barker. Bordighera, 1991; Barker G., Grant A. e. a. Ancient and Modem Pasturalism in Central Italy: an Interdisciplinary Study in the Cicolano Mountains. ― Papers of the British School at Rome, 1991, vol. 59, p. 15–88; Menant E. Campagnes lombardes du moyen âge. Roma, 1993.

2100

Coste P. La vie pastorale en Provence au milieu du XIV siècle. ― Etudes rurales, 1972, N 46, p. 61–75; idem. L'origine de la transhumance en Provence: enseignements d'une enquête sur les pâturages comtaux de 1345. ― In: L'Elevage en Méditerranée occidentale. Paris, 1977, p. 113–119; Coulet N. Notes sur l'élevage en Haute Provence. ― Provence historique, 1990, t. 40, p. 257–266.

2101

См.: Brun J.-P., Congés G., Badan O. Les bergeries romaines de la Crau d'Arles et les origines de la transhumance en Provence. ― Gallia, 1995, t. 52, p. 263–310; Columeau Ph. Une approche de l'élevage entre Crau et Camargue, de l'Age du fer "au Moyen âge. ― In: Carte archéologique de la Gaule. 13/2, Alpilles. Paris, 1999, p. 93–99.

2102

Сошлюсь все же на рассказ Сидония, относящийся к району предгорного Алеса: Sid. Apoll. Epistulae, II.9.1: domus utraque non solum tramites aggerum publicorum verum etiam calles compendiis tortuosos atque pastoria deverticula insedit, ne quo casu dispositis officiorum insidiis elaboremur.

2103

Cassiodorus. Variae, IV.49 (a. 507–511): Universis provincialibus et capillatis Siscia vel Savia consistentibus… Fridobadum locis vestris praeesse censuimus, qui abactores animalium legitima severitate coerceat, homicidia resecet, furta condemnet quictosque vos ab sceleratis ausibus reddat, quos nun praesumptio iniqua dilacerat.

2104

Vita Benedicti, 35: In montibus autem, in quibus fratres soliti erant alendarum ovium curam habentes habitare, sibi ad orandum exiguum oratorium construxerant, in quo ingresse sunt mulieres postquam fratres ab eo discesserant loco… vacua siquidem remanserant habitacula, in quibus estatis tempore solummodo morabantur… viri earum (этих женщин — И.Ф.) subsecuti sunt monachos a montibus cum ovibus descendentes…

2105

Marseille, 714 (ca. 1030): donant pascuum et patuum per totum territorium de Castro Forti usque in Sazam flumen; 579 (ca. 1060): omne pascherium de ovibus illorum hominum, quos monachi… ibi venire fecerint.

2106

Montmajour, p. 182 (a. 1086–1090): in castro cui nomen Paracollum, do predictis locis summitates montium, planicies vallium nec non et ardua collium, rectum et curvum, viride et sicum… usque in abyssum…

2107

Неопубликованные наблюдения А. Фальк-Вера, изложенные в письме от 02.06.2000. Он ссылается, в частности, на два документа: Cartulaire de l'abbaye de Saint-Bamard-de-Romans. Romans-sur-Isère, 1898, N 11 (a. 928, Toumon — Северные Севенны) и Cartulaire de l'abbaye de Saint-André-le-Bas de Vienne. Lyon, 1869, N 22* (a. 937, долина реки Изер, выше тогда еще не существовавшего г. Роман-сюр-Изер). Ср. топоним castrum Alpester, относящийся к поселению на холме высотой 500 м (Apt, 62, а. 1019).

2108

Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 60–61, 82, 226.

2109

Coste P. La vie pastorale…, p. 64–65; Routier J. Briançon…, p. 92.

2110

Greg. Turon. De virtutibus Iuliani, 17: Accidit autem quidam vice, ut saltus montenses, ubi ad aestivandum oves abierant, circumiret atque pascuaria quae fisco debebantur inquereret. Cumque diversos spoliaret iniuste, conspicit eminus greges, qui tunc sub nomine martyris tuebantur, ad quos levi cursu evolans, tamquam lupus rapax diripit arietes. Conturbati atque exterriti pastores ovium…

2111

Vita Marcelli, 6.1: accidit ut cuiusdam Barbari filius de territorio Valentino a patre missus, dum in alpina loca pro requirendis gregibus pervenisset, mox arreptus daemonui gressum perderet, incurreret etiam infestante diabolo caecitatem.

2112

Rodulfus Glaber. Historiarum…, IV.6: loca alpium, ubi persaepe brute gentes inhabitant habentes in arduis plurima domicilia.

2113

Gellone, 20 (а. 1036–1048): ut abbas Pondus et monachi illius pertractum faciant ad pontem, id est de ligna et de petris et de calce et de arena et de ferro et de plumbo et de cordas. Cp. упоминание свинца в составе торговых пошлин: Beziers, 106 (in. s. XII).

2114

Sid. Apoll. Epistulae, 1.10.2: vereor autem ne famem populi Romani theatralis caveae fragor insonet… naves quinque Brundio profectas cum speciebus tritici ac mellis ostia Tiberina tetigisse; quarum onera exspectationi plebis…

2115

Сванидзе A.A. Деревенские ремесла в Средневековой Европе. М., 1986.

2116

Larguier G. Le drap et le grain…, p. 142.

2117

Boire et manger dans l'Antiquité et au Moyen Age. Aix, 1993.

2118

Strabo. Geographia, VI.1.8.

2119

Duval R.-M. La Gaule…, p. 478, со ссылкой на: Corpus medicorum graecorum, t. VI, vol. II, 58, 96: греческий врач IV в. Орибаз, опираясь на мнение другого врача, Ксенократа, жившего во II в., сообщает, что лучшими в Средиземноморье считаются устрицы из Нарбона.

2120

Ausonius. Epistulae, 13; Sid. Apoll. Epistulae, VIII.12: non optimata vivariis ostrea queant… veni cum mediterraneo instructu ad debellandos subiugandosque istos Medulicae supellectilis epulones… ad copias Lapuidensium lucustarum cedat vilium turba cancrorum. Cf.: Ruricius Lemovicensis. Epistulae, 2.44: legumina marina. См. также: Marx A. Austern. ― In: Paulys Real Encyclopädie der Romanischen Altertums-Wissentschaft, Bd II.2, 2589–2592.

2121

Trement F. Archéologie d'un paysage. Les étangs de Saint-Biaise (Bouches-du-Rhône). Paris, 1999, p. 243–245; Pelletier J.-R., Poguet M. Des prospections à la fouille: recherches à Eyguières (B.-du-R.). ― Revue archéologique de Narbonnaise, 1993, t. 26, p. 229–240.

2122

Histoire de Béziers. Sous la dir. de J. Sagnes. Toulouse, 1986, p. 56.

2123

Сообщение Ж. Гюйона, затруднившегося назвать соответствующую публикацию.

2124

Благодарю Л. Стуфа за консультацию. Из опубликованных свидетельств упомяну: Stouff L. Ravitaillement…, p. 212 (кальмары для короля Рене) и Quireran de Beaujeu P. Louée soit la Provence. Arles, 1999, p. 136: "on ramasse des huîtres, on trouve des moules en grande quantité". Книга представляет собой переиздание латинского трактата XVI в., переведенного в XVII в. на французский язык.

2125

Caes. Arei. Sermones, 67.3.

2126

Regulae Aureliani, 51.3; Regulae Ferreoli, 28.

2127

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.43. Cf.: King P.D Law and Society in the Visigothic Kingdom. Cambridge, 1972, p. 195; Claude D. Der Handel im westlichen Mittelmeer während des Frühmittelalters. Göttingen, 1985, S. 80–81.

2128

HGL, II, 60 (a. 822, Aniane): vel in fluminibus vel in plago maris piscantes; 133 (a. 848, Agde): piscaticum tam maris quam aquae currentis; 142 (a. 853, Aniane): piscatoria et plagis maris; Marseille, 595 (a. 1056); 38 (a. 1079). Cf.: Aubenas R. Le droit de pêche de l'abbaye de Lérins. Carmes, 1953.

2129

Gellone, 160 (а. 804); 279 (а. 824); HGL, V, 58 (а. 933, Béziers).

2130

Marseille, 428 (а. 1035): piscaturas indominicatas; Aniane, 80 (а. 1036–1060): de XV diebus ante festivitatem sancti Johannis… usque in festivitatem sancti Genesii, nullus piscator de Enea rezaliare non audeat in aqua sancti Salvatoris… quod si piscare voluerint usque ad signa que miserit abbas et Eneas, donent terciam partem de pisces inter monacos et Eneam.

2131

Lérins, I, 10 (a. 1046–1070): alium mas… cum piscatoriis ad se pertinentes.

2132

Les Etangs à l'époque médiévale. Sous la dir. de Ch. Landes. Montpellier, 1986; Grava Y. Pêcheurs et bourdigaliers de l'Etang de Berre à la fin du moyen âge. ― La Gazette des Archives, 1996, N 174–175, p. 313–319; Coupeau C. La pêche autour de l'étang et des fontaines de Salses (X–XIV siècles). ― Etudes Roussillonnaises, 1999, t. XVII, p. 15–24.

2133

Marseille, 219 (ca. 1031): aliquam partem in captura piscium… de ipso ponte qui est situs inter stagnum et mare… in supradicti pontis piscationibus omnem decimum cunctorum piscium; 765 (ca. 1056): decimum de piscibus de stagno que nominant Levidone; HGL, V, 339 (a. 1080, Narbonne): decimum universorum piscium qui in aquis nutriuntur, videlicet qui capti fuerint in mari sive in stagnis aut in plagiis aut in flumine Atacis.

2134

Maguelone, 6 (a. 1055).

2135

Avignon, 23 (post a. 1031).

2136

Marseille, 10 (a. 904): cum salinis et piscationibus; Gellone, 281 (a. 954–986); Maguelone, 19 (a. 1097); Aniane, 295 (a. 1114).

2137

Toulouse, 88 (a. 997–1031); Lézat, 1509 (a. 1026–1031): propter L sol. et II salmones; 478 (a. 1035–1040): panes XXX et medium sextarium de fresas et eminam de milio pilato et I piscem salmonem et, si ipsum habere non potes, Laceigas vel totidem anguillas et II saumadas de vino; Marseille, 428 (a. 1035); 38 (a. 1079); HGL, V, 339 (a. 1080); 341 (a. 1080); Gellone, 523 (a. 1163). Cf.: Sabaté F. Menjar amb el veguer…, p. 69.

2138

HGL, V, 67 (a. 936, Toulouse): cum molendinis et cum omnibus paxeriis tam de piscatoriis, quam de molendinis; Gellone, 18 (ca. 1036–1048): ipsos pisces qui capti fuerint in ipsa paixeria; Marseille, 346 (a. 1056): piscatione ipsius vivarii; 731 (a. 1075); 573 (a. 1085): Gellone, 243 (a, 1077–1099); Béziers, 101 (a. 1097): cum molendinos et cum totas paxerias et piscatorias; Gellone, 418 (a. 1077–1099); La Grasse, 160 (a. 1100): de iamdicto molendino aut de ipsis piscibus; Lézat, 34 (a. 1162): quart de la pescaria dei moli Vemed.

2139

Caucanas S. Moulins et irrigation…, p. 168–176.

2140

Aniane, 75 (a. 1150): tu vero dabis X solidos… per unumquemque annum quoquinario monasterii, de quibus emat piscem ad faciendam refectionem monachis; 76 (a. 1169).

2141

Bergier J.-F. Une histoire du sel. Paris, 1982; Hocquet J.-Cl. Le sel et le pouvoir. De l'An Mil à la Révolution française. Paris, 1985; Montanari M. Alimentazione e cultura nel Medioevo. Roma; Bari, 1988, p. 175–205.

2142

Benoit F. Les abbayes du sel, heritage antique du delta du Rhône au Moyen Age. ― Delta, 1961, p. 5–17; Les Etangs à l'époque médiévale…

2143

Sid. Apoll. Carmina, XXIII.43: salinis.

2144

Vita Hilarii, 16: salinas expectens, automata propriis manibus et sudore confecerit.

2145

Vita Patrum Jurensium, 157: dum diros metuunt ac vicinos Alamannorum incursus… limite Tyrenni maris potius quam de vicinis Aeriensium locis coctile decernunt petere sal.

2146

В Книге пророка Исайи (30.24) упоминается "корм соленый", приготовленный для волов и ослов, работающих в поле, — в Вульгате, как и в Vetus Latina, использовано греческое слово migma. Новозаветные параллели (Мф 5.13; Мк 9.50; Кол 4.6) еще менее очевидны, так что речь никак не идет о простом заимствовании. Cp.: Greg. Turon. Historia Francorum, II.23.

2147

Например: Hoffman Berman C. Medieval Agriculture…, p. 102.

2148

Trinquetaille, 139 (а. 1153): dono… pascarium de vestris propriis ovibus in omnibus locis ubi ego pascarium accipio et montationes de sale quem de vestro proprio labore habueritis…

2149

Testamentum Abbonis, 39: Salines in VIII in pago Arelatense.

2150

Ibidem, 42: cum salinas ad Verdone (Вердон — приток Дюране).

2151

La Provence des origines…, p. 172. Топоним зафиксирован и в средние века: Marseille, 776 (са. 1045): in plano de Salinis.

2152

HGL, II, 14 (a. 800); 22 (a. 813), etc. Cf.: Marseille, 841 (a. 1081): in salinis civitati Massiliensi adjacentibus simulque in portu, sive de navibus sive de piscatione Cf.: Dupont A. L'exploitation du sel des étangs de Languedoc (IХ–XIII siècle). ― Annales du Midi, 1958, t. 70, p. 7–25; Romefort J. de. Le sel en Provence du X siècle au milieu du XIV. ― Bulletin philologique et historique, 1958, p. 163–178.

2153

Marseille, 595 (a. 1056).

2154

Lérins, I, 281 (s. XI): carta de Eyras de Ripa… donamus… omnem illum usum quem homines Lyrinenses dare solebant ad Ripam, quando veniebant ad emendum salem in forso et mareis; Marseille, 479 (a. 1075).

2155

Marseille, 474 (ca. 1062); 449 (a. 1079); 446 (a. 1110); Montrieux, 34 (a. 1170).

2156

Marseille, 32 (a. 1044).

2157

Marseille, 207 (ca. 1035).

2158

Montmajour, p. 174 (a. 1062): insula Camaricas… in terris cultis et incultis, pascuis et pratis, aquis et palustribus stagnis et salinariis, rubinis et piscatoriis, silvis et racegiis mare et Rodano. Cf.: Stouff L. Arles à la fin du Moyen Age, p. 218 sqq.

2159

HGL, II, 122 (a. 844): in pago… Magalonensi, in villa Salsinas; Agde, 257 (a. 1152); 260 (a. 1152).

2160

HGL, II, 61 (a. 822, Aniane): in pago Narbonensi salinas que sunt in loco nuncupante ad Signa; 125 (ca. 844): salinas quas obtinent in stagno juxta Narbonam, in loco qui dicitur Achadalard; HGL, II, 142 (a. 853, Aniane); La Grasse, 34 (a. 888); 40 (a. 899).

2161

Eixalada-Cuixà, 106 (a. 982); 112 (a. 988).

2162

HGL, II, 21.1 (a. 812): salinas positas in territorio Narbonense, loco dicto Capestang; Marseille, 479 (a. 1075): in stagno quod vocatur Fabricatum unusquisque nostrum unas salinas.

2163

La Grasse, 27 (a. 870): in pago quoque Minarbensi… salinae quae sunt in subteriori loco; 41 (a. 899).

2164

Marseille, 207 (а. 994–1032): dono etiam unam tabulam salis et unum vasum in locum que vocant Ug (Ugium, вблизи Saint-Biaise?).

2165

Maguelone, 24 (a. 1080–1104): si nebulavi vel pluviale tempus fuerit, ne sal pereat; Avignon, 56 (a. 1109–1117): donamus… tabulam unam salinarum cum curcia et altomedario suo… quam tabulam tenet Ugo Amulfus.

2166

Marseille, 391 (a. 1079–103): Breve de salinis de Pontio Athanulf… Et istas salins [sic] sunt juxta illas de Gauzeranno de Bersa, et ex alia parte sunt illas de Pontio Aldeberto.

2167

HGL, V, 25 (a. 899): in villa Plumbiaco salinas quas parentes ipsius ibidem tenuerunt; Marseille, 10 (a. 904): fiscum quod nominatur Pinus cum salinis et piscationibus et portu navium et omnibus juste et legaliter ad eundem fiscum pertinentibus…

2168

Marseille, 201 (a. 1043): totum ille alode… in vineis et campis cultis et incultis, in mansionibus et salinariis et ortis et oglatis et pratis, cum pascuis et cunctis adjacentiis. Cf.: 34 (a. 1044), 1080 (a. 1065?), 217 (a. 1070).

2169

HGL, V, 24 (a. 899): in comitatu Narbonens Montilium fiscum cum terris et salinis et omnibus adjacentiis suis…

2170

Marseille, 202 (a. 1056, Arles): ipsi mansi… cum terris et vineis et salinis et cum omnibus pertinentibus…

2171

Marseille, 474 (ca. 1082).

2172

HGL, II, 208 (a. 950): in Arelatense, in Ugio salinas areas octo, per singulos annos eximit solidi trecenti.

2173

Marseille, 1023 (a. 1197): salem vero qui succrescet in matribus vel locis preceperunt esse communem omnibus Sex Fumi hominibus, ita tamen [quod] in illis nichil faciant quod salinis noceat.

2174

Marseille, 11 (a. 822): tholoneum de villa que dicitur Leonio, quicquid fiscus regius exinde exigebat, tam de sale quam de aliis condicionibus…; 686 (a. 1094): monachis… in ratibus descendentibus sive per Durenciam sive per Rodanum et in navibus per eosdem fluvios, sive cum sale sive cum quibuslibet mercimoniis ascendentibus; Aries, 3414 (a.1143): de montatione suarum navium, quae cum sale ascendebant…

2175

Стам C.M. Экономическое развитие…, с. 150–177.

2176

Marseille, 995 (a. 1216): dicebat quod emina salis tenebatur pro ecclesia cum qua mensurabatur sal in villa Manuache (т. e. в Маноске).

2177

Feller L. Statut de la terre et statut des personnes. L'alleu paysan dans rhistoriographie depuis Georges Duby. — Etudes Rurales, 1997, N 145–146, p. 147–164.

2178

Magnou-Nortier Е. Les mauvaises coutumes en Auvergne, Bourgogne méridionale, Languedoc et Provence au XI siècle: un moyen d'analyse sociale. — In: Structures féodales et féodalisme dans l'Occident méditerranéen (X–XIII s.). Rome, 1980, p. 160–161.

2179

Bonnassie P. La Catalogne du milieu du X à la fin du XI siècle. Toulouse, 1975–1976, p. 288–292; Du Rhône à la Galice: genèse et modalités du régime féodal. ― In: Structures féodales…, p. 17–44; Sur la genèse de la féodalité catalane: nouvelles approches. ― In: Il feudalesimo nell'alto medioevo. Spoleto, 2000, p. 569–606.

2180

Bonnassie P. D'une servitude à l'autre: les paysans du royaume franc (987–1031). ― In: La France de l'An Mil. Paris, 1990, p. 125–141; Les paysans du royaume franc au temps d'Hugues Capet et de Robert le Pieux (987–1031). ― In: Le roi et son royaume autour de l'An Mil. Paris, 1992, p. 117–130; Le rapport de l'homme à la terre ou les deux sens du mot "culture". ― In: Georges Duby, L'Ecriture de l'Histoire. Bruxelles, 1996, p. 87–102.

2181

Bourin-Demiau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 111–133.

2182

В частности, в очерке "Кризис, свободное крестьянство и феодализм" — см.: Les féodalités. Paris, 1998, p. 111–206.

2183

Salrach J.M. Les féodalités méridionales: des Alpes à la Galice. — In: Les féodalités, p. 313–388. Очевидна перекличка с названием упомянутой чуть выше статьи П. Боннасси.

2184

См.: Amado Cl. L'alleu paysan a-t-il existé en France méridionale autour de l'an Mil? — In: La France de l'An Mil. Paris, 1992, p. 142–153; eadem. La famille aristocratique languedocienne. Parenté et patrimoine dans les vicomtés de Béziers et Agde. Thèse d'Etat. Univ. Paris IV, 1995.

2185

To Figueras L. Familia i hereu a la Catalunya…, p. 102–108.

2186

Biget J.-L. L'évolution des noms de baptême en Languedoc au Moyen Age (IX–XIV siècles). — Cahiers de Fanjeaux, N 17, p. 297–341; Bourin M. Les formes anthroponymiques et leur évolution d'après les données du cartulaire du chapitre cathédrale d'Agde (X siècle —1250). ― In: Genèse médiévale de l'anthroponymie moderne. T. 1. Tours, 1990, p. 179–217.

2187

Polyptyque, Н 2; Н 48; Н 57; Marseille, 31 (а. 780). Cf.: Duby G. Hommes et structures au Moyen Age. Paris; La Haye, 1973, p. 287; Le Jan R. Famille et pouvoir dans le monde franc (VII–X siècle). Paris, 1995, p. 191–192.

2188

Barthélemy D. La mutation de l'an Mil a-t-elle eu lieu? Paris, 1997.

2189

Rivet A. Gallia Narbonensis. Southern Gaul in Roman Times. London, 1988; История крестьянства в Европе. Эпоха феодализма. М., 1985, т. 1, с. 62–88; Штаерман Е.М. История крестьянства в древнем Риме. М., 1996.

2190

См., например: Béreto J. La petite paysannerie dans le Var à la fin de l'Age du Fer et à l'époque romaine. — In: Travaux du Centre Archéologique du Var 1996–1997. Toulon, 1998, p. 299–308; idem. La société rurale dans le Var lors de l'Antiquité tardive et le haut moyen âge. — In: Travaux du Centre Archéologique du Var 1998. Toulon, 1999, p. 153–179.

2191

Salv. Mass. De gubem. Dei, IV.20; IV.30–31; V. 38–39 (V.7–11).

2192

Ibidem, V. 8–9.

2193

См.: Корсунский А.Р. Готская Испания. М., 1969, с. 18–50.

2194

Этот тезис присутствует в литературе более ста лет: Ribbe Ch. de. La société provençale à la fin du Moyen Age. Paris, 1898, p. 376 sqq. Cp.: Beck H.G. The Pastoral Саге of Souls in South-East France during the Sixth Century. Rome, 1950; Rouche M. L'Aquitaine des Wisigoths aux Arabes (418–781). Paris, 1979; История крестьянства…, т. 1, с. 190–195.

2195

Greg. Turon. De gloria confessorum, 2: Mons enim erat in Gabalitano territurio cognomento Helarius, lacum habens magnum. Ad quem cito tempore multitudo rusticorum, quasi libamina lacui illi exhibens, lenteaminia proieciebat ac pannos, qui ad suum vestimenti virili praebentur; nonnuli lanae vellera, plurimi etiam formas casei ac cerae vel panis diversasque species, unusquisque iuxta vires suas, quae dinumerare perlongum puto.

2196

Jul. Pomerius. De vita contemplativa, XIII.2: fundorum terminos sine termino cupiditatis extendant.

2197

Caes. Arei. Sermones, 154.2: Concupiscit aliquis villam alienam et dicit: Bona est villa vicini mei. O si mea esset! O si adiungerem illam et facerem de isto fundo et de illo unitatem!…Si forte dives est vicinus ille, qui habet villam bonam, et suspicatur quod illam non posset tollere, quia potens homo est, et praevalet se contra illum defendere… nihil sperans non concipit, non est praegnans animo. Si vero iuxta aliquis vicinus est pauper, qui vel in necessitate positus est ut possit vendere, vel potest obprimi ut cogatur vendere, inicitur oculus, sperat se posse tollere aut villam aut colonicam vicini pauperis et inmittit illi aliquas tribulationes: verbi gratia, agit secretius apud eos qui possunt, ut illum exactores aut faciant inplicatum aut allectum in aliqua publica et damnosa administratione constringant; ex quibus contractis debitis multis necesse habeat infelix vendere casellam, unde aut ipse aut filii sui sustentabantur. Necessitate ergo conpulsus venit ad illum, per cuius nequitiam premitur et adfligitur, et nesciens quod ipsius immissione hoc patitur, dicit ad eum: Da mihi, domine, rogo te, paucos solidos; patior necessitatem, ugeor a creditore. Et ille: non habeo modo in manibus. Ideo se dicit in manibus non habere, ut ille obpressus calumnia necesse habeat vendere. Denique cum ei dixerit, quod pro nimia adflictione sua conpellatur villam distrahere, statim ille respondit: Et si non habeo pecuniam propriam, undecumque studeo mutuare, ut tibi amico meo subveniam; et si ita necesse est, etiam argenticulum meum distraho, ne tu iniuriam patiaris… Et cum eum ad hanc necessitatem adduxerit, dicit illi ut venditionem facere debeat, et casellam, pro qua prius verbi gratia forte centum solidos offerebat, ut eum opprimi viderit, nec medietatem pretii dare adquiescit.

2198

Aug. Hippon. Enarrationes in Psalmos, 39.28: si vero iuxta vicinus sit pauper, qui vel in necessitate positus est, ut possit vendere, vel premi potest, ut cogatur vendere, inicitur oculus, speratur villa: impraegnata est anima, sperat se posse adipisci villulam et possessionem vicini pauperis.

2199

Poly J.-P. Le régime domanial…, p. 78.

2200

Polyptyque, 17.

2201

Polyptyque, N 4.

2202

Testamentum Abbonis, 11: quicquid… visi sumus habere seu et in Nanosces, una cum illos ingenuos de Amberto et liberto nostro de Alsede nomine Orbano et ingenua nostra nomen Rigovera de Bognosco; 17: in pago Matascense Carnaco, Ebasciaco quem de Siagria conquisivimus, una cum ingenuis, libertis ac colonis et servis.

2203

Мильская Л.Т. Светская вотчина. в Германии VIII–IX вв. и ее роль в закрепощении крестьянства. М., 1957, с. 204–208.

2204

Эта мысль высказывалась и во французской историографии. См., например: Deléage A. La vie économique et sociale de la Bouigogne dans le haut moyen âge. Mâcon, 1941, p. 4.

2205

Грацианский Н.П. Бургундская деревня в Х–XII столетиях. М.-Л., 1935; Серовайский Я.Д. Структура землевладения юго-восточных районов Франции IX–XII вв. Дисс… канд. ист. наук. М., 1950.

2206

Мильская Л.Т. Светская вотчина…; Данилов А.И. Проблемы аграрной истории раннего средневековья в немецкой буржуазной историографии конца XIX — начала XX в. М., 1958; Неусыхин А.И. Судьбы свободного крестьянства в Германии в VIII–XII вв. М., 1964.

2207

Nimes, 84 (а. 988): causa neccessitatis, mitto in pignus; Gellone, 274 (a. 1106–1120): hoc videlicet facimus constricti necesitate victus hac nutrimenti filiorum nostrorum.

2208

HGL, II, 139 (a. 852): ipsas res ego retineo, set non iniuste, quia de eremo eas tracxi in aprisione.

2209

Cf.: HGL, II, 12 (a. 795) и 85 (a. 834); 84 (a. 833): Wimar vassalus noster… ab eremo in Septimania trahens ad villam construxit que vocatur vicus Sirisidum; 138 (ca. 850, Eine): cum omnibus aprisionibus, quas ex eremi vastitate traxerunt, simul cum iis deinceps, quae proprii laboris sudore trahere et excolere… potuerint; La Grasse, 26 (a. 865): venit Elias abbas et adtraxit ibidem omines ad abitandum per beneficium suum.

2210

Marseille, 284 (a. 1076): damus de nostro labore, de nostro alode medietatem decimi; Apt, 89 (a. 1051–1100): aliquid ex hereditate mea quae michi obvenit ex successione meorum parentum et ex meo labore et sudore; Lérins, I, 54 (s. XI): ego Bonefacius et uxor mea Belenna et filii mei et filie donamus redecimum de laboratione nostra de castro qui nominant Cumbis; Marseille, 741 (a. 1021–1048): excepto hoc quod ipsi alodarii apprehendent in suo dominio per suos manos.

2211

HGL, II, 171 (а. 869): aut regali aut aliorum Deum timentium donatione aut commutatione aut eorumdem monachorum manuum propriarum apprehensione aut quolibet adtracto vel acquisto juste et rationabiliter possideant; 187 (a. 875). Cf.: Marseille, 696 (ca. 1050): vineas quas plantavi cum dominis meis.

2212

Agde, 337 (a. 988): vendimus… manso uno ubi nos habitamus; Nimes, 170 (a. 1080–1096); Béziers, 108 (a. 1107); Nimes, 200 (ca. 1110); 202 (a. 1114): ego Pontius Vicarius et frater meus Bemardus Auterii nos pariter donamus… unum mansum in quo visi sumus manere… de oriente confrontât in beneficio de nobis donatoribus.

2213

Marseille, 269 (a. 994–1032): terra Franchone et Pontio Pagisio; Apt, 77 (ante a. 1048): de manso Alarici Pagensis.

2214

Marseille, 445 (a. 1101): in eodem castro solas decimas trium bonorum rusticorum, de manu… abbatis Massiliensis tenendas, michi retineo; 759 (ca. 1177): possessiones vero rusticorum et colonias licitum dominis, si voluerint, in sua dominicatura convertere.

2215

Poly J.-P. La Provence…, p. 104; idem. Le régime domanial…, p. 80.

2216

Lérins, I, 247 (a. 824). Другие публикации этого документа: HGL, II, 65; Arles, 195.

2217

Nimes, 5 (а. 892): omnibus in commune adunatis fere ducentis hominibus per auctoritatem regiam praedictus vicecomes bannum imposuit, ut dicerent quidquid de hac causa in veritate scirent. Cp.: Ibidem, 137 (a. 1043–1060), а также: Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, p. 50–53.

2218

Magnou-Nortier E. La société…, p. 275–280. Cf.: Rodon Binué E. El lenguaje técnico del feudalismo en el siglo XI en Catalunya. Barcelona, 1975, p. 186.

2219

Magnou-Nortier E. Les pagenses, notables et fermiers du fisc durant le haut moyen âge. — Revue belge de philosophie et de l'histoire, 1987, p. 237–256.

2220

См., впрочем, любопытные штрихи в: Vita Benedicti, 9 et 35.

2221

HGL, II, 123 (a. 844): petiit… abba… ut homines liberi commorantes infra terminos ejusdem monasterii, quos praefixerunt auctoritate domni ac genitoris nostri Gauselinus et Bemardus comites, terras quas ex eremo traxerunt quiete possideant et congruum obsequium sicut homines ingenui exinde eidem monasterio exhibeant, ne eorum ingenuitas vel nobilitas vilescat. Hi vero pagenses qui extra terminum ejusdem monasterii manent et terras infra fines monasterii habent, si eorum voluntas fuerit, de ipsis terris commutandi vel venundandi per hanc nostrae auctoritatis praeceptum ad eumdem monasterium licentiam habeant… Cf.: HGL, V, 9 (a. 889): без слова pagenses.

2222

HGL, 111 (a. 844): Concedimus etiam ut homines liberi comanentes infra terminos et super terram ejusdem monasterii, terras quas per licentiam abbatis et monachorum ex heremo traxerunt et incoluerunt, quiete possideant, ita tamen ut congrati obsequium sicut homines ingenui exinde eidem monasterio exhibeant. Hi vero liberi homines qui in congruentia sepefati monasterii de sua proprietate terras et vineas aut molendina habent, concedimus ut ad idem monasterium ea vendant vel comutent, et ipsa emptio vel comutatio plenissimam presentis nostrae auctoritatis aedicto in omnibus firmitatem habeat.

2223

Aniane, Diplomata, 10 (a. 822): Karolus… per suum preceptum ad proprium ante dictum tradidit monasterium, excepto proprium ingenuorum hominum quod infra conjacet; 13 (a. 837); 9 (a. 814–840).

2224

HGL, II, 35 (a. 815, Aniane): cum pluribus hominibus per diversos pagos commanentes commutationes fecisset, datis scilicet de rebus predicti monasterii per cartulas commutationum illis et acceptis ab eis de rebus eorum propriis ad partem monasterii sui similiter per cartulas commutationis et manibus bonorum hominum roboratis… jubemus ut non solum res que ab aliis hominibus eidem tradite sunt monasterio… verumetiam et sicubi deinceps per cartulam commutationis cum quilibet liberis hominibus rectores ipsius monasterii commutationem facere voluerint, licentiam habeant.

2225

Marseille, 31 (a. 780): omnes illos homines ingenuos de ipso pago Dignense qui fuerunt et hoc cognitum habuerunt… per sacramentorum interpositionem jurare fecerunt; 26 (a. 845): vicarius ipsos pagenses per eorum sacramentum jurare fecit ut quicquid de hac causa… in veritate scirent, dicere vel secernere in veritate deberent. Cf.: Aniane, Diplomata, 5 (a. 815).

2226

Eixalada-Cuixà, 35 (a. 875): vidimus et audivimus legentes et relegentes ipsa recognitione vel judicium vel excavationis quod fecerunt homines de illo Plano, id est, Macarius presbyter, Dutila, Elegus… vel ceteri alii ibidem conmenentes tam viri quam femine. Cf.: 2 (a. 843); 4 (a. 845); 8 (a. 850); 13 (a. 860), etc.

2227

Eixalada-Cuixà, 35 (a. 875). Cf.: La Grasse, 35 (a. 889): abba… ut predictum locum, noviter ab illo et vicinis eius aedificatum, sub nostra defensione et tuitione susciperemus… omnia ad ipsum locum pertinentia et omnibus ibidem a vicinis largitis ita precepto nostro sancimus.

2228

HGL, II, 80 (а. 832): dum sic ipsa cellula cum omnes fines vel adjacentia retineret, sic veniebant pagenses loci illius et volebant aprisione facere in ipsa ejus terminia… misit exinde exquisitionem inter pagenses illius territorii qui veritate exinde dicerent, quos et reperit in nominibus… seu et aliorum bonorum hominum…

2229

Пискорский B.K. Крепостное право в Каталонии в средние века. Киев, 1901, с. 18.

2230

Nimes, 5 (а. 892): homo quidam Genesius… villam Bizagum invasit ac malo ordine retinet… Itaque rex jussit… ut Raimundus comes, veniens in pago Nemausense, inquisitionem per circummanentes homines mitteret… Veniens itaque… super ipsas res, in Valle Anagia, in villa Bizago, convocans omnes circummanentes ipsius loci atque alios nobiliores, tam presbiteros quam laicos, quorum hec sunt nomina… (далее имена 52 свидетелей, в том числе нескольких священников — И.Ф.) atque alii complures ipsius pagi habitatores.

2231

Eixalada-Cuixà, 102 (a. 978): Rogerius comes cum conjuge sua Adalais et domnus episcopus Franco et abbates Warinus et Benedictus, caeterorumque tam procerum quam etiam illustrissimorum virorum et clericorum insignis turma, nec non et pagensium utriusque sexus copiosa plebs.

2232

Marseille, 654 (a. 984): in placito generale in presentia Willelmo comite et Heldeberto judice… et aliis plures bonis hominibus tam satellites quam pagenses.

2233

Marseille, 689 (a. 1059): licentiam.. donamus totis nostris hominibus, tam militibus, quam etiam pagensibus, terrarumque et vinearum cultoribus; 532 (a. 1073, Fréjus): virorum scilicet et feminarum immensus numerus, militum et pagensium coetus… consilio omnium nostrorum militum et pagensium; 722 (a. 1080–1103, Gap): hominumque meorum, militum et pajensium consilio.

2234

Apt, 99 (s. XI): ex uno latere pratum Rodulfi presbyteri, ex alio terra Rudulfi diaconis, ex uno fronte terra Silvestri pagensis…

2235

Nimes, 124 (а. 1041): si homo est aut femina qui ipsum mansum abstrahere voluerit… о ipsum pagensem aprehenderit, appredaverit о ulla sua substantia, in primis in ira Dei incurrat; Gellone, 17 (a. 1042): unum receptum cum tres caballarios et unum multonem aut unum porcum de sex denarios, qualem ipse pagesus elegerit; Apt, 77 (ante a. 1048): de manso Alarici pagensis; Gellone, 136 (a. 1027–1048): in mansum de pageso de Poiols duos receptos… et cum pajeso qui erit in alio manso retineo unum recebtum cum quatuor caballarios; 322 (a. 1063): omnem bailliam et interpellationem quam habemus in tres mansos, in villa que vocant Grimiano, ubi visi sunt manere hii pagenses Anricus, Ansemundus et Augbertus, totum usum et censum, questiones et omnes rapinas deponimus; 100 (a. 1070): unum mansum al Toron, ubi videtur manere pagensis nomine Ranulfus; 488 (ca. 1140).

2236

Lézat, 360 (ca. 1084–1100).

2237

Aniane, 78 (a. 1060–1108): dono… dimidiam partem unius mansi qui est iuxta ecclesiam, ubi Petrus Radulfus visus est manere cum omnibus que ad medietatem ipsius mansi pertinent et cum ipso pagense, videlicet Petro et uxore hac filiis ejus…

2238

Aniane, 95 (a. 1152): recognoscimus et auctorisamus tibi, Gaucelmo et successoribus tuis, nos esse et esse debere homines mansuales et pagisios Guillermi, abbatis Anianensis, et tuos et succesorum tuorum, pro manso quod habemus et possidemus a vobis; Lézat, 850 (a. 1246): debebant esse homines pagenses abbatis ac monasterii Lesatensis et tenebant ab eis casalem dei Bosc; 1222 (a. 1249): illud tenebat ab eodem Ugone et erant inde pagenses sui et serviebant inde sibi soli tanquam domino et nulli alii, excepto quod monasterio Lesatensi reddebant singulis annis…

2239

Bonnecombe, 298.2 (a. 1224): quod expectebamus in manso de Cropfol et in pagesio qui eundem excolit mansum; Bonneval, 199 (a. 1267): pagesos sive detentores; 203 (a. 1271): pignorare pagesios et tenensores dictorum mansorum; 225 (a. 1291): pagesii subditi seu homines dicte grangie. Cf.: Lérins, 130 (s. XI): mansum pagisii Stephani.

2240

Aniane, 236 (a. 1039): dono in vestitura tres solidatas de pisces paiensus de Pascha usque in festivitate sancti Johannis; La Grasse, 115 (a. 1071; acte remanie vers le milieu du XIII s.): quidquid debebant habere… per ipsam totam vicariam de villa de Malvers, hoc est iomalem unum de bobus et alium de asinis semel in anno de unoquoque manso… et nihil amplius debent in iamdictis mansis, nec in villa, nec in pagesis de Malvers accipere…

2241

Lézat, 360 (ca. 1084–1100): damus… unum pagensem, nomine Raimundum Dominicu, et filios ejus et filias et omni tenencia sua.

2242

Eixalada-Cuixà, 2 (a. 843): saioni vel aliorum multorum hominum presentia; 3 (a. 843); HGL, II, 150 (a. 858, Eine): de judices qui iussi sunt causas dirimere vel judicare, id est… Vuittericus judicum, Godeforte saione et aliorum multorum hominum praesentia…

2243

HGL, II, 6 (а. 782, Narbonne): cumque ibidem resident prescripti missi et judices vel plures bonis hominibus; 57 (a. 821, Narbonne): ex ordinatione Algiberto vicedomino, Cixsiliane, Sunicfredo, Gomesindo, David et Aigilane judicum vel aliorum bonorum hominium; 72 (a. 826); 80 (a. 832); 85 (a. 834); 90 (a. 836); 139 (a. 852); 161 (a. 862); 178 (a. 871): iudicio ante bonos viros, etc.

2244

HGL, II, 120 (a. 844): liceat praedictum abbatem et successores suos cum his rebus prasenti tempore ad praefatum monasterium aspicientibus seu etiam a bonorum hominum largitione abhinc delatis sub nostra defensione quite vivere et residere…

2245

Корсунский A.P. Готская Испания, с. 88, 279, со ссылкой на: Lex Vis., IX.1.1,21; XI.1.1 Erv. Cf.: V.6.3.

2246

Aniane, Diplomata, 5 (a. 815): cum pluribus hominibus per diversos pagos commanentes, commutationes fecisset, datis scilicet de rebus predicti monasterii per cartulas commutationis illis et acceptis ab eis de rebus eorum propriis ad partem monasterii sui similiter per cartulas commutationis et manibus bonorum hominum roboratis…

2247

Cf.: Marea, 16 (a. 834): testes veraces homines pagenses perspicui fide atque rebus pleniter opulenti. Cf.: Mâcon, 501 (a. 928): testes… meliores qui sunt laboratores…

2248

Aniane, Diplomata, 12 (a. 815): cum omnia que…Vuillelmus… adquisierat… et cum his que postea predictis locis a bonis hominibus traditum est; HGL, II, 120 (a. 844): cum his rebus… ad praefatum monasterium aspicientibus seu etiam a bonorum hominum largitione adhic delatis. Cf.: HGL, II, 180 (a. 871).

2249

Urgellia, I,19 (a. 905): istius ville populus et aliarum qui circa sunt qui nondum consecratas habent ecclesias… nos itaque homines de iam dicta villa Frontignano… dotamus iam dicta ecclesiam et donamus ei terras proprietatis nostre… ex rebus predicte ecclesie a bonis hominibus condonatis…

2250

HGL, V, 18 (a. 897, Béziers): jussit esse omnes homines eiusdem territorii commanentes, tam majores et nobiliores, quam mediocres et minores…

2251

Béziers, 5 (a. 888): secundum estimationem bonorum ac religiosum hominum ibidem commorandum. Позднее клирики упоминаются среди boni homines. См.: Agde, 323 (а. 983): in presentia sacerdotum… laicorum hominum… et aliorum bonorum hominum, quos causa fecit esse presentes; Béziers, 44 (a. 983); Lézat, 86 (a. 955–986); 483 (ca. 990); 721 (ca. 1010); Gellone, 19 (a. 1030–1031).

2252

Béziers, 9 (а. 897): in presentia canonicorum vestrorum nobiliumque virorum… ut hec scriptura firmior permaneat, eam subter firmavimus et aliorum bonorum hominum manibus firmandam tradidimus; Lézat, 121 (ca. 940–945).

2253

Marseille, 290 (a. 967 vel 968): ante vassos dominicos, tam romanos quam salicos, una cum plurimarum personarum diversis legibus viventibus. Sunt nomina earum, id est Berengarius judices, Poncius major… et aliis pluribus bonis hominibus qui, cum ipsis ibidem aderant, qui hanc noticiam subter firmaverunt. Cf.: HGL, II, 90 (a. 836): среди boni homines упоминаются судьи, аббат и vassi dominici, но список ими не исчерпывается.

2254

Marseille, 654 (а. 984).

2255

Usatici Barchinonae, 50: omnes homines, tam milites, quam rustici… Cf.: Roussillon, 8 (a. 953): presentibus bonis hominibus, archidiaconos, clericos et milites; HGL, V, 123 (a. 972): villam Galliacensem… et milites, et homines universos, qui in ea habitant; Lérins, I, 74 (a. 1035): si quis ex nostris hominibus vel filius aut filia sive heres, aut miles vel rusticus aliquomodo ex suo honore ipsi monasterio dare voluerit.

2256

HGL, V, 207.7 (ca. 1036, Toulouse): in presentia bonorum hominum, tam nobilium quam et rusticorum. Cf.: Bonnassie P. La Catalogne…, p. 284.

2257

Lézat, 583 (a. 974): in presencia dompni Isloni episcopi et Geraldo archidicano et Mironi preposito et Willelmo et Amelio Ato et Simplicio Ato et aliorum bonorum hominium qui ibi aderant; 1179 (ca. 1035): in presentia bonis hominibus… id est… et Gausberto Bemardo canonico Sancti Stephani, et Bemardo Ato et fratri sui Amaldo, id est Bemardus episcopus et Bemardus abba; 581 (ca. 1020–1040); 336 (a. 1056–1063); Béziers, 66 (a. 1053); Montmajour, p. 233 (a. 1118–1119).

2258

Lézat, 121 (ca. 940–950): in presentia bonis hominibus qui ibidem aderant, vel est Amaldus comes et Amelius Simplicio et Ato; 1295 (a. 1031–1040): in presentia dompni Raimundi marchionis et aliomm bonomm hominum; Marea, 359 (a. 1118).

2259

HGL, V, 108 (a. 960, Rodez): ante Raymundum comitem seu et ante nos nobilissimos viros, qui hanc notitiam subterfirmavemnt… ante jamdictum Raymundum comitem et ante alios nobiles viros… Cf.: Marseille, 29(a. 965): in presentia omnium virorum Arelatensium, judicumque ac principium, scilicet omnibus.

2260

В концентрированном виде эти выводы изложены в предисловии Э. Манью-Нортье к первому тому издания грамот аббатства Ла Грасс. См.: La Grasse, р. XXVII–L.

2261

Cursente В. La société rurale gasconne au miroir des cartulaires (XI–XIII s.): notables du fisc ou paysans? — In: Villages et villageois au Moyen Age. Paris, 1992, p. 53–65; Salrach i Marés J.M. Très mots polèmics: "villa", mas i alou en època carollngia. — Quadems, 1998,19, p. 9–28.

2262

La Grasse, 9 (a. 827): quicquid fiscus nostris in partibus aut comiti ipsius pagi commoranti sperare potuerit, totum… degentibus in eodem monasterium concedimus; 35 (a. 889): quicquid in villa Boada vel infra eius terminos ex fisco esse dinoscitur, ibi concedimus.

2263

La Grasse, 6 (а. 814): de navibus vel de quolibet comnertio undecumque fiscus teloneum exigere potest.

2264

Vabres, 3 (a. 862): fisco componat auri libras triginta; HGL, II, 164 (a. 865); 203 (a. 883); Conques, 124 (a. 908); 128 (a. 908); Aniane, 62 (a. 923): componat parti ipsius monasterii, una cum distringente fisco, ipsas res melioratas duplas; Apt, 58 (a. 1006).

2265

HGL, II, 175 (a. 870): sexaginta solidos poena mulctatus exsolvat.

2266

HGL, II, 186 (a. 874, Vabres): si… tam rege quam comite sive aliquo principe qui monasterium Vabrensem in fisco dominationis tenere voluerit et monachos inquietare praesumpserit; 189 (a. 875, Roussillon): homines qui sunt commanentes prope claustra Sancti Felicis et ejus terminio… homines loci illius commanentes servitium regis exinde persolvi debeant nec modo nec ulloque tempore.

2267

HGL, II, 27 (a. 814): quicquid de rebus prefati monasterii fiscus sperare poterat, totum nos pro eterna renumeratione predicto monasterio concedimus; 29 (a. 814): quicquid de praefatis rebus monasterii jus fisci exigere poterat, in nostra eleemosina in integrum eidem concessimus monasterio; 30 (a. 814): quicquid exinde fiscus noster sperare poterat ad integrum concedimus…

2268

La Grasse, 6 (a. 814): iubemus… ut nemo fidelium nostrorum nec quilibet exactor iudiciariae potestatis de carris et sagmariis aut de navibus vel de quolibet conmertio undecumque fiscus teloneus exigere potest… praesumat; Marseille, 11 (a. 822): theloneum de villa que dicitur Leonio quicquid fiscus regius exinde exigebat.

2269

Saint-Gilles, 331 (a. 1129): ego Adalax comitissa et filius meus Vilelmus comes Forcalquerii pariter donavimus Deo et sancto Hospitali Iherusalem fiscum vel censum de propriis ratibus ejusdem sancte Hospitalis Iherusalem que descendunt vel descensure sunt per Durentiam in Sestirone… ut nullum fiscum vel censum vel aliquod servicium inde amplius requiramus…

2270

HGL, II, 96 (a. 838–840); 129 (a. 846); 161 (a. 861), etc.

2271

Gellone, 4 (a. 806): villam quam vocant Margarania cum ecclesia Sancti Felicis, et in alio loco cellam quam vocant Creixellam et ecclesiam Sancti Genesii Ledenis cum ipso fisco, aliam villam quam vocant Brunaute; HGL, II, 157 (a. 861): in villare Pereto ipso fisco et in villa Calcicustello ipso fisco. Cf.: La Grasse, 28 (a. 870); Marseille, 10 (a. 904).

2272

HGL, V, 3 (a. 881): si vero infra istas villas homines hostolenses vel Hispani fuerint, quidquid jus fisci inde exigere debet, totum ad opus sanctae matris ecclesiae Narbonensis jure perpetuo concedimus obtinendum; 13 (a. 890); 20 (a. 898); 46 (a. 922).

2273

HGL, II, 7 (а. 783): in ipso pago Tolosano aliud praedium meum, que de fisco regali competenti servitio adquisivi; Gellone, 4 (a. 807); Conques, 581 (a. 838): per licentiam Giberti quondam comitis de ratione fiscis regis accepit; HGL, II, 177 (a. 870): memoratas res… quantum ad proprium nostri fisci pertinebat… Olibe comite aeternaliter ad jus proprium habendas concedimus et de nostro jure in jus ac dominationem illius solemni more transferimus; V, 61 (a. 934).

2274

Vita Desiderii, 29: et Celerense de fisco ex pago Cadurcino impetravit et regio ex hoc praecepto perpetualiter ecclesiae profuturo obtinuit; HGL, II, 70 (ca. 825, Eine): villare… Garrericis cum ipsis fiscalibus terris vel etiam cum rebus vel adjacentiis; 94 (a. 837): peciit ut ipsum monasterium restrueremus et de nostris regalibus bonis augeremus; V, 7 (a. 884): hominibus intra ipsos nostrae donationis terminos commanentibus… pleniter ad fiscum nostrae donationis, praesente comite Acfredo, cum judicio determinato redigerint; 43 (a. 918): per regia donatione.

2275

HGL, II, 194 (a. 877): omnes alodes qui fuerunt olim Mirone infideli nostro filio Berani et ob illius infidelitatem in jus et dominationem nostram legaliter devenerunt… in proprium concedimus.

2276

HGL, II, 134 (ca. 848): libet celsitudini nostrae quemdam fidelem nostrum… de quibusdam nostrae rebus proprietatis… efficere; 135 (a. 849): concedimus eidem fideli nostro Teuefredo ad proprium quasdam res juris nostri; 141 (a. 853): fidelem nostrum… de quibusdam nostram proprietatis rebus honorare… ad proprium concedimus et de nostro jure in jus ac potestatem illius solemni modo transferimus; 151 (a. 859); 152 (a. 859); 153 (a. 859); 157 (a. 861).

2277

HGL, V, 3 (a. 881): donamus etiam fiscos juxta Bassianum villam qui vocatur Caesaranus et villa Arsegii… fiscos vero qui sunt in Biterrensi comitatu; 13 (a. 890); 24 (a. 899); Marseille, 10 (a. 904); Lézat, 1092 (a. 954–986).

2278

HGL, V, 50 (a. 924): villare qui vocatur Aquaeductus; 56 (a. 932): fisco de Aqueductu.

2279

Béziers, 24 (a. 955): longia qui dicitur fiscale; 44 (a. 983): vinea fescale; Montmajour, p. 49 (ca. 960): aliquid de fisco quod tenemus pro seniore nostro Guillelmo comite et fratre suo Rotbaldo; p. 87 (a. 1024): de tres partes fisco dominico; Marseille, 343 (ca. 1060): de alio latus terra fiscale que fuit de Martino Nigro; 431 (s. XI): vinea fiscalis quam tenet Milo; Aniane, Papalia, 12 (a. 1154): a molendino fiscalino usque ad ponte Veronie.

2280

HGL, V, 251 (ca. 1059, Narbonne): fiscos et possessiones; Agde, 18 (a. 1137): divido… ipsum fevum… excepto campo illo… et excepto fisco Ulo quem laborat Pontius Radenti; Gellone, 532 (a. 1163); Agde, 19 (a. 1176).

2281

Aniane, 82 (a. 1183): in omni terminio et dominica tura castri de Popiano, tam in hominibus, feminis, domibus, terris cultis vel incultis, pratis, vineis, aquis aquarumve decursibus, cum molendinis, pascuis, fiscis, sive in omnibus aliis que in predicto castro et in ejus confinibus habeo…

2282

Gellone, 385 (а. 1038): donamus… medietatem fisci nostri qui est in terminio Andusanico, in parrochia Sancti Nazarii.

2283

Gellone, 180 (ca. 1070): sicut ipsa calciata vadit usque ad fiscum Sancti Martini; 307 (a. 1048–1070): infrontat ipsa terra de aquilo in fisco de Sancto Privato; Aniane, 116 (a. 1109): totum decimum de fisco de Sancto Baudilio qui vocatur Roca Cerveria.

2284

Béziers, 34 (a. 971): ecclesiam vocabulo Sancti Baudilii cum ipso fisco; 46 (a. 990).

2285

Béziers, 44 (a. 990): fiscum Liuranum cum ecclesia Sancti Petri.

2286

HGL, V, 59 (a. 934, Vabres): in villa quae nuncupatur Seviniaco, de fisco manso ubi Amalfredus visus est excolere et in villa Olmerias manso uno Uracito quantum ibi visi sumus habere… teneant et possideant omni tempore ad fisco…

2287

HGL, II, 197 (a. 877): cum manso Godobro qui est de fisco nostro; V, 37 (a. 909): cum omni silva quae vocatur Pineta, sicuti regius fiscus; Montmajour, p. 42 (a. 965): de alio fronte terra fiscale vel si quis alii sunt consortes; Agde, 321 (a. 977): de meridie habet dextros L et inlaterat in fisco regis sive terra de homine Durante; 112 (a. 954–986): vinea… de altano dextros XXII et infrontat in fisco regis; 114 (a. 1077): de aquilone habet dextros XX et inlaterat in fisco, de altano habet dextros VII et infrontat in alode de nos donatores; 108 (a. 1170): damus tibi et tuis regressum totam illam vineam, quem habemus in terminio de Lauciaco in fisco.

2288

Gellone, 160 (a. 804): fiscum Litenis cum ecclesiis Sancti Johannis et Sancti Genesii, sub omni integritate, cum villis et villaribus, vineia et campis, cultis et incultis… quantumcumque ad ipsum fiscum et ad colonicas ipsius respicit…

2289

Gellone, 249 (a. 807): fiscum quemdam nostrum in pago Biterrense qui dicitur Miliacus, cum villa et ecclesia Sancti Paragorii et Miliciano villa atque Campaniano; Conques, 581 (a. 838): villa nostram que dicitur Fiscellum; Lézat, 1092 (a. 954–986): cedo alodem… de parte altano adjacet a rivo Taurello in villa que dicitur Cauiag… de quarta parte adjacit in fisco que dicitur Corcogago…

2290

HGL, II, 13 (a. 799): fiscum nostrum nuncupante Juviniacum; Gellone, 249 (a. 807): fiscum… qui dicitur Miliacus cum villa et ecclesia; HGL, II, 174 (a. 870): fiscum nostrum Homegianus quem Karolus rex… contulit ad… monasterio Sancti Tiberii; 177 (a. 870): Fraxinum fiscum nostrum; La Grasse, 34 (a. 888): in pago Radensi fiscum nostrum Iuncherias; HGL, V, 16 (a. 896): de duobus partibus de fisco Milciano; 20 (a. 898): in ipso comitatu Narbonensi Colonicas fiscum.

2291

Nimes, 22 (а. 923): alia petia qui habet per longo dextros XV et per lato VI; de oriente et circii est terra Fisci, de meridie et occidente est terra Astulfo presbitero; 23 (a. 923); 24 (a. 924); 30 (a. 927); 35 (a. 932): petia de vinea, qui habet per longo dextros XXIIII et per lato in ambos frontes habet dextros XVIII; de oriente et occidente et circii est vinea vel terras Fiscis, de meridie est vinea Maiolo; 42 (a. 940); 45 (a. 943); 68 (a. 973); 71 (a. 974); 91 (ca. 1015): de alio fronte terra Fescale. Речь идет о местечке в пределах коммуны Manduel.

2292

Maguelone, 38 (а. 1114): totum illud quod habeo in Fisco…

2293

Agde, 407 (a. 1214): totius mei honoris de Fisco majori et minori; 364 (a. 1234); 370 (a. 1239).

2294

HGL, II, 88 (a. 835): in pago Tolosano super fluvium Fiscavum; 146 (a. 854); La Grasse, 28 (a. 870): in pago Carchasensi ecclesiam sanctae Mariae et Fraxinum fiscum nostrum et de Helesau usque… in flumine Fiscovo; V, 21 (a. 898): rivo Fiscano; 33 (908).

2295

Conques, 65 (a. 997–1010): de duos latus terra ad ipsos donatores vel ad ipso fisco usque in strata publica; Montmajour, p. 98 (in s. XI): de alio latus terra fescale; p. 95 (in. s. XI).

2296

Bonnassie P. La Catalogne…, p. 153.

2297

Aniane, Diplomata, 10 (a. 822): in pago namque Agathense fiscum nostrum qui nuncupatur Sita.

2298

HGL, II, 12 (a. 795): peterat eis in pago Narbonense villare eremum ad laborandum que dicunt Fontes… concedimus ei ipsum villarem; 20 (a. 812): dixerunt quod aliqui pagenses nostrum sibi alter alterius testificant ad eorum proprietatem et eos exinde expellant contra justiciam et tollant nostram vestituram, quam per triginta annos seu amplius vestiti sunt…

2299

См., например: HGL, II, 44 (a. 817): Elpodorius comes, adiens serenitatem nostram, subiecit qualiter pater suus olim super flumen Rodanum in comitatu Vivariensi, in loco qui vocatur Crudatus, qui erat ex fisci nostri, desertam inveniens studio assumpto ob divinum amorem monachos ibidem congregavit… petiit… ut ipsos monachos… cum iis rebus qui ad eundem locum ex jure fisci pertinebant, plenissime sub nostra deffensione acciperemus…

2300

La Grasse, 1 (а. 779): Nimfridius abba… construxisset… domus ecclesiae et reliquas habitiones aedificasset et vineas plantasset et campos ad laborandum vel prata de causa nostra fiscalium et absentorum hominum accepisset…

2301

Cp.: HGL, II, 13 (a. 799, Aniane): loca aliqua herma infra fiscum nostrum nuncupante Juviniacum; 84 (a. 833): Wimar vassalus noster… ab eremo in Septimania trahens… proprietario jure concederemus (cf.: HGL, II, 53, a. 819).

2302

HGL, II, 55 (a. 820, Vallespir). Cf.: Ibidem, 99 (a. 840).

2303

HGL, II, 118 (a. 844).

2304

HGL, II, 20 (a. 812): dixerunt quod aliqui pagenses fiscum nostrum sibi alter alterius testificant ad eorum proprietatem; 109 (a. 844): abba nomine Lazarus… deprecans celsitudinem nostram ut faceremus ei de alodibus suis seu de fisco nostro autoritatem regali ordine more firmatam; 171 (a. 869): aut regali aut aliorum Deum timentium donatione aut commutatione; Conques, 231 (a. 927): de duos latus terra Godalberto et de alios duos latus terra de fisco communi.

2305

Martindale J. The Kingdom of Aquitaine and the "Dissolution of the Carolingian Fisc". ― Francia, 1983, Bd 11, S. 131–191. Автор уточняет и дополняет данные, аккумулированные в более ранних работах, в том числе: Thompson J.W. The Dissolution of the Carolingian Fisc in the Ninth Century. Berkeley; London, 1935; Dhondt J. Etudes sur la naissance des principautés territoriales en France (IX–X s.). Brugge, 1948.

2306

Корсунский A.P. Готская Испания, с. 154–155,161–162; King P.D. Law and Society…, p. 62–65.

2307

Bulgares. Epistulae, 3: Nam de locis… Jubiniano et Corneliano, que in provincia Gothorum noscitur domna Brenigildes possedisse, ut suis post ejus jure aditum tribuamus hominibus…

2308

HGL, II, 13 (a. 799): fiscum nostrum nuncupante Juviniacum, antiquo vocabulo vocatur Fonte Agricole; V, 20 (a. 898): fiscum Juiniacum cum ecclesia. Cf.: Hamlin F.R. Les noms de lieux…, p. 117, 197.

2309

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.44: usque Macho villam Avennici territurii, quam Mummolus munere meruerat regio, accessit; De gloria confessorem, 70: Childericus… villam eius conpetit, dicens, quia iniuste ab Aquinsi eclesia reteneretur; Vita Marcelli, 9.2: ad civitatem suam sub octavo lapide Viennensis urbis in fiscale praedio mansionem praecepit, etc.

2310

HGL, II, 185 (a. 874, Eixalada-Cuixà).

2311

HGL, II, 12 (а. 795, Narbonne). Некоторые авторы (Пискорский В.К. Крепостное право…, с. 13; Hinojosa у Naveros Е. El régimen senorial у la cuestiön agraria en Cataluna durante la Edad Media. Madrid, 1905, p. 56) ссылались в этой связи на грамоту 781 г. из графства Пальярс, но как показал Р. д'Абадаль (Catalunya Carolingia, vol. III, pt. 1. Barcelona, 1955, p. 51), она является позднейшей подделкой.

2312

Впрочем, иногда термины aprisio и ruptura употребляются как синонимы: Urgellia, I, 19 (а. 905): donamus modiata I in ipsas plans qui nobis advenit per aprisione vel ruptura.

2313

HGL, II, 135 (a. 849): concedimus eidem fideli nostro Teudefredo ad proprium quasdam res juris nostris… quicquid in Fontejoncosa pater suus per apprisionem juste visus fuit habere et ipse ad praesens legitime habere dinoscitur; Catalunya, II, p. 348 (a. 854): concedimus ad proprium quibusdam fidelibus nostris… res quasdam nostre proprietatis quas ipsi actenus per aprisionis jure habuisse cognoscuntur.

2314

Eixalada-Cuixà, 35 (a. 875): quod nulla hereditas expertinere debebat per alode vel per ruptura.

2315

HGL, II, 132 (a. 847): concedimus jamdictis fidelibus nostris… ad proprium quasdam res nostrae proprietatis… quas etiam ipsi et patres ipsorum per aprisionem habuerunt; 135 (a. 849); 144 (a. 854): res quasdam nostrae proprietatis, quas ipsi hactenus per aprisionis jus habuisse cognoscuntur… hoc est quicquid… per aprisionem ex successione avita atque paterna tenuisse usque nunc comprobantur.

2316

HGL, II, 110 (a. 844).

2317

HGL, II, 144 (a. 854): cum eisdem rebus, quas ex ipsis aprisionibus avus eorum et genitor… quibusdam hominibus beneficiario jure habere permisisse sciuntur… Cf.: 150 (a. 858).

2318

HGL, II, 189 (а. 875): si… probare potuissem ut saepedictus locus per beneficia vel adprisionem comiti regalem servitium persolvi debeat…

2319

Capitularia, 256. Cf.: Catalunya, II, p. 336–337 (a. 844): aprisio sive hereditas.

2320

Филиппов И.С. Aprisiones в Лангедоке при Каролингах. — В кн.: Проблемы истории античности и средних веков. М., 1980, с. 80–94.

2321

Dupont A. Considerations sur la colonisation et la vie rurale dans le Roussillon et la Marche d'Espagne au IX siècle. — Annales du Midi, 1955, t. 67, p. 223–245; L'aprision et le régime aprisionnaire dans le Midi de la France. — Le Moyen Age, 1965, t. 71, p. 179–213, 375–399; L'aprision en Biterrois aux IX et X siècles. — In: Béziers et le Bitterois. Montpellier, 1971, p. 105–115.

2322

Catafau A. Les Hispani et l'aprision en Roussillon et Vallespir. Indices d'une croissance, fin VIII — début X siècle. ― Frontières, 1992,2, p. 7–20; idem. Une famille roussilonnaise du XII siècle. — Etudes Roussillonnaises, 1993, t. XII, p. 91–108; Catafau A., Duhamel-Amado Cl. Fidèles et aprisionnaires en réseaux dans la Gothie des IX et X siècles. — In: La Royauté et les élites dans l'Europe carolingienne. Ed. R.Le Jan. Paris, 1998, p. 437–465. Cf.: Bergasse J.-D. Lignan, Aspiran, Villenouvette après le régime apprisionnaire et quelques grands personnages en ces lieux du IX au XIII siècles. — In: Béziers et le Biterrois. Montpellier, 1971, p. 117–123.

2323

Salrach J.-M. Défrichement et croissance agricole dans la Septimanie et le nordest de la péninsule Ibérique. — In: La croissance agricole du haut moyen âge (Flaran, 10). Toulouse, 1990, p. 133–151.

2324

Kienast W. Die Fränkische Vassalität. Frankfurt-am-Main, 1990, S. 147–153.

2325

Reynolds S. Fiefs and Vassals. Oxford, 1994, p. 108–110.

2326

Capitularia, 133: hi qui inter eos majores et potentiores erant… eos qui inter illos minores et infirmiores erant… per illorum praeceptorum auctoritatem aut penitus ad eisdem locis depellere aut sibi ad servitium subiicere conati sunt.

2327

Catalunya, II, p. 366 (a. 891): memorata villa… excepto aprisione Spanorum… concedimus.

2328

Capitularia, 133: Hispani… cum suis comitibus…

2329

HGL, II, 32 (a. 814). Cf.: Catalunya, III, 103 (a. 862).

2330

HGL, II, 12 (a. 795): villare eremum ad laborandum… concedimus ei ipsum villarem… quantum ille cum homines suos in villa Fontejoncosa occupavit vel occupaverit vel de heremo traxerit vel infra suo terminio sive in aliis locis vel villis seu villares occupaverit vel aprisiones fecerit cum homines suos.

2331

Barbero A. La integraciön social de los hispani del Pirineo oriental al reino carolingio. In: Mélanges offerts à René Crozet. Poitiers, 1966, p. 71.

2332

Mühlbacher E. Diplomata Karolinorum. Hannover, 1906, t. 1, N 305.

2333

HGL, II, 85 (a. 834): в числе homines названы два священника. Ср.: Catalunya, II, р. 325–326 (а. 862, Cerdagne): illic evenit de patre suo Asenari Galindonis comite per sua ruptura et aprisione, per preceptum domni imperatoris, sicut ceteri Spani, et ruperunt ea servi sui his nominibus: Apola, Gonesindus, Ademirus, Franculinus, Sumila, Dulfobiezus, Tudila, Eugenius vel alii plures servi sui.

2334

HGL, II, 85 (a. 834): Johannes misit in ipsum villare suos homines ad habitandum… et beneciavit illis ipsum villare… et ipsi homines ad tunc sui commenditi erant et illum habebant patronem; et quantum ipsi homines in ipsum villare domos et curtes et ortos et vineas construxerunt et araverunt, per donitum et per beneficium de Johanne hoc fecerunt, nam non per illorum aprisione nec per beneficio comes nec vicedomino nec de alium quodlibet homine. Cf.: 34 (a. 815): nullus comes, nec vicarius, nec juniores eorum, nec ullus judex publicus illorum homines, qui super illorum aprisione habitant, aut in illorum proprio distringere nec judicare présumant.

2335

Capitularia, 256.5: Et si aliquis ex ipsis hominibus, qui de eorum aliquo adtractus est et in sua portione collocatus, alium, id est comitis aut vicecomitis aut vicarii aut cuiuslibet hominis, senioratum elegerit, liberam habeat licentiam abeundi, verumtamen ex his, quae possidet, nihil habeat nihilque secum ferat; sed omnia in dominium et potestatem prioris senioris plenissime revertantur.

2336

Например: HGL, II, 20 (a. 812).

2337

HGL, V, 15 (а. 896, булла Стефана VI): ut nulli umquam parvo aut magno homini liceat quamlibet forciam vel aprisionem in omnibus rebus ejus facere; La Grasse, 138 (a. 1089): relinquimus omnem forciam et toltas et malas pressiones quas nos aut aliquis homo per nos usque nunc fecimus in villa quae dicitur Pecillianus; 173 (a. 1104); 189 (a. 1111).

2338

Capitularia, 132; 256. Cf.: HGL, V, 43 (a. 918, Carcassonne): unde servicius debet exire circa et quarta et cavalcata, sicut alii Spanii debent facere de illorum aprisione.

2339

Capitularia, 76: praecepimus… ut neque, vos neque iuniores vestri memoratos Ispanos nostros… nullum censum superponere praesumatis neque ad proprium facere permittatis; 132.5: quod si illi propter lenitatem et mansuetudinem comitis sui eidem comiti honoris et obsequi gratia quippiam de rebus suis exhibuerint, non hoc eis pro tributo vel censu aliquo computetur, aut comes ille vel successores eius hoc in consuetudinem praesumant.

2340

Catalunya, II, p. 361 (a. 840–877): non eos teneo injuste set per legis ordine eos teneo, per aprisione et per praeceptum regis… sicut ceteri Hispani faciunt; Archivo condal de Barcelona, 116 (a. 941): de aprisione que illa traxit de heremo cum nos supradictos filios suos, primi homines terra regia sub dicione Franchorum.

2341

Capitularia, 256.4: in portione sua, quam adprisionem vocant; 256.9: per nostram vel comitis nostri licentiam consedentes aedificia fecerint et agros incoluerint… Cf.: Melchior G. Les établissements…, p. 48–60.

2342

Marca, 35 (a. 876).

2343

Marca, 34 (a. 874); HGL, V, 21 (a. 898). Cf.: Lex Vis., X.2.4 (Recces.): ut exceptis fîsCalibus servis tricennale tempus valeat in omnibus causis.

2344

Bonnassie P. La Catalogne…, p. 209.

2345

Обычная формула: Catalunya, II, p. 341 (а. 847): jussimus, per quod memoratus res… quemadmodum ipsi et genitores ipsorum per aprisionem antea habuerunt, eisdem fidelibus nostris… ad proprium concedimus et de nostro jure in eorum jus ad proprietatem illorum solemni donatione transferimus. Cp.: формулу превращения в proprietas бенефиция: HGL, II, 152.1 (а. 859): dari jussimus beneficium nostrum ad proprium, quod retinebat genitor ejus… per nostrum beneficium, ad jus proprium habendas concedimus.

2346

Capitularia, 133: hi vero qui postea venerunt et se aut comitibus aut vassis nostris aut paribus suis se commendaverunt et ab eis terras ad habitandum acceperunt…

2347

Marseille, 77 (a. 993): cum gens pagana fuisset e finibus suis, videlicet de Fraxineto, expulsa et terra Tolonensis cepisset vestiri et a cultoribus coli, unusquisque secundum propriam virtutem rapiebat terram, transgrediens terminos, ad suam possessionem. Quapropter illi qui potentiores videbantur esse, altercatione facta, inpingebant se ad invicem, rapientes terram ad posse.

2348

Laffont P.-Y. Châteaux…, p. 64–68, 118–119.

2349

Первые упоминания: Marseille, 163 (а. 817); Aniane, 319 (а. 831).

2350

Лучшей работой остается: Grand R. Le contrat de comptant depuis les origines jusqu'à nos jours. Paris, 1917.

2351

См., например: Lewis A.R. The Development…, p. 179–180.

2352

Грацианский Н.П. Бургундская деревня…, с. 63, 194–196; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 230–231, 449–450 (о компланте).

2353

Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 180–181.

2354

Например: Agde, 32 (a. 1146): totum averum quem habebam in supradicto honore et in campo et in rumpuda…

2355

Bonnassie P. La Catalogne…, р. 216–219.

2356

Toubert P. Le part du grand domaine dans le décollage économique de l'Occident. ― In: La croissance agricole du haut Moyen Age (Flaran, 10). Auch, 1988, p. 53–86.

2357

История крестьянства в Европе, т. 1, с. 188–189; т. 2, с. 98–100, 309–310.

2358

Polyptyque, Н 66: Colonica in Caladio indominicada; H 74: Vercarias in Dunulo indominicatas. Cf.: Ibidem, L 6: condaminas (об этом термине — ниже).

2359

Falke A. Codex Traditionum Corbeiensium. Lipsiae, 1752, p. 1–44.

2360

См.: Трошков Г.Б. Природа вотчинной власти в Германии Х–XII вв. Дисс…. канд. ист. наук. М., 1941, с. 20–21.

2361

Perrin Ch.-E. Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine d'après les plus anciens censiers (IX–XII siècle). Paris, 1935, p. 597–599.

2362

Levillain L. Recueil des actes de Pepin I et de Pepin II, rois d'Aquitaine (814–848). Paris, 1926, No. 12 (a. 828).

2363

Marseille, 31 (a. 789, Digne).

2364

Perrin Ch.-E. Recherches sur la seigneurie rurale…, p. 247–248, 599–600.

2365

Lesne E. Histoire de la propriété… Lille, 1936, t. 3, p. 27–30.

2366

Metz W. Das Karolingische Reichsgut. Berlin, 1960, Кар. 2.

2367

Lognon A. Polyptyque de l'abbaye de Saint-Germain des Près. Paris, 1886–1895.

2368

Dronke E.F.I. Traditiones et Antiquitates Fuldenses. Fulda, 1844, cap. I. Cf.: Capitularia, 128.

2369

Monumenta Historiae Patriae. Torino, 1873, t. 13, col. 707.

2370

Luzzatto G. I servi nelle grandi proprieta ecclesiastiche italiane dei secoli IX–X. Pisa, 1910, p. 115–117.

2371

Del Тгерро М. La vita economica e sociale in una grande abbazia dei Mezzogiomo: San Vincenzo al Volturno nell'alto medioevo. — Archivio storico per le provincie napoletane, 1956, vol. XXXV, p. 31–110; Toubert P. Les structures…, p. 454 sqq.

2372

Bobbio, 63 (a. 862; a. 883); 107 (sec. X incirca).

2373

Hartmann L.M. Zur Wirtschaftsgeschichte Italiens in frühen Mittelalter. Gotha, 1904, S. 58–60.

2374

Regula Ferreoli, 28: qui… agriculturam exercere non valet, legere, scribere, quod est praecipuum opus, piscium etiam providere capturam, rete texere, calciamenta fratribus praeparare vel reliqua quae similia sunt, facere atque implere potest.

2375

Vita Benedicti, 20: Cuidam etiam fratri custodia bovum erat injuncta; 29: cum arantibus ipse arabat, cum fodentibus socius erat, cum messoribus metebat… nec laborantium quis fabulis perstrepere audebat, sed manus opere, lingue occupabantur meditationibus erant intenta; 39: Vidimus sepe eum sedentem asinum suum, flasconem vini in stratorio deferre eumque super insedi, calicem in terga humeris vehentem nostri monasterii fratribus tempore messis ad refocilandam sitim eorum occurere; 10; 33, 49.

2376

Marea, 36 (a. 878, Arles-sur-Tech): cum… omnibus apprehensionibus quas ipsi monachi propriis manibus de eremi vastitate traxerunt aut quolibet atracto vel adquisito; Lérins, I, 230 (a. 1007 seu 1022): vineam qui edificavit monachus Johannes; Marseille, 159 (a. 1073): omnes valles, quas inter ipsos montes monachi sancti Victoris, tam per se quam per alios, laborare potuerint; Lérins, I, 24 (a. 1129): decimam vinearum quas monachi laborant vel laboraverint in castro Poieti.

2377

Marseille, 42 (s. XI): in valle Marignana… vinee quas tenet sive excolit monachus qui ibi habitat… In Fumo Chalcherio habetur una condamina… quam tenent et excolunt commanentes inibi monachi, in tali convenientia, ut ipsi monachi cum bubus et cum semine et omni suo instructu laborent et omnibus annis reddant inde medietatem de annona… In Poio Lupario habet elemosina unum mansum quem commendavit Geiraldus fratri Benedicto. Post cujus obitum frater ipse non ita egit sicut monachus sed sicut mammone servus et ex ejus decessu in diem hodiernum ex manso supradicto nihil in elemosina reddidit nisi sextarios decem frumenti.

2378

См.: Verlinden Ch. L'esclavage dans l'Europe médiévale. Brugge, 1955, t. 1, p. 84–102; Корсунский A.P. Готская Испания, с. 101–121; Rouche M. L'Aquitaine…, p. 215–220 et passim; Bonnassie P. Survie et extinction du régime esclavagiste dans l'Occident du Haut Moyen Age (IV–XI siècles). — Cahiers de Civilisation Médiévale, 1985, t. XXVII, p. 307–343.

2379

Vita Aregii, 9: Exigenti enim jam tempore, dum marcida flueret praeparata invasioni herba, ea quod solus ardor adustus jam adusserat foenum, misit beatissimus antistes operarios in praedia sua; Miracula S. Victoris, 64: mercenarius quidam cum pascendis gregibus operam daret.

2380

См. гл. 6, раздел 1.

2381

Testamentum Abbonis, 26: In colonica dominicale et extra sunt terras et vineas dominicales. Cf.: Geary P.J. Aristocracy in Provence…, p. 90–100.

2382

HGL, II, 150 (a. 862) — дарение графа Тулузы; 203 (а. 883, Vabres): cedo… curte mea quae vocatur Exinis… inprimis casa mea dominicaria cum capella… et in ipsa villa mansos tres dominicarios, in Pelipio mansos quatuor, in Cartenago mansos tres, in Fabricas mansos tres; HGL, V, 67 (a. 936): villa nostra dominicata quae dicitur Thomieres; 107 (a. 960, Montmajour): in comitatu Sustantionensi dono villam indominicatam quam vocant Candianicas cum manso indominicato et ecclesia sanctorum Cosmae et Damiani cum omnibus appendiciis vel quidquid ad ipsam villam aspicit.

2383

Testamentum Abbonis, 26; Conques, 1 (а. 801); HGL, II, 22 (а. 813); Agde, 317 (а. 996–1031).

2384

Aniane, 109 (ante а. 1100): donamus… decem modiatas de vineas cum ipso capdemanso ubi Vernandus visus est manere.

2385

Eixalada-Cuixà, 95 (a. 969): ipsum alodem de Curte vetula cum ipso capud maso; Agde, 327 (a. 1007): in Agathe civitate donamus vobis caput manso nostro; Gellone, 386 (a. 996–1031): mansiones dominicas; Roussillon, 41 (a. 1046); Maguelone, 15 (a. 1091), etc.

2386

Gellone, 55 (a. 1027–1048): venditor sum… caput mansum in comitatu Lutovense, in terminium de villa quam vocant Rubia, cum omnes adjacentias suas… et accipio in precium duodecim denarios.

2387

Eixalada-Cuixà, 31 (a. 874–875): vinea dominicale; Eine, 5 (a. 942): vinea dominica mea; Lézat, 702 (a. 988–996): vinea indominicada; Nice, 12 (a. 1002): de uno latere vinea dominicale; Marseille, 419 (ca. 1025): dedit illi petias II de vineas, et est petia I a Roca Vuidonis et fuit de dominico de Puteo… in fronte vineas suas dominicatas; 779 (a. 1042): unum clausum de vinea Crom que est dominicata… et aliam vineam dominicam de Ceresarios; Lézat, 1110 (a. 1060–1068): unum aripentum de vinea que semper habeat Sanctus Petrus et ipsi monachi indominicatum; Marseille, 617 (a. 1064–1079): dono pratum veterem meum dominicum qui dividit cum mea dominica condamina.

2388

Marseille, 534 (a. 1030–39): ortum dominicum; 247 (a. 1045): ortum unum in dominicatum; La Grasse, 112 (a. 1068–1081): iuxta orto dominicale.

2389

Conques, 108 (a. 887): prato dominicario; HGL, V, 67 (a. 936): vineas duas dominicatas et prato uno dominicato; Montmajour, p. 162 (a. 1049–1060): pratum dominicale.

2390

Marseille, 428 (ca. 1035, Fréjus): piscatorias indominicatas.

2391

Conques, 108 (a. 887): cedo vobis capimanso, cum curte et orto et exeo, cum terras cultas et incultas et cum ipsa vinea dominicaria… et in ipsa riparia prato dominicario; HGL, V, 76 (a. 941, Eine): mansus dominicus… vinea dominica; Cluny, 724 (a. 948?): in comitatu Uzetico, in vicaria Caxoniensi… mansum meum indominicatum cum omnibus appenditiis vel adjacentiis sibi pertinentibus.

2392

Lérins, I, 171 (a. 1044): de aquilone… prato dominico; Roussillon, 55 (a. 1073); La Grasse, 142 (a. 1068–1081): iuxta orto dominicale.

2393

Caes. Arei. Sermones, 44.3: totiens suum agrum in uno anno sereret… totiens condaminam suam, quam iam seminaverant.

2394

La Grasse, 32 (a. 880–882): ortum… et agros qui sunt condaminas II; HGL, V, 9 (a. 889): in alio loco condaminam modiorum VI; Marseille, 77 (ca. 993): rumpere terram ad faciendam condaminas; 428 (ca. 1035): condaminam unam de terra culta; 182 (a. 1052): habet ipsa condamina ab ambibus lateribus per longum dextros CCXLIIII et in una quoque fronte dextros CXXX; 248 (s. XI): condamina una que computatur in ХIII modiatas; Agde, 17 (a. 1155): campum qui vocatur condamina Raigbert; 172 (a. 1157): quamdam partem illius condamine… scilicet a campo Petri Amaldi versus Circium; 83 (a. 1187): in unoquoque anno in quo bladum habuerint in condamina; 356 (a. 1158–1200): condaminam in qua continentur XXXI sestariate.

2395

Du Cange C.D. Glossarium…, t. 2, p. 516, с глухой ссылкой на неопубликованный картулярий архиепископов Арля: laxaverunt… affrontationem suae condaminae quae est iuxta domum.

2396

Marseille, 1042 (a. 979): condamina una quae habet prolongo dextras de ambos latus CCXLVIII et in quacumque fronte dextras CXXX.

2397

Conques, 4 (a. 883): villa Vemeducio cum mansis, vineis, campis et pratis, condaminis et omnibus adjacentiis hac pertinentiis sitis; Agde, 357 (a. 1207): damus… condaminam… et campum et pratum; 370 (a. 1239): in condaminis, campo et orto Raimundi Loberti.

2398

Polyptyque, L 6: abemus de ipsa villa de illas condaminas et de illas terras Sancti Victoris illa tercia parte.

2399

Conques, 4 (a. 883); La Grasse, 68 (a. 954): cum mansos et condaminas quos pro me tenet Guscafredus; Nimes, 104 (a. 1007): in villa Margines donamus… ipsum unum mansum ubi ego Gisalfredus maneo cum duas condaminas.

2400

Marseille, 79 (s. XI): decimum quem habemus in dominicatura vel condamina. Cf.: Vita Gallae, 6.

2401

Lézat, 833 (а. 1061–1068): ut nulli liceat ex ipsis habitatoribus dare, nec vendere, nec per unum ingenium transmutare, st semper sint isti casales indominicati a loco supranominato; Agde, 295 (a. 1073): dono vobis totam dominicaturam meam, quam de terris et de vineis in ipso terminio de Pineto habeo et habere debeo.

2402

Agde, 45 (a. 1098–1105); 97 (a. 1142–1149); 281 (a. 1150–1200). Cf.: Lézat, 1109 (a. 1085–1096): dormergatura.

2403

См.: Hollyman K.J. Le développement du vocabulaire féodal en France pendant le haut moyen âge. Genève, 1957, p. 67; Rodon Binué E. El lenguaje técnico del feodalismo…, p. 63–64.

2404

Muratori L.-A. Antiquitates Italiae medii aevi. Milano, 1738, t. I, col. 792–793. Cf.: Tenant de la Tour G. Homme et la terre en Limousin de Charlemagne à Saint Louis. Paris, 1943, p. 153; Verriest L. Institutions médiévales. Mons, 1946, t. 1, p. 122; Fournier G. Le peuplement rurale en Basse-Auvergne…, p. 297–298; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 244–245.

2405

Этот вопрос досконально изучен, в том числе на топонимическом материале П.-А. Бийи. См.: Billy Р.-Н. La condamine, institution agro-seigneuriale. — Mémoires de la Société pour l'histoire du droit et des institutions des anciens pays bourguignons, comtois et romands, 1989, fasc. 46, p. 7–49; La condamine, institution agro-seigneuriale. Etude onomastique. Tübingen, 1997.

2406

Béziers, 60 (a. 1010): condamina indominicata; Marseille, 684 (a. 1031, Sisteron): condamina dominica; 425 (a. 1031 vel 1032, Cavaillon): dominicas condaminas; 428 (ca. 1035): condaminas indominicatas; 528 (ca. 1075, Fréjus): de terra semodiata I que est sita in medio condamine dominicali; 617 (a. 1064–1079); La Grasse, 142 (a. 1091): duas condaminas dominicas ad laborationem.

2407

Boyer R. La Chartreuse de Montrieux…, p. 124, со ссылкой на документ 1290 г.: terra que vocatur condamina. Cf.: Agde, 218 (a. 1107): ad campum [вариант: caput] condaminae.

2408

Marseille, 373 (ca. 1060): condamina que vocant Causalone; 812 (a. 1080–1110): condaminam… que vocant de la Volta; Aniane, 102 (a. 1124): in loco quem vocant condamina Bellonia; Agde, 186 (a. 1154): in loco qui vocatur Condamina Rotunda; Marseille, 1012 (a. 1185–1226): ecclesia Sancti Petri de Condamina; Nonenque, 58 (a. 1236); Aniane, 47 (s. a.): condamina que vocant Longua, etc.

2409

См. гл. VII, раздел 6.

2410

Béziers, 65 (са. 1050): unum jomalem de ipsos boves in ipsas sementias; Aniane, 71 (a. 1120); 308 (a. 1122); 139 (a. 1131); 78 (a. 1136); 73 (a. 1151); Marseille, 223 (a. 1182).

2411

Magnou-Nortier E. La société…, p. 218–221; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 298–301; Poly J.-P. La Provence…, p. 100–111; Geary P. Aristocracy…, p. 90–100.

2412

Vabres, 3 (a. 862); HGL, V, 17 (a. 897, Béziers); Coll. Moreau, vol. 3, f. 151 (a. 902, Roussillon); Cluny, 105 (a. 909).

2413

См. все же: Montrieux, 135 (a. 1179); 64 (a. 1204).

2414

Marseille, 676 (ca. 1050): in tali convenientia, quantum sine muliere stetit, quod illi vestimentum donent, sicut dederint ad alios mercennarios, et si melius, melius. Cf.: Sant Cugat, 553 (a. 1040).

2415

Durbon, 271 (а. 1204): ego Amadeus, prior… constituo etiam ut nullo futuro tempore, per clericum vel conversum vel quacumque personam, mercennariam sive aliam, ad nos vel successores nostros pertinentem, domus Durbonensis ledatur in pascuis, nemoribus, agris; 279 (a. 1205): fratres istarum domuum vel earum familie non debent mercennarios suos sibi subtrahere vel corrumpere; Bonneval, 135 (a. 1216): statuimus, ut nunquam in Ruthenensis diocesi familia eorum compensum sive comune persolvere cogantur, excepto quod pastores eorum mercenarii habent de animalibus suis tantum persolvere prêter XXX oves et V vaccas, de quibus non dabunt compensum cum earum custodia transierit in rationem mercedis ex pacto; preterea de animalibus parciariis non dabant pro parte sua compensum, set pro parte que contingit extraneos persolvetur; Bonnecombe, 206 (a. 1229): herbas meas cum ingressibus et aquas meas et ligna ad usus vestros et animalium vestrorum, peccorum et jumentorum atque mercenariorum; Bonneval, 220 (a. 1283): agriculturam vel vineas non fieri per fratres conversos seu familiares Bonnevallis vel mercenarios propriis eorum manibus vel sumptibus.

2416

См., например: Coutumes de Saint-Gilles, 1.18: similiter [potest] dominus de suburbanis et rusticis prediis colonos mercenarios et [totam] familiam expellere, et totam agriculturam impedire.

2417

Béziers, 39 (a. 977): in tale advenit pactum deliberationis, usque dum ipsa ecclesia totum sit facta atque cooperta, usum et fructum ita habeant ipsi operarii pro mercede laboris; Marseille, 665 (a. 1040–1080, Avignon): accipiebant homines mei de vineis supradicti sancti, pro custodiis que vulgo gardias dicunt, contra morem, quantum illis videbatur; sed et de villanis qui habitant in ipsa villa sancti consuetudines malas accipieban.

2418

Предвестником такой документации можно считать клюнийскую ренталь 1155 г. (Cluny, 4143), составленную жившим тогда в Клюни братом английского короля Стефана винчестерским епископом Генрихом. Составитель взял за образец английские описи, фиксировавшие, в отличие от континентальных, не столько владения вотчинника и живущих в них людей, сколько источники его доходов и статьи расходов. На основании богатейшего собрания юпонийских грамот никак нельзя сделать вывод о крупном господском хозяйстве; из рентали же следует, что оно занимало в экономике аббатства видное место. Знаменательно, что домен возделывали не держатели в порядке барщины, а наемные работники и холопы. См.: Грацианский Н.П. Бургундская деревня…, с. 181; Duby G. Hommes et structures…, p. 94.

2419

См., например: Grèzes-Rueff F. L'abbaye de Fontfroide et son domaine foncier aux XII et XIII siècles. — Annales du Midi, 1977, t. 89, p. 253–280; Constant A. Les châteaux et le peuplement dans le massif des Albères et ses marges du IX au début du XII siècle. — Annales du Midi, 1997, t. 109, p. 443–466.

2420

Тушина Г.М. Некоторые особенности…, с. 119–124.

2421

История крестьянства…, т. 1, с. 66–68.

2422

Там же, т. 1, с. 127–135; Буданова В.П. Варварский мир эпохи Великого переселения народов. М., 2000.

2423

См.: Корсунский А.Р. О деревенском устройстве и системе землепользования в западных провинциях поздней Римской империи. — ВДИ, 1977, N 2, с. 43–57; Штаерман Е.М. Древний Рим: проблемы экономического развития. М., 1978, гл. 1.

2424

CIL XII.594: pagani pagi Lucreti qui sunt finibus Arelatensium.

2425

CIL XII.1783: vicani Boxsani et Noiomagenses.

2426

CIL XII. 1377.

2427

Lérins, I, 247 (a. 824). Речь идет о местечке Saint-Pierre de Campublic, на юго-запад от Бокера.

2428

Ср.: Bloch М. Les caractères originaux…, р. 49–50, 202–209.

2429

Caes. Arei. Sermones, 1.12; 13.4; 14.3; 16.2; 21.8: ad hoc ama coniugem, ad hoc ama filium, ad hoc ama propinquum, ad hoc ama vicinum; 33.4–5; 42.2; 50.3; 67.1; 74.4; 188.5: sed dicit aliquis: Ergo amicos et parentes non debeo ad convivium revocare? Rogandi sunt et parentes et vicini, sed rarius rogandi sunt; 225.5; 227.4; 234.1.

2430

4 Reg 4.3.4; PsG 37.12; 87.19, etc. Cf.: Caes. Arei. Sermones, 128.2–3.

2431

Ibidem, 16.2.

2432

Ibidem, 74.4; Vita Caesarii, II, 61.

2433

Caes. Arei. Sermones, 33.4.

2434

Ibidem, 13.5; 192.1–3,193.1–4. (Cf.: Martinus Bracarensis. De correctione rusticorum, 14).

2435

Ibidem, 13.4; 193.2: sanctam conversationem, quam divino munere percepistis, vicinis vel famulis vestris adsidua castigatione transfundite. Cf.: Audin P. Césaire d'Arles et le maintien de pratiques païennes dans la Provence du VI siècle. ― In: La Patrie gauloise d'Agrippe au VI siècle. Lyon, 1983, p. 327–338; Klingshim W.E. Caesarius of Arles. Cambridge, 1994, p. 208–243.

2436

Caes. Arei. Sermones, 41.3; 42.2.

2437

Ibidem, 47.7. Cf.: 13.4: vicinos et proximos vestros iugiter admonete, ut quod bonum est et honestum loqui studeant; 188.5.

2438

Ibidem, 1.1: in parrochiis quoscumque rusticos ad aliquod opus bonum admonere praesumerem.

2439

Ibidem, 180.1.

2440

Ibidem, 1.12: iracundiam contra vicinum vel proximum non teneat; 34.5: vicinis vel fratribus nostris quotienscumque in nobis peccaverint, indulgemus; 36.7.

2441

Ibidem, 225.5: quotiens aliquis nostrum peccaverit, castigationem vicini vel proximi libenter et patienter accipiat.

2442

Ibidem, 225.4: si aliquis viderit animal vicini sui in luto iacentem. Cf.: Ex 23.5: si videris asinum inimici tui in luto iacentem, non praeteribis, nisi alleves eum (процитировано в Sermo 36.2 no Vetus Latina).

2443

Caes. Arei. Sermones, 67.1: quomodo solet fieri, ut, cuius vinea per negligentiam deserta remanserit, roget vicinos et proximos suos et una die multitudinem hominum congregans, quod per se solum non potuit…

2444

Ibidem, 227.4: in inferno… ubi nec divitiae nec parentes nec coniuges nec filii nec vicini poterunt subvenire.

2445

Ibidem, 21.8; 47.6–7; 148.1: vicinus aut amicus tuus.

2446

Ibidem, 14.3: nolite superbi esse parentibus aut vicinis vestris; 234.1: ut vicinis et proximis humiles sitis; 50.3: stateras dolosas et mensuras duplices per quas fraudem vicinis aut proximis vestris faciatis, non adquiescatis habere; 100.12: Isti sunt thesauri nostri, quos nobis nec fur, nec latro, nec vicinus malus poterit aliquando auferre, ubi nec tinea nec rubigo est metuenda (аллюзия к: Mt. 6.20, где, однако, ничего не сказано о соседях). Cf.: Salv. Mass. De gubem. Dei, V.4.2.

2447

Caes. Arei. Sermones, 35.4: vicinos, ut expoliare possit, indesinenter affligit…

2448

Ibidem, 183.3.

2449

Ibidem, 154.2: villa vicini mei. См. также: 182.2: nisi forte hoc dicas: Scit Deus quia non de rapinis volo augere patrimonium meum. Unde vis augere? Emmendo…. Nam quommodo poteris emere, si alius non compulsus fuerit venundare? Cf.: Salv. Mass. De gubem Dei, V. 4, 10–11, VI.9; Jul. Pomerius. XIII.2: fundorum terminos sine termino cupiditatis extendant.

2450

Caes. Arei. Sermones, 154.2: si forte dives est vicinus ille… et… potens homo est… si vero iuxta aliquis vicinus est pauper…

2451

Magnou-Nortier E. La société…, p. 280–283; Bourin M. De la communauté parroissiale à V universitas castri. — In: La paroisse en Languedoc (XIII–XIV s.). Toulouse, 1990, p. 199–214.

2452

Bonnassie P., Guichard P. Les communautés rurales en Catalogne et dans le pays valencien (IX — milieu XIV siècle). — In: Les communautés villageoises en Europe occidentale du Moyen à l'époque médiévale et moderne (Flaran, 4). Auch, 1984, p. 80–81.

2453

Apt, 38 (a. 988–989): si autem emere noluerint et ipse Allaldus vel haeredes illius per tres vices adnunciaverint in audientia vicinorum suorum (cf.: 29, a. 982: in publico per tres vices adnunciaverint); 91 (a. 1064): in praesentia meorum vicinorum; Marseille, 341 (a. 1074): praesentibus senioribus et vicinis; Lérins, I, 227 (a. 1066–1102): testes autem sunt omnes amici nostri et vicini; Nice, 55 (a. 1148): coram vicinis suis filium suum Johannem cum medietate tocius hereditatis sue tradidit.

2454

Aniane, 318 (a. 889–890); HGL, V, 21 (a. 898): ibique fuerunt ipsi homines de villa Ranesindis et taliter dixerunt vel recognoverunt; Nimes, 20 (a. 921); Gellone, 251 (a. 996–1031). Cf.: Magnou-Nortier E. La société…, p. 272–276.

2455

HGL, II, 72 (а. 826): recognoscimus nos hommes qui habitamus in villas Combalito et Castaniarias, id est Maurinus, Bladimus… vel alii pares nostri qui subter signa facturi sunt… per beneficium hoc habuimus; Nimes, 20 (a. 921): alodem, quod homines de villa Luco venundaverunt ad homines commanentes de villa Quarto… et missi… conjuraverunt homines commanentes de jamdictas villas… et alii homines vicini de villa Luco…

2456

Nimes, 20 (a. 921); Apt, 91 (a. 1064); Lérins, I, 227 (a. 1066–1102).

2457

Eixalada-Cuixà, 63 (a. 891); Béziers, 111 (a. 1108); 112 (a. 1108): cum consilio omnium parrochianorum Sancti Saturnini de Pozag, guirpisco… totum quantum habeo in ecclesia Sancti Saturnini de Pozag…

2458

Nimes, 5 (a. 892): in commune adunatis fere ducentis hominibus… ut dicerent quidquid de hac causa in veritate scirent… ex his omnibus XIV electis hominibus, in ecclesiam sanctae Mariae ingressi, iterumque ab ipso vicecomite per ordinem interrogati et discussi, absque ulla varietate testificantes jurati dixerunt. Cf.: Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, p. 50–53.

2459

Lérins, I,46 (a. 1025); 182 (a. 1028–1046): noverint cuncti fideles; 192 (a. 1046): notum sit cunctis fidelibus; 201 (a. 1033): sciant vero cuncti viventes; 223 (a. 1081).

2460

Nimes, 167 (a. 1095): certum sit omnibus hominibus et manifestum…

2461

Marseille, 532 (a. 1073): quod omnis vicinia eorum cognoscit et viva voce dicit, virorum et feminarum immensus numerus, militum et pagensium coetus… consilio omnium nostrorum militum et pagensium… firmamus et, ut nostri consanguinei et vicini nostreque potestatis homines firment mandamus. Cf.: Lézat, 1295 (a. 1031–1040): manifestata est ab eis coram vicinis vel judicibus terre; Conques, 2 (a. 1061–1065): cognitum et auditum est a vicinis nostris; Lérins, I, 228 (s. XI): Notum sit omnibus vicinis nostris…

2462

Lérins, I, 133 (a. 1046–1066): notum igitur sit omnibus hominibus Antipolitane terre commorantibus, cognoscatque in circuitu universa vicinitas populi, tam majores quam minores etiam et parvuli; Marseille, 87 (a. 1076): ego igitur Petrus Stephane vicecomitisse quondam filius, in presentia vicinorum nostrorum filiique mei; Lérins, I, 148 (a. 1093): ego Petrus, Vinciensis presul, consilio ductus canonicorum meorum bonorumve vicinorum; 44 (a. 1104).

2463

Lérins, I, 65 (a. 1110): si Petrus Radaldus aliquid de possessione sua pro melioratione molendini dispensaverit, reddatur tercia pars sibi in consilio vicinorum valle; si vero in molendinum quicquid destructum fuerit, Petrus Radaldi reddat ecclesie sancte Marie quod justum fuerit in consilio vicinorum.

2464

Gellone, 41 (a. 954–986): sane si quis aut ego aut ullus de propinquis seu parentibus aut vicinis meis, seu ullus homo aut ulla femina vel subrogata persona venerit ad irrupendam hujus donationis cartam… Cf.: Marseille, 536 (a. 1021–1044): ut consanguinei nostri et vicini nostreque potestatis homines firment mandamus et precamur.

2465

Apt, 102 (а. 1078–1088): consentio aliquid ex meo alode quibusdam vicinis meis presbyteris Rodulfo et Pontio et Heldranno…

2466

Apt, 36 (a. 986–987): in uno fronte… terras sanctuarias et terras vicinabiles; Montmajour, p. 70 (f. s. X): habet ipsa terra consortes… Scuarias et etiam terras vicinabiles, et si que aliae sunt consortes. Cf.: Marseille, 1042 (a. 979); Montmajour, p. 59 (f. s. X); p. 74 (in. s. XI); p. 104 (a. 1017); Marseille, 625 (a. 1038).

2467

Во Франции наибольший интерес к этой проблеме проявляет М. Бурэн. См., в частности: Bourin М. Les communautés villageoises en Bas-Languedoc du X au XIV siècle. ― In: Les communautés rurales (Recueil de la Société Jean Bodin, XLIII). Paris, 1984, p. 349–384; eadem. Les solidarités paysannes en Bas-Languedoc aux environs de l'an Mil. ― In: Catalunya i França meridional a l'entom de l'any mil. Barcelona, 1991, p. 240–247; Bourin M., Durand R. Vivre au village au moyen âge. Les solidarités paysannes du XI au XIII siècle. Paris, 1984. Cm. также: To Figueras L. El marc de les comunitats pageses: villa i parroquia en les diocesis de Girona i Elna. ― In: Catalunya i França meridional…, p. 212–239.

2468

См.: Brutails J.-A. Etude…, p. 157–159; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 575–576; Poly J.-P. La Provence…, p. 138–139.

2469

HGL, II, 80 (a. 832).

2470

Aniane, Diplomata, 10 (a. 822): Pascua etiam ad animalia eorum alenda, absque ullius hominis impedimento ubi voluerint, et illi et homines eorum habeant. Cetera vero que restant et silva et pascua utantur, et comes et habitatores civitatis Agatensis, sicut antiquitus usus fuit.

2471

HGL, II, 119 (а. 844): liceat eis ipsas res cum tränquilitate pacis tenere et possidere et secundum antiquam consùetudinem ubique pascua habere et ligna caedere et aquarum ductus pro suis necessitatibus, ubicumque pervenire potuerint…

2472

Montrieux, 9 (a. 1179); 10 (a. 1180): dicebant predicti homines Meine, quod secundum antiquum usum sui castelli in eodem nemore ligna colligere poterant, ratem tamen vel fumum se ibi facere debere. Probare non potuerunt… Cf.: Agde, 346 (a. 1227).

2473

Marseille, 714 (ca. 1030): omnibus habitantibus pro sancto Genesio pascuum et patuum et ligna virida et sicca et herba per totum Cardaonem et Ovessa; Marea, 214 (a. 1035): confero ego jamdictus Vuifredus (граф Сердани — И.Ф.) hominibus sancti Martini infra terminos praedictarum villarum habitantibus in majori silva incisionem lignorum ad constructionem domorum suarum et quicquid necessarium habuerint infra praedictas villas sine alicujus blandimento; Conques, 68 (a. 1061–1068): damus etiam habitantibus in eadem villa pascua ad pecora et ligna silvae quae illis necessaria fuerint sine ullo censu; HGL, V, 95 (a. 953, Pallars); 555 (a. 1143, Eine).

2474

Nimes, 30 (a. 927): de oriente conlaterat in patuum de ipsas villas; HGL, V, 559.1 (a. 1144): concedo ad patuum populo Nemausensi omnes garrigas quae sunt infra terminos quos modo dicam; Marseille, 1023 (a. 1197): patium et pascuum hominum Sex Fumi… salem vero qui succrescit in matribus vel locis preceperunt esse communem omnibus Sex Fumi hominibus.

2475

Lérins, I,247 (a. 824): ab alio fronte Martha et heredes Martini vel ea agro commune hac si qui alii sunt consortes. Cf.: Lérins, II, 72 (a. 1240): dixit quod terra quam fregere Mutonus et filius ejus est communis in Vidalbano et Vallebona.

2476

Montmajour, p. 54 (a. 981): dono casales et exagos et terris cultis et incultis et puteo comunabile quantum mich [sic] pax obvenit…

2477

Maguelone, 143 (a. 1169): via que vadit ad nemus publicum.

2478

Aniane, 318 (a. 889–890): de parte oriente inlaterat in terram publicam de terminio Molanicus, id est in terra garicco usque in rivum Rovegie.

2479

Béziers, 52 (a. 947); Nimes, 67 (a. 969); Aniane, 292 (ca. 990); Marseille, 335 (a. 1016), 742 (a. 1069); Béziers, 101 (a. 1097), etc.

2480

См.: Grosso G. Le servitù prediali nel diritto romano. Torino, 1969; Rodger A. Owners and Neighbours in Roman Law. Oxford, 1972.

2481

Nimes, 24 (a. 924); 35 (a. 932): de oriente est orto et exavo Salvatores vel communis; 44 (a. 943); Montmajour, p. 38 (a. 963): abet consortes eredes meos et terras santuarias et terras vicinabiles vel exagos comunos et vias plupicas [sic].

2482

Bonnassie P., Guichard P. Les communautés rurales…, p. 79–115.

2483

Caucanas S. Moulins et irrigation…, p. 186–190.

2484

Font Rius J.-M. Cartas de poblaciön y franquicia. 3 vol. Madrid-Barcelona, 1969–1983.

2485

Boyer J.-R., Venturini A. Les consulats ruraux dans le ressort de l'évêché de Nice (circa 1150–1326). ― In: Actes des journées d'histoire régionale. Mouans-Sartoux, 1984, p. 26–45; Boyer R. La Chartreuse de Montrieux…, p. 123. Cf.: Lézat, 1045 (a. 1245); Statutes de Castellane, 2,6 et passim; Baratier E. Enquêtes…, N 21, 490, 556; Pecout H. Etudes sur le droit des hautes vallées alpines de Provence et de Dauphine au moyen âge. Paris, 1907, Documents inédits, 1 (a. 1316).

2486

Gellone, 113 (a. 877–879): si abbas aud monachi de communia abstraxerint, ad nostros propinquos revertat; HGL, V, 63 (a. 935, Vabres): de communia fratrum… extrahendi; Nimes, 134 (a. 1043–1060): ad ipsos canonicos Sancta Maria in communia vel in illorum alimonia donare volo aliquid de alodem meum; Béziers, 109 (a. 1107): communitatis Sancti Nazarii… universitati Sancti Nazarii. Cf.: Michaud-Quantin P. Universitas. Paris, 1970.

2487

Agde, 44 (a. 1062–1074): qui campus est de communia; 169 (a. 1118); 199 (a. 1120); 200 (a. 1132); 18 (a. 1137); 209 (a. 1139); 88 (a. 1152), etc.

2488

Lézat, 729 (а. 1084–1100): perumimcumque annum censum reddat sicut est consuetudo; 1655 (a. 1182–1183): serviant semper comiti et usibus ville; 1729 (f. s. XII): consuetudinis qua ad Essaun et supra in tota valle Bavartensi usque ad scalas de Nielas nullus ibi tenet erisma vel oleum sanctum nisi in ecclesia Sancti Beati ubi baptizantur omnes de valle predicta; 1171 (a. 1243): de blado agrarium et servicium et de vindemia quartum et de fructibus arborum partem secundum consuetudinem patrie illius.

2489

Gellone, 428 (a. 1100): quartum censum et usuale omne; 369 (a. 1104): omnem usualem censum.

2490

Conques, 27 (a. 1031–1060, Cahors): justiciam et censum et usum de villa et de mansiones quae ibi sunt; 14 (a. 1062): seniores vero Panatensium dederunt decimam de ipso manso et sepulturam et proferentias et totum usum quod ibi habebant; Gellone, 423 (a. 1097); 468 (a. 1077–1099): usaticum… de prefatobosco; 478 (a. 1077–1099): medietatem de quarto et medietatem census et usatici, de quistis et de placitis medietatem; Béziers, 104 (a. 1099); Gellone, 326 (a. 1116): omnem usaticum quem habebam in honore Sancti Guillelmi de Grimiano; 469 (a. 11061120): cum fevali et cum omni censu et usaticum; Aniane, 64 (a. 1138): per usaticum in unoquoque ano ad festum sancti Michaelis VI denarios melgoriensium; 68 (a. 1136); 69 (a. 1136); Gellone, 529 (post a. 1140): domus Raimundi Bonafos debet in unoquoque anno pro usatico tredecim faisses de ligna et unum fais de palea; 502 (a. 1151): mansum istum cum pertinendis suis et cum toto censu et usatico et quarto et alio redditu; 516 (a. 1155): in unoquoque anno unum denarium de usatico.

2491

Conques, 64 (a. 1073–1087): totum ecclesiasticum et totum decimum et omnes consuetudines quae adversus aecclesiae pertinent; 485 (a. 1107): cum omnibus reditibus suis, villicationem, scilicet dominationem, censum et hospites ét ex integro omnem consuetudinem quam ibi solebamus habere; 356 (a. 1060–1108): III mansos et V apendarias ad alodum et usum et consuetum; 486 (ca. 1108): terram et boscum quod vocatur Tremlet… cum omni consuetudine que ad nos pertinet.

2492

Conques, 394 (ca. 1019): ullum malum usum mittebam; 43 (a. 1061–1062): derelinquo vicariam et malos husus et consuetudines et caetera omnia quae juste vel injuste habeo… in villa Tanavellae; 20 (a. 1078): de malis usibus et consuetudinibus quas Bermundus Agathensis habebat vel requirebat in honore Sancti Salvatoris; 204 (a. 1065–1087): omnes malos usus et convenientias et quicquid juste vel injuste habebam; Gellone, 462 (a. 1077–1099): malos usaticos.

2493

Magnou-Nortier E. Les mauvaises coutumes…; Lauranson-Rosaz Ch. Les mauvaises coutumes d'Auvergne (fin X–XI siècle). ― Annales du Midi, 1990, vol. 102, p. 557–586.

2494

Bondurand Е. Les Coutumes de Saint-Gilles (XII–XIV siècles). Paris, 1915, p. 178; Bondurand E. Les coutumes de Tarascon. Nimes, 1892, p. 106; Benoit F. Recueil de actes des comtes de Provence appartenant à la maison de Barcelone. Paris, 1925, t. II, p. 435 (статуты г. Грасс); Brun R. La ville de Salon au moyen âge. Aix, 1924, p. 287; Bloch M. Les caractères originaux…, p. 200–203.

2495

Les Coutumes de Lunel, p. 33; Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 257 sqq. Cf.: La vie quotidienne des communautés villageoises avant la Révolution. Exemple du Gévaudan. Mende, 1979, doc. 29 (a. 1784).

2496

Arbaud D. Etudes historiques sur la ville de Manosque…, p. 56, 195: охота в полях и виноградниках после дня св. Михаила. Cp.: Statutes d'Arles, 27: ordinamus ne quis présumât capere vel venari cuniculum alienum sive suum sine licencia curie, a caniprivio usque ad festum Omnium Sanctorum, nec si ab illo festo in antea aliquis furetur vel venetur alienum cuniculum in deffensione aliena.

2497

Sclafert Т. Cultures…, р. 38–44.

2498

Former М. Histoire générale des Alpes maritimes ou cottiennes. Paris, 1892, t. 3. Appendice, doc. 45 bis (a. 1215).

2499

La vie quotidienne…, doc. 27 (a. 1700); 31 (a. 1700); 32 (a. 1779); 33 (a. 1734); 34 (s. XVIII).

2500

Coulet N., Stouff L. Les institutions communales dans les villages de Provence au bas moyen âge. — Etudes rurales, 1976, N 63, p. 67–81; Bourin M., Durand R. Vivre au village…, passim; Boyer J.-P. Hommes et communautés…, p. 257–312; Falque-Vert H. Les hommes et la montagne…, p. 420–423.

2501

Помимо уже цитированных работ, отмечу сборник его статей, опубликованный посмертно: La Méditerranée de Paul-Albert Février. 2 vol. Rome, 1997.

2502

Из его общих работ наиболее важна: Guyon J. La Gaule méridionale pendant l'Antiquité tardive et le Haut Moyen Age. — Annals de l'Institut d'Estudis Gironins, 1996–1997, XXXVI, p. 117–150.

2503

Salv. Mass. De gubernatione Dei, III.8: Si aestus est, de ariditate causamur, si pluvia, de inundatione conquerimur; si infecundior annus est, accusamus sterilitatem, si fecundior vilitatem.

2504

Blâsquez Martinez J.M. La sociedad del Bajo Imperio en la obra de Salviano de Marsella. Madrid, 1990. Cf.: Chalon M. A propos des inscriptions dédicatoires de l'évêque Rusticus. ― In: Narbonne. Archéologie et histoire. Montpellier, 1973,1.1, p. 228–232.

2505

Ausonius. Ordo urbium nobilium, 10: Gallula Roma Arelas… praecipitis Rhodani sic intercisa fluentis / ut mediam facias navali ponte plateam / per quem Romani conmercia suscipis orbis / nec cohibes populosque alios et moenia ditas / Gallia quis fruitur gremioque Aquitanica lato. (Cp. анонимный текст 60-х годов IV в.: Expositio totius mundi, 58).

2506

Ibidem, 19.

2507

Sulp. Severus. Dialogi, 1.2, 3.

2508

Sid. Apoll. Carmina. XXIII, 1. 39–42.

2509

Salv. Mass. Ad ecclesiam, 1.6: Maxima quippe nunc filiorum tuorum portio mortiferarum rerum negotiatrix est, propolisque et cauponibus similis terrenis; IV. 7: Si tibi quicumque ex cauponibus quid promitteret, fidem promittenti non abnegaras; si mutuum a te quippiam propola aut salgamarius (торговец соленьями) postularet, redditurum eum non diffidens quae dedisses.

2510

Salv. Mass. Ad ecclesiam, I.10, I.12; De gubem. Dei, IV.14.

2511

Sid. Apoll. Epistulae. VI.8.1–2 (письмо епископу Марселя, которому он рекомендует своего торгового агента); VII.7.1: repetit aliquid, ut moris est, de manubiis civitatis domum reportaturus, si tamen… aut cataplus arriserit (об операциях того же агента в Марселе).

2512

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.ll, VI.31, VI.33, VIII. 12. Cf.: Ewig E. Spätantikes und Fränksches Gallien. München, 1976, Bd I, S. 72–230.

2513

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.2 (Агд), VI.6 (Ницца).

2514

Idem, IV.43: advenientibus ad cataplum Massiliensim navibus transmarinis… septuaginta vasa quas vulgo orcas vocant olei liquaminisque furati sunt; V.5; VI.2; VI.24; VII.36; IX.22: Massiliensis urbs… navis ab Ispania una cum negotio solito ad portum eius adpulsa est; Vitae Patrum, Vni.6: ab urbe Masiliensi cum commercio negotiationis suae rediret; De gloria martyrum, 82.

2515

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.43; V.5; VI.6; VII.29: vina Laticina… atque Gazatina; De gloria confessorum, 64: sextarium Gazeti vini.

2516

См.: Hitchener R.B. Meridional Gaul, Trade and the Mediterranean Economy in Late Antiquity. ― In: Fifth-Century Gaul…, p. 122–131.

2517

Loseby S.T. Marseille: A Late Antique Success Story? — The Journal of Roman Studies, 1992, vol. LXXXII, p. 170–174; idem. Marseille and the Pirenne Thesis, I: Gregory of Tours, the Merovingian Kings and "un grand port". ― In: The Sixth Century: Production, Distribution and Demand. Ed. by R.Hodges and W.Bowden. Leiden, 1998, p. 209–218.

2518

Greg. Magnus. Epistulae, VI.10. Cf.: Ibidem, VII.21; IX.105.

2519

Vita Eligii, I.10: ex diversis gentibus venientes pariter liberabat, Romanorum scilicet, Gallorum atque Britannorum necnon et Maurorum, sed praecipuae ex genere Saxanorum, qui abunde eo tempore veluti greges a sedibus propriis evulsi in diversa distrahebantur. Cf.: Vita Boniti, 3.

2520

Epistulae Arelatenses, 49 et 53; Greg. Magnus. Epistulae, VI.10.

2521

Greg. Thron. De gloria confessorum, 95: navem quae Massilia ire parabat, offendit in litore; sed hic Lirinensim monasterium expetere cupiebat. Viri igitur quorum erat navis Iudaica erant ab stirpe progeniti; Greg. Magnus. Epistulae, VII.21; IX.105.

2522

Lex Ms., XII.2.18; Concilios visigôticos, XVI Tol.

2523

Concilios visigôticos, Narbo, 4: Ut omnis homo tam ingenuus quam servus, ghotus, romanus, syrus, graecus vel iudaeus die dominico nullam operam faciant… Cf.: Ibidem, 14.

2524

Vita Caesarii, 1.19: alii Graece, alii Latine prosas antiphonasque cantarent.

2525

Agathias. Historia, I.2: καΐ τήν Μασσαλ'ιαν πόλιν, τους Ιώνων οσιο'ικουσ... καΐ νυν έξ Ελληνίδος εστί Βαρβαρική τήν γορ πάχριον ίχποβεβληκυία πολιτείαν τοις τών κρατούντων χρήται νομ'ιμοις φαίνεται δέ καΐ νϋν ob μάλα τής οξ'ιας των παλακΰν οίκητόπων καταδεεστέρα.

2526

Vita Viviani, 8: de partibus Orientis quidam negotiator adveniens in civitate Sanctonica (т. e. в Сент, куда он никак не мог попасть, минуя Нарбонскую Галлию); Greg. Turon. De gloria martyrum, 77: Nam fertur celebre a negotiatore quodam in Oriente de his foliis deportatum pignus fuisse; sed priusquam portum negotiator attingeret, inerguminus in eclesia, adire Baudillium martyrem orientalem plagam, stupentibus populis declamavit (сообщение относится к территории Нима). Cf.: Vercautem F. La vie urbaine entre Meuse et Loire du VI au IX siècle. ― La città nell'alto medioevo. Spoleto, 1959, p. 467–484.

2527

См., например, сообщение о торговле в Альби: Greg. Turon. De gloria martyrum, 57.

2528

Vita Eutropii, p. 58: quidam iuvenis ex corpore Anderenicorum. Cf.: Vita Apollinarii, 10.

2529

См.: James E. Septimania and its Frontier…

2530

Vita Amantii, 10: in Septimaniam quidam vinum mercari cupiens properabat. Cf.: Vita Maximi, 5.

2531

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.2.

2532

Vita Caesarii, II.23; Caes. Arei. Sermones, 43.4: jus fori et jus caeli; 72.4: si forum cogitat, foram adorat; 94.3.

2533

Ibidem, 33.1: de militia, de negotio, de artificio tuo redde decimas.

2534

Ibidem, 72.1: si institores, aurifices, fabri vel reliqui artifices maturius vigilant, ut possint corporis necessaria providere; 86.4: aurifices.

2535

Ibidem, 76.3: ut pauperes homines vel quosque artifices de suis non retardemus operibus, quotiens sermo futurus est, maturius faciamus psalmum quinquagesimum dici.

2536

Ibidem, 44.6: in tabula aut lignea aut lapidea faceres imaginem tuam.

2537

Ibidem, 141.5; 228.1.

2538

Ibidem, 13.5; 52.2; 139.2.

2539

Ibidem, 110.2: purpura ac lana byssoque contexta; 5.4; 139.2.

2540

Regula ad virgines, 44–45.

2541

Caes. Arei. Sermones, 6.2; 7.1: negotiatoribus non sufficit de una tantum merce lucra conquirere, sed plures merces comparant, ex quibus substantiam suam augeant; 8.1; 43.6: conpellente negotio… ab uxore tot mensibus… separatus… si negotium dimiserit, non habeat unde vivat; 72.1: institores; 156.3; 215.4; 230.6: negotiatores.

2542

Ibidem, 1.18: ne in nullius negocii mundialis occupatione perplexus inveniaris, ne fideiussor existas, ne advocatus litium fias; 33.1: de militia, de negotio, de artificio tuo redde decimas; 55.5: clerici qui… negotia exercere non erubescunt; 74.3: Quanti enim nunc in plateis vel in atriis basilicarum aut litibus aut negotiis vacant!; 151.8: Quicquid de aliquo labore, de quocumque iusto negotio, de qualibet iusta militia adquirimus; 159.1: quantum laborent isti homines amatores rerum periturarum navigando, terrenum iter agendo, aestus et frigora sustinendo; 171.3: in quolibet negotio fraudes nolite committere; 187.7: in causis vestris, in negotiis vestris; 230.5: mundialis negocii implicatio… mundana enim négocia filiis tuis agenda committe.

2543

Ibidem, 6.2: cum pretio et mercede; 78.4; 154.4, etc.

2544

Ibidem, 1.12: ut decimae ex omnibus fructibus et ex omni lucro pauperibus erogandae; 1.19: nulla navis sine multis laboribus potest aliqua terrena lucra conquirere; 6.2: negotiatores… ingentia lucra conquirunt; 43.7: propter negotiandi lucra; 159.1: Considerate, quantum laborent isti homines amatores rerum periturarum navigando, terrenum iter agendo, aestas et frigora sustinendo… Si enim… innumeras mortes temporalia lucra habere coeperit. Cf.: 1.1; 5.5: temporalia lucra; 7.1; 159.1: temporalia lucra; 163.2: terrenum lucrum.

2545

Ibidem, 13.2: nemo enim habet iniustum lucrum sine iusto damno; ubi lucrum, ibi et damnum: lucrum in arca, damnum in conscientia; 41.1: avaritia quae nobis ideo iniqua lucra procurat; 43.4: de multis calumniis et rapinis iniustas divitias et iniqua lucra conquirant; 173.5: lucrum iniustum; 184.3: ad fraudem te aliquis, vel ad falsum testimonium aut quaelibet alia lucra iniqua sollicitat; 222.3: nemo habet iniustum lucrum sine iusto damnum; ubi lucrum, ibi damnum: lucrum in arca, damnum in conscientia… adquirit pecuniam et perdit iustitiam; 225.2: contemne avaritiam iniqua negotia et lucra impia persuadentem. Cf.: 1.12, 16, 19; 5.5; 6.2; 7.1; 13.2–3; 50.3; 55.3–4; 215.4. Lucrum — это не только прибыль как таковая, но и всякий добыток. См.: 19.3.

2546

Ibidem, 210.4: per stateras dolosas et mensuras duplices fraudes in negocio faciendo implesti arcam tuam; 16.2; 19.3; 50.3; 130.5; 150.3; 200.3. Cf.: 171.3: in quolibet negotio fraudes nolite committere.

2547

Ibidem, 74.3; 230.5.

2548

Ibidem, 74.1: lucra transitoria; 159.1: temporalia lucra; 31.5.

2549

Ibidem, 31.5: Dominus… cum quo fecistis caeleste commercium.

2550

Ibidem, 28.1: Deus enim non solum debitorem se fecit, sed et cautionem scripsit. Cautiones promissionum eius in ecclesia recitantur.

2551

Так, в sermo 34.3 Цезарий цитирует no Vetus Latina пассаж из 1-го Послания к Тимофею (6.10), содержащий выражение: naufragaverunt a fide; в Вульгате мы находим: erraverunt a fide.

2552

Ibidem, 1.19; 47.1; 60.1; 66.1; 97.1; 100.12; 114.6; 235.2. Cf.: 136.6, 180.3, 193.1, 196.3: in navicula animae nostrae per totum annum multis tempestatibus, id est peccatorum fluctibus aut fractum aut dissolutum quid aut corruptum aut perditum est; 235.2,237.4.

2553

Ibidem, 1.19; 34.4; 56.2; 58.5; 64.2; 66.1; 100.11; 196.3, 232.1, 233.1,8; 234.1, 235.1. Cf.: Joh. Cass. Conlationes, XXII. 14; Faustus Reg. Sermones, 26; idem. De gratia Dei, I.1; Salv. Mass. Ad ecclesiam, II.14; De gubem. Dei, III.4.

2554

Caes. Arei. Sermones, 37.1; 39.2: ad orientem vel ad occidentem cum infinitis laboribus vel periculis navigate; 72.1; 168.6: Non enim nos Deus ad comparandam vitam aeternam aut in orientem aut in occidentem per itinera laboriosa transmittit; 223.5.

2555

Ibidem, 58.5: navis diversarum mercium plena.

2556

Ibidem, 33.4: reparantur naufragi.

2557

Ibidem, 60.4; 72.1.

2558

Ibidem, 200.2: si enim vobis singulas vestes olosericas vellet offere Deus, manibus inquinatis et sordidis illas non possetis accipere; 206.2: ne unquam corporis sui vestem, ne unquam baptismi holosericam maculasset; 167.4; 189.2; 197.2; Regula ad virgines, 45. Cf.: Sid. Apoll. Epistulae, IV.20.1; Regula Ferreoli, 27.2.

2559

Caes. Arei. Sermones, 104.2; 189.3.

2560

Ibidem, 30.2: volo filiis vel filiabus meis argentum emere, ornamenta pretiosissima conparare; 31.1: ornamenta ad luxuriam conparando; 78.4: cum enim terrena et temporalia ornamenta corporis, si non invenitur qui donare velit, carissimo pretio conparentur…

2561

Ibidem, 29.4; 154.2.

2562

Ibidem, 181.5: certe quando pro tuis neccesitatibus procedis ad publicum, das nummos et emis tibi panem aut vinum aut oleum aut lignum aut vestem aut suppelectilem aut quodcumque tibi opus est; 156.3: negotiatores qui oleum animarum lampadibus necessarium vendunt; 128.1.

2563

Ibidem, 181.5; Regula ad virgines, 28: Quae tamen vestimenta cum tanta industria in monasterio fiant ut ea numquam necesse sit abbatissae extra monasterium conparare; Epistolae Arelatenses, 49 (a. 556): de ipsis solidis… tunicas albas aut cucullas vel colobia aut si quae alie species in provintia fiunt… nobis exinde facite conparari et, opportunitate navis inventa (в Рим), dirigite…

2564

Caes. Arei. Sermones, 18.5: caligas emis.

2565

Ibidem, 181.5: lignum. Cf.: 199.3: lignorum penuria.

2566

Ibidem, 18.5; 71.2; 154.2.

2567

Ibidem, 182.2: Scit Deus quia non de rapinis volo augere patrimonium meum. Unde vis augere? Emendo.

2568

Ibidem, 35.4; 39.1; 141.2. Cf.: 43.8: vir fortissimus… ex ipsa victoria aliquam puellam de praeda accipiens… qui esse captivus vel servus hominibus indignetur; 70.2; 74.3. Cf.: Klingshim W.E. Charity and Power: Caesarius of Arles and the Ransoming of Captives in Sub-Roman Gaul. — Journal of Roman Studies, 1985, vol. 75, p. 183–203.

2569

Образ врача, земного и небесного, — один из самых излюбленных у Цезария (это старая церковная традиция), однако прямых сведений о плате врачу немного. Наиболее явные: 5.5, 41.4, 52.5, 57.1, 59.5–6, 189.2.

2570

Ibidem, 1.13: si aliquis nobis terrenam substantiam tollat, potentissimos iudices et scolasticos auditores interpellantes; 26.2: omnis homo… qui causam ante terrenam iudicem se dicturum esse cognoverit, patronos sibi utiles requiret et advocatos studeat peritissimos providere; 1.18; 152.1.

2571

Ibidem, 6.2: novimus enim aliquos negotiatores qui cum litteras non noverint requirunt sibi mercennarios litteratos; et cum ipsi litteras nesciant, aliis scribentibus rationes suas ingentia lucra conquirunt.

2572

Ibidem, 1.12: utnullus aut in suo aut in alieno convivio luxuriosos cantatores, lusores vel saltatores… aut videre velit aut venire permittat.

2573

Vita Germani, 31: Decursis itaque civitatibus Gallicanis, dum Alpes Italiam ingressus exsuperat, casu artificibus ex opere mercennario domum redeuntibus itineris conlatione sociatur.

2574

Vita Aregii, 9: Exigenti enim jam tempore, dum marcida flueret praeparata incisioni herba, ea quod solis ardor adustus jam adusserat foenum, misit beatissimus antistes operarios in praedia sua. Et cum ad horam sextam venisset, unus ex operariis inerti animo, corde impedito, dicendo se lassum vix corpus pertrahere vacabat ab opere. Tunc demum athleta Dei ad ipsum venit et dum invenisset eum non lucrantem mercedis opera, sed inique gerentem ex daemone consorte… Cf.: Edictus Rothari, 144–145: magistri comacini.

2575

Ibidem, 230.6: spiritalem Domini pecuniam studeamus commissis nobis populis erogare. Nos erogemus pecuniam, quia ille, cum venerit, exacturus erit usuram (аллюзия к: Mt 25.2627). Cf.: 55.5: quasi Domini mei pecunia; Christus, cum venerit, ipse exacturus erit usuram; 238.1: reconde ibi pecuniam Domini tui.

2576

Ibidem, 158.5: qui habet aurum, det aurum; qui habet argentum, argentum tribuat; qui vero non habet pecuniam, cum bono animo porrigat peregrino bucellam; 181.2: Aurum enim et argentum, honores, filios et patrimonia multa habent etiam et mali; 222.4: Bonae sunt divitiae, bonum est aurum, bonum est argentum, bonae familiae, bonae possessiones; omnia istae bonae sunt (заимствовано у Фауста Риезского: Faust. Reg. Sermones, 5). См. также: 30.3; 35.3; 38.3; 178.3; 179.8. Cf.: Salv. Mass. Ad ecclesiam, 1.7; III.12.

2577

Caes. Arei. Sermones, 158.6. Cf.: Regula Aureliani, 5.1; 44 (cf.: 27.2).

2578

Ibidem 31.1: argenti pondus plus quam cotidianum opus est providendo; 184.4: qui tibi furatus est argentum aut pecuniam tuam. Cf.: Regula ad virgines, 44: Argentum in usu vestro non habeatis, absque ministerio oratorii.

2579

Caes. Arei. Sermones, 158.6: da michi unum aereum nummum et reddo tibi solidos aureos centum. Впрочем, слово nummus употреблялось также как синоним слова pecunia. Cf.: 61.2: in dragma nummus intellegitur, in nummo imperatoris imago agnoscitur; 181.5, 7.

2580

Ibidem, 154.2: da mihi, domine, rogo te, paucos solidos; patior necessitatem, urgeor a creditore… argenticulam meam distraho, ne tu iniuriam patiaris.

2581

Ibidem, 25.2: das pauperi nummum… das bucellam… das vestimentum; 16.2: pauperibus secundum quod vires habet aut argentum porrigit aut bucellam; 19.2: Qui non potest amplius, vel argentum pauperi donet; 25.1: qui potest, afferat argentum; qui non potest, exhibeat vinum… bucellam; 13.2; 19.2–3; 26.5; 30–32.

2582

Ibidem, 35.4; 55.3; 224.3.

2583

Ibidem, 131.1: thesaurum autem dico, non auri et argenti, sed fidem iusti; 35.4; 55.3; 141.2; 173.3, 223.4; 224.3.

2584

Ibidem, 30.3: Si enim ita sit pauper, ut nec aurum habeat nec frumentum nec vinum vel oleum… de illis ergo quae supra diximus, id est auro, argento frumento, vino et oleo multi se possunt excusare. Цезарий следует в этом вопросе за Писанием. См.: Agg. 2.9: meum est aurum, meum est argentum [Sermo 35.4]; Jac 5.2: aurum et argentum vestrum aeruginavit [Sermo 35.4]; I Pt 1.18: non argento nec auro sed pretioso sanguine Christi redempti [Sermo 73.4].

2585

Sid. Apoll. Epistulae, I.7.3; IV.24.1–8; Faustus. Epistola ad Felicem; Vita Nicetii, 11, etc.

2586

Pardessus, 119 (а. 533); 162 (а. 558); Vita Ansberti Rotomagensis, 9; Vita Desiderii Autissiodorensis, 7.

2587

Corbie, 15: de tulloneo de Fossas annis singulis ad ipso monasterio concesserunt, hoc est: oleo lib. X milia, garo modios XXX, pipere lib. XXX, cumino lib. CL, cariofile lib. II, cinnamo lib. I, cicer lib. CL, oridia lib. XX, auro pimento lib. X, seoda pelles X, cordevise pelles X, carta tomi L… ad missus ipsius monasterii… dare precipimus, hoc est: viredus sive paraveridus decem, panis nitedus decem, sequentes vegente, vino modius I, cervisa mod. II, lardo lib. X, came ponda vegente, cassio lib. XII, pisus lib. XX, capro I, pullus V, ova X, oleo lib. II, garo lib. I, piper uncia I, cimino uncias II, sal, acetum, olera, lignum sufficienter…

2588

Об организации этих складов см.: Ganshof F.-L. Les bureaux de tonlieu de Marseille et de Fos. Contribution à l'histoire des institutions financières de la monarchie franque. ― In: Etudes historiques à la mémoire de N.Didier. Paris, 1960, p. 125–133.

2589

Loseby S.T. Marseille and the Pirenne Thesis, II: "ville morte"…, p. 187, со ссылкой на: Sabbé E. Papyrus et parchemin au haut moyen âge. ― In: Miscellanea historica in honoris Leonis van Essen. Bruxelles; Paris, 1947, p. 98.

2590

Ganshof F.-L. Notes sur les ports de Provence du VIII au X siècle. — Revue historique, 1938, t.183, p. 28–37.

2591

Lewis A.R. Naval Power and Trade in the Mediterranean A.D. 300–1100. Princeton, 1951.

2592

Eickhoff E. Seekrieg und Seepolitik zwischen Islam und Abendland. Das Mittelmeer unter byzantinischer und arabischer Hegemonie (650–1040). Berlin, 1966.

2593

Claude D. Der Handel im westlichen Mittelmeer während des Frühmittelalters. Göttingen, 1985.

2594

La navigazione mediterranea nell'alto medioevo. Spoleto, 1978.

2595

Duprat Е. Les relations de la Provence et du Levant du V siècle aux Croisades. ― In: Congrès français de la Syrie. Marseille, 1919, vol. 2, p. 75–98; idem. Les relations de la Provence avec les pays du Bassin occidental de la Méditerranée du V siècle aux Croisades. ― Répertoire des Travaux de la Société de statistique de Marseille, 1911–1920, t. 48, p. 96–128; Dupont A. Les cités de la Narbonnaise Première depuis les invasions germaniques jusqu'à l'apparition du consulat. Nimes, 1942; idem. Les relations commerciales entre les cités maritimes de Languedoc et les cités méditerranéennes d'Espagne et d'Italie du X au ХIII siècle. Nimes, 1942.

2596

Annales Regni Francorum, a. 773: veniens missus domni Adriani apostolici, nomine Petrus, per mare usque ad Massilia.

2597

Liber Pontificalis. Vita Stephani II, 43 (a. 756): pergentes marino itinere quantotius Maxiliam advenerunt. Cf.: Chronicon Salernitanum, a. 756.

2598

Fredegarii continuationes, 51 (a. 768).

2599

Vita Egidii, 8.

2600

Annales Petaviani, a. 790: Fuit autem ex genere Anglorum, sed pater eius, Botto nomine, negotiator fuit in urbe Massilia.

2601

Marseille, 83 (a. 790): super portum maris Massilie; 11 (a. 822): tholoneum de villa que dicitur Leonio et quicquid fiscus regius exinde exigebat, tam de sale quam de aliis condicionibus, necnon et tholoneum de navibus de Ytalia venientibus, que ad eandem ecclesiam arripare videntur; 26 (a. 845): theloneum de villa Leguino vel quicquid ibidem ad eorum fiscum pertinere debebat concesserant, tam terrenis quam etiam navigantibus.

2602

Theodulfus Aurelianensis. Paraenesis adjudices, v. 173–174: Iste gravi numero nummos fert divitis auri / quos arabum sermo sive caracter arat; v. 245–246: Iste tuo dictas de nomine, Cordoba, pelles / Hic niveas, alter protravhit inde rubras.

2603

Ibidem, v. 211 sqq.: Alter ait: Mihi sunt vario fucato colore / pallia, quae misit, ut puto, torvus Arabs… Splendorem spectes iunctamque coloribus artem…

2604

Agobardus Lugdenensis. De insolentia Judaeorum, VI. Точности ради, речь здесь идет о еврейских купцах и их христианских невольниках, но, в свете других источников, относящихся к Северной Франции, этот факт следует трактовать как косвенное указание на поставки рабов в арабские земли Западного Средиземноморья. CM.: Boshof Е. Erzbischof Agobard von Lyon. Leben und Werk. Köln; Wien, 1969.

2605

Florus Lugdunensis. Qualiter sanctorum martyrum Cypriani, Sperati, Pantaleonis reliquiae Lugdunum advectae sint, v. 41: Egressis Arelas opima portu. Ранее текст приписывался Агобарду Лионскому.

2606

HGL, II, 111 (а. 844): necnon et cum portu secus monasterium in maris littore suo; 115 (a. 844): de quocumque conmertio ex quo teloneus exigitur vel portaticus ac de navibus circa littora maris discurrentibus; 133 (a. 848, Agde): piscaticum tam maris quam aquae currentis… salinaticum, telonei mercatum… poetaticum… Cf.: Vita Severi Agathensis, 5, 9.

2607

Notker Balbulus. Gesta Karoli Magni, I.14: cumque visis navibus alii Judeos, alii vero Africanos, alii Brittanos mercatores esse dicerent.

2608

См. названные выше работы Э. Дюпра, Ф.-Л. Гансхофа, А. Дюпона, Ж. Дюби, а также: Sautel G. Les villes du Midi méditerranéen au moyen âge, aspects économiques et sociaux (IX–XIII siècles). ― In: La ville. Bruxelles, 1955, Partie 2, p. 313–370.

2609

Provence, 59 (a. 921): portum etiam tam de Grecis quam de aliis advenientibus hominibys necnon et tlneum simul cum moneta… Cf.: Ibidem, 45 (a. 904): portu navium (о Марселе).

2610

HGL, II, 145 (а. 854, Cuixà): vestimenta frisis… plumacios siricios; V, 42 (a. 915, Eine): pallium greco et alios duos in Grecia factos.

2611

Heijmans M. Duplex Arelas…, p. 551–553, 568–571.

2612

Poly J.-P. La Provence…, р. 229, со ссылкой на: Tessier G. Recueil des actes de Charles II le Chauve. Paris, 1943–1955, N 473 (a. 854).

2613

Provence, 45 (a. 904, Marseille): portu navium; HGL, V, 13 (a. 890, Narbonne): concedimus medietatem salinarum, telonei, portatici et raficae atque paschuarii seu classis naufragiorum. Cf.: Ibidem, 3 (a. 881), 24 (a. 899).

2614

Vita Johannis Gorziensis, 118.

2615

Vita Geraldi, II.17: unde et monachi et peregrini, necnon et egeni, qui et hospites eius tempore quo Romei transire solent, sollicite requirebant, si comes Geraldus veniret vel quando veniret. Ipsi quippe marruci, rigentes videlicet Alpium incole, nihil quaestuosius aestimabant, quam ut suppellectilem Geraldi per iuga montis Iovina transveherent; 18: cum venisset autem ad civitatem nomine Astam; 21: idem vir Domini per illam viam ab Italia rediret qua Lugdunum a civitate Taurinensi venitur…

2616

См.: Poly J.-P. La Provence…, p. 25–29; Les féodalités, p. 122, 129–132.

2617

Flodoardus. Annales, a. 921: Anglorum Romam proficisciencium plurimi inter angustias Alpium lapidibus a Sarracenis sunt abruti; a. 923: Multitudo Anglorum limina sancti Petri orationis gratia petentium inter Alpes a Sarracenis trucidatur; a. 929: Viae Alpium a Sarracenis obsessae, a quibus multi Romam proficisci volentes impediti revertuntur; a. 931: Rotbertus archiepiscopus Turonensis aecclesiae Roma remeans, sub Alpibus noctu infra tentoria cum comitantibus secum interimitur a latronibus; a. 933: et Sarraceni meatus Alpium occupant et vicina quaeque loca depraedantur; a. 939: collecta diversorum hominum, quae Romam petebat a Sarracenis pervasa et interempta est; a. 940: collecta Transmarinorum, sed et Gallorum, quae Romam petebat revertitur, occisis eorum nonnulis a Sarracenis; nec potuit Alpes transire propter Sarracenos, qui vicum monasterii sancti Mauricii occupaverant; a. 951: Sarraceni meatum Alpium obsidentes, a viatoribus Romam petentibus tributum accipiunt, et sic eos transire permittunt.

2618

Vita Odonis, 11.18: Inter Burdonum Alpes… secus autem locum illum habitat quoddam genus hominum qui Mammes vocantur…

2619

Vita Maioli, II, 16: et coriam per Penninas Alpes transiret; III, 1: cum iam cacumena Alpinae praeterissent, altitudines, ad villam usque descendunt, quae prope Dranci fluvii decursum posita, Pons Ursarii quondam vocitari erat solita. Cf.: Rodulfus Glaber. Historiae, 1.9. Локализация местности: Amargier P.-А. La capture de saint Maïeul de Cluny et l'expulsion des Sarrasins de Provence. ― Revue bénédictine, 1963, t. 73, p. 316–323.

2620

Eixalada-Cuixà, 63 (a. 891): campum qui est inter viam mercatalem et viam de Beliz. См. также: Bonnassie P. La Catalogne…, p. 368 et 416, со ссылкой на: Villanueva J. Viage literario…, t. XIII, N 12 (a. 925): via merchaderia.

2621

HGL, V, 56 (a. 932): in comitatu Carcassense cum mercato super fluvium Duramno. См.: Renouard Y. Les voies de communication entre les pays de la Méditerranée et pays de l'Atlantique au moyen âge. ― In: Mélanges L. Halphen. Paris, 1951, p. 587–594; Delaruelle F. Toulouse et la route des deux mers. ― Annales du Midi, 1956, vol. 62, p. 215–228, a также диссертацию М.Е. Карпачевой о Каркассоне.

2622

Lodève, 5 (а. 884): theloneum et mercatum sedis Lodove; Nimes, 33 (a. 928): juxta castro Andusie, ad ipso mercato.

2623

Vita Andeoli, 7: ad urbem Carpentoracensem festinans (на пути из Марселя в Лион — И.Ф.) et per aggerem publicam iter agens, usque ad Rhodanum fluvium pervenit; ibique inventis negotiatoribus, cum ipsi navali evectione usque ad locum, qui Bergoiate (т. e. в Бург-Сент-Андеоль — И.Ф.) vocatur, descendit.

2624

HGL, V, 280.1 (а. 1067, Carcassonne): de totas ipsas leddas et monetas de ipsa civitate et de ipsos burgos et totos ipsos mercatos; 281 (a. 1067); Montpellier, 131 (ca. 1076): vendo unam tabulam, qui est in mereat de Monte Pessulano; Lérins, I, 226 (a. 1093); HGL, V, 394 (a. 1094); Lodève, 16 (a. 1108), etc.

2625

HGL, V, 273 (ca. 1066, Narbonne): medietatem de ipsas compras et de lezdas et de omnes census qui per terram et per aquas exeunt; 298 (ca. 1070): de lexda navigiorum et navium quae Montatio vocatur, quam Bertrannus comes habet apud Arelatem; Marseille, 218 (a. 1070): portum de Bagneras et ledda de Leung; HGL, V, 352 (a. 1082, Limoux): leudam; Montpellier, 41 (a. 1090); Maguelone, 15 (a. 1091); Conques, 547 (a. 1106): omnes redditus et leide macellorum et salis.

2626

Maguelone, 6 (a. 1055): de navibus vero mercimonialibus, que forte aut in mari, aut in stagno appulerint; 11 (a. 1079); HGL, V, 353.1 (a. 1083); Evêché d'Agde, f. 71 (a. 1088): tertiam partem de la leida de Marcelliano… et uno navigio sine usateii et censu; Marseille, 595 (a. 1056); 686 (a. 1094): in ratibus desesendentibus sive per Dureciam sive per Rodanum et in navibus per eosdem fluvios, sive cum sale sive sive cum quoslibet mercimoniis ascendentibus; 812 (a. 1080–1110).

2627

HGL, V, 334 (a. 1078): naves que ad mare vel ad portum pertinent; Maguelone, 10 (a. 1079); 11 (a. 1079); 12 (a. 1060–1080); 32 (ca. 1109): portum marinum; Agde, 29 (a. 1176): nave de Agatha.

2628

HGL, V, 149 (a. 990): in ripa fluminis Arauri ecclesiam Sancti Petri… cum ipso porto; Gellone, 305 (a. 1027–1031): in portu de Faixenerias; 308 (s. a.): partem nostram de portum de flumen Erauro de villa que vocant Faixenarias; Marseille, 791 (a. 1041): in ripa fluminis qui vocatur Varro… in porto navali de supradicto fluvio; Conques, 53 (a. 1076): portum Dordoniae… navis salinaria; Marseille, 686 (а. 1094): pro ascensu navium in Avinione; Gellone, 337 (a. 1077–1099): in Barroneiras… ad portum unam medietatem mansi; HGL, V, 372.2 (a. 1088); Lérins, I, 238 (a. 1094): in portu Durentie III partes terciae partis; Avignon, 17 (a. 1099): dono etiam ascensum unius navigii cuiuscumque voluerint ex maioribus ex Avennica vel ex Ponte; 55 (a. 1099); Boeuf, 37 (a. 1105): de portu Rodanet; Saint-Gilles, 331 (a. 1129): плоты на Дюрансе.

2629

Maguelone, 20 (а. 1099): propter naufragium et albeigas. Cf.: Marseille, 802 (a. 1103, Tripoli).

2630

HGL, V, 205 (ca. 1035): voluerint pontem fieri super Tamum… ad communem villae meliorationem et totius Albegeis utilitatem; Gellone, 20 (a. 1036–1048, Béziers); Marseille, 686 (a. 1094, Avignon).

2631

Maguelone, 6 (a. 1055): si forte… alie naves mercimoniales supervenerint, quemcumque portum petere voluerint, aut Magalone aut Villenove aut castri Melgorii, in dispositione et arbitrio ipsorumnegotiatorum erit; Conques, 15 (a. 1060): mercatores que veniant ad regrediant ad illum mercatum; Lérins, I, 31 (s. XI): de meridie vinea de Gontardo negotiatore.

2632

Toulouse, 137 (ca. 1006): ut de Stap usque ad muros Tolose potestatem tenerent faciendi mercatum ubicumque vellent, similiter et mutandi de muris Tolose usque ad Stap; et erat in unaquaque septimana die iovis, veneris et sabbati, de omnibus rebus, maxime vero de sale; HGL, V, 325 (ca. 1077): salis mei medietatem quod accipio et habere videor de Sancto Saturnini burgo; Toulouse, 546 (ca. 1080): damus… ad istum hospitale sale et vinum… et si habundaverit vinum ad pauperes et ad omnes habitantes istius domus, vendant V modios sine ullo usagge quod non dent et non amplius; 291 (a. 1098): ut quicumque prêter inhabitantes in suburbio vel in civitate allatam annonam amodo vendiderint. Cp.: Стам C.M. Экономическое развитие…, с. 153–165.

2633

Vita Fulcranni, 5.2: triticum venundaretur in Rutenico a quibusdam nobilibus viris…

2634

Montpellier, 149 (a. 1079–1080). Cf.: Caille J. Les marchands de Montpellier et la leude de Narbonne dans le dernier quart du XI siècle. ― Bulletin historique de la ville de Montpellier, 1985, N 5, p. 3–5.

2635

Montpellier, 63 (a. 1103): ni… ledda nec usum non prenda, ni de sal que in Monte Pistellario cargarau.

2636

Engelmann E. Zur städtischen Volksbewegung in Südfrankreich. Kommunefreiheit und Gesellschaft: Arles, 1200–1250. Berlin, 1959, S. 71–73; Poly J.-P. La Provence…, p. 301 sqq.

2637

La Grasse, 142 (a. 1091): piper; HGL, V, 380 (a. 1091, Eine): libram piperis; 381 (a. 1093, Narbonne): judaei… per mediam libram piperis; 604 (a. 1155): usaticos quos habeo in Judeis… de melle et canella et piperi; Aniane, 67 (a. 1160); 100 (s. a.); 321 (s. a.).

2638

Lérins, I, 31 (s. XI): per precium solidos trecentos de Otone et drapo obtimo zafalbafal.

2639

HGL, V, 164.1 (a. 1005): ipsum meum mulum cum freno spanesco.

2640

Marseille, 237 (ca. 1032, Arles): ego Amalricus Aquensis archiepiscopus… pro hanc donatione et guirpitione recipio unum asinum ispanum et duodecim modios de annona et unum tapete.

2641

Именно так следует, по-видимому, понимать невероятное словосочетание: caballo de Barba de Auro, встретившееся в двух грамотах середины XI в. — Marseille, 212 (са. 1050); 342 (а… 1056). Не исключено, что это не ошибка, а шутка переписчика.

2642

Bonnassie P. La monnaie et les échanges en Auvergne et Rouergue aux IX–XI siècles, d'après les sources hagiographiques. — Annales du Midi, 1978, t. 90, p. 275–289.

2643

Toulouse, 137 (а. 1006); 134 (а. 1004–1010); 136 (а. 1004–1010); 138 (а. 1080–1100); 136 (а. 1108–1117); 5 (а. 1123), etc. См.: Gérard P. Le marché de Baziège au XI siècle et dans la première moitié du XII. — Bulletin philologique et historique, Année 1961, p. 249–255; Стам C.M. Экономическое развитие…, с. 153–165.

2644

Marseille, 671 (ca. 1040): de uno prate… que jacet in ipsa terra sancti Promacii juxta mercatum.

2645

Aries, 243 (a. 1053): in molendinis… in mercatis, in silvis et garricis…

2646

Marseille, 687 (a. 1059): decimam de lizda que nobis contigit in mercato Malaucene.

2647

HGL, V, 352 (a. 1082): dono vobis in ipsam meam leudam de Limos tres puneiras de sal in unaquoque die merccatile.

2648

Lézat, 1648 (a. 1090): de mercato ejusdem ville quod mutaverunt apud Murellum propter invasionem quam fecit Guillelmus comes Tholose de salvetate Sancti Germerii et de mercato.

2649

HGL, V, 394 (ca. 1096): de castro Bellicardi quod situm est super Rhodanum fluvium… dedit omnes fumos praedicti Bellicardi qui facti sunt vel facti fuerint superius aut in villa inferius, decimum de leudaria mercati et de via.

2650

Aniane, 226 (a. 1094–1108): est ista terra in villa de Giniaco, juxta mercadilum novum.

2651

HGL, V, 149 (a. 990): dimitto ecclesiam Sancti Tiberii cum ipsa villa… cum ipso ponto… et ipso castello et ipsas condaminas cum ipso mercato.

2652

Aniane, 147 (a. 996–1031): ista via vadit… ad merchadellum de Buxaria.

2653

Marseille, 691 (a. 1045): dono quedam que in eadem villa Jugumis ad me pertinere videbantur, ortum unum et pratos et molendinum unum et quicquid meum erat in manso de Amaldo et aliam medietatem de mercato.

2654

Conques, 461 (a. 1032–1059); 27 (a. 1031–1060); 15 (a. 1060); 14 (a. 1062): nec faciant injuriam ad homines egredientes et regredientes a mercato; 53 (a. 1076); 547 (a. 1106).

2655

Toulouse, 232 (ca. 1040): in ipso loco donamus duas masos et duas masadas et mercato et iustitia, et de ipso mercato habeat Amaldus medietatem excepto iustitiae; Marseille, 691 (a. 1045); Conques, 461 (a. 1032–1059): aecclesiam nostram de Pradas… cum mercatum et cum illos campos aecclesiasticos; HGL, V, 295 (a. 1070, Carcassonne); 300 (a. 1071, Carcassonne).

2656

Conques, 68 (a. 1061–1065): donamus etiam totum alodem que in circuitu aecclesiae est in dominium… excepto medietate de mercato quod factum fuerit sicut constitutum est in sabbatis; 53 (a 1076): mansum de Vinairols… si ibi mercatum factum fuerit, retineo mallevantium usque ad XV dies.

2657

Béziers, 75 (са. 1067): sestarium unum mercatale de ordeo; Aniane, 284 (a. 1060–1108): tres modios de frumento mercatales.

2658

Testamentum Abbonis, 16: colonica in ipso pago Viennense, Baccoriaco super fluvium Carusium ubi faber noster Maiorianus mansit; 38: colonica in Cumbolis et in Pratalione qui ad Vuardacelis aspicit, ubi silicarius noster Peter mansit.

2659

Polyptyque, H 3: Colonica in Caladio. Dominicus colonus. Uxor Bene Nata. Cogneramnus faber. Uxor Anteria. Ingilramnus, filius ad scola. Victor filius annorum VII. Filia annorum VI. Onoratus diaconus; H 25: Colonica in Mercone. Castellanus artifex. Pasco verbecem I.

2660

Gellone, 22 (a. 983): apennariam unam quem Stephanus Faber facit cum ipsos arbores; Conques, 76 (ca. 1055): vineam Bemardi Poncii fabri; Marseille, 400 (ca. 1025); 503 (ca. 1050); 510 (ca. 1055); 102 (a. 1065–1079); 40 (s. XI); 42 (s. XI); Conques, 135 (s. XI); Lérins, I,186 (s. XI), etc.

2661

Marseille, 520 (ca. 1055): peda terre que Pondus faber excoluit… vineam quam edificavit Amaldus pelliceus; 466 (ca. 1060): quandam vineam et omnes terras quas habebat Laubertus Pelliciarius; 92 (ca. 1070): Lanbertus Pelliceus de Albania vendidit cartairata de vinea; Béziers, 113 (a. 1108).

2662

Lérins, I, 31 (s. XI): vinea de Bonfllio sutore.

2663

Marseille, 542 (s. XI): de Guidone medico I quartairata.

2664

Marseille, 764 (a. 1056): mansum medium quem excoluit Angerius Pellicerius; 612 (ca. 1059): de manso Johannis fabri; 343 (ca. 1060): de manso Girardo fabri; Nimes, 174 (a. 10801096): mansum… in quo Dominicus faber et infantes sui visi sunt manere.

2665

Marseille, 40 (s. XI): In Morario unam semodiatam de optima vinea Bemardus faber in fevum tenet… Ibidem quartairatam de vinea que Goirannus dedit sancto Victori et Bemardus faber ad fevum tenet; et istas vineas supradictas per fabrilia opera tenet.

2666

Prou M., Vidier A. Chartes de l'abbaye de Saint-Benoit-sur-Loire. Orléans; Paris, 1900, N 1 (a. 651): scutellas II minores massilienses deauratas.

2667

Vita Benedicti, 2: oves aut armenta gratis pasceret an etiam in civitate sutoris exerceret artem. Приняв сан, он тайно чинил обувь других монахов (ibidem, 4).

2668

Marseille, 159 (а. 1073): mercatum sive de pane seu de vermilio vel de qualibet re… Cf.: Nimes, 112 (ca. 1015): volo ut dent… ad prepositum colcera una, coto I vermilio; HGL, V, 461 (ca. 1119, Narbonne): lezdam vermiculi; Poly J.-P. La Provence…, p. 224–225.

2669

Bonnassie P. La Catalogne…, p. 415. Cp. drapos laneos vel linteos, похоже, местного производства, упомянутые в тулузской грамоте примерно этого же времени: HGL, V, 207.7 (са. 1036).

2670

HGL, V, 41 (са. 914): concedimus terram et molendina quae sunt subtus pontem ipsius civitatis quae pertinere Judaeis videntur. Cf.: Caille J. Moulins urbains et péri-urbains à Narbonne au Moyen Age (X–XV siècles). Aspects chronologiques et topographiques. ― In: Le canal du Midi et les voies navigables dans le Midi de la France. Carcassonne, 1998, p. 111–123.

2671

Poly J.-P. La Provence…, p. 307–308.

2672

Béziers, 65 (ca. 1050): non mittat alios usaticos in ipsos macellarios, nec in ipsos tavemarios, nec in ipsos piscatores que in ipsos burgos suprascriptos steterint… Cf.: Lodève, 16 (a. 1108): telonium animalium que mortuae erant in mercato Lutevae, hoc est multonum aut ovium; HGL, V, 449 (a. 1114): mesellarios de Biterris que sunt in cammino de Sancti Tiberii.

2673

Miracula Victoris, II.8, 60.

2674

HGL, V 277 (а. 1067, Moissac): ut nunquam… aliquam exactionem census neque etiam ex coriis sutorum facere praesumant…

2675

См., например: Marseille, 661 (a. 1049–1061): Breve divisionale de castello Scala in tercia parte Sibrannus Faber cum suo territorio de villa… Flictiguana; Béziers, 113 (a. 1108): signum Gaufredi pelliciarii; 118 (a. 1118): signum Poncii Fabri; Nimes, 204 (a. 1115): sigrium… Petri Amaldi fabri; Aniane, 94 (a. 1157): Guillérmus lo bon faber.

2676

Marseille, 53 (a. 1057): Pontius zabaterius, Constantius pellicearius, Bonus Filius cellararius firmaverunt; Montpellier, 100 (a. 1103–1104): estare Cauzberti pelliciarii, quod est juxta estare Balcerii, et estare Petri Guillelmi pelliciarii. Cf.: Marseille, 779 (a. 1042); 775 (a. 1043); 506 (ca. 1055); 694 (a. 1058); 730 (a. 1060); 85 (s. XI); Conques, 464 (a. 1096–1105).

2677

Согласно М. Бурэн, они получают распространение со второй половины XII в. См.: Bourin-Derruau М. Villages médiévaux…, t. 1, р. 258; eadem. Les formes anthroponymiques et leur évolution d'après les données du cartulaire du chapitre cathédral d'Agde (X siècle –1250). ― In: Genèse médiévale de l'anthroponymie moderne. T. I. Tours, 1990, p. 179–217.

2678

Poly J.-P. La Provence…, p. 305–307.

2679

Foumial Е. Histoire monétaire de l'Occident médiéval. Paris, 1970.

2680

Contamine Ph., Bompaire M., Lebecq S., Sarrazin J.-L. L'économie médiévale. Paris, 1993.

2681

См.: Miles G.C. The Coinage of the Visigoths of Spain. New York, 1952, p. 41–42, 7074; Gil Farres O. Historia de la moneda espaöola. Madrid, 1959, p. 100.

2682

Grierson Ph., Blackburn M. Medieval European Coinage. T. 1. The Early Middle Ages (5th — 10th centuries). Cambridge, 1986, p. 130.

2683

Procopius. De bello gothico, III.ЗЗ: Γερμανών δρχοντες... καΐ κόοηνται μέν fev τΐ Αρελόαφ τον'ιππιχον òcycovcc θεώμενοι, νόμισμα δέ χρυσοΰν ёк των fev Γάλλιος μετάλλων πεποίηνται, о του Ρωμαίων αύτοκρόαορος, περ είθισται, χαρακτήρα ενθεμένοι τω στατηρι τούτφ, ίχλλάτήν σφετέραν aincöv εικόνα.

2684

Duby G. Guerriers et paysans, p. 74–83.

2685

См.: Lafaurie J. Eligius monetarius. ― Revue numismatique, 1977, vol. 19, p. 111–151. Речь идет о св. Элигии, чье житие цитировалось чуть выше.

2686

Greg. Magnus. Epistulae, VI.10. Cf.: III.ЗЗ. См. также: Rigold S.E. An Imperial Coinage in Southern Gaul in the Sixth and Seventh Centuries. ― Numismatic Chronicle, 1954, t. 14, p. 93–133; Lafaurie J. Les monnaies de Marseille du VI au Vin siècle. ― Bulletin de la Société française de numismatique, 1981, t. 36, p. 68–73.

2687

См.: Корсунский A.P. Города Испании…, с. 43.

2688

Grierson Ph., Blackburn M. Medieval European Coinage. T. 1, p. 142–149.

2689

Depeyrot G. Richesse et société chez les Mérovingiens et Carolingiens. Paris, 1994, p. 102.

2690

Amardel G. Les monnaies visigothes anonymes du Musée de Narbonne. ― Bulletin de la Commission archéologique de Narbonne, 1906–1907, t. IX, p. 5–16. См. также: Barrai i Altet X. La circulation des monnaies suèves et visigotiques. Contribution à l'histoire économique du royaume visigot. München, 1976.

2691

HGL, V, 150 (a. 990): solidos CCC de denarios narbonenses.

2692

Poly J.-P. La Provence…, р. 233.

2693

См.: Morrison К., Grunthal Н. Carolingian Coinage. New York, 1967; Гарипзанов И.Х. Каролингское монетное дело и римская имперская традиция. Казань, 2000.

2694

Lafaurie J., Morrison С. La pénétration des monnaies byzantines en Gaule mérovingienne et visigothique du VI au VIII siècle. ― Revue nimismatique, 1989, t. 29, p. 38–98.

2695

Grierson Ph. Money and Coinage under Charlemagne. ― In: Karl der Grosse. Lebenswerk und Nachleben. Düsseldorf, 1965, Bd I, S. 528–530.

2696

Например: Polyptyque, F 8: censum denarium I; H 21: tributo nummum I, censo medio.

2697

Marseille, 56 (a. 1035): centum libras nummorum aureorum; 597 (a. 1055): decem solidos in denariis nummorum; Lérins, 48 (s. XI): IIII solidos de nummis; Aniane, 249 (a. 1061–1108): accepimus in precio XVII sol. de nummos de melgorio; Gellone, 501 (post a. 1162): census… nummorum.

2698

Font Rius J.M. Cartas de poblaciôn y franquicia de Cataluna. Barcelona, 1969, t. 1, N 9 (a. 986).

2699

Provence, 59 (a. 921). Cf.: Gallia Christiana, t. IV, N 37 (a. 972): a nobis et haeredibus moneta nostra nostris libra una persolvatur.

2700

Béziers, 45 (a. 984): solidi viginti et septem de dinarios Biterenses; Agde, 173 (a. 1074): solidos CCXX de denariis recte monete biterrensis percurribilis; Gellone, 297 (a. 1077–1099); Agde, 225 (a. 1110): solidos LXX biterrensis monete optime; 193 (a. 1111), etc.

2701

Béziers, 54 (a. 1006); La Grasse, 165 (a. 1101); 185 (a. 1109).

2702

La Grasse, 110 (ca. 1064–1071): X solidos monetae Tolosae; Mas d'Azil, 7 (a. 1083): de moneta tholosana probata; Lézat, 12 (a. 1102–1105): quinque sol. de optima moneta de Tolosano; Agde, 225 (a. 1110): solidos LXX biterrensis monete optime; 193 (a. 1111), etc.

2703

Conques, 78 (a. 1075): octuaginta solidos de denariis de Carcasonae; La Grasse, 176 (a. 1106): accipimus… decem solidos moneta Carcassona.

2704

Conques, 96 (a. 997–1004); 253 (ca. 1012); 9 (a. 1032–1060); 129 (f. s. XI).

2705

Marseille, 181 (ca. 1052); 153 (a. 1055); 162 (a. 1067); Arles, 353 (a. 1057–1069); Marseille, 168 (a. 1064–1076); Nimes, 154 (a. 1078); Béziers, 86 (a. 1084); Evêché d'Agde, f. 71 (a. 1088); Gellone, 238 (a. 1093); Lérins, 239 (a. 1096), etc. Датировка древнейших мельгейских монет является предметом споров. См.: Castaing-Sicard М. Monnaies féodales et circulation monétaire en Languedoc (X–XIII siècles). Toulouse, 1961, p. 29 sqq.; Poly J.-P. La Provence…, p. 235.

2706

Avignon, 7 (a. 1105); Nimes, 206 (ca. 1115): solidos II giliensis et III dinarios. Cf.: Gelone, 149 (a. 1079): denarios Raimundencos.

2707

Aix, col. 448 (f. s. XI); Cluny, 4395 (f. s. XI, Gap); Marseille, 734 (a. 1115); Nice, 65 (a. 1136).

2708

Marseille, 172 (a. 1040); 166 (a. 1044); 194 (a. 1045).

2709

Gellone, 102 (a. 1031–1060): octo solidi de Poges de censum; Nimes, 144 (a. 1043–1060): denarios pogenses; Aniane, 114 (a. 1066–1076); Nimes, 160 (a. 1084); Gellone, 466 (a. 1077–1099), etc.

2710

Nimes, 112 (ca. 1015): solidi XII ottoninchi; Marseille, 472 (ca. 1050); 565 (ca. 1055); 692 (a. 1062); 474 (a. 1062): octo solidos ottonincorum monete Alamanno; 218 (a. 1070); 87 (a. 1076), 663 (a. 1065–1079); Lérins, I, 116 (a. 1094): in precium VI solidos denariorum papiensium, etc.

2711

Nice, 97 (a. 1156); 87 (a. 1157); 98 (a. 1164).

2712

Rolland H. Monnaies des comtes de Provence, XII–XV siècles. Paris, 1956, p. 110–113.

2713

HGL, II, 145 (а. 854, Cuixà): isto argento solidos CXLVI; Béziers, 6 (a. 889): accipimus nos venditores de vos emptore pretium, sicut inter vos et nos convenit in adherare et definito solidos viginti quinque; Aniane, 285 (a. 962): donare faciant… solidos XXX; Béziers, 44 (a. 983): abeat Vitardus pro solidos viginti; Agde, 324 (a. 1021): pretium C solidos de denariis bonis; Béziers, 61 (a. 1026): moderato et deffînito pretio solidis quinquaginta; Roussillon, 36 (a. 1042): propter precium slds II de dnrs; Gellone, 123 (a. 1031–1060): triginta solidos bone monete; Lézat, 771 (ca. 1032–1060): hoc sunt VI sol. et de isto precio nihil remansit ad solvendum; Béziers, 81 (ca. 1076): dedisti per istam guirpitionem secentos solidos; Lérins, I, 109 (a. 1109): accipiens in precium XXX solidorum, etc.

2714

Nimes, 151 (a. 1070); Gellone, 294 (a. 1080); 353 (a. 1086), etc.

2715

Totten N. Minting and Coinage in Provence and the Upper Rhone, 900–1250. Dissertation. Boston University, 1977, p. 171–181; Bisson T.N. Conservation of Coinage. Monetary Exploitation and its Restraint in France, Catalonia and Aragon (c. 1000 — c. 1225). Oxford, 1979, p. 64–74; Bompaire M. Les ateliers de Melgueil, Cahors et Rodez d'après les sources écrites. ― In: Trésors et émissions monétaires du Languedoc et de Gascogne (XII et XIII siècles). Toulouse, 1987, p. 11–15.

2716

Например: Conques, 125 (a. 1002); Gellone, 466 (a. 1077–1099): redemi… eos de pignore… mansum Colombenc triginta et tres solidos Raimundencos, Laidgarenc vero… centum solidos de Poies; Béziers, 85 (a. 1082): per pretium… solidi ducenti denariorum Narbone et viginti denariorum Bitiris; La Grasse, 205 (a. 1119): propter precium solidos XXX de Melcuires et XLV solidos de Rusels.

2717

Eixalada-Cuixà, 60 (a. 879): emit de argentum.

2718

Totten N. Minting and Coinage…, p. 208.

2719

Grierson Ph. Le sou d'or d'Uzès. ― Le Moyen Age, 1954, t. LX, p. 293–309.

2720

Arles, 423 (а. 1061): ut pro ea annualiter sanctus Petrus habeat unum aureum denarium.

2721

Наиболее важные работы: Bloch M. Le problème de l'or au moyen âge. — Annales d'histoire économique et sociale, 1933, t. V, p. 1–34; Lombard F. Les bases monétaires d'une suprématie économique: l'or musulman du VII au XI siècle. — Annales ESC, 1947, Année II, p. 143–169; Grierson Ph. Carolingien Europe and the Arabs: the Myth of the Mancus. — Revue belge de philologie et d'histoire, 1954, t. XXXII, p. 1059–1074; Duplessy J. La circulation des monnaies arabes en Europe occidentale du VIII au XIII siècle. — Revue numismatique, 1956, t. LX, p. 101–163. Новейшие данные обобщены в упомянутой выше книге Ф. Контамина.

2722

Totten N. Minting and Coinage…, p. 189–191.

2723

Duplessy J. La circulation…, p. 103.

2724

В источниках они упоминаются редко. См.: HGL, V, 130 (а. 978, Narbonne): cum ipsos mancusos et inaures; Marseille, 839 (a. 1089): mancusorum decem census; Agde, 19 (a. 1176): marabotinos.

2725

Béziers, 5 (a. 888): in res placibiles vel preciatas, solidi centum octaginta; Conques, 208 (a. 932): in argento aut in alias res compreciatas valentes solidos LX; Roussillon, 17 (a. 1001): propter precium solido I et dnrs III in rem valentem; Aniane, 214 (a. 1036–1061): tres solidos melgorienses… de annona; Marseille, 128 (ca. 1035): donavit duos modios de optimo vino, propter octos solidos; 96 (s. XI): denarios VIII, inter porco et multone; Nimes, 200 (ca. 1110): donat pro censum unum porcum de III solidis aut tres solidos de dinarios de Melgorio, etc.

2726

Eixalada-Cuixà, 38 (a. 875–876): recepit Bellus nobis… pretium bove uno; Marseille, 237 (ca. 1032): ego Amalricus Aquensis archiepiscopus… pro hanc donatione et guirpitione recipio unum asinum ispanum et duodecim modios de annona et unum tapete; 101 (a. 1033); Montmajour, p. 143 (a. 1049): in precium dedimus unum asinum; Marseille, 264 (a. 1055): accepi… pro ista terra unum caballum; 539 (s. XI): mansum unum optimum… inde accepi… in adjutorium itineris mei asinum unum.

2727

Eixalada-Cuixà, 45 (ante а. 878): accepimus precio bove uno valentes solidos septem; Marseille, 87 (a. 1075): accipiens mulam obtimam X solidorum; 137 (a. 1060–1064): mulam valde optimam que CC solidis postea vendidimus, accepimus.

2728

Gellone, 123 (a. 1031–1060); 323 (a. 1051–1071); 381 (f. s. XI) — самые ранние. См.: Malafosse J. Contribution à l'étude du crédit dans le Midi aux X et XI siècles: les sûretés réelles. — Annales du Midi, 1951, t. 63, p. 105–148.

2729

Lézat, 571 (a. 955): precium… in caballo et in argento solidos XL; Conques, 150 (a. 997–1004): precium… hoc est unus bovis et denarii VII; Marseille, 597 (a. 1055); 119 (a. 1063): dedimus unam equam et VI solidos; La Grasse, 110 (ca. 1064–1071): unam mulam et X solidos monetae Tolosae; Maguelone, 23 (a. 1080–1104): acceperim a te vel a tuis pro absolutione et guirpitione seu donatione honoris CXL solidos et mulam unam in pretio aliorum XL solidorum.

2730

Lézat, 129 (ca. 950): acceperunt precium XIII solidatas inter denarios et frucmenta et alia precia validente; Conques, 154 (a. 997–1004): precium… solidi VIII… et modius I de vino; Marseille, 669 (ca. 1035): recepit autem pro hac venditione XX sestarios de annona et II solidos de denariis; Mas d'Azil, 12 (ca. 1070): XX solidos in dinarios et XX solidos in tritico VII modios et unum modium de favas; La Grasse, 176 (a. 1106): propter hoc accipimus… decem solidos moneta Carcassona octona et quatuor sextarios de frumento ad sextarium de Sancta Maria.

2731

Conques, 124 (a. 908): hoc est in argentum et in alias res conpreciatas valentes solidos CCCL; Montmajour, p. 40 (a. 964): precio… inter argento et alia merce… valente solidos V et medio; Béziers, 66 (a. 1053): inter solidatas et denarios trecentos solidos; Lérins, I, 31 (s. XI): per precium solidos trecentos de Otone et drapo obtimo zafalbafal.

2732

La Grasse, 165 (a. 1101): propter hoc accipio… XV solidos narbonenses et medietatem unius equi…

2733

Gellone, 286 (a. 1100): mula vero sexaginta solidorum precii est.

2734

Silvanès, 470 (a. 1132): et cum eis pecunia defecisset, emptis jam plurimis et adhuc emenda plurima superessent, etiam de pretio emptoribus dedit concilium, dicens se pro pretio accepturum animalia cuncti generis jumentorum necnon et tene fructus omnes, quibus alitur vita mortalium, quod certa de causa facere voluit sicut ex sequentibus apparebit.

2735

Béziers, 54 (а. 1006): de dinarios bonos narbonenses; Agde, 324 (a. 1021): pretium С solidos de denariis bonis; Gellone, 123 (a. 1031–1060): triginta solidos bone monete; Nîmes, 154 (a. 1078): de denariis bonis mulgoriensibus; Béziers, 93 (a. 1093); 100 (a. 1097); Agde, 178 (a. 1118): solidos octos denariorum melgoriensium bonorum atque percurribilium; 159 (a. 1128): propter CL solidos melgorienses bonos et percurribiles; 157 (a. 1147): CXX solidos biterrenses bonos et percurribiles, etc.

2736

Nîmes, 84 (a. 988): CLXX et VI solidos de denarios de Melgorii obtimos; Marseille, 84 (a. 1065–1079): vendimus… pro precio quem ab ipsis accepimus XV solidorum otonensium monete obtime; Lézat, 12 (a. 1102–1105): quinque sol. de optima moneta de Tolosano; Agde, 225 (a. 1110), etc.

2737

Marseille, 172 (a. 1040): solidi viennensi probate monete; Mas d'Azil, 7 (a. 1083): CC solidos de moneta tholosana probata; Gellone, 213 (a. 1077–1099); 482 (a. 1118); Aniane, 143 (a. 1133).

2738

Marseille, 1059 (a. 1076): optimi denarii Melgurienses veteris monete; Montmajour, p. 253 (m. s. XII).

2739

Béziers, 75 (ca. 1067): solidos tres et denarios sex denariorum monete recte de Bitiris, qui fiat percurribilis; HGL, V, 373 (a. 1089): quatuor solidos denariorum exibilium et percurribilium publicae monetae Carcassonae; Béziers, 101 (a. 1097): solidos octingentos melgorienses, bonos et percurribiles; Lérins, I, 237 (a. 1110–1115): censum idem II solidos illius monete que currit in terram; Agde, 247 (a. 1117): solidos CLXV biterrenses et melgorienses percurribiles, etc.

2740

Béziers, 66 (a. 1053); 80 (a. 1072); Agde, 173 (a. 1074): solidos CCXX de denariis recte monete biterrensis percurribilis; HGL, V, 354 (a. 1084).

2741

La Grasse, 93 (a. 1019): dinarios narbonenses, qui nec siant falsi nec suspecti, nec contrafacti. Cf.: Agde, 173 (a. 1073): quod si ipsa moneta de Biterris pejoraverit vel affolaverit…

2742

Marseille, 35 (ca. 1062): solidos octo fortiori monete; 1093 (s. XI): denarios fortes.

2743

Béziers, 101 (a. 1097): si ista moneta de Melgorio caderet aut affolaret aut pejoraret… redderem vobis vestrum avere de ipsa moneta de Melgorio; si meliorata fuerat aut tantum valeret quantum ista aud de moneta de Bitteris aut de Narbona que octena esset aut piata bona et fina sine inganno ad computum liberum per solidos triginta quattuor, quale vos velletis aut successores vestri; Maguelone, 47 (a. 1128); 55 (a. 1130); 56 (а. 1130); Gellone, 553 (ante a. 1140): si temporibus diversis pro pecuniam vestram ex fructibus predictis recuperaveritis, moneta de Mergorio fuerit deteriorata sau abatuda, debetis eam pecuniam recuperare ad racionem marche que nunc valet quadraginta et septem solidos et dimidium; 540 (a. 1164); Agde, 170 (a. 1166): et si tunc quandocumque hoc pignus a vobis redemptum fuerit predicts moneta de Melgurio fuerit abaissada vel deteriorata de penso sive de lege, reddemus vobis ac vestris tantas marchas argenti fini ac puri ad rationem et ad computum, que nunc valet L solidos melgorienses; 397 (a. 1198): si moneta melgoriensis lege vel penso fuerit diminuta.

2744

Poly J.-P. La Provence…, р. 237–238.

2745

Gellone, 179 (а. 1098): accipio… precium duodecim scilicet solidorum, et omnes Milgorienses; La Grasse, 185 (a. 1109): inpignoratores sumus… propter XXX solidos narbonenses. Et si cambiaverit ipsa moneta narbonensis, reddant ad Sanctam Mariam XL solidos milgurienses sine ennganno; Montmajour, p. 217 (f. s. XI): triginta solidos melgorienses seu monete equevalentis.

2746

Aniane, 319 (a. 831): componat… ipsas res duplas et melioratas; Roussillon, 5 (a. 908): istum superius nominatum vobis duplex et triplex componere faciat; Aniane, 316 (a. 950); Béziers, 25 (a. 957); Gellone, 84 (a. 990); Marseille, 164 (a. 937–994); 426 (ca. 1055), etc.

2747

Apt, 3 (a. 877): inferat… in vinculo auri libram unam; HGL, II, 201 (a. 878, Albi);); La Grasse, 22 (a. 855 vel 912); Aniane, 253 (a. 972); Marseille, 1042 (a. 979); Lézat, 275 (a. 10801081), etc.

2748

Apt, 10 (a. 906); 13 (a. 920); 20 (a. 956–962); Marseille, 488 (a. 1012); 440 (a. 1029); Avignon, 21 (a. 1031); Marseille, 447 (a. 1038); 783 (a. 1044), etc.

2749

HGL, II, 152.1 (a. 859); Vabres, 37 (a. 870); Lézat, 334 (a. 944); Apt, 17 (a. 943–950); Toulouse, 336 (a. 966); 34 (a. 986); Avignon, 28 (a. 1101), etc.

2750

Marseille, 83 (a. 781); Gellone, 12 (a. 926); Marseille, 261 (a. 1014); Avignon, 32 (a. 1065).

2751

Lézat, 375 (a, 971); 1337 (a. 951–1000); Marseille, 226 (a. 1018); Avignon, 40 (a. 1033).

2752

Marseille, 51 (a. 1051); 567 (a. 1057).

2753

Avignon, 39 (a. 1073).

2754

Apt, 43 (a. 992); Avignon, 34 (a. 1041); Marseille, 800 (a. 1042); Gellone, 77 (a. 1027–1048); Arles, 388 (a. 1053); La Grasse, 117 (a. 1076).

2755

Marseille, 72 (a. 977); 70 (a. 984); Avignon, 31 (a. 1027); Lerins, I,150 (a. 1032).

2756

Lézat, 1251 (a. 926); Apt, 60 (a. 1009); Vabres, 54 (a. 1105–1107).

2757

La Grasse, 67 (a. 953); Marseille, 234 (a. 1035); 779 (a. 1042); 439 (a. 1053); 82 (a. 1058).

2758

Vabres, 10 (a. 930): insuper cogente fisco componat auri libras triginta, argentum pondera centum; Roussillon, 6 (a. 943); La Grasse, 68 (a. 954); Marseille, 666 (a. 1018–1032); Lézat, 129 (ca. 1050).

2759

Marseille, 58 (a. 1040); 228 (a. 1071); 532 (a. 1073).

2760

Marseille, 717 (a. 1069).

2761

Lérins, I, 29 (a. 1038); Marseille, 449 (a. 1079); 222 (a. 1093).

2762

Lézat, 576 (a. 955–985).

2763

Lérins, I, 29 (а. 1038).

2764

Castaing-Sicard М. Monnaies féodales…, р. 69.

2765

Lézat, 150 (а. 990–993). Cf.: Marseille, 552 (а. 1041): si quis voluerit frangere… auri libras multatus, sit excommunicabis.

2766

Marseille, 163 (a. 817): impleatur pene numero argento libras duas; Roussillon, 26 (ca. 1023); Lérins, I, 185 (a. 1091, Glandèves).

2767

Vabres, 37 (a. 870): componat vobis una cum fisco auri libras tres, argentum pondo duos; Lérins, I, 141 (a. 1028); 29 (a. 1038); Mas d'Azil, 1 (a. 1081): centum libras auri et centum argenti componat.

2768

Eixalada-Cuixà, 89 (a. 961); Lézat, 372 (a. 986): coactus aurum seu argentum sol. V componat; 1716 (f. s. X); Toulouse, 280 (a. 960–992): valentes solidos mille in auro et argento; Lérins, I, 50 (a. 1007): pro sola presumptione X auri libras et XX argenti componat.

2769

HGL, V, 409 (a. 1101, Eine): ipsum vero receptum inviguero… pro IV libris puri argenti; La Grasse, 181 (a. 1108): inpignoro… pro triginta libris argenti puri ad pensum de Carcasona; Saint-Gilles, 329 (a. 1152): ex hac solutione et guirpitione predicti honoris… habui LXXV marchas puri argenti…

2770

HGL, V, 106 (a. 959); Cluny, 1115 (a. 967); Marseille, 482 (a. 1043): mulam librarum IIII nummorum appreciatam; 168 (a. 1064–1076): est precium IIII libras denarios mergulinos; 87 (a. 1076), etc.

2771

Apt, 113 (ante a. 1113): dedit… de suo proprio M et C solidos Marguliensis monetae et ducentas valentes solidatas.

2772

La Grasse, 170 (a. 1102): propter hoc accipimus… XV libras argenti et XL solidos rosilionensis monetae et equum et duos pullos equinos; 156: (f. s. XI — in. s. XII).

2773

La Grasse, 195 (a. 1114): impignoramus… propter LX octo libras de piata fina ad pensum rectum de Narbona et XXV uncias de auro obtimo et fino.

2774

Apt, 17 (a. 943–950): componat auri obtimi libras tres; Lérins, I,230 (a. 1007 seu 1022): auri obtimi libras X; Marseille, 685 (a. 1031); 760 (a. 1035): XX auri libras purissimi; Lérins, I, I, 192 (a. 1046); Avignon, 106 (a. 1068); 42 (a. 1110), etc.

2775

HGL, II, 164 (a. 865): fisco componat auri libras viginti, argenti pondere centum; 205 (a. 887).

2776

Marseille, 137 (а. 1060–1064): mulam valde optimam que XX solidis postea vendidimus, accipimus.

2777

Lérins, I,141 (a. 1028): subtractam invidorum malignitate et peccunie cupiditate; 128 (a. 1046–1066): nullo me constringente imperio… terrore nec peccunie cupiditate me decipiente…

2778

Aniane, 231 (a. 1036); Lérins, I, 36 (ca. 1058).

2779

Marseille, 468 (a. 1066): ut hec nostra donatio firmior stabiliorque permaneat omni tempore accipimus de rebus Sancti Victoris ducentas solidatas; Nice, 15 (ca. 1075): et propter istam donacionem donaverunt canonici XXX solidos.

2780

Marseille, 257 (a. 1071): ut firma et stabilis sit ista mea donatio, accepi pro testimonio ab ipsis monachis… solidatas XV.

2781

Bonnassie P. La Catalogne…, р. 217 sqq.

2782

См., например: Conques, 29 (а. 948); 365 (а. 985); Agde, 327 (а. 1007), etc.

2783

См., например: Marseille, 53 (а. 1057): quartairata de vinea.

2784

Cp.: Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 101–110.

2785

Marseille, 364 (s. XI): donatione… pro remedio anime patris sui et matri sue et pro salute anime sue sine ullo lucro.

2786

Gellone, 151 (a. 1077): ut hoc donum semper sit stabile et firmum, abbas Berangarius et omnes monachi dederunt Petro Bermundo, satrape Salvensi, causa amoris, centum et decem solidos; 153 (ca. 1077).

2787

Marseille, 140 (a. 1091): pro remedio animarum nostrarum et parentum nostrorum et pro precio XXX solidorum…

2788

Marseille, 377 (a. 1038): pro uno caballo de LX solidos, sed magis inspirante omnipotentis Dei clementia, pro animas nostras facimus donationem…

2789

Marseille, 80 (a. 1048): partim pro ipso caballo et ipsa mula, partim vero pro remedio anime mee et pro remedio animarum patris mei et matris mee et parentorum meorum…

2790

Marseille, 476 (ca. 1070): donamus omnipotenti Deo… pro redemptione anime mee et parentum meorum et pro mulo optimo quem accepi in precio, videlicet ecclesiam sancte Marie et alias ecclesias que ibi sunt… Cf.: Gellone, 358 (a. 1077–1099).

2791

La Grasse, 54 (а. 943); Lézat, 303 (а. 948), etc.

2792

Nimes, 135 (a. 1043–1060): in tale vero convenienta: quod unus ex senioribus canonicis Sanctae Mariae, in unoquoque anno, in die anniversarii matris mee, eat ad monasterium Sancti Salvatoris et ibi celebret missam pro anima ipsius et Beatae Mariae canonici faciant ei convenientiam, ut in unoquoque anno, in die Lunis, post passionem Domini, unus ex senioribus cantet missam super altare Beatae Mariae pro anima patris sui et matris et eos ante altare absolvunt.

2793

Lézat, 1308 (a. 987–996); Lérins, I,202 (a. 1067); La Grasse, 162 (a. 1101): ut monachi sepelerint fratrem suum Guillelmum defunctum in cimiterio monasterii et orarent Dominum pro anima eius; Gellone, 215 (a. 1060–1108).

2794

Apt, 8 (a. 906): exhortamur de terrenis temporalibus caelestia aeterna mercari; Marseille, 439 (a. 1053); 622 (a. 1056); 687 (a. 1059): donamus etiam decimam… pro terrenis cupientes mercari celestia.

2795

Conques, 124 (a. 908); Aniane, 272 (a. 1000); Lérins, I, 81 (a. 1041); Marseille, 202 (a. 1056), etc.

2796

Соответственно: Marseille, 559 (a. 1051); 494 (a. 1056); 119 (a. 1065); 464 (s. XI).

2797

Nimes, 182 (a. 1095–1097): cum duobus mansibus, sicut ipse nobis retulit, pro CC solidos. Et dimisit nobis partem decimarum Bemardi Rainonis et fratrum suorum pro centum quinquaginta solidos; pro alios enim L solidos duos supradictos mansos sibi reservavit.

2798

Cp.: Little L.K. Religious Poverty and the Profit Economy in Medieval Europe. London, 1978; Spufford P. Money and its Use in Medieval Europe. Cambridge, 1988.

2799

Caes. Arei. Sermones, 158.4: secundum vires nostras de paupertatula nostra peregrinis et pauperibus erogemus; 199.5: per negligentiam vestimenticula mea, quae debuerunt accipere pauperes, devorarentur a tineis. Cf.: 27.1.

2800

Ibidem, 1.4: vinitores nostri; 12.5: ut haec etiam erga nos vel famulos nostros possimus agnoscere evidenter; 41.3: ancillarum nostrarum; 157.6: servi nostri. Епископу надлежит сеять слово Божье не только в храме, но и в заседании, и в застолье (in consessu, in convivio — ibidem, 1.10; 13.4; 230.6). Cf.: Beaujard B. L' éveque dans la cité en Gaule aux V et VI siècles. — In: La fin de la cité antique et le début de la cité médiévale de la fin du III siècle à l'avenement de Charlemagne. Etudes réunis par CLLepelley. Bari, 1996, p. 127–145.

2801

Caes. Arei. Sermones, 86.1. Cf.: 114.2; 117.6.

2802

Ibidem, 34.6: ut nobis remaneant aliqua horarum spatia, in quibus lectioni vel orationi vacare possimus; 45.4: frequentius aut ipsi leger aut aliis legentibus voluerimus libenter audire; 73.2: lectiones sive propheticas, sive apostolicas, sive evangelicas etiam in domibus vestris aut ipsi legere aut alios legentes audire potestis; 75.3: lectionem divinam aut ipsi frequentius relegamus, aut, si nos ipsi legere non possumus, illos qui legunt libenter et frequenter audire studeamus; 157.1: hanc lectionem divinam et in domibus vestris frequenter legere, et in ecclesia libenter et inoboedienter audire; 1.15; 7.1,3; 8.1; 20.4; 27.2–3; 196.1–2; 198.3,5.

2803

Ibidem, 6.3.

2804

Ibidem, 6.2, 8.1.

2805

Ibidem, 54.6: aliqui aut per simplicitatem aut per ignorantiam… de illo sacrilego cybo, quae adhuc secundum paganorum consuetudinem fiunt; 136.2: quis enim hominum quamvis rusticus non intellegat et agnoscat, quia quando sol venerit ad occasum suum, statim et nox et tenebrae veniant; 198.1: Ianus… dux quondam et princeps hominum paganorum fuit, quem inperiti homines et rustici dum quasi regem metuunt.

2806

Ibidem, 44.7: denique quicumque leprosi sunt, non de sapientibus hominibus, qui et in aliis diebus et in festivitatibus castitatem custodiunt, sed maxime de rusticis, qui se continere non sapiunt, nasci solent.

2807

Ibidem, 1.13: simplicissimam plebiculam nostram communibus verbis dicimus nos admonere non posse. (Cf.: Hieronymus. Epistulae, 52.8: nihil facile, quam vilem plebiculam et indoctam contionem linguae volubilitate decipere).

2808

Ibidem, 1.2: rustico quidem et inperito, sed de caritate prolato sermone praesumo suggerere; 1.21: rusticissima suggestio mea; 86.1; 114.2.

2809

Лучшим исследованием языка Цезария остается диссертация каталонского филолога Ж.Кпоса Фарреса, к сожалению, мало кому известная: Closa Farres J. Aspectos y problemas estilîsticos en las homilîas de S. Cesario de Arles. Universidad de Barcelona, 1973. Из более доступных изданий сошлюсь на предисловие М.-Ж. Делаж к первому тому проповедей Цезария, опубликованному в серии Sources Chrétiennes (Paris, 1971). См. также не учтенную ни тем, ни другим автором статью: Rapisarda С.А. Lo stile umile nei sermoni di S. Cesario d'Arles. — Orpheus, 1970, 17, p. 115–159.

2810

Caes. Arei. Sermones, 1.1: in parrochiis… rusticos; 6.3: rusticus, mulier rusticana.

2811

Ibidem, 47.7: aliqui rustici, quando aut vinum habuerint aut alia sibi pocula fecerint…

2812

Ibidem, 72.1: maturius convenire debitis; 188.6: ad vigilias maturius convenite.

2813

Ibidem, 73.2: cum enim maxima pars populi, immo quod peius est, paene omnes recitatis lectionibus exeunt de ecclesia, cui dicturus est sacerdos: "sursum corda?"; 74.4: illis qui venientes cito discedunt.

2814

Vita Caesarii, I.27.

2815

Caes. Arei. Sermones, 77.1: velut columnas erectos stare.

2816

Ibidem, 78.1: quasi in lectulis suis ita iacere volunt.

2817

Ibidem, 55.4: sunt enim plurimi, et praecipue aliquae mulieres, quae ita in ecclesia garriunt, ita verbosantur, ut lectiones divinas nec ipsae audiant, nec alios audire permittunt; 19.3; 50.3.

2818

Ibidem, 73.1: dum ipsae lectiones leguntur, aliqui ex illis ita otiosis et saecularibus fabulis occupantur. Cf.: 64.2: in ipsa ecclesia stantes, dum sanctae lectiones legerentur, otiosis fabulis occupati fuimus; 76.2: otiosis fabulis occupentur; 19.3; 50.3; 78.1; 188.6; 204.3: contempta verbositate lectiones divinas adtentis auribus audiant; 207.4: otiosis fabulis vacantes.

2819

Ibidem, 16.3: quando venerit, non stat in ecclesia ut oret pro peccatis suis, sed aut causas dicit, aut lites et rixas concitat; 20.2: de calumniis et litibus murmuramus; 55.1: qui venientes ad ecclesiam magis litigare cupiunt quam orare; 13.3.

2820

Ibidem, 77.7: inanes et vacuas aut forte etiam mordaces conlocutiones.

2821

Ibidem, 55.1: aliqui nimia, iracundia succenduntur, amarissime rixantur, et turpiter sibi convicia et crimina iaculantur; nonnumquam etiam pugnis et calcibus invicem conliduntur.

2822

Ibidem, 13.3; 19.3; 73.1: ut eas nec ipsi audiant, nec alios audire permittant. 75.3; 77.5–7; 78.1: non etiam se ita otiosis fabulis occuparent, ut quod praedicatur nec ipsae audiant, nec alios audire permittunt; 207.4: qui vero négligentes sunt et ad ecclesiam non solum tarde veniunt, sed etiam priusquam divina mysteria conpleantur abscedunt et in ipsa ecclesia otiosis fabulis vacantes nec ipsi psallent nec alios psallere vel orare permittunt.

2823

72.1: qui enim ad ecclesiam veniens verbosari voluerit, melius illi fuerat non venisse… qui talis est, etsi cum parvo peccato ad ecclesiam venit, cum maiori ad domum propriam redit; 73.1: Isti tales minus a nobis culparentur, si ad ecclesiam non venerint; 80.1: qui ad ecclesiam veniens dissimulat orare vel psallere, tolerabilius illi fuerat non venire.

2824

Ibidem, 74.4: qui vobiscum ad ecclesiam convenire aut non possunt, aut, quod peius est, forte non volunt; 78.5: non toti viri vel mulieres voluerint hodie ad vigilias cdnvenire; 180.1: sunt ergo proximi nostri latentes in his hominibus qui non sunt in ecclesia. Cf.: 14.1; 44.1; 53.1; 55.1; 68.1; 74.1; 76.3, etc.

2825

Ibidem, 16.2–3: ille vere Christianus est… qui ad ecclesiam frequentius venit… nam ille Christianus qualis est, qui vix aliquando ad ecclesiam venit; 86.5; 196.2; 204.3: ad ecclesiam frequentius currant; 207.3: in istis tribus diebus fideliter ad ecclesiam curramus; 208.3.

2826

Ibidem, 207.2; 208.3; 209.4.

2827

Ibidem, 13.4: filios et omnes familias vestras admonete… vicinos et proximos vestros iugiter admonete; 16.2: filios vel vicinos suos, ut caste et sobrie vivant, et verbis ammonet, et exemplis docet; 33.4: omnes vicinos vestros, omnes familias et cunctos ad vos pertinentis admoneatis; 74.4: vicinis et proximis vestris qui vobiscum ad ecclesiam convenire aut non possunt, aut, quod peius est, forte non volunt et illis qui venientes cito discedunt; 193.2: sanctam conversationem, quam divino munere percepistis, vicinis et famulis transfundite et nolite eos permittere verba turpia aut cantica luxuriosa proferre… Ammonete ergo familias vestras, ut infelicium paganorum sacrilegas consuetudines non observant; 216.4: ab omni scurrilitate vel turpoloquio non solum nos ipsos sed et omnem familiam nostram et universos ad nos pertinentes… prohibere.

2828

Ibidem, 78.5: ea, quae vobis dicta sunt, illis qui absentes fuerunt fidelissime referatis, ut non solum de vestra, sed et de aliorum correctione mercedem habere possitis.

2829

Ibidem, 104.6: non solum Iudaeis, sed etiam paganis mysterium Christianae religionis, quotienscumque locus vel oportunitas fuerit, evidenter poteritis exponere. Cf.: 180.1.

2830

См.: Klingshim W.E. Caesarius of Arles, p. 209–243.

2831

Caes. Arei. Sermones, 207.3: nemo ergo sibi ex industria aliquas occupationes studeat providere, nemo se otiosis fabulis occupare.

2832

Ibidem, 73.4: illis tamen qui in publicis necessitatibus occupantur et eis qui aliqua infirmitate prohibente expectare non possunt, inputare non possumus nec debemus; 202.5: rogo vos, ut nullus de ecclesia subtrahat, nisi forte quem aut corporis infirmitas aut grandis et publica necessitas tenuerit occupatum; 209.4.

2833

Ibidem, 33.1: de militia, de negotio, de artificio tuo redde decimas, 34.2: sive de quacumque militia, sive de agricultura; 8.2; 20.3; 65.2, 151.8. (Cf.: Cassiodorus. Variae, 11.37: militiae labore perfuncto).

2834

Ibidem, 208.3: qui aut per cupiditatem aut pro alia qualibet minus necessaria occupatione adesse noluerint, inde sibi faciunt crudelia vulnera, unde habere potuerant medicamenta salubria.

2835

Ibidem, 6.1: fugiamus prandia luxuriosa, quae nos occupant usque ad vesperam, contemnamus caenas, quae nos aliquotiens etiam invitos usque ad noctem mediam trahunt; 8.2: illi qui luxuriosas et deliciosas cenas usque ad mediam noctem se inebriando non protrahunt; 1.17; 31.1; 148.1; 151.8; 188.5; 198.4; 199.6: si prandia nostra exquisitis saporibus et multiplicatis ferculis expendere studeamus ad caenam; 217.4: de luxurioso convivio rapietur in tartarum.

2836

Ibidem, 8.2; 46.2; 47.5; 193.1: intemperans gula.

2837

Ibidem, 30.2; 31.1–2; 45.4; 67.1; 77.2; 78.3; 131.2; 200.2; 224.2–3; 227.5.

2838

Ibidem, 31.2: sepulchra divitum.

2839

Ibidem, 131.2: Domum mam in omni pompa componere vel ornare contendis: forsitan nec in angulo eius peregrinum vel pauperem recepis; 199.3: qui amplas et spatiosas domos habentes vix aliquando dignamur excipere peregrinum.

2840

Ibidem, 21.3; 46.4; 61.2–3.

2841

Ibidem, 61.3; 137.3: venari; 198.3: venationibus.

2842

Ibidem, 61.3; 89.5; 116.6: furioso et animae contrario tabulae ludo; 137.3; 198.3; 207.3. М.-Ж. Делаж перевела ludus tabulae как "шахматы" (Césaire d'Arles. Sermons au peuple. T. III, p. 76–77), что, на мой взгляд, неубедительно: вряд ли к этой игре применимо определение furiosus. Cf.: Sid. Apoll. Epistulae, I.2: tabula cordi; V.17.6: tabula.

2843

Caes. Arei. Sermones, 31.2: spectacula vel furiosa vel cruenta vel turpia; 134.1: spectacula vel furiosa vel cruenta vel turpia… Loquamur tamen et ad illos quos frequenter ab ecclesiae conventu spectacula voluptuosa subducunt. Cf.: 12.4; 89.5; 150.3; 152.3; 182.4; 193.1.

2844

Ibidem, 6.6: quasi sarmenta luxuriosa et infructosa; 8.2: luxuriosas et deliciosas cenas; 8.4: de libidine vel luxoria cogitamus… aut superbiae aut avaritiae aut luxoriae cogitationibus; 12.4: libidini vel luxuriae infelicem animam subiugare; 16.1: quid enom quaerunt animalia nisi manducare, bibere, luxuriare atque dormire; 19.4: vile luxoria (о браке с родственницами); 19.5: de rapinis et de luxoris non desinunt cogitare; 45.2: cogitationes luxuriosas et impias; 45.5: per vanitatem et luxoriam ornat carnem suam; 61.3: luxuriis et ebrietatibus, 70.1: qui sunt superbi, luxuriosi vel cupidi; 82.3: ubi amatores luxuriae, ubi raptores, ubi superbi et invidi apparebunt; 130.2: de iustitiae via quasi de manu Domini conruentes ad luxuriosum mundi huius fluvium recurramust; 155.2: cantica luxuriosa vel turpia, etc. См. также: Expositio in Apocalypsim, 13: qui in eo voluptati et luxuriae servientes lucra percipiunt; ibidem, 15: homines luxuriosi atque superbi, cupidi et elati.

2845

Caes. Arei. Sermones, 202.1: viri potentes et nobiles… delicatae matronae; 42: de hominibus nobilissimis; 70.2: nobilibus mulieribus; 72.3: personam potentem. (Cf.: Faustus Reiensis. Sermones, 1).

2846

Ibidem, 47.1: persona potens me coegit ut amplius biberem et in convivio suo vel régis non potui aliud facere; 73.1: si aut rex aut aliqua potens persona vocasset ad prandium.

2847

Ibidem, 141.4: senator fidelis… matrona pudica…

2848

Ibidem, 219.3: si nobis aliqua potens persona iniuriam faciat, si nos etiam in faciem maledicat, nec respondere aliquid saperum, non dicam vicem reddere, ausi sumus; 225.3: si persona potentior persequitur veritatem, supplica.

2849

Ibidem, 154.2: verbi gratia, agit secretius apud eos qui possunt, ut illum exactores aut faciunt implicatum, aut allectum in aliqua publica et damnosa administratione constringant.

2850

Ibidem, 1.13: si aliquis nobis terrenam substantiam tollat, potentissimos iudices et scolasticos auditores interpellantes cum summa praesumimus auctoritate suggerere, ut rem terrenam possimus ab invasore recipere; 77.3: a rege aut a judice aut ab aliqua potenti persona expeterint. Cf.: 55a.2; 181.4. Скорее всего, речь идет о наместниках провинций или округов, совмещавших общегражданские и судебные функции. Cp.: Lex Burg. Praefatio, 13: ne forte per absentiam deputatorum iudicum negotia differantur, nullam causam absente altero iudice vel Romanus comes, vel Burgundio iudicare praesumat; Greg. Turon. Vita patrum, Vin.3: Armentarium comitem, qui Lugdunensim urbem his diebus potestate iudicaria gubernabat; Vm.9: Episcopus autem narravit haec comiti; iudex vero, vocatum Burgundionem, percunctari coepit ab eo, quid exinde diceret; De gloria confessorum, 99.

2851

Caes. Arei. Sermones, 19.3: quando causas auditis, iustum iudicium iudicate. Nolite super innocentes accipere, ne forte pro tali lucro incurratis animae detrimentum; 32.1: putantes quod Deus corruptorum more iudicum pecuniam accipiat et peccata dimittat; 55.3: sunt nonnuli qui munuscula et exenia accipiant et causas iustas depravare contendunt… audiunt ergo causas et iniuste iudicant; 133.2: quasi corrupto iudice; 178.3: aderit ille aequissimus iudex qui nullius potentis personam accipit, cuius palatium auro argentoque nemo corrumpit; 26.2; 35.5; 50.3. (Cf.: Lc 18.6: iudex iniquitatis; PsG 93.15; Eccl 3.16; ISm 8.3; Ape 19.11). Притом, что влияние Библии здесь совершенно очевидно, замечу, что проблема продажности судей волновала и законодателей. См., например: Lex Burg. Praefatio, 2–6, 9–12.

2852

Caes. Arei. Sermones, 1.5; 7.1.

2853

Ibidem, 34.1; 41.5; 43.6; 64.3;… 219.3; 223.4.

2854

Ibidem, 227.5: numquid est alius, qui in arca sordibus plena velit mittere vestem suam… in arca sua, ubi pretiosas vestes habet repositas. Cf.: 229.4.

2855

Ibidem, 51.4,52.6.

2856

Ibidem, 34.1; 35.3.

2857

Ibidem, 43.4: prius de multis calumniis et rapinis iniustas divitias et iniqua lucra conquirant et postea contra rationem plus nobiles quam ipsi sunt vel divitiores uxores accipiant.

2858

Ibidem, 219.3: si te aliquis potens homo et dives in hoc saeculo vellet adoptivum filium facere, quomodo servires, quae indignitates etiam servorum eius, quae servitia durissima et aliquotiens etiam turpissima sustineres, ut ad caducam et fragilem hereditatem illius pervenires? (Cf.: Faustus Reiensis. Sermones, 3).

2859

Ibidem, 6.2; 8.1.

2860

Ibidem, 70.2: ea, quae se sciebat multorum mancipiorum fuisse dominam, barbarorum se subito sine ulla pretio lugeret ancillam… dura a delicatis et a nobilibus mulieribus servitia; 131.4: Deus non elegit rhetores, non eloquentes, non consules, non divites, non potentes… sed aut opiliones… aut piscatores; 178.3: aderit ille aequissimus iudex qui nullius potentis personam accipit, cuius palatium auro argentoque nemo corrumpit; 187.2: homo potens aut nobilis; 202.1: sunt forte aliqui viri potentes et nobiles, sunt aliquae delicatae matronae.

2861

Ibidem, 131.3: Sed dicit aliquis: Nobilis sum et in honores constitutus. Nobilitatem nemo reprehendit: de istis dignitatibus nemo disputat, quae a Deo ad benefaciendum hominibus conceduntur. Divites ergo et in honoribus constituti si caste et iuste et misericorditer vixerint, reprehendere nemo debet.

2862

Ibidem, 35.4: sed non est haec culpa auri et argenti…

2863

Ibidem, 35.3: rabies cupiditatis nullis umquam lucris vel facultatibus satiatur.

2864

Ibidem, 22.3; 29.3; 39.3; 60.1; 72.5; 107.4; 150.5; 151.7; 159.6, etc.

2865

Ibidem, 21.4: amicus… ut praestat tibi vel pecuniam vel aliquod commodum temporalem.

2866

Ibidem, 21.3: amici… qui pariter mala committunt… nefaria amicitia; 21.8; 22.3; 29.3.

2867

Ibidem, 45.4–7; 47.6.

2868

Ibidem, 41.5: aut amico aut servo tuo iusseris ut ad te meretrix adducatur; 47.7.

2869

Ibidem, 219.3.

2870

Vita Caesarii, I.61: ne parentorum, amicorum sive clientum de hoc alloquio nostro tantummodo credas animas esse pascendas; testor te coram Deo eiusque angelos sanctos, reus eris salutis mancipiorum tuorum quorumlibet infirmorum, si non aeque illis ut amicis vel parentibus, cum reversus fueris, quod praedicavimus ingesseris.

2871

Klingshim W.E. Caesarius of Arles, p. 207.

2872

Sid. Apoll. Epistulae, V.19.1: Nutricis meae filiam filius tuae rapuit: facinus indignum quodque nos vosque inimicasset, nisi protinus scissem te nescisse faciendum. Sed conscientiae tuae purgatione praelata petere dignaris culpae calentis impunitatem. Sub condicione concedo: si stupratorem pro domino iam patronus originali solvas inquilinatu. 2. Mulier autem illa iam libera est; quae tum demum videbitur non ludibrio addicta sed assumpta coiugio, si reus noster, pro quo precaris, mox cliens factus a tributario plebeiam potius incipiat habere personam quam colonariam. Nam meam haec sola seu compositio seu satisfactio vel mediocriter contumeliam emendat, qui tuis votis atque amicitiis hoc adquiesco, si laxat libertas maritum, ne constringat poena raptorem.

2873

Caes. Arei. Sermones, 186.2: patronum vis facere aut amicum potentem; 26.2: Omnis homo, qui causam ante terrenum iudicem se dicturum esse cognoverit, patronos sibi utiles requiret et advocatos studet peritissimos providere.

2874

Ibidem, 25.1; 26.1: patrona — misericordia; 29.7: patrona — caritas; 144.2: patrona — paenitentia; 184.7: patrocinia sanctorum martyrum; 94.1; 101.6; 134.2; 214.2–3; 225.1.

2875

Ibidem, 48.4: Multi enim sunt pauperes iracundi vel superbi, quibus nihil prodest quod sunt facultatibus indigentes, cum vitiis et malis moribus sint locupletes; 49.3; 153.2.

2876

Ibidem, 25.2: hoc ipsum quod Christus in pauperibus esurit, nobis proficit. Ideo enim in hoc mundo Deus pauperes esse permisit, ut omnis homo haberet quomodo sua peccata redimeret. Si enim pauper nullus esset, elemosinam nemo daret, indulgentiam nemo reciperet. Potuit enim Deus totos homines divites facere, sed nobis per pauperum miseriam voluit subvenire: ut et pauper per patientiam, et dives per elemosynam possint Dei gratiam promereri. Nobis enim militat inopia pauperorum…. miseria pauperorum medicamentum est divitum; 30.1.

2877

Ibidem, 25.1: Qui potest, afferat argentum; qui non potest, exhibeat vinum. Si nec hoc habuerit, exhibeat esurienti bucellam. Si non habet integram, vel qualemcumque particulam… Cf.: 13.2; 19.2; 158.5.

2878

Ibidem, 199.3: ne forte se posset aliquis pauper de lignorum penuria excusare aut certe diceret se vasculum ubi aquam calefaceret non habere… in uno angulo domus suae peregrino praeparet lectulum. (Cf.: Faustus Reiensis. Sermones, 5).

2879

Ibidem, 38.5. Cf.: 8.5; 31.1; 34.5.

2880

Ibidem, 25.1, 71.1; 114.6; 139.4; 159.3, etc. Cf.: PsG 39.18: mendicus sum et pauper Domini; Lc 16.20: erat quidem mendicus nomine Lazarus.

2881

Ibidem, 33.3: et quanti pauperes in locis, ubi ipse habitat, illo decimas non dante fame mortui fuerint, tantorum homicidiorum reus ante tribunal aeterni iudicis apparebit; 28.2; 30.2.

2882

Ibidem, 48.4: qui vero facultates minores habent et pauperes sunt…

2883

Ibidem, 31.1: si nihil amplius habes in substantia tua, quam tivi victu ac vestitu rationabili ac mediocri sufficiat. Cf.: 14.1; 34.2; 34.4; 45.5; 151.8; 158.6.

2884

Ibidem, 1.6: laicos iuniores.

2885

Ibidem, 1.2: minor maiori.

2886

Ibidem, 35.4: inferiores; 225.3: subdita et inferior tibi persona; 53.2.

2887

Ibidem, 35.4: humiles contemnit; 185.6: personae humiles.

2888

Ibidem, 19.2: sufficiant vobis fructiculi vestri, quo de iustis laboribus Deo donante percipietis; 14.2; 33.1.

2889

Ibidem, 27.2: cum dives pauperibus Christi nihil dederit, ipsi pauperes Christi necesse esse est ut in opere terreno plus quam solebant exerceantur; et dum mundanis actibus occupantur, orationi, lectioni, ieiuniis et vigiliis minus insistunt.

2890

Ibidem, 45.1: Isti enim cogitationi, per quam de victu et vestitu rationabiliter cogitatur…. sanctum esse iustissime creditur. Tantum est, ut non sint ita nimiae ipsae occupationes, ut nos Deo vacare non sinant… quia necessitas corporis parvis rebus expletur…

2891

Ibidem, 76.3: ut pauperes homines vel quosque artifices de suis non retardemus operibus, quotiens sermo futurus est, maturius faciamus psalmum quinquagesimum dici; 91.8: propter pauperes, qui ad opera sua festinant, melius est ut hoc id die crastina reservemus.

2892

Ibidem, 8.1: aliquis litteratus victu et vestitu indigeat… illum pauperum litteratum.

2893

Ibidem, 14.3: sunt enim multi pauperes et fideles qui frequenter oblationes ad ecclesiam offerunt, et cum vix habeant unde vivant, tamen sine fructu non veniaunt.

2894

Ibidem, 199.3.

2895

Ibidem, 183.3: non spoliato paupere; 225.1: pauperibus etiam propria erogaverint, quomodo cum ilis amici esse poterunt, qui diripiunt aliena?

2896

Ibidem, 154.2.

2897

Concilium Agathense (a. 506), can. 7: Sane si quos de servis ecclesiae bene meritos sibi episcopus libertate donaverit… iubemus viginti solidos numerum modum in terrola, vineola vel hospitiolo tenere.

2898

Caes. Arei. Sermones, 6.3; 47.7.

2899

Ibidem, 6.1; 151.1.

2900

Ibidem, 1.1, 2.

2901

Ibidem, 6.5: numquid iustum est ut villam tuam colas et villam Dei desertam dimittas; 58.5: ager spinosus nisi fuerit cultoris industria stirpatus, non nutrit in se semina iactata, sed suffocat; 202.5: quomodo si aliquis cum grandi labore studeat terram colere et messem non mereatur accipere; 210.5: ut ager spinosus, nisi prius fuerit cultoris industria stirpatus, non nutrit in se semina iactata, sed suffocat; 34.3, 76.1.

2902

Ibidem, 30.6: quotiens aut messe aut vindemias colligitis, et vestras et omnium qui ad vos pertinent conputare expensas, simul etiam et illud quod in fisco daturi estis; 34.2: quaecumque enim Deus, excepto mediocri et rationabili victu et vestitu, sive de quacumque militia, sive de agricultura contulerit; 151.8: quicquid de aliquo labore, de quocumque iusto negotio, de qualibet iusta militia adquirimus…

2903

Ibidem, 7.1: agricolae diversa genera seminum conantur inserere, unde sufficientem cibum sibi et suis valeant praeparare; 1.8; 22.3; 33.1; 126.5; 162.2.

2904

Соотношение терминов agricola, cultor, rusticus и т. д. разнится от автора к автору. Сидоний, для которого еще были значимы образы патрициев-земледельцев, иногда применяет слова cultor и agricola к людям своего круга — при условии, что они занимаются сельским хозяйством. См.: Sid. Apoll. Epistolae, III.12.5: ruris, militiae forique cultor; IV.21.6: dominus agricola, si larem hic foveat, sic facit sumptum quod auget et reditum; VIII.6.10: cultor aliquis e primis architectusque; Vin.8.1: quousque tua te Taionnacus patriciae stirpis lassabit agricolam. В глазах Григория Великого, agricola ― маленький человек. См.: Greg. Magnus. Moralia in lob, 22.23: Agricolae quippe huius terrae sunt hi qui minori loco positi…

2905

Ibidem, 154.2. Cf.: 35.4: inferiores obprimit, vicinos, ut expoliare possit, indesinenter affligit; 71.2: de patrimonialis nostris nec decimas damus et cum vendere iubeat Dominus, ut sit quid egenis possit erogari, emimus potius et augemus ex eo fortasse iniuste de alieno labore adquisivimus.

2906

Ibidem, 6.3: dicit aliquis: ego homo rusticus sum et terrenis operibus iugiter ocupatus sum; lectionem divinam nec audire possum nec legere.

2907

Ibidem, 34.3: si velit Deus rationem facere nobiscum et dicere: terram quam colis ego feci, te ipsum qui colis et servos tuos ego feci. (Cf.: Sid. Apoll. Epistulae, 1.6.3: non minus est tuorum natalium viro personam suam excolere quam villam).

2908

Ibidem, 33.1: Honora Dominum Deum tuum de tuis iustis laboribus, deliba ei de fructibus iustitiae tuae. Cf.: Prov 3.9: τίμα τον κύριον baiò σων δικαίων πόνων καί σπα ρχου αύτφ botò σων καρπών δικαιοσύνης.

2909

Prov 3.9: Honora Dominum de tua substantia, et de primitiis omnium frugum tuarum da ei.

2910

Влияние иеронимова перевода этого стиха различимо в: Caes. Arei. Sermones, 1.12; 61.3; 111.5; 206.2. Дословные цитаты из Притчей по тексту Вульгаты: 8.1 (Prov 22.2); 22.5 (Prov 27.1); 36.3 (Prov 17.5); 41.5 (Prov 4.23); 46.5 (Prov 21.17); 48.6 (Prov 10.6).

2911

Ibidem, 14.2: sufficiat vobis, quod de iustis laboribus dedit Deus. Nullus furtum faciat. Nullus falsum testimonium dicat. Nullus adulterium committat; 19.2: sufficiant vobis flucticuli vestri, quos de iustis laboribus Deo donante percipietis; 151.

2912

Ibidem, 71.2: emimus potius et augemus ex eo quod fortasse iniuste de alieno labore adquisivimus; 154.2; 225.1.

2913

Ibidem, 1.4.

2914

Ibidem, 1.5: sacerdotes non ideo ordinatur, ut tantum procuratores agrorum et cultores debeant esse terrarum, sed ut spiritalem culturam exerceant animarum; 1.6: qui agros possint ordinare vel colere, multi inveniuntur; 1.11: non dixit: procuratorem vinearum, villarum, non actorem agrorum; speculatorem sine dubio animarum.

2915

Ibidem, 1.11: numquid dixit: per tuam praesentiam cole vineas, per teipsum ordina villas, terrenas exerce culturas?

2916

August. Hipp. De doctrina Christiana, 4.3: rusticos urbani reprehendunt; Concilium Matisconense (a. 585), can. 1: si rusticus aut servus.

2917

Sap 17.16: ενι τε γορ γεωργός ήν τις ή ποιμήν ή τώι/ και! έρημίαν έργόαης μό χθων, προληφθείς τήν δυσάλυκτον έμενεν οα/όγκην.

2918

Vetus Latina 11/1. Sapientia Solomonis. Ed. W.Thiele. Freiburg, 1977–1985, p. 549.

2919

Sermons au peuple, t. 1, p. 111.

2920

Caes. Arei. Sermones, 229.2: Deus enim, qui caelum et terram verbo potentiae suae sine ullo labore potuit fabricare.

2921

Ibidem, 7.2: ad exercenda laboriosa opera non traxit; 70.1: hanc vitam laboribus et miseriis plenam; 74.1: aliqua terrena et laboriosa opera; 160.5: in hac vita laboribus plena; 186.4: in ista laboriosa mundi istius vita de labore nostro servemus, quod nobis quasi iter agentibus ad rationabilem victum ac vestitum; 165.3: huius vitae mortalis labores et dolores.

2922

Ibidem, 63.1: transit de vita in vitam, de laboriosa ad quietam, de misera ad beatam, de temporali ad aeternam; 69.5: succedit quies labori; 151.2: ista est civitas laboriosa, illa quieta; ista misera, illa beata; 162.1; 231.6: de labore ad requiem pervenire.

2923

Ibidem, 7.4: laboriosa opera; 74.1: terrena et laboriosa opera; 202.5: si aliquis cum grandi labore studeat terram colere et messem non mereatur accipere.

2924

Ibidem, 39.2: ad orientem vel ad occidentem cum infinitis laboribus vel periculis navigate; 159.1; 168.6: in orientem aut in occidentem per itinera laboriosa transmittit; 181.3; 233.7: quam laboriosa et quam periculosa itinera illos sustinere compellit!

2925

Ibidem, 70.3: cum multis laboribus; 159.1: dura… laboriosa; 165.3: huius vitae mortalis labores et dolores; 215.2: sic in hac vita cum labore et dolore quod bonum est… faciamus; 236.5: nec dura, nec laboriosa.

2926

Ibidem, 76.3: intolerabiles labores; 159.1: intolerabiles militiae.

2927

Ibidem, 23.3: asperum iugum avaritiae cum tantis periculis ac laboribus homines portare volunt; 114.6: si pro terrenis bonis tantos labores et tam grevia pericula homines aequo animo patiuntur; 150.3; 159.4: multis timoribus et doloribus laboratur in terra; 186.2: avaritia iussura est labores, pericula, tristitias, tribulationes; 199.4.

2928

Ibidem, 26.3: iam ad dexteram Patris sedet in caelo, et tamen adhuc nobiscum laborare dignatur in mundo; 34.1: si forte evenerit ut aliqua paupertate laborent; 51.1: si Deus filios dare noluerit, nullum exinde laborem animi patiuntur; 56.1: duris quondam paupertatis subiacuisse laboribus; 78.1: propter eos, qui aut pedes dolent, aut aliqua corporis inaequalitate laborant; 144.1: quamvis autem multis vulneribus condicio humana laboret, tamen nemo desperet… unus cordis plaga, alter corporis laborat iniuria.

2929

Ibidem, 30.1: possimus sine grandi labore ac difficultate peccata nostra redimere; 70.3: quod omnes homines possunt… sine grandi labore complere; 78.4: cum parvo labore quesita.

2930

Ibidem, 117.6: sine labore; 182.3.

2931

Ibidem, 30.3: sine ullo corporis labore peccata nostra redimere; 39.2: absque ullo labore corporis.

2932

Ibidem, 61.2: non est durum nec laboriosum quod suggero; 70.3: quod omnes homines possunt cum ipsius gratia sine grandi labore complere; 227.5: non est grave nec laboriosum quod suggero; 236.5: nec dura, nec laboriosa, sed levia et suavia.

2933

Ibidem, 76.2: non vobis sit laboriosum capita inclinare.

2934

Ibidem, 1.20: cum Dei adiutorio laboremus; 31.2: auxiliante Domini laboremus; 36.6: adiuvante Domino laboremus; 37.1: cum Dei adiutorio totis viribus laboremus; 78.4: aeterna animarum ornamenta, quae absque ullo pretio a nobis non cum parvo labore quaesita…

2935

Ibidem, 16.1: plus pro anima quam pro corpore laboremus; 19.1: pro salute animae amplius laboremus; 31.2: si laboramus pro came nostra, laboremus et pro anima nostra; 74.3: tantum laborent pro anima sua, quantum pro came sua laborare contendunt; 127.3: usque ad finem vitae nostrae mundo corde et casto corpore servire Domino laboremus; 129.6: implere praecepta illius laboremus; 149.6: labora pro Christo in mundo, ut cum Christo regnare merearis in caelo; 180.5: pro salute animae nostrae quantum possumus laboremus; 196.2: ad extremum, si non amplius, vel tantum labora pro anima tua, quantum pro came tua laborare desideras; 217.4; 218.5; 225.3; 227.1; 236.4.

2936

Ibidem, 23.3: Dei praecepta… in quibus corpus laborat excusare temptaverit; 211.5: post laborem vigiliarum non oportet ut vos diutius prolixior sermo fatiget; 195.4.

2937

Ibidem, 1.15: si forte aliquibus dominis meis sacerdotibus per seipsos laboriosum est praedicare; 231.4: praedicare, arguere, corripere, aedificare, pro unoquoque satagere, magnum onus, magnum pondus, magnus labor.

2938

Ibidem, 14.2: sufficiat vobis, quod de iustis laboribus dederit Deus; 19.2; 33.1; 71.2.

2939

August. Hipp. Sermones, 32: videntur enim iusti laborare in hoc saeculo et iniusti feliciter in hoc saeculo vivere. Cf.: Greg. Turon. Vita patrum, XVIII. 1.

2940

Caes. Arei. Sermones, 30.6: illud quod in fisco daturi estis; 33.1: decimae… tributa sunt egentium animarum; redde eigo tributa pauperibus; 34.3: non solum decimas dare debemus, sed etiam de novem partibus, quicquid solutis tributis vel expletis sumtibus nostris remanserit, quasi aliis transmissum fideliter erogare debemus; 154.2; Testamentum Caesarii, 31: immunitatem tributorum.

2941

Caes. Arei. Sermones, 154.2.

2942

Ibidem, 7.3; 7.9; 12.5 (Cf.: Le 6.46), 15.2; 31.5; 32.3; 33.1; 43.6; 47.3; 64.3; 157.6; 185.6: servi estis ambo, unum habetis dominum (Cf.: Mt 18.32).

2943

Ibidem, 1.17; 14.1; 93.2: debet ergo anima cami, non caro animae dominari, quia anima domina camis est, caro vero ancilla animae; 101.6; 166.3; 179.7; 198.4–5; 224.3.

2944

Ibidem, 157.6: Sicut enim nobis non placet, si servi nostri se profiteantur nostra esse mancipia, et tamen non velint inplere opera sua…

2945

Ibodem, 70.2: maxime a talibus feminis hoc impia barbarica exigebat potentia, ut ea, quae sciebat multorum mancipiorum fuisse dominam, barbarorum se subito sine ullo pretio lugeret ancillam… dura a delicatis et a nobilibus mulieribus servitia sine ulla miseratione a barbaris exacta sunt.

2946

Ibidem, 44.2: et qua conscientia sibi ab ancillis suis vult mancipia nasci, cum ipsa nolit eos qui Christianos possint fieri generare; 100.6.

2947

Ibidem, 41.5: aut amico aut servo tuo iusseris ut ad te meretrix adducatur.

2948

Ibidem, 41.3: non solum extranearum mulierum sed etiam ancillarum nostrarum vel quorumcumque vicinorum aut filiae aut alumnae aut ancillae unusquisque familiaritatem vel secretam conlocutionem vitare contendit; 42.2–3.

2949

Ibidem, 42.2,5; 100.6; 155.2.

2950

Ibidem, 15.2; 32.3; 47.3; 157.6; 219.3.

2951

Ibidem, 7.4: tamquam vile mancipium; 41.3: vilior condicio; 42.5: decus generosi sanguinis ita humiliater, ut de hominibus nobilissimis servi nascantur; 92.2: servile… nescivit ingenium. Словосочетание vile mancipium встречается у многих христианских авторов той эпохи: Hieronymus. Commentarii in propheta minores. In Zachariam, 2.8; Adversus Iovinianum, 1.47: vilissima mancipia; Epistulae, 77.3; 118.5; Ambrosius Mediol. Expositio psalmi CXVÜI, 12.39; Epistulae, VIII.56.6; Cassiodorus. Expositio psalmorum, 118: tamquam vile mancipium.

2952

Caes. Arei. Sermones, 33.4; 192; 193. Ibidem, 179.3: si plus aut proximum aut uxorem aut filium aut servum exasperaverit quam oportet.

2953

Regula Ferreoli, 9 et 20.

2954

Caes. Arei. Sermones, 34.2: servos et ancillas tuas nec esurire nec algere permittas.

2955

Ibidem, 84.6.

2956

Ibidem, 130.5: ante omnia non solum filios sed omnem familiam vestram symbolum memoriter tenere praecepite.

2957

Ibidem, 198.5. Cf.: 13.4, 33.4.

2958

Ibidem, 33.4. Cf.: 13.4; 43.6; 193.2.

2959

Ibidem, 101.5. Cf.: 47.3.

2960

Ibidem, 43.6.

2961

Ibidem, 180.2.

2962

Ibidem, 179.3: si plus aut proximum aut uxorem aut filium aut servum exasperaverit quam oportet, si amplius fuerit blanditus quam expedit…

2963

Ibidem, 185.6.

2964

Ibidem, 32.3: Rogo vos, fratres, numquid aliquis nostrum vult ut servus suus sic illi pro opere suo mercedem suam reddat, ut tamen inimicis suis iugiter serviat…

2965

Ibidem, 15.2: Quamvis enim servus tuus graviter reus sit, si animalia tua furto abstulerit, tamen nec ille sine culpa erit, qui animalia illa neglegenter servare voluerit… Servos enim nostros nec fecimus, nec quasi de nostra substantia pascimus.

2966

Ibidem, 1.4: Si nobis non placet quod vinitores nostri in ipsa aut de ipsa vinea manducent, bibant et dormiant quantum ipsi voluerint, et commissam sibi vineam nec vigilando custodiant nec clamando vel terrendo defendant…

2967

Ibidem, 33.1: Si ergo Domini est terra et plenitudo eius, servi Domini sumus pariter et coloni: et nescio quomodo non omnes agnoscimus possessorem.

2968

Ibidem, 44.2: Mulier autem ingenua, quae mortiferas potiones accipit, ut non concipiat, vellem scire si hoc ancillas vel colonas suas facere vellet. Et ideo quomodo unaquaeque vult ut sibi nascuntur mancipia, quae illi serviant… Et qua conscientia sibi ab ancillis suis vult mancipia nasci, cum ipsa nolit eos qui Christiani possint fieri generare?

2969

Ibidem. Cf.: 7.4; 70.2; 157.6.

2970

Ibidem, 33.4: omnes familias et cunctos ad vos pertinentes; 216.4: omnem familiam nostram et universos ad nos pertinentes; 13.5; 54.4. Cf.: 225.3: subdita persona; 219.3; Vita Caesarii, 25: sive de servis seu de ingenuis obsequentibus.

2971

Caes. Arei. Sermones, 15.3: quicquid ad nos pertinent, sive in gregibus, sive in quibuscumque agrorum fructibus; 30.6: quotiens aut messes aut vindemias colligitis, et vestras et omnium qui ad vos pertinent conputate expensas; 54.4: nec vos ipsos, nec eos qui ad vos pertinent, nec animalia vestra, nec reliquam substantiam vel in parvis rebus diabolus potest laedere, nisi quantum a Deo potestatem acceperit.

2972

Ibidem, 13.5: si se emendere noluerint, nec ad conloquium nec ad convivium vestrum eos venire permittite; si vero ad vos pertinent, etiam flagellis caedite; 53.2: admonete durius, increpate severius; et si non corriguntur, si potestis, caedite illos; si nec si emendatur, et capillos illis indite; et si adhuc perseverant, vinculis ferreis adligate; si subdita et inferiora tibi persona est, quae non facit quod iustum est, castiga, increpa; si praevales, etiam cum severitate distringe.

2973

Vita Caesarii, I.25.

2974

Stroheker K.F. Der senatorische Adel im spätantiken Gallien. Tübingen, 1948, S. 73–77.

2975

Ibidem, S. 84–96. Cf.: Rouche M. L'Aquitaine…, p. 101–110.

2976

См., например: Greg. Thron. Historia Francorum, VI.7.

2977

Vita Severi Agathensis, 15: Salustius in terra urbis Agathensis senator.

2978

Vita Hilarii, 7: illustris viris Cassii qui tunc praerat militibus; Vita Nicetii, 7: in partibus Provintiae… in villa cuiusdam inlustris viri Flavii; Vita Rusticolae, 1: Clarissimis igitur orta natalibus Valeriano et Gementia coniugibus Romanis.

2979

Vita Caesarii, 1.49: illustrissimi viri Parthenii patricii; II.9: patricius Liberius; Vita Firmini, 5: ad domum Roridi, pontificis ac patricii; Passio Praeiecti, 23: vir Hector nomine, qui aput Massiliam patriciatus honore adeptus fuerat; Passio Leodegarii, 1.14: vir quidam nobilis, Hector vocatus nomine, qui tunc regebat in fasdbus patridatum Massiliae, quique generis nobilitate et prudentia saeculari, ut claro stigmate ortus, ita erat prae ceteris praeditus; Marius Aventicensis. Chronica, a. 581: Mummolus patricius… in marca Childeberti regis, id est Avinione confugit.

2980

Это часто отмечается в житиях. См., например: Vita Consortiae, 1: Fuit quidam vir ex ordine senatorios Eucherius nomine; 10: senator quidam Eucherius nomine; Vita Boniti, 1: ex senatu Romano dumtaxat, nobili prosapia.

2981

См.: Gillard F.D. The Senators of Sixth-Century Gaul. ― Speculum, 1979, vol. LIV, p. 685–697.

2982

Greg. Thron. Vita patrum, XX.1: genere quidem non senatorio, ingenuo tamen. Cf.: Ibidem, IX.1: erant enim non quidem nobilitate sublimes, ingenui tamen.

2983

Vita Ambrosii, 5: veniebant omnes senatores et populi multitudo; 8: senatores et omnis plebs civitatis. Об этом тексте см.: Bormassie P. L'évêque, le peuple et les sénateurs: scènes de la vie à Cahors, d'après la Vita Ambrosii. — Annales du Midi, 1990, t. 102, p. 209–217.

2984

Согласно М. Рушу, последнее упоминание о сенаторах датируется 737–741 гг. См.: Rouche M. L'Aquitaine…, р. 327–331.

2985

Vita Germani, 22: presbyter Senator nomine, natalibus nobilis, religione nobilior. Cf.: Roussillon, 44 (a. 1052): Stephanus de villa Senatoria.

2986

Ammianus Marcelimis. Res gestae, XXVII.11.1.

2987

Vita Melaniae, 11: ε'ι γορ di πλησιάζοντες ήμιν ο'ικέται ούτως καθ ήμών έπή ρθησαν, τΐ σρα σιει ποιήσαι ήμίν τους iv ταις έξω πόλεσιν, λέγω δή fev Σπανία καΐ Καμπάνια καΐ Σικελία και Αφρική καί Μαυριτανία καΐ Βρετταν'ιοο καί ταις λοιπαΐς χάραις.

2988

Trout D.E Paulinus of Nola, p. 67, 133 et passim.

2989

Paulinus Pellanus. Eucharisticos, v. 271–273, 413–419.

2990

Ibidem, v. 486: nimioque metu navigare recusans…

2991

Ibidem, v. 520 sqq.

2992

Исключения: Sid. Apoll. Epistulae, VIII.5 (в Испанию); VIII.7 (в Рим).

2993

Ibidem, I.5.2: egresso mihi Rhodanusiae nostrae moenibus publicus cursus usui fuit utpote sacris apicibus accito et quidem per domicilia sodalium propinquorumqe; ubi sane vianti moram non veredorum paucitas sed amicorum multitudo faciebat, quae mihi arto implicita complexu itum reditumque felicem certantibus votis conprecabatur. Cf.: II.9.2.

2994

Fortunatus. Carmina, 6.1: Ruricii gemini flores, quibus Aniciorum / juncta parentali culmine Roma fuit.

2995

Vita Caesarii, I.10.

2996

Vita Apollinarii, 10: a consanguineis suis Parthenio et Ferreolo assiduo veneratur accursu… Arcutamia senatrice propinqua sua invitante Massiliensium nos vota suscipiunt.

2997

Ruricius Lemovicensis. Epistulae, 1.15.

2998

См.: Mathisen R.W. Epistolography, Literary Circles and Family Ties in Late Roman Gaul. ― Transactions of the American Philological Association, 1981, 111, p. 102–104, 109. Уточнения: idem. Ruricius of Limoges and Friends. Liverpool, 1999, 25–26.

2999

Ruricius Lemovicensis. Epistulae, 2.32, 34, 36–37.

3000

Greg. Turon. Historia Francorum, III.36. Cf.: Vita Caesarii, I.49.

3001

См.: Heinzelmann M. Prosopographie et recherche de continuité historique: l'exemple des V–VII siècles. ― Mélanges de l'Ecole Française de Rome. Moyen Age. Temps modernes, 1988, t. 100, p. 227–239.

3002

Vita Desiderii Cadurcensis, 2: Siagrius… Massiliae gubernacula et Albiensium cometatum annis plurimis administravit; 4: matrimonium inlustrissimam puellam Albige indigenam nomine Bertolenam. Cf.: 7,30.

3003

Vita Segolenae, 4: natalibus nobilis, religione nobilior; 27: dux germanus ejus, Babo nomine, nobilitate et sapientia pollens, qui per Albica incolas gentes regebat; 33: germanus ejus Sigebaldus episcopus.

3004

Greg. Turon. Historia Francorum, VI.9: nec permitteret, simplicitatem illius inter senatores sophisticos ac iudices philosophicos fatigari, adserens, hunc locum humilitatis sibi esse potius quam honoris.

3005

См.: Vita Rusticulae, 9; Passio Praeiecti, 23; Passio Leodegarii, I.14.

3006

Geary P.J. Aristocracy in Provence…, p. 101–105, 115–120, 126–143.

3007

Не случайно, его дядя по отцу, Семфориан, был епископом Гапа. См.: Testamentum Abbonis, 28, 32,49.

3008

Ibidem, 38,46,48: colonicas, terras et vineas dominicales quem locos lerator noster in cessione… habuit. Ж.-П. Поли предлагает читать: leriator (исполнитель шуточных песен и просто шут), a Gondeberto eunucu заменить на: Gondeberto Encunii, т. e. "Гондеберт из Энкуния" (Les féodalités, р. 127). На мой взгляд, это малоубедительно: для этого времени такие антропонимические конструкции нехарактерны.

3009

Calmette J. La famille de saint Guilhem. — Annales du Midi, 1906,1.18, p. 145–165; Auzias L. L'Aquitaine carolingienne (778–987). Toulouse, 1937, p. 52–56.

3010

Помимо работ Л. Озиа и Р. д'Абадаля см.: Calmette J. La question des Pyrénées et la Marche d'Espagne au Moyen Age. Paris, 1947, p. 16–31; Dhondt J. Etudes sur la naissance de principautés en France (IX–X siècle). Brugge, 1948, p. 158–162,169–187,293–313; Catafau A., Duhamel-Amado Cl. Fidèles et aprisionnaires en réseaux dans la Gothie des IX et X siècles. — In: La Royauté et les élites dans l'Europe carolingienne. Paris, 1998, p. 437–465.

3011

См.: Tisset P. L'abbaye de Gellone au diocèse de Lodève. Paris, 1933.

3012

HGL, V, 57 (a. 933). Cf.: Poly J.-P. L'autre nom du comte Ramon, p. 73 sqq.

3013

Montpellier, 70 (a. 985): Ego Bemardus comes… sicut lex mea salica commorat…

3014

Vita Benedicti, 1: Benedictus abbas ex Getarum genere partibus Gotie oriundus fuit, nobilibus natalibus ortus… Pater… ejus commitatum Magdalonensem, quo adusque vixit, tenuit.

3015

Kienast W. La pervivenda dei derecho godo en el Sur de Francia y Cataluna. — Boletin de la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona, 1973–1974,35, p. 265–295.

3016

Например: HGL, V, 78.2 (a. 942, Albi): Multum declarat auctoritas et lex Romana et Gotha sive Salica, ut qualislibet homo res suas proprias in Dei nomen licentiam habeat donandi vel cedendi; Agde, 327 (a. 1007).

3017

Vita Rusticulae, 1: clarissimis igitur orta natalibus Valeriano et Clementia coniugibus Romanis… in territorio Vasionensi…

3018

Montmajour, p. 30 (a. 955): auctoritas etenim jubet ecclesiastica et lex precipit Romana; p. 42 (a. 965); Marseille, 290 (a. 967 vel 968); Apt, 25 (a. 976); Montmajour, p. 52 (a. 977); 57 (a. 986); Nice, 8 (a. 1011), etc.

3019

Cluny, 105 (a. 909). Cf.: Magnani Soares-Christen E. Monastères et aristocratie en Provence…, p. 54–58.

3020

Vita Geraldi, I. 1: cujus rei duo testes ex eadem stirpe emergentes existunt, ad hoc astruendum satis idonei: sanctus videlicet Caesarius Arelatensis episcopus et beatus Aredius abbas. Cf.: Lauranson-Rosaz Ch. L'Auvergne et ses marges…, p. 160 sqq.

3021

Boumazel E., Poly J.-P. La mutation féodale, X–XII siècles. Paris, 1980, p. 315–335.

3022

Psalmodi, fol. 12–13 (a. 813; HGL, II, 24).

3023

Archivo Condal de Barcelona, 92 (a. 929).

3024

Agde, 320 (a. 956).

3025

Например: Conques, 431 (a. 928, Gap); 274 (a. 976, Nimes); 326 (a. 1003, Orange); 395 (a. 1004, Apt); 77 (ca. 1055, Carcassonne); 74 (ca. 1070, Saint-Paul-Trois-Châteaux); 20 (a. 1078, Béziers); 64 (a. 1074–1087, Toulouse), etc.

3026

Iogna-Prat D. Agni immaculati. Recherches sur les sources hagiographiques relatives à saint Maïeul de Cluny. Paris, 1988.

3027

Magnani Soares-Christen E. Monastères et aristocratie en Provence, milieu X — début XII siècle. Münster, 1999.

3028

Об этих семьях см. диссертации Х. Катсуры и М. Ауреля.

3029

См., например: HGL, V, 139 (са. 985); 148 (са. 989); Marseille, 330 (са. 1025); 592 (а. 1035): castellanus; Gellone, 241 (а. 1077–1099): fevum del castlan de castro Popiano.

3030

Они известны в основном по случайным упоминаниям, связанным, например с идентификацией соседа или свидетеля. См.: Marseille, 569 (са. 1044): terra que ad nostrum jus non pertinebat, cujusdam videlicet militis nomine Dodonis de castro Roca Bruna.

3031

Magnou-Nortier E. Fidélité et féodalité méridionales d'après les serments de fidélité (X — début XII siècle). ― Annales du Midi, 1968, t. 80, p. 457–484; La société…, p. 298–302.

3032

Bonnassie P. La Catalogne…, p. 566–569 et passim.

3033

Débax H. Structures féodales…, р. 142–153, 258–297.

3034

Zimmermann М. Ecrire et lire en Catalogne du IX au XII siècle. Thèse d'Etat. Université de Toulouse, 1992.

3035

Bonnassie P. Sur la genèse de la féodalité catalane: nouvelles approches. ― In: Il feudalesimo nell'alto medioevo. Spoleto, 2000, p. 594 sqq.

3036

Ibidem, р. 592–593, 601–602.

3037

Amado Cl. La famille aristocratique…, p. 260–262; Débax H. Structures féodales…, p. 298–300. Cf.: Boumazel E., Poly J.-P. La mutation féodale…, p. 159.

3038

Это большой и достаточно самостоятельный сюжет. См.: Magnou-Nortier E. La société…, p. 292–309; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 652–662; Poly J.-P. La Provence…, p. 191–204, из общих работ — Hoffmann H. Gottesfriede und Treuga Dei. Stuttgart, 1964; Barthélemy D. L'An Mil et la Paix de Dieu. La France chrétienne et féodale, 980–1060. Paris, 1999.

3039

Ключевая работа: Duby G. La diffusion du titre chevaleresque sur le versant méditerranéen de la Chrétienté latine. — In: La noblesse au moyen âge. Paris, 1976, p. 43 sqq.

3040

Barthélemy D. La mutation de l'an mil, a-t-elle eu lieu? Paris, 1997, p. 271–290.

3041

Duby G. La diffusion…, p. 44, со ссылкой на: Marseille, 1042.

3042

Marseille, 119 (a. 1063): Pontius Caballarius… uxor mea vocabulo Comitissima; 140 (a. 1091): Aldebertus Caballarius.

3043

Doublet G. Recueil des actes des évêques d'Antibes. Monaco; Paris, 1915,18 (a. 1022–1050): ego Belieldis, genitrix duorum Antipolitani regni principum, e quibus alter presul alterque miles fore noscuntur. Cf.: Lérins, I, 41 (a. 1026–1045).

3044

Montmajour, p. 130 (a. 1060): miles nobilissimus nomine Arlulfus, pater Willelmi et Aicardi. Cf.: Ibidem, p. 129: vir nobilissimus judex videlicet Lambertus.

3045

Marseille, 175 (a. 1015): mansiones optimas in Arelate… a solis ortu et septentrione… ex aliis vero duabus, illustrissimorum nobiliumque virorum mansionibus circumcluduntur; Mas d'Azil, 1 (a. 1081): milites nobilissimi. Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 137.

3046

HGL, V, 251 (ca. 1059, Narbonne): reliquit cunctas armas militarias et omnem saeculi militiam… universae plebi Narbonensis…

3047

Vita Geraldi, 22: vir potens secum habens turba militum; Miraculae Fidis, 1.33: de qua re miles expergefactus, nimio furore succensus, servis suis rem prenuntiat, reos culpat, furciferos iudicat; III.18: nobili beneficiatorum militum stipante caterva.

3048

Usatici Barchinonae, 4–7.

3049

HGL, V, 123 (a. 972, Toulouse): villam Galliacensem… et milites et homines universos qui in ea habitant vel habitaturi sunt et castrum Ulmo dono… huic monasterio.

3050

Nimes, 120 (a. 1020): miles; Marseille, 209 (a. 1029): caballarius; Gellone, 98 (а. 996–1031): caballarios; Lérins, I, 29 (a. 1038); Aniane, 236 (a. 1039); Gellone, 17 (a. 1042); Maresille, 779 (a. 1042); 1067 (a. 1043); 834 (a. 1058); Conques, 15 (a. 1060), etc. Любопытно, что от слова caballaruis уже в XI в. образовывали топонимы. См. Marseille, 679 (а. 1073): cumba qui vocatur Caballaria.

3051

Термин caballarius был, конечно, ближе к разговорному языку, свидетельством чему его романские формы. Cp. Agde, 44 (а. 1062–1074): cavallarii; Béziers, 104 (а. 1099): cavallario; Lézat, 729 (а. 1084–1100): cavallarii; Montpellier, 120 (ca. 1113): cavaliers; Aniane, 198 (a. 1155–1161): cavaliers, и т. д.

3052

Schneider L. La vicarie…, р. 43–47; Durand G. Les châteaux du Rouergue méridionale du IX au XI siècle. — In: Hommage à Pierre Bonnassie. Toulouse, 1999, p. 125–132.

3053

Marseille, 209 (a. 1029): exceptis mansis quos tenent caballarii hisnominibus; 536 (a. 1021–1044, Fréjus): subtus campum Stephani caballarii; 299 (a. 1053): ego Girardus… vendidi S. Victori… mansum de Amaldo meo caballario; 305 (ca. 1070).

3054

Marseille, 376 (a. 1056): excepto uno manso quem olim dederamus ad feus Guamerio caballario; Aniane, 45 (a. 1061–1108): omnem alodem meum… excepto fevales chaballarios…

3055

Bonnassie P. La Catalogne…, p. 798–806; Poly J.-P. La Provence…, p. 130–142; Мильская Л.Т. К вопросу о структуре господствующего класса в Каталонии Х–XII вв. — СВ, 1984, вып. 47, с. 25–27.

3056

Miracula Fidis, I.5: quidam Raieno de castro Albino… cum triginta prosiliret equitibus; II.7: Dicebat enim militem se habere, Raymundum nomine, virorum quinquaginta potentem, de vico Valeriis…

3057

Lérins, I,74 (a. 1035): si quis ex nostris hominibus… aut miles vel rusticus aliquomodo ex suo honore ipsi monasterio dare voluerit; Gellone, 136 (a. 1027–1048): in mansum de pageso de Poiols duos receptos, unum ad erba cum sex caballarios; Marseille, 532 (a. 1079, Fréjus): virorum scilicet et feminarum immensus numerus, militum et pagensium coetus; 722 (a. 10801103): hominumque meorum, militum et pajensium consilio; 402 (a. 1068); Gellone, 225 (ca. 1090). Cf.: Maguelone, 93 (a. 1155): cum aliis militibus et omni populo castri.

3058

Nimes, 124 (a. 1041): et si homo… ipsum mansum abstrahere voluerit… о ipsum pagensem aprehenderit, appredaverit о ulla sua substantia, in primis in ira Dei incurrat.

3059

Marca, col. 281 (a. 1042 vel 1056, акты поместного собора в Сен-Жиле): militibus autem majoribus vel minoribus hoc praecipiunt ut ab hodie usque in nativitatem S. Johannis nullus arma ferre praesumat quacumque de causa, nisi sui solutione episcopi.

3060

HGL, V, 339 (a. 1080, Narbonne): cum multitudine virorum laicorum honestissimorum… et alii centuriones et illustres viri et nobiles quos enumerare longum est.

3061

Marseille, 630 (a. 1018): ego Geriberga… comitissa… cum consensu filiorum optimatumque nostrorum…

3062

До XI в. это слово применяли лишь к монахам. См., например: Conques, 132 (а. 966): dono ad ipsa casa Dei… vel ad ipsos servientes.

3063

Marseille, 609 (a. 1053); Gellone, 93 (a. 1031–1060); La Grasse, 138 (a. 1089): excepta alberga ad IIII milites solos; 198 (a. 1077–1099); Aniane, 227 (a. 1094–1108); Nimes, 194 (a. 1108); 196 (a. 1109); Maguelone, 39 (a. 1115); Gellone, 329 (a. 1121); Toulouse, 218 (a. 1126); Aniane, 129 (a. 1129); Agde, 133 (a. 1167), etc.

3064

Например: Aniane, 95 (a. 1152): albeigum duobus hominibus annuatim.

3065

Conques, 547 (a. 1106): ut nullus miles neque cliens neque joculator habeat ibi domum ad habitandum; Montpellier, 102 (a. 1118–1119): in die in quo vicarius fara mandar los albergos de Montespessulano per suum militem aut per suum clientem, suus miles vel cliens debet manducare in unum alberg et habere civatam et paleam ad unum equum, sicut unus de aliis; Aniane, 221 (a. 1157): albergum tribus militibus et uno clienti; Bonnecombe, 260.2 (a. 1180): albere V militum et unius clientis.

3066

La Grasse, 12 (a. 1104): albergum cum alio vicario et uno socio; Aniane, 99 (s. a.): unum alberg ad duos socios per singulos annos.

3067

AD Pyrénées-Orientales, 12 J 24, N 144 (HGL, V, 317, ca. 1075): ut habeat in unumquemque mansum qui est amasad alberga a III cavalers e a III escuders; Marseille, 404 (s. XI): vinea de Aicard escuderio.

3068

AD Pyrénées-Orientales, 1 В 4 (а. 1141): alberga de tres milites et de tribus armigeriis eorum (этим сообщением я обязан А.Катафо); Lezat, 94 (а. 1180–1181): albergum X militum cum suis armigeris. Отмечу, что armigeri упоминаются в числе свидетелей сделок. См., например: Agde, 31 (а. 1134); 88 (а. 1152); 172 (а. 1157); 59 (а. 1175).

3069

Lézat, 489 (а. 1157): debet dare albericum de VI militibus et de septimo mandatore.

3070

Toulouse, 158 (ca. 980): albere cum sex militibus et uno serviente; HGL, V, 164.4 (a. 1005): vicecomes… unicuique servientibus meis; Marseille, 102 (a. 1065–1079): terra de Stephano Sirvent; Toulouse, 138 (a. 1080–1100): mei servientes, si voluerint, comparent salem tam care (sic) ut alii homines, sine clamante; Aniane, 71 (a. 1120): convivium quinque militum et suorum equorum et unius servientis; Agde, 276 (a. 1147): laudatio… ista facta et affirmata fuit in presentia Petri de Pomariolis… et Petri servientis; Aniane, 73 (a. 1151): debet dare annuatim… albere V militibus et I servienti; La Selve, C 153 (ca. 1170): albere affaisel el mas ab III cavalers e ab I sirvent; Agde, 354 (ca. 1150–1200): albergum ad tres cavallarios et ad I servento; Bonnecombe, 289 (ante a. 1208): albere ab V cavalers et ab I sirvent.

3071

Miracula Fidis, III.10: rusticorum atque servientium oppugnatione victus, terga vertit cum suis omnibus.

3072

Paterson L. The World of the Troubadours…, p. 49–50.

3073

Toulouse, 205 (ca. 1050): Volo et mando ut Petrus, serviens meus, colligat omnes decimas et tascas… et omnia blata fideliter servet et custodiat; 138 (a. 1031–1060): set mei servientes, si voluerint, comparent salem tam care ut alii homines, sine clamante; Aniane, 221 (a. 1157): albeigum tribus militibus et uno dienti; 206 (a. 1164): albere cum duobus militibus et imo vernula; Agde, 345 (a. 1223): lego X libras melgoriense Johanni servienti meo; HGL, VIII, 19 (a. 1224); 52 (a. 1239).

3074

См.: Mundy J.H. Society and Government at Toulouse in the Age of the Cathare. Toronto, 1997, p. 76–79. Упомяну также mémoire de maitrise, написанную на архивных материалах под руководством П. Боннасси: Farré P. Le personnel domestique à Toulouse aux XIV–XV siècles. Université de Toulouse, 1981.

3075

Marseille, 127 (са. 1035): Pontius mestralus firmavit; La Grasse, 200 (a. 1117): ego Ermesindis et filii mei Amicus et Raimundus… Signum Petri Guillelmi, ministralis Amici; Agde, 32 (a. 1146): in presentia… Bemardi Guasqui ministri; 42 (a. 1146); 287 (a. 1146), etc.

3076

Marseille, 311 (a. 1062): per consilium nostrorum ministralium Poncii Mataronisque fratrum… Poncius ministral firmavit. Mataronus firmavit; Agde, 278 (a. 1134): propter hanc… venditionem… tu Deodate ministralis dedisti mihi… L solidos melgorienses; 241 (a. 1140): venditio ista facta et affirmata fuit cum consilio Johannis, ministri de Caciano.

3077

Marseille, 135 (ca. 1010): mansum de Adalard et alium de ministralia; 378 (a. 1033); 519 (ca. 1060): Domnus Atanulfus donavit… unum mansum de Raiambaldo mestrale; 628 (a. 1064–1079): ego Petrus, ministral de Archincosco; 141 (ca. 1090): ego Bertrannus Petri, ministralis sancti Victoris, dono… partem meam de guardia de vineis.

3078

HGL, V, 21 (a. 898): in praesentia Atone vicario Odone comite Tolosae civitatis; Marseille, 1042 (a. 979); 77 (ca. 993): Adolardus… vicarius Massilie; 101 (a. 1033); 659 (a. 1044, грамота графа Прованса): vicecomitibus, vicariis, fidelibus sive omnibus fiscalibus nostris, ecclesiastici ac secularis ordinis; 537 (ca. 1055): nos quoque fratres, Poncius videlicet, Adalmannus et Inguelrannus, vicarii ejusdem castri Calars; 565 (ca. 1055): Durandus… vicarius de Pojeto; 542 (s. XI). Cf.: HGL, V, 575.3 (a. 1150): Amaldus de Laurano qui erat vicarius Carcassonae et habuit inde clamorem et justitiam ad voluntatem suam.

3079

Marseille, 730 (a. 1060): quidam de nostris hominibus, videlicet… Hugo bajulus; 698 (a. 1066); 753 (ca. 1070); Montpellier, 50 (a. 1090): Ebrardus, bajulus episcopi; Lérins, I,31 (s. XI): sine contradicto de seniore et vicario et menestrale; La Grasse, 173 (a. 1104); Gellone, 161 (a. 1133); 533 (a. 1143); Agde, 261 (a. 1149): Ermengaudi bajuli vicecomitis; 60 (a. 1181): tibique Poncio de Baldouini bajulo et procuratori domus de Mulzano.

3080

Béziers, 65 (ca. 1050); Marseille, 508 (a. 1048–1061); HGL, V, 349 (a. 1081).

3081

Gellone, 410 (a. 1098–1119): in presentia… laicorum Bertranni sellarii. Гораздо больше сведений о монастырских келарях, казначеях и т. д. См., например: Gellone, 382 (а. 1029): constituatur prior, cellararius, sacrista, camararius; Marseille, 92 (ca. 1070): dedit Raimundus camerarius ad illa vacca I; Lérins, I, 91 (a. 1110); Aniane, 122 (a. 1114), etc.

3082

См., например: Katsura H. La seigneurie de Montpellier aux XII et XIII siècles…, p. 223–241; Débax H. Structures féodales…, p. 504–518. Cf.: Bonnassie P. La Catalogne…, p. 596–610.

3083

Marseille, 135 (ca. 1010): tenet… castellaniam et ministraliam et ecclesiam et fumum et tascham; 119 (a. 1065); Conques, 19 (a. 1065–1090): in dominio sine vicaria; HGL, V, 336.3 (a. 1080): cum fevalibus, cum vicariis, cum sirvenatgiis, cum venationibus et omnes actus et omne quod habemus. Cf.: Magnou-Nortier E. La société…, p. 423, со ссылкой на: BN, Coll. Doat, v. 57, f. 62 (a. 1079, Narbonne): badlia seu ministralia.

3084

Или 12 лет, если принять поправку Ж.-П. Поли, согласно которой цифру, прочитанную Л. Делилем и Ж. Марионом как XV (Polyptyque, А 1; Н 67; К 1), следует читать как XII. См.: Poly J.-P. Le régime…, р. 68.

3085

Pauli I. "Enfant", "garçon", "fille" dans les langues romanes. Lund, 1919, p. 157–172.

3086

См., впрочем, очень ясную формулировку из хартии неверской графини Матильды городу Оксеру: Lebeuf G. Mémoires concernant l'histoire ecclésiastique et civile d'Auxerre. Paris, 1743, t. II, N 329 (a. 1223): homo qui non habuerit uxorem… est baccalarus.

3087

Polyptyque, H 5, 48.

3088

Usatici Barchinonae, 52: sacramenta rustici qui teneat mansum et laboret cum pare boum, sunt credenda usque ad VII solidos plate; 53: de aliis namque rusticis qui dicuntur bachallarii, credantur per sacramentum usque ad IV mancusos auri Valencie; deinde quicquid iurent, per examen caldarie demonstrent.

3089

Deloche M. Cartulaire de l'abbaye de Beaulieu…, p. CCLXXXIII sqq.

3090

Conques, 396 (a. 1065–1087): fevum et vindemiam mei mansi de Bacallaria qui est in villa Deuslet; Brunei Cl. Les plus anciennes chartes en langue provençale. Paris, 1926, 13 (ca. 1109, Gévaudan): eclesia della Bacallaria; Villoutreix M. Noms de lieu du Limousin. Paris, 1995, p. 169 (X s.); Dictionnaire topographique du département de la Dordogne. Paris, 1873, p. 8; Tam-et-Garonne. Inventaire sommaire… Série A. Fonds d'Armagnac. Toulouse, 1997, p. 198 (s. XIV): G. Labachelerie.

3091

Alciati A. De verborum significatione… Lugduni, 1572, p. 190: bacca laurea; Grégoire P. Syntagma iuris universi… Lugduni, 1559, p. 150–151: bassalar (по-турецки, якобы, "младший визирь"); Cujas J. De feudis libri quinque… Coloniae Agrippinae, 1588, p. 133: buccelarius; Du Boulay C.E. Historia universitatis Parisiensis… Parisii, 1665, p. 579–582: baculus (эту этимологию отстаивали многие авторы XVI–XVIII вв., в т. ч. Беат Ренан; Дю Булэ отмечает нюансы); Fauchet С. Origines des chevaliers… Paris, 1600, f. 11: bas chevalier; Loyseau Ch. Traite des ordres et simples dignitez… Paris, 1665, p. 39: bas echelon.

3092

Chevallet A. de. Origines et formation de la langue française. Paris, 1858, t. 1, p. 20.

3093

Thumeusen R. Keltoromanisches. Halle, 1884, S. 38–39. На каком-то этапе этот термин, по-видимому, испытал влияние латинского vacca — "корова". Эта этимология была предложена У. Стебсом: Stubbs W. Select Charters of English Constitutional History. Oxford, 1866, p. 534.

3094

Flori J. Qu'est-ce qu'un bacheler? — Romania, 1975, t. 96, p. 289–314.

3095

Levy E. Supplement-Wörterbuch. Bd I, S. 126; Acover A.M. Diccionari català-valencià-balear. Palma de Mallorca, 1931, t. II, p. 182; Rodon Binué E. El lenguaje téchnico…, p. 32–33; Glossarium mediae latinitatis Cataloniae. Barcelona, 1962, fasc. 2, p. 211.

3096

HGL, II, 13 (a. 799): neque vos, neque juniores seu successores vestri; 28 (a. 814): jubemus cunctis fidelibus nostris et junioribus vestris; 34 (a. 815); 60 (a. 822): juniores et ministeriales vestri. Cf.: Capitularia, 133; 256.

3097

Duby G. Les "jeunes" dans la société aristocratique dans la France du Nord-Ouest au XII siècle. — Annales ESC, 1964, Année 19, p. 835–846. Cf.: To Figueras L. Les jeunes (iuvenes homines) dans la société paysanne aux alentours de 1200: — In: Hommages à Piene Bonnassie. Toulouse, 1999, p. 407–412.

3098

Eixalada-Cuixà, 72 (a. 949): Archangeli Michaelis, armigeri Domini…

3099

Интерес к нему сегодня проявляет разве что Ж.-П. Поли, но вне всякой связи с Южной Францией. См.: Les féodalités, p. 46–109.

3100

Conques, 460 (a. 823): Bertrandus dominicus vassus per regia potestate vel gubernatore sanctae Mariae in beneficio habet; HGL, II, 83 (a. 833): Wimar vassalus noster; 87 (a. 834, Aniane); 90 (a. 836); 112 (a. 844); 132 (a. 847); Nimes, 8 (a. 898); Marseille, 290 (a. 967–968): vassos dominicos, tam romanos quam salicos. К середине X в. vassi dominici делились на majores et minores. См.: Cluny, 622 (а. 943, Vienne).

3101

Nimes, 20 (a. 921): episcopus… veniens cum suos vassalos…

3102

Vita Segolenae, 29: puer nomine Vassus; HGL, V, 127 (a. 977, Narbonne): Ermengaudus qui vocatur Vassadellus; 129 (a. 978): Vassadellus… Senioreilus; 130 (a. 978, Narbonne): ipsas vineas de Casasinano quas Bonus Vassalus mihi pignoravit (cf. ibidem: Aldonis qui Baroncellus vocatur); Marseille, 166 (a. 1044): Vasso; 319 (a. 1051): Vasso; Lérins, I,169 (a. 1092): Johannes qui nuncupatur Vassalus; Marseille, 1100 (a. 1113): Bonus Vassalus monachus scripsit; Lérins, I, 170 (a. 1119); HGL, V, 483.5 (a. 1124); Lérins, I, 179 (a: 1144): Bonivassali Baruci, etc. Cf.: Débax H. Structures féodales…, p. 369–371.

3103

Например: HGL, II, 158 (a. 861, Vabres): pro remedium animae Raymundi seniori mei; 169 (a. 868, Roussillon): de beneficio seniori nostro. Cf.: Apt, 57 (a. 1006): ex parte seniore meo Imberto, viro nobilissimo.

3104

Корсунский A.P. Готская Испания, с. 182–183, 194–196.

3105

HGL, II 28 (а. 814): notum sit cunctis fidelibus nostris; 35 (a. 815); 36 (a. 815); 37 (a. 815); 41 (a. 816); 42 (a. 816), etc.

3106

HGL, II, 12 (a. 795); 34 (a. 815); 48 (a. 818); 77 (a. 829); 81 (a. 832): cuidam fideli vassalo nostro Adalberto; 84 (a. 833); 86 (a. 834); 101 (a. 842); 106 (a. 844); Provence, 33 (a. 896); 43 (a. 903); 56 (a. 920); 59 (a. 921); Vita S. Geraldi, 1.32: nam republicae statu jam nimis turbato regales vassos insolentia marchionum sibi subjugaverat… Wilelmus plane dux Aquitanorum, vir bonus, et per multa laudabilis, cum tandem vehimenter involuisset, non minis quidem, sed precibus agebat, ut Geraldus a regia militia discedens, sese eidem commendaret.

3107

HGL, V, 126 (ca. 972); 134 (a. 981); Montmajour, p. 112 (a. 991): in Arelate civitate… ipse princeps consilium ad suam conjugem vel ad judices suos… necnon et ad ceteros fideles suos, qui ibi aderant, quesivit; Marseille, 447 (a. 1038); 659 (a. 1044): commonemus ac precipimus vice comitibus, vicariis, fidelibus sive omnibus fiscalibus nostris, ecclesiastici ac secularis ordinis…

3108

HGL, V, 85.3 (a. 946): Ego Maiolus vicecomes… pro omnibus fidelibus meis tam vivis quam defunctis; Marseille, 549 (a. 1036).

3109

HGL, V, 78.3 (a. 943, Vabres): pro omnibus fidelibus meis; V, 89 (a. 949); 91 (a. 951, Mende); Arles, 268 (a. 967): viri honorabiles nostrique fideles; Apt, 26 (a. 975): episcopus… quibusdam hominibus suis fidelibus; Marseille, 174 (a. 1001).

3110

Nimes, 106 (a. 1009): ego… Pontius prepositus, per consilium et voluntate seniore meo Froterio episcopo, dono a fidele meo nomine Bernardo…

3111

HGL, II, 207 (a. 926, Rodez): pro cunctis amicis vel fidelibus nostris; Apt, 40 (a. 991); Marseille, 378 (a. 1033): Nortaldus fidelis meus, ministralis Bruniole; 629 (a. 1034): duos mansos quos pater noster Arbertus et mater nostra Adalgarda dederunt fideli suo Gamulfo; 789 (a. 1037); Lérins, I, 192 (a. 1046): amicorum ac fidelium nostrorum consiliis; Marseille, 112 (a. 1056): cum consensu fidelium hominum; 373 (ca. 1060): si aliquis de meis fidelibus terram donaverint, ego dono et firmo ad proprium alodem; 543 (s. XI): mansus de Petro Barba Bella quem tenet ministralis ejusdem ville ad fevum.

3112

Trencavel, f. 23 r (а. 1049); 41 r (а. 1054); 38 v (са. 1060), etc. Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 166–167.

3113

О нюансах, отличающих термины vassus, fidelis и miles, см.: Reynolds S. Fiefs and Vassals. Oxford, 1994, p. 127.

3114

Caes. Arei. Sermones, 20.3: miles и imperator; 43.7: militans и rex. Cf.: 33.2: miles; 34.2: de quacumque militia sive de agricultura; 65.2: in militia positus sum; 192.2.

3115

Testamentum Abbonis, 7; 19.

3116

Vita Consortiae, 4: Acceleratur igitur votum, paratoque magno convivio, vocantur affines et amici; 21: Affuerunt etiam vicini fideles et omnem substantiam suam distribuens…

3117

Ibidem, 12.

3118

Vita Rusticulae, 9: cuidam principi nobili secundum saeculum… nomine Riccimiri… quidam perditus ex amicis suprascripti viri nomine Audoaldus, voluntatis principis sui parere cupiens, evaginato gladio verberare voluit famulam Christi.

3119

Ibidem, 1: tanta vero dilectione a notis et amicis vel a domus familia habebatur…

3120

Sid. Apoll. Epistulae, IV.9.1: servi utiles: rustici morigeri, urbani amici oboedientes patronoque contenti; mensa non minus pascens hospitem quam clientem; IV. 17.1; VI.7.1.

3121

Lex Vis., II.1.20: pro patrocinio aut amicitia; VII.4.6.

3122

Sulp. Severus. Dialogi, II.4.6; Greg. Turon. De gloria confessorum, 21,83; Passio Saturnini, 7; Vita Aridii, 36; Vita Menelei, I.1: amicum Iesu Christi. (Cf.: Ibidem, 17, 36: fidelis miles).

3123

Caes. Arei. Sermones, 91.4: Quamvis etiam servi et amici Dei capitalia crimina vitaverint; 219.3: Per amorem enim hominis inimici efficeris amicus Dei; immo non solum amicus, sed etiam filius… Cf.: 21.4: amicitia Dei; 65.3; 81.4; 168.5; 184.1.

3124

Greg. Turon. Vita patrum, XVII.4: Quaerite nobis piscium multitudinem in abundantiam, ut euntes ad occursum regis, et nostrum expleatus opus, et amicis ministretur affatim.

3125

Greg. Turon. De virtutibus Sancti Martini, I.11: Chararici cuiusdam regis Galliciae filius graviter aegrotabat… Si haec vera sunt quae profertis, discurrant usque ad eius templum fideles amici; De virtutibus Iuliani, 16: Becconis comitis… per fideles amicos Becconi…

3126

Formulae Marculfi, I.24: cum omnibus rebus vel hominebus suis aut garsindis vel amicis; Pardessus, 230 (a. 615): quanticuque amici mei vel fideles servientes fuerint, semper memores sint nutriturae meae vel benefactorum meorum quae circa illos impendi.

3127

Annales Regni Francorum, a. 817: inter amicos regis primus; Vita Karoli, 33: divisionem thesaurorum… coram amicis et ministris suis… fecit. Cf.: King P.D. Law and Society…, p. 58–61.

3128

Caesar. De bello civile, III.104: amici regis, qui propter aetatem eius in procuratione erant regni; Plinius Maior. Historia Naturalis, IX.77: Vedius Pollio, eques Romanus ex amicis Divi Augusti; Suetonius. Calligula, 19.2: comitante praetorianorum agmine et in essedis cohorte amicorum.

3129

3 Rg 4.5: amicus regis; 1Par 27.33; Dan 14.1: erat autem Danihel conviva regis et honoratus super omnes amicos eius; IMacc 2.18; 3.38; 6.28, etc. Cf.: Sir 6.14–16: amicus fidelis.

3130

Б. Кюрсент, напротив, подчеркивает личный характер этих отношений. См.: Cursente М. Entre parenté et féodalité: les "amis" dans la Gascogne des XI et XII siècles. — Hommage à Piene Bonnassie. Toulouse, 1999, p. 285–292.

3131

HGL, V, 55.1 (a. 930): convenientia quae Niguarius monachus facit ad amicos suos nomen Bernardo et filio suo nomen Bonifacio; Apt, 17 (a. 943–950): terra quae ego… comparavi de amico meo Deodato.

3132

Eixalada-Cuixà, 61 (a. 879): valle Cerdania quod nobis conlatum fuit ab amicis vel ex quacumque facto conquirere potui juste et rationabiliter. Cf.: Bonnefoy, 62 (a. 1217): nos dominus R., Dei gratia dux Narbone, comes Tolose… rogantes omnibus amicis nostris ut praedictum domum et universas res ibi pertinentes manuteneant, custodiant…

3133

Agde, 45 (а. 1098–1105): ego Bemardus vicecomes… de ista hora in anteade ipso toto honore de episcopatu Agathensi tuus drexuriers amicus (cf.: 97, a. 1142–1149: directus amicus) ero tibi Bernardo filio Ermengardis vocato episcopo de ipsis terris, de ipsis villis; HGL, V, 461 (ca. 1119): deprecatus sum eum ut fidelem amicum et hominem meum, quatinus diceret michi feuodia que tenebat de ecclesia; Gellone, 531 (a. 1133): ego Guilelmus abbas dono tibi, Raimundo de Andusia, ad fevum… ut fidelis et amicus sis beato Guilelmo.

3134

Lézat, 1284 (ca. 1020): preco vos omnes amissi mei his nominibus… ut omnes res meas distribuere faciatis ad ecclesias Deo; Aniane, 229 (a. 1036–1060): sepeliat eos abbas et monachi ejusdem loci cum hoc quod providerint de substanda sua, si amici eorum asportaverint eos in hoc loco; Silvanès, 470 (a. 1132).

3135

Vabres, 29 (a. 942): in presentia amicorum vel filiorum suorum; Marseille, 341 (a. 1074): iterum non consenserunt filii predicti Geraldi Aicardus et Laufredus et amici eorum… laudantibus et consiliantibus amicis atque tutoribus suis cum multis bonis viris qui aderant; Avignon, 80 (a. 1107): cum consilio nostrorum amicorum; 81 (a. 1107); Durbon, 57 (a. 1116); Vabres, 36 (a. 1116): cum consilio amicorum nostrorum; Apt, 111 (a. 1101–1125): ego Fulco et uxor mea Bantricis cum consilio filiorum et amicorum; Lérins, I, 319 (a. 1155); Durbon, 39 (a. 1156).

3136

HGL, II, 207 (a. 926, Rodez): pro cunctis amicis vel fidelibus nostris; Vabres, 50 (a. 955979): pro remedium animae meae et genitori meo Ricuino et genetrice mea Armengarda et filiis meis Ricuino et Pontione et Rainone et pro hominibus consanguineis meis et amicis meis qui adjutores et consolatores fuerint, ur quorum fuit communis amor sit et helemosina communis.

3137

Apt, 7 (a. 904): Rostagno archiepiscopo ecclesiae Arelatensis et Vuemerio amico suo et Guisberto fideli suo commendavit; HGL, II, 207 (a. 926, Rodez): pro cunctis amicis vel fidelibus nostris; Lérins, I, 192 (a. 1046): amicorum ac fidelium nostrorum consiliis et peticionibus concedimus; 42 (a. 1049): ego Ugo, princeps Calianensium, volo… cum concilio militum meorum amicorumque turbam aliquid ex meo jure proprietario vendere; Mas-d'Azil, 6 (ca. 1060): volumus omnibus fidelibus et amicis istius loci Asiliensis presentibus et futuris manifestari; Marseille, 1080 (ca. 1065): notum esse volumus hominibus fidelibus et amicis monasterii Massiliensis; 533 (a. 1075).

3138

Greg. Magnus. Epistulae, 1.33: scio quia, cum epistula mea suscipitur, protinus amici conveniunt, litterati clientes vocantur.

3139

Sid. Apoll. Epistulae, VI.5.1; VI.7.1; VII.4.4: apostolatus vestri patrocinium copiosum verissimis dominis animae meae, Simplicio et Apollinari, intermina intercessione conferre vos сотрет (письмо епископу Вэзона); VII.6.1–2; Ruricius Lemovicensis. Epistolae, 19: Sancto Ruricius cliens patrono Sedato monitis parens paternis grates concinit et refert salutem; Ennodius. Epistulae, 11.21: salve, me domine… patrocinio vestro credentrm; Greg. Turon. Historia Francorum, IX.41: Cliens vester Isychius reverenter audeo salutare.

3140

Ibidem, III.4.1 (Нарбон); III. 13.10; IV. 18.2: vix singulorum clientum puerorumque comitatu ambiebamini; IV.24.4: dum pueri clientesque capiendis animalibus occuparentur; VI. 5.1: cuius dienten puerosque commendo, profectos seu in patroni necessitate seu in domini; VII. 2.7; VII.2.9: sic clientibus patrocinii legata solvatis (Марсель); I.9.3 (Рим); II.2.10; VII.2.7 (Арверны).

3141

Ibidem, Epistulae, II. 13.4: patrimonia patrocinia florebant; III. 1.4: ad tuum patrocinium vel ob tuum patrimonium pertinere; III.5.1; IV.8.5; IV.25.5: patres vel patroni; VII.4.4.

3142

Ibidem, V.19.1–2 (см. прим. 74). Cp.: August. Hipp. Sermones, 311: aurum, argentum, omnis pecunia, vestis, clientela, familiae, pecora, honores foris sunt.

3143

Sid. Apoll. Epistulae, IV.25.2: parasiticos.

3144

Salv. Mass. De gubernatione Dei, IV.47; V. 39–40; VII.35; Caes. Arei. Sermones, 26.2; 186.2; Greg. Turon. Historia Francorum, VII.29; IX.4, etc.

3145

Один из последних случаев: Isid. Hisp. Etymologiae, X.36: Clemens, misericors, ab eo quod cluat, id est protegat et tueatur, sicut solet patronus clientem.

3146

О епископском патронате см.: Lepelley Cl. Le patronat épiscopal aux IV et V siècles: continuités et ruptures avec le patronat classique. — In: L'évêque dans la cité du IV au V siècle. Image et autorité. Rome, 1998, p. 17–33.

3147

Caes. Arei. Sermones, 26.1–2; 94.1; 101.6; 186.2.

3148

Vita Severi Agathensis, 18.

3149

В житиях термин cliens и его производные встречаются в несколько другом значении. См., например: Vita Stephani Aptensis, 18: ad remedia pauperum cotidiana distractione providus oeconomicus profligatum sciebat, vilem suppelectilem contrahens nobis suis clientulis ex parte et ecclesiae fabricae delegavit habendum…

3150

См., впрочем: Guilhiermoz P. Essai sur l'origine de la noblesse en France au Moyen Age. Paris, 1902, p. 50–52; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 286; Poly J.-P. La Provence…, p. 134.

3151

См., например: Cicero. De lege agraria, II.32: ducentos in annos singulos… constituit… ministros et satellites potestatis; Philippicae, II.112: cur me tui satellites cum gladiis audiunt; Catii. I.7, etc.

3152

Vincentius Lerinensis. Commonitorium, 5: Nam quis ille tam demens est, qui eos, etsi adsequi, non evaleat, non exoptet sequi, quos a defensione maiorum fidei nulla vis depulit, non minae, non blandimenta, non vita, non mors, non palatium, non satellites, non imperatore, non imperium, non homines, non daemones?

3153

1Sm 19.11: misit ergo Saul satellites suos in domum David; Jdt 7.10: coram Holofemae et coram omnibus satellites eius; 2Mcc 3.23, 28.

3154

Luciferus Calaritanus. De non parcendo in Deum delinquentibus, 15. Cf.: Idem. Quia absentem nemo debet iudicare nec damnare, 2.28: in hypocrisii satellitis tuis pseudoepiscopis arrianis communicarem.

3155

Rufmus Aquiliensis. De benedictionibus patriarchum, II.19: quod veniens diabolus ad temptandum Dominum, non absque ministris suis et satellitibus venerat.

3156

Hieronymus. Comment, in Isaiam, 3.9.3, 18.65.21; Comment, in Ezechielem, 4.16; Liber tertius adversus libros Rufini, 7.

3157

August. Hippon. Enarrationes in Psalmos, 9.8; 82.5. Однако Августин употребляет этот термин и в нейтральном значении: Ibidem, 30.2.3: quia hoc lucrum quod concupiscis, non potes habere per servum tuum, non potes habere per colonum tuum, per clientem tuum, per amicum tuum, per satellitem tuum; invocas Deum, ministrum lucri tui facis Deum.

3158

Caes. Arei. Sermones, 69.2; 98.2; 119.3; Expositio in Apocalypsim, 9: expulsum diabolum eiusque satellites.

3159

Cassiodorus. Expositio psalmorum, 49.

3160

Greg. Turon. De virtutibus Sancti Iuliani, 20: satellite Satanan inpellebatur.

3161

Gregorius Magnus. Moralia in Job, 14.17: hostis generis humani… qui per suum quemdam satellitem exprimetur. Cf.: Ibidem, 2.52.

3162

Например: Valerianus Cemeliensis. Homiliae, XVIII.3: Nam tanto foedius hostis vincitur, quanto adversus unum justum virum major tyranno satellitum turba famulatur; Vita Dalmatii, 6: nequisimus ille fiiror demonis satellis exclamat; Vita Desiderii Viennensis, II.9: unus ex satellitibus impiorum… projecto lapide caput conlisit pastoris; Walahfridus. Vita Galli, I. 8: satellitibus daemonum; Vita Aigulphi abbatis in insula Caprasia, 27; Miracula Eugenii Toletani, 2.

3163

Vita Patrum Jurensium, 81: divinutus nequam satellite ex animis proturbato; 91: neque… satelles ausus est Christi oviculam solitae persuasionis vinculis adligare. Cf.: Ibidem, 15: diabolum cum satellitibus ac ministris suis.

3164

Paulinus Nolanus. Epistulae, 18.7; 23.17. Cf.: 29.11.

3165

Metor Vitensis. Acta Eugenii, 14.

3166

Vita Iuniani, 2: Clodoveus… bellum cum… rege Alarico in Pictavorum terminis indidit… Arrianorum interfectum principem, cum suis satellitibus a Galliarum atque Aquitanorum finibus eius superstitionis abstulit dogma.

3167

Greg. Thron. Historia Francorum, VI.11: Introuente cum his Dinamio nudumque iam a suorum solatio terribiliter increpant; fugatisque satellitibus, qui cum armis, eo abducto, circumstrepebant, seniores civium ad se dux una cum episcopo collegit; II.23; IV. Capitula, 16; VI.36; VII.29; VII.38; VIII.26; VIII.29; X.19; De gloria martyrum, 60.

3168

Julianus Toletanus. Judicium in tyrannorum perfidia, 3: satellites defensoresque civitatum castrorumque.

3169

Annales Mettenses Priores, a. 737: Narbonam… castris circumcinxit, regem Sarracenorum nomine Athima cum satellitibus suis ibidem reclusit. Cf.: ibidem, a. 678.

3170

Orosius. Historiae, VII.27.5.

3171

Vita Geraldi, 1.36: Quoniam itidem ejus castellum satellites Ademari comitis occupaverunt. Quo Geraldus audito, paucos milites, qui tunc sibi forte aderant, secum duxit, et ad oppidum festinavit; 1.39: Facto autem strepitu in castro vociferantium, milites qui ad missam cum seniore erant, exilire volebant… interi vero satellites Adalelmi ambitum castelli per vagantes, septem equos tantum repererunt; 1.8, 11, 18, 24, 35, 36, 39, 40. Здесь же (1.17; IV.7) фигурирует слово vassus.

3172

Miracula S. Verenae Virginis Zurzachi dioecesis Constantiensis, 1: Burchardus… totius Alamanniae ducatum obtinuit… Quos ut debellaret, copiosam multitudinem militum sibi sociavit, quibus non solum suas, verum etiam ecclesiasticas possessiones, non considerate id pertractans, in beneficia donavit. Inter ea… locum, Zurziaca nuncupatum, thesauro corporis sanctissimae virginis Verenae amplifice ditatum, cuidam satelliti suo, Dietpoldo nomine, tradidit possidendum.

3173

Greg. Turon. De virtutibus Sancti Juliani, 16: veniens ad sancti festivitatem cum caterva satellitum; De gloria martyrum, 30.

3174

Marcellinus. Chronicon, a. 455: Valentinianus princeps… per Optilam et Thraustilam Aetii satellites iam percusso Heraclio spadone truncatus est. Cf.: Ibidem, a. 520.

3175

Paulus Diaconus, V.2: rex Grimoald suos satellites direxit, qui domum, in qua Perctarit quiescebat, ne aliquo modo effugere possit, custodire deberent… regii satellites qui in custodiam positi erant…

3176

Fredegarii continuationes, 24 (a. 740): Eo anno Pippinus dux, commoto exercito, cum avunculo suo Childebrando duce et multitudine primatum et agminum satellitum plurimorum Burgundia dirigunt…

3177

Annales Regni Francorum, а. 810: Godofridum regem a quodam suo satellite interfectum. Cf.: Chronicon Moissiacense, p. 258: vassalus.

3178

Annales Fuldunses, a. 880: praeterea XVIII satellites regios cum suis hominibus prostraverunt. Cf.: Ibidem, a. 877, 884, 886, 894.

3179

Marseille, 654 (a. 978 vel 984): in presentia Guilelmo comite et Heldeberto judice… et Pontione et Castone et aliis plures bonis hominibus, tam satellites quam pagenses…

3180

Marseille, 689 (a. 1059): licentiam etiam donamus totis nostris hominibus, tam militibus quam etiam pagensibus, terrarumque et vinearum cultoribus; 687 (a. 1059); 532 (a. 1073): militum et pagensium coetus; 722 (a. 1080–1103): militum et pajensium consilio. Cf.: Apt, 1 (a. 835, фальшивка конца XI в.): cum mansis equitum et pagensium.

3181

Vita Isami, 28: Rainoardus porro, ipsius castri dominus, pro eo, quod pater suus, monachus apud nos factus, quasdam proprii juris terras monasterio dederat, impius in patrem bestiali rabie saepius in nostras injurias raptabatur. Hic ergo cum satellitibus suis descendens…

3182

HGL, V, 117 (a. 969): satellites civitatis Narbonae. К сожалению, этот текст не привлек внимания исследователей городского рыцарства, что обусловило более позднюю датировку этого явления. См.: Aureli М. La chevalerie urbaine en Occitanie (fin X — début XIII siècle). — In: Les élites urbaines au Moyen âge. Rome, 1997, p. 71–118.

3183

AD Tam-et-Garonne G 633, N 2 (ca. 1063): ego Gauzbertus abba… vicariam illam quam ego et predescessores mei omnes actenus iusi sumus ex seculari parte abbatis possidere et per nos certum fore dinoscitur retroactis temporibus satellites nostros in fevi iure tenuisse…

3184

Testamentum Abbonis, 11: una cum illos ingenuos de Amberto et liberto nostro de Alsede nomen Orbano et ingenua nostra nomen Rigovera de Bognosco; 36: Quanaone. in pago Vasense una cum ingenuis quem Vuidegunde conquisimus.

3185

Polyptyque, N 4.

3186

HGL, II, 99 (a. 844): ut homines liberi commanentes intra terminos et super terram ejusdem monasterii… Hi vero liberi homines qui in congruentia saepefati monasterii de sua proprietate terras et vineas aut molendinas habent, concedimus ut ad idem monasterium ea vendant aut comutent; 111 (a. 844).

3187

HGL, II, 8 (а. 787); 27 (а. 814); 29 (а. 814); 30 (а. 814); 31 (а. 814); 37 (а. 815); 39 (а. 815); 53 (а. 823); Marseille, 12 (а. 831); HGL, II, 54 (а. 833); Marseille, 45 (а. 845); HGL, II, 111 (а. 844); 113 (а. 844); 123 (а. 846); 138 (са. 850); 142 (а. 853); 146 (а. 854), etc.

3188

Redon, Appendix, 28 (а. 850); Redon, 241 (а. 869); Bouquet, t. VIII. Diplomata Caroli Calvi, 127 (a. 854, Tours).

3189

HGL, II, 43 (a. 817; диплом Людовика Благочестивого): villa Modolingo… cum mancipiis et colonis, cum domibus et habitatoribus earum… Cf.: Diplomata Caroli Calvi, 25 (a. 843): villam vocabulo Drosgadam cum omnibus colonis ibidem consistensibus… nec homines ipsius Cellulae, tam ingenuos quam et servos….

3190

HGL, II, 98 (a. 844); 142 (a. 853, Aniane): homines ipsius monasterii tam ingenuos quamque servos qui super terram memorati monasterii residere videntur; 146 (a. 854).

3191

HGL, II, 123 (a. 844): petiit… abba… ut homines liberi commorantes infra terminos ejusdem monasterii, quos praefixerunt auctoritate domni ac genitoris nostri Gauselinus et Bemardus comites, terras quas ex eremo traxerunt quiete possideant et congruum obsequium sicut homines ingenui exinde eidem monasterio exhibeant, ne eorum ingenuitas vel nobilitas vilescat.

3192

Regula Aureliani, 18: servus non excipiatur; libertus tamen, si fuerit adhuc adolescenti aetate et cum epistolis patroni sui venerit, in abbatis sit arbitrio si excepi debeat. Cf.: Regula Ferreoli, 36: mancipium monasterii liberum facere absque consensu licentiam non habebit… non potest multorum servus unius ad ingenuitatem remissione transire, nec libertus fieri…

3193

Testamentum Abbonis, 53: ut liberti nostri… solvunt omnem impensionem, sicut debent secundum legem. Cf.: HGL, II, 4 (a. 680): villa cum meritis libertorum et colonorum.

3194

Testamentum Abbonis, 44: si de ipso monasterio… se abstrahere voluerit, in pristinu servitio revertatur. Cp.: Корсунский A.P. Готская Испания, с. 127.

3195

Исключение: Marseille, 31 (а. 780), где он присутствует в формуле принадлежности.

3196

HGL, II, 24 (а. 813): patrocinium vel defensionem post discessum (domini) ubi ambulare voluerint liberam in Dei nomine habeant potestatem; 160 (a. 862); 164 (a. 865); Eixalada-Cuixà, 92 (a. 965): de ipsos servos meos et ancillas, illi qui fuerunt faciatis illos liberos propter remedium anime mee, et alii qui fuerunt de parentorum meorum, remaneant ad fratres meos, exceptus ipsos duos, id est Stephanum et Amalaricum, qui mecum fuerunt ad Romam.

3197

HGL, II, 49 (a. 819): Benedicto servo suo… abbas ab omni jugo servili Benedictum absolvit et ex cujuslibet dominio vel patrocinio aut quolibet obsequio libertinorum eum exemit, faciens ei potestatem tanquam personae ingenuae et ex ingenuis parentis procreatae. Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 104; Bonnassie P. Survie et extinction…, p. 322–323.

3198

HGL, II, 5 (a. 767): cum… mancipiis et omnibus possessionibus que ad illud pertinebant; 26 (a. 814): haec omnia praescripta cum ecclesiis, villaribus, domibus, mancipiis, virgis, silvis, terris; 36 (a. 815); 41 (a. 815); 42 (a. 816): mancipia de monasterio Sancti Martini… per loca diversa fugitiva sint; 71 (a. 826): quasdam res et mancipia ibidem delegavit… cum mancipiis ac ceteris rebus; 87 (a. 834); 103 (a. 843): in pago Confluente villa quae vocatur Prata cum mancipiis quae ad idem Confluente pertinent; 122 (a. 844): quaedam mancipia similiter monasterio pertinentia; Apt, 6 (a. 896): cum terris ac vineis et mancipiis ad se pertinentibus, etc.

3199

См. гл. VII, раздел 2.

3200

Caes. Arei. Sermones, 157.6: Sicut enim nobis non placet, si servi nostri se profiteantur nostra esse mancipia, et tamen non velint inplere opera sua…

3201

Dubled H. Mancipium au moyen âge. — Revue du moyen âge latin, 1949, t. V, p. 51–56.

3202

Magnou-Nortier Е. La société…, р. 210–213; Poly J.-P. La Provence…, p. 102–104; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 298–302.

3203

См., например: Coll. Moreau, v. III, f. 151 (a. 901); Vabres, 9 (a. 945): de mancipiis mei, servo meo nomen Aicbrando dono; HGL, II, 208 (a. 950, Viviers); V, 107 (a. 960, Momnajour): cum mansis, mancipiis, servis et appendiciis earum.

3204

Joh. Cassianus. Conlationes, VII.25: Secundum apostoli namque sententiam, a quo quis superatur, eius et servus est. Nisi quod in hoc isti desperatius aegrotant, quod cum sint eorum mancipia, nec impugnari se ab illis nec dominatum eorum ferre cognoscunt. Cf.: August. Hippon. Sermones, 115.6; прим. 395.

3205

Ars Ambrosiana. De nomine, 318: potest et masculus esse et femina esse et mancipium esse advena; ibidem. De pronomine, 283: ego dicit vir, ego dicit mulier, ego dicit mancipium. Cf.: HGL, II, 24 (a. 813): mancipiola mea utriusque sexus.

3206

См., например: Salv. Mass. De gubernatione Dei, VI.99: Illorum more dominorum nobiscum barbari agunt, qui mancipia obsequiis suis non necessaria mercedibus dependendis locant; Sid. Apoll. Epistulae, VII.2.8: de mancipiorum sponsaliciae donationis paucitate maerere; Agobardus Lugdunensis. De insolentia Iudaeorum, 65: nisi qui praedicavimus Christianis ut mancipia eis Christiana non venderent; Formulae Turonenses, 6: absque diminutione rerum vel mancipiarum; Conques, 581 (a. 838): res et mancipia predicti monasterii, etc.

3207

HGL, II, 190 (a. 876): villa cum suis servis et ancillis; Conques, 6 (a. 930); Agde, 320 (a. 956), etc.

3208

Например: Conques, 1 (a. 801): de mancipiis dono vobis Ariberto et Remelde et filio suo Froderamno et filio suo Gairaldo; Vabres, 47 (a. 942): de mancipiis in ipsa curte nomen Gariberto et uxore sua cum infantes illorum…

3209

Ez 27.13; 2 Мсс 8.11; Арс 18.13.

3210

Dt 34.5; los 22.5; 4Rg 18.12; IPar 6.49; 2 Par 24.9; Dn 10.17; Act 16.17; IPt 2.16; Apc 15.3, не говоря уже о евангельских притчах, например: Mt 18.23; 25.14 и т. д.

3211

los 1.13: Moses famulus Dei; Jud 2.8; 3Rg 8.25; IPar 17.19, etc.

3212

Prudentius. Liber Apotheosis, 408; Epistulae, 1.7; 2.19; 3.1; 4.4; 6.10; 8.5; 8.15; Paulinus Nolanus. Carmina, 21.202: mancipia Christi; Victor Vitensis. Historia persecutionis, I.33.

3213

Lucifer Calaritanus. Quia absentem nemo debet iudicare nec damnare, 2.16: a te Antichristi mancipio; 2.19: tu cum mancipium sis nostri mimici et ille sit servus Dei; De regibus apostaticis, 8; De non parcendo in Deum delinquentibus, 25.10: nisi satellitem atque mancipium daemonum.

3214

August. Hippon. Sermones, 255 A: servos faceret filios Dei, mancipia diaboli faceret fratres Christi. Cf.: Ibidem, 335: et unde bis servi, inde liberi: mancipia creatoris, fratres redemptionis.

3215

Например: Conques, 1 (a. 801): servis domni Salvatoris dono vel posteris servientibus ibidem; Gellone, 324 (a. 1113): Geraldus monachus et servus Sancti Guilelmi; 208 (a. 1120).

3216

August. Hippon. Enarrationes in psalmos, 70.2: о homo, mancipium inoboediens; Sermones, 117: avaritiae mancipium; 162: ipsius corporis mancipium; De diversis quaestionibus ad Simplicianum, 1.17: mancipium servire libidini.

3217

Lex Vis., XII.1.2; VIII.1.5. Cf.: King P.D. Law and Society…, p. 64–65.

3218

HGL, II, 4 (a. 680): cum omni integritate et soliditate, curtis, ecclesiis, domibus, edificiis, mancipiis, colonis ibidem commanentes; 24 (a. 813): omnes omnino mancipiola mea utriusque sexus. Cf.: 13 (a. 799): pro nobis et filiis ac filiabus nostris seu cuncta familia domus nostrae; 95 (a. 837): monachis… eorumque rebus vel familia.

3219

Marseille, 31 (а. 780): mancipia tam rustica quam urbana. Cf.: Sid. Apoll. Epistulae, IV.9.1: servi rustici et urbani; Cassiodorus. Variae, III.18; Vita Eptadii, 8: plebs urbana et rustica. Безотносительно манципиев, деление имущества на rusticum et urbanum (или suburbanum) встречается очень часто. См., например: HGL, П, 160 (а. 862): loca rustica et suburbana; Béziers, 5 (a. 888): tam quisitum quam ad inquirendum, tam rusticum quam urbanum; La Grasse, 39 (a. 898 vel 903): tam rustica quam adurbana; Agde, 223 (a. 922): omnia et in omnibus… tam rusticum quam urbanum, etc.

3220

Marseille, 31 (a. 780): villa Caladius, una cum apendiciis suis, vel omnes adjacentias suas, mancipia, tam rustica, quam urbana, libertis, accolabus, inquilinis, tam ibidem consistentibus, quam et aliunde ibidem translatis…

3221

Cp.: Pardessus, 514 (a. 721): cum domibus, aedificiis, mancipiis, accolabus tam ibidem oriundis, quam aliunde translatis vel ibidem commanentibus…

3222

См., например, данные писем Григория Великого: Spearing Е. The Patrimony of the Roman Church in the Time of Gregory the Great. Cambridge, 1918, p. 31.

3223

Collino G. Le carte della prevostura d'Oulx. Pinerolo, 1908, N 213.

3224

Коптев A.B. От прав гражданства к праву колоната. Вологда, 1995.

3225

HGL, II, 43 (а. 817): cum mancipiis et colonis. Cf.: Sauxillanges, 13 (a. 927): curtis indominicata… et ipsi sint subjecti servi etiam aut coloni qui ipsam terram inhabitaverint. В более точном значении термин "колон" употребляется в каролингскую эпоху лишь в некоторых очень специфических районах, например, в Бретани. См.: Redon, 171 (а. 840); 160 (а. 846); 263 (а. 878).

3226

Polyptyque de Saint-Germain de Près, IX.147; ХIII.6; XVI.88, etc.

3227

Polyptyque de Saint-Remy de Reims, p. XII–XIV.

3228

Корсунский A.P. О статусе франкских колонов. — CB, 1969, вып. 32, с. 40.

3229

Poly J.-P. Le régime…, p. 75–78.

3230

Woolf H.B. The Old Germanie Principles of Name-Giving. Baltimore, 1939; Werner K.F. Liens de parenté et noms de personne. Un problème historique et méthodologique. — In: Famille et parenté dans l'Occident médiéval. Paris, 1977, p. 13–18, 25–34; Le Jan R. Famille et pouvoir dans le monde franc (VII–X siècle). Paris, 1997, p. 179–223.

3231

Lognon A. Polyptyque de Saint-Germain des Près. Paris, 1895, t. 1, p. 266–267; Bergh Â. Etudes d'anthroponymie provençale. Göteborg, 1941, p. 195–198.

3232

См., например: Polyptyque, H 72: Vuarmentrudis. Об этом имени см.: Lognon А. Polyptyque…, t. 1, p. 373; Morlet M.-T. Les noms de personne sur le territoire de l'ancienne Gaule du VI au XII siècle. Paris, 1968, t. 1, p. 220.

3233

Одно имя (A 2) неразборчиво.

3234

Филиппов И.С. Церковная вотчина…, с. 203.

3235

Polyptyque, N 10; N 4.

3236

Marseille, 31 (а. 780).

3237

Polyptyque, Н 2, 48,57.

3238

Ср.: Серовайский Я.Д. О путях формирования феодальной собственности на леса и пастбища во Франкском государстве. — СВ, 1971, вып. 33, с. 73–74.

3239

Kiener F. Verfassungsgeschichte…, S. 40. Об эволюции этой подати от очень тяжелой к символической см.: Lot F. Nouvelles recherches sur l'impôt foncier et la capitation personnelle sous la Bas-Empire et à l'époque franque. Paris, 1955, p. 95.

3240

Polyptyque, H 71. Nummus — мелкая медная монета. См.: Prou М. Catalogue des monnaies carolingiennes. Paris, 1896, p. 138. В дальнейшем, однако, упоминаются серебряные нуммы. См.: Nimes, 134 (а. 1043–1060): solidos II de numos argenti.

3241

Poly J.-P. La Provence…, p. 102: H 2.

3242

Polyptyque, F 4, 8, 18, 19; G 6; H 24, 45,46; 11, 2, 3.

3243

Ibidem, H 2, 18, 55.

3244

Ibidem, F 21.

3245

Ibidem, F 4, 10.

3246

Ibidem, F 6; G 10; H 71.

3247

Poly J.-P. Le régime…, p. 75, 79.

3248

Если это действительно школа: в первые столетия средневековья слово scola означало также военный отряд, ремесленную корпорацию, землячество и т. д. См.: Niermeyer J.E. Mediae latinitatis lexicon minus, p. 945.

3249

Polyptyque, G 2; M 2 (mancipium); H 3 (colonus); F 1 (accola); H 65, 75 (статус не указан).

3250

Capitularia, 22 (а. 789): ut… non solum servilis conditiones infantes, sed etiam ingenuorum filios adgregent sibique socient. Cf.: Thegan. Vita Hludovici, 20. Подробнее см.: Lesne E. Histoire de la propriété ecclésiastique en France. T. 5. Les Ecoles de la fin du VIII siècle à la fin du XII siècle. Paris, 1940, p. 45–46; Riché P. Les ecoles et enseignement dans l'Occident chrétien de la fin du V siècle au milieu du XII siècle. Paris, 1979, p. 71–74.

3251

Polyptyque, E 3; F 7; H 50, 60.

3252

Polyptyque de Saint-Germain de Près, IX.277.

3253

См.: Корсунский A.P. О статусе…, c. 31, 41. Противоположной точки зрения придерживались М. Блок и Р.Бутрюш. См.: Bloch М. Mélanges historiques. Paris, 1963, t. 1, p. 433–434; Boutruche R. Seigneurie et féodalité. Paris, 1968, t. 1, p. 88.

3254

Polyptyque, F1; H 1; M 1.

3255

Ibidem, H 2; H 19.

3256

Ibidem, F 19.

3257

Blancard L. Le polyptyque de Vuadalde…, p. 26, 28.

3258

Polyptyque, F 21; H 67; N 14.

3259

Cluny, 2142 (а. 993–1048): Joumales cotidie castello faciunt, canes pascunt, taias operantur, ligna deportant; Bobbio, 76 (s. IX–X): in Spariani… massarii VIII reddunt grano modium tertium, vino medietatem, censum, argentum… operas cottidianas, pecunias.

3260

См.: Dollinger Ph. L'évolution des classes rurales en Bavière depuis la fin de l'époque carolingienne jusqu'au milieu du XIII siècle. Paris, 1949, p. 266, со ссылкой на: Lex Romana Raetica Curienses, IV, 8; si ingenuus homo in alterius colona aut in cottidiana ancilla infantes generaverit; IX, 4: cotidiana familia qui semper in casa eum ipsus dominus conversant; Cluny, 4218 (a. 1164): famuli qui cothidianas prebendas in domo eorum accipiunt.

3261

Dronke E.F.J. Traditiones et Antiquitates Fuldenses. Fulda, 1844, cap. 43.

3262

Besta E. La Sardegna medioevale. Palermo, 1909, vol. 2, p. 158–165; Solmi A. Studi storici suile istituzioni della Sardegna nel medio evo. Cagliari, 1917, p. 121–134.

3263

Solmi A. Le carte volgari dell'archivio archivescovile di Cagliari. — Archivio storico italiano, 1905, ser. V, t. 35, p. 273–330.

3264

Carta Raspi R. Le classi sociali nella Sardegna medioevale. Cagliari, 1938, p. 11–13, 29–30, 110–111, 145–146.

3265

Polyptyque, M 1; M 4; N 12.

3266

Blancard L. Le polyptyque…, р. 22–23.

3267

Poly J.-P. Le régime…, р. 75.

3268

Vienne, Appendix, 18 (a. 922).

3269

Например: BN, Ms lat. 13111 (Cartulaire de Casauria), fol. 72 v: Miloni comiti., ipsam substantiam que recta est per Aldulum servum meum… (благодарю Л. Феллера за ссылку).

3270

Ф. Кинер (Kiener F. Verfassungsgeschichte…, S. 43) обнаружил в политике еще одну повинность — извозную. Однако приводимое им в этой связи слово carrosio (М 7: Colonica in Vendeno. Abemus tercia parte. Pasco verbecem I. Saxomalo passo verbecem, denarios VI. Carrosio denarios VI), скорее всего, является топонимом и происходит от кельтского сагг — "камень", "скала". См.: Sauze Е. Le polyptyque de Wadalde: problèmes de toponymie…, p. 246. Cf.: Nimes, 131 (a. 1039–1077): manso de Carrugarias.

3271

Polyptyque, H 21, 23, 40, 45, 46, 55, 66, 68.

3272

Исключение — Н 71: 2 нумма.

3273

Poly J.-P. La Provence…, р. 105–106.

3274

См. гл. VII, раздел 6.

3275

Taylor С.Н. Note on the Origins of the Polyptychs. ― In: Mélanges H.Pirenne. Bruxelles, 1926, t. II, p. 475–481; Fossier R. Polyptyques et censiers. Tumhout, 1978, p. 22–25; Inventari altomedievali di terre, coloni e redditi. Ed. A. Castagnetti e. a. Roma, 1979.

3276

Tjäder J.-O. Die nichtliterarischen lateinischen Papyri Italiens aus Zeit, 433–700. Lund, 1955, Bd I, N 3.

3277

Gasnault P., Vezin J. Documents comptables de Saint-Martin de Tours à l'époque mérovingienne. Paris, 1975.

3278

См.: Lot F. L'impôt foncier et la capitation personnelle sous le Bas-Empire et à l'époque franque. Paris, 1928; Wallace Sh. Taxation in Egypt from Augustus to Diocletian. Princeton, 1938; Déléage A. La capitation du Bas-Empire. Mâcon, 1945; Percival G. Seigneurial aspects of Late Roman Estate Management. ― English Historical Review, 1969, vol. 332, p. 449–473; Goffart W. Caput and Colonate: Toward a History of Late Roman Taxation. Toronto, 1974; Jones A.H.M. Taxation in Antiquity. ― In: Jones A.H.M. The Roman Economy. Studies in Ancient and Administrative History, Oxford, 1974, p. 151–185.

3279

См.: Goffart W. From Roman Taxation to Medieval Seigneurie. ― Speculum, 1972, vol. 47, p. 165–187,373–394; idem. Old and New in Merovingian Taxation. ― Past and Present, 1982, N 96, p. 3–21.

3280

Capitularia, 80 (a. 811–813).

3281

Fossier R. Polyptyques et censiers, p. 37, 39, 64.

3282

"Классический" Сен-Жерменский политик в этом отношении (как и в ряде других) совершенно нетипичен. Столь же подробно имена держателей приводятся только в Марсельском политике, менее подробно — в Реймсском и Сансском, из итальянских — в политиках Фарфы и Оулкс.

3283

См., например: Polyptyque de l'abbaye de Saint-Bertin, p. 99: Omnes, exepto Iremberto, arant ad ipsam villam bunaria III, et colligunt II et debent ad monasterium… Et facit unusquisque in anno dies XXIIII in estato. Irembertus autem arat bunaria II et colliget I.

3284

Типичная запись: Brescia, col. 707: prebendarii intra curte masculi majores III, feminas IV, infantes VIII, boves IV, vitulum I, porcos XIII…

3285

Fulda, p. 22; In Biberaha Udi VI, sclavi XXXVI, servitores XXXVII, tributarii XII…

3286

Pasqui U. Documenti per la storia della città di Arezzo nel Medio Evo. Firenze, 1899, vol. I, N 292, 293; Hinojosa E. Documentes para la historia de las instituciones de Leon y Castilla. Madrid, 1919, p. 28.

3287

См. письмо неверского епископа Руарация кагорскому епископу Дезидерию (630–655 гг.): Epistolae merowingici et karolini aevi. Berlin, 1892,1.1, p. 206–207.

3288

Согласно Ж.-П. Поли, до 12 лет. Рукопись допускает оба прочтения: написание цифр XII и XV действительно похоже. По-моему, речь все-таки идет о 15 годах — сроке римского индикта.

3289

Riché P. L'enfant dans le haut moyen âge. — Annales de démographie historique, 1973, p. 95–98. Cf.: Alexandre-Bidon D., Lett D. Les Enfants au Moyen Age, V–XV siècles. Paris, 1997, p. 133–144.

3290

См.: Филиппов И.С. Церковная вотчина..с. 205 (табл. 3: "Возрастные группы").

3291

Bregi J.-F. Recherches…, p. 109–111.

3292

Capitularia, 33 (a. 802); 84 (a. 819).

3293

Poly J.-P. Le régime…, p. 70–72.

3294

Lepointe G. La famille dans l'ancienne droit. Paris, 1947, p. 63.

3295

Boimassie P. La Catalogne…, р. 298–302.

3296

Marseille, 635 (а. 1057): si quis autem quelibet persona, servilis aut injenua… hanc nostram donationem… annulare voluerit; Aniane, 175 (a. 1178): nos et omnes liberos nostros tam masculos quam feminas, servos et homines esse in dominio Sancti Salvatoris… Cf.: Agde, 300 (a. 1140): cujus ego sum servus.

3297

Conques, 73 (a. 996–1031); 575 (a. 1095); 203 (a. 1060–1108).

3298

Изредка встречаются слова pagenses и villanus. См. также: Marseille, 665 (а. 1040–1080): de villanis qui habitant in ipsa villa; Nimes, 175 (a. 1080–1096): si vero canonici voluerint istum mansum alicui villano dare, reddant canonici a Raimundum et a Bemardum solidos XVI; Béziers, 147 (a. 1135): homo et villanus.

3299

См.: Hollyman K.-J. Le développement…, p. 138–140; Poly J.-P. La Provence…, p. 132–142; Rodon Binué E. El lenguaje técnico…, p. 138–141.

3300

Lérins, I, 74 (a. 1035): si quis ex nostris hominibus vel filius aut filia sive heres, aut miles vel rusticus aliquomodo ex suo honore ipsi monasterio dare voluerit.

3301

HGL, II, 8 (а. 787): homines ipsius monasterii, tam ingenuos quamque servos, qui supra terram memorati monasterii residere videntur; 27 (a. 814); 29 (a. 814); 30 (a. 814); 31 (a. 814); 37 (a. 815); 39 (a. 815); 44 (a. 817); 69 (ca. 825); 71 (a. 826); 74 (a. 828), etc.

3302

HGL, II, 43 (a. 817): villa Modolingo… cum mancipiis et colonis, cum domibus et habitatoribus earum. Et quidquid ibidem ad nos jure proprietatis pertinere dignoscitur, cum ecclesiis et servis et colonis utriusque sexus, cum domibus, aedificiis, terris, vineis, pratis… donamus.

3303

HGL, II, 60 (a. 822): precipimus… ut vos ipsi caveatis et observetis quam et juniores et ministeriales vestri, ut homines ac famuli memorati monasterii, in omnibus locis ad vestra ministeria pertinentibus pacem habeant, et eis liceat cum securitate memorato monasterio deservire, tam in privatis quam in publicis et communibus locis.

3304

HGL, V, 73 (a. 939, диплом Людовика Заморского): homines… tam ingenuos quam alios…

3305

Marseille, 8 (a. 790): homines ipsius ecclesie distringuendum; HGL, II, 26 (a. 814): homines ibidem commanentes distringere; 56 (a. 820); 82 (a. 833), etc. Cf.: La Grasse, 27 (a. 870): aliquem distringere; 35 (a. 889): de hominibus illorum circumquaque commanentibus.

3306

Это точка зрения Р. Латуша, А. Льюиса, Ф. Вольфа, Э. Баратье, Ж.-П. Поли, некоторых других историков.

3307

Marseille, 78 (а. 1048): ipsum quartonum de Cathedra totum, cum hominibus et cum omnibus que ibi sunt sibi pertinentibus, habeant et possideant; Lézat, 1063 (a. 1086–1103): damus ipsum casalem quem ego visus sum habere vel possidere in Cantenago ubi Vitalis stat, ipsum Vitalem et uxorem suam et filios et filias eorum cum tota sua tenentia; Aniane, 68 (a. 1060–1108); Lérins, I, 198 (a. 1125, Briançon).

3308

Marseille, 473 (са. 1062): donat eciam unum hominem nomine Guiriam cum omnia que per ipsum tenet; Lézat, 1062 (a. 1075–1081): donamus unum hominem nomine Johannem cum suo casale et cum sua uxore et filios et filias et cum totas tenentias que pertinent ad ipsum casalem ad alodem; Lérins, I, 132 (s. XI): dedit illum Amaudum cum suo manso; La Grasse, 190 (a. 1111): donamus in villa Caunas unum hominem, id est Stephanum. Cum uxore sua et cum suo casale et cum omnibus que ad ipsum casalem pertinent, id est homines, feminas, terris, vineis. Cf.: Saint-Pons-de-Nice, 5 (a. 1029); Gellone, 442 (a. 1033); Maguelone, 42 (a. 1116), etc.

3309

Lézat, 649 (a. 1102): facimus guarpicionem de illo casale de Sals David… cum omnia sua tenentia, cum viris et mulieribus ad eundem pertinentibus; Gellone, 311 (a. 1117): dono… alodem omnem quem habebat vel possidere videbatur in villa et in terminio ville que dicitur Faxenarias, cum omnibus terris… cum hominibus et feminis qui ad ipsum honorem pertinent; Agde, 9 (a. 1121): dono et laudo… duos mansos cum hominibus, cum terris et cumomni honore qui ad mansos pertinet et cum ipsis bordariis… quas tenent ipsi homines de predictis mansis.

3310

Gellone, 309 (a. 1070): donamus… prêter medietatem hominis videlicet Aldeberti et medietatem filiorum ejus; Lézat, 407 (a. 1072–1081): damus… homines Sane et Bemardo, fratre suo, et cum filiis et filiabus eorum et cum tenendas eorum; 580 (a. 1085–1096); Gellone, 241 (a. 1077–1099): dono Guilelmum Petri et uxorem ejus et filios illorum et filias et omnem progeniem que ex ipsis procresserit, cum omnibus rebus quas tenuit vel tenet de me.

3311

Lézat, 360 (ca. 1084–1100): damus… unum pagensem, nomine Raimundum Dominicum, et filios ejus et filias et omni tenencia sua.

3312

Hildesheimer E. Les donats d'Eglise, d'après quelques textes méridionaux. — Bulletin philologique et historique, 1958, p. 89–101; Magnou-Nortier E. Oblature, classe chevaleresque et servage dans les maisons du Temple au XII siècle. — Annales du Midi, 1961, t. 73, p. 377–379; eadem. La société…, p. 541–543.

3313

AD Haute-Garonne, H Malte Caignac 59, N 31 (a. 1173): damus… Hospitali Jherusalem… unam feminam nomine Suzaima, uxor Amaldi d'Escuar Divol et suos infantes, sine una retinentia; et pro istud donum dederunt… fratres Hospitalis III solidos et VI denarios tolosanos.

3314

Maguelone, 13 (a. 1083): absolucionem et guirpicionem facimus Petri Amalrici et Garcie cuncteque prolis ex illis procedentis, universeque possessionis, honoris atque substande quam possident vel possessuri sunt; Agde, 339 (a. 1100); 340 (a. 1147): quod sit Uber a servitute; 124 (a. 1174).

3315

AD Haute-Garonne, H Malte Toulouse 1, N 25 (а. 1206): Pondus, capellanus, preceptor domus Hospitalis Jherusalem Sancti Remigii de Tolosa… absoluit et reliquit… Petrum de Bolsenag et omnes suas res mobiles et immobiles quas tunc habebat vel habere debebat, exceptos illos honores quos predictus Petrus de Bolsenag tenebat de predicto Hospitale…

3316

Ourliac P. L'hommage servile dans la région toulousain. — Mélanges L.Halphen. Paris, 1951, p. 551–556; idem. Le servage à Toulouse aux XII et XIII siècles. — In: Mélanges E. Perroy. Paris, 1973, p. 249–261.

3317

Bloch M. Les caractères originaux…, p. 99.

3318

См., например: Usatici Barchinonae, 21, 116, 117.

3319

Ж.-О. Брютай, специально занимавшийся этим вопросом на материале Руссильона, обнаружил в источниках всего одно упоминание о рабе-сарацине, посаженном на землю (сер. XII1 в.): Brutails J.-A. Etude sur la condition…, p. 178.

3320

Verlinden Ch. L'origine desclavus — esclave. — Archivium Latinitatis Medii Aevi, 1943, t. XVII, p. 97–128; Morris J. Slaves and serfs. — The Modem Quarterly Journal, 1948, t. 3, N 3, p. 42–62.

3321

Помимо словарей и классического труда Ш. Ферлиндена см.: Rouffiandis L. L'esclavage de Roussillon sous les rois de Majorque et d'Aragon. ― Bulletin de la Société agricole, scientifique et littéraire des Pyrénées-Orientales, 1957, vol. 72, p. 131–150; Carrières M. L'esclavage domestique en Roussillon, Languedoc et Provence jusqu'à la fin du XVIII siècle. — Information historique. 1963, t. XXV, p. 185–193, t. XXVI, p. 6–12; Malausséna P.-L. Maîtres et esclaves en Provence au Moyen Age. ― In: Mélanges R. Aubenas. Montpellier, 1974, p. 527–544.

3322

Mousnier М. Dono unum hominem meum: désignations de la dépendance du XI au XIII siècle en Languedoc occidental. ― Mélanges de l'Ecole française de Rome. Moyen Age, 1999, t. III, p. 51–60; eadem. Jeux de mains, jeux de vilains. Hommage et fidelité serviles dans le Languedoc médiéval (XII–XIII siècles). ― Histoire et Sociétés Rurales, 2000, N 14, p. 11–54.

3323

Gouron M., Gouron A. Hommage et servage d'ourine: le cas des serfs d'Agde. — In: Mélanges l'Tisset. Montpellier, 1970, p. 267–281; eidem. Un affranchissement de serfs à Laurens. — In: Hommage à A. Dupont. Montpellier, 1974, p. 157–166; Gouron A. Liberté, servage et glossateurs. — Recueil de mémoires et travaux publié par la Société d'histoire du droit et des institutions des anciens pays de droit écrit, 1980, fase. XI, p. 41–51; Cabanis A., Anex-Cabanis D. Serfs commingeois. — In: Mélanges R. Aubenas. Montpellier, 1974, p. 107–122.

3324

Начиная с Ж. Дюби, французские, a также каталонские и американские историки подчеркивают принудительный характер этого подчинения. Из специальных работ последних лет упомяну: Catafau A. Contentiones fuerunt. Conflits et violences dans le Roussillon féodal (XI–XII siècles). — In: Le Roussillon de la Marea Hispanica aux Pyrénées Orientale (VIII–XX siècles). Perpignan, 1995, p. 221–249; Barcelô M. Créer, discipliner et diriger le disordre. Le contrôle du processus de travail paysan: une proposition sur son articulation (XXI siècle). — Histoire et Sociétés Rurales, 1996, N 6, p. 95–116.

3325

Bonnassie P. Liberté et servitude. — In: Dictionnaire raisonné de l'Occident médéval. Paris, 1999, p. 602.

3326

Brunei Cl. Les plus anciens chartes en langue provençale. Paris, 1926; idem…. Supplement. Paris, 1955. К ним следует добавить большой массив неизданных документов из картулярия Тренкавелей.

3327

Это касается и других слов, обозначавших прежде рабов, но сведений о них намного меньше. См., например: Marseille, 383 (а. 1070): Vitalis famulus Gulielmi vendidit mihi unam semodiatam de terra et inculta de manso illo qui fuit David in valle de Guculo…

3328

Marseille, 718 (ca. 1035): ego Waldemarus Forsanus et frater suus Isoardus, Ricaudus, Herbemonus, Beraldus, Ericaudus, Mancipius, Guigus et uxor sua Ebresia… isti seniores fecerunt donationem sancti Victoris martins Massiliensis; 146 (ca. 1090): terram quam comparavit Iterius monachus de Iterio Mancipo et de matre sua.

3329

Montpellier, 50 (a. 1090): hoc donum superius scriptum… vidit Deodatus Mancipus; Béziers, 100 (a. 1097): signum Guitardi Mancipi; 101 (a. 1097); Maguelone, 19 (a. 1098); HGL, V, 422.1 (a. 1105); Maguelone, 32 (ca. 1109): Deodatus Mancipt; Gellone, 342 (a. 1110): [in presentia]… Deodati Mancipi; Maguelone, 33 (a. 1110): in presencia… Deodati Mancipi; Agde, 287 (a. 1146): in presentia Petri Bemardi Mancipi; Toulouse, 606 (a. 1173): testes… Petrus Mancipius; Agde, 95 (ca. 1152–1175): sunt testes… Petrus Bemardi Mancipi, etc.

3330

Béziers, 85 (a. 1082): de meridie alaterat in ipsa peipresa de Johanne Mancipio de Narbona; Marseille, 145 (ca. 1090): abet ista terra… ab occidente terram Iterii Mancipi.

3331

Conques, 59 (a. 1083): ego quidem Amelius Mancipi et uxor mea Garsendis et infantes sui; 392 (a. 1065–1087): Amelius Mancipium et uxor sua et Amelius filius ejus; 277 (s. XI); 329 (a. 10601108); Aniane, 127 (a. 1124): ego Garsindis, uxor qui fuit Guittardi Mancippi de Bitteris, et filii mei Petrus Luponis et Guillermus; Lézat, 1166 (a. 1130–1137); 1456 (a. 1143–1144); 1499 (a. 1193).

3332

Agde, 354 (f. s. XII): mansus Petri Rainaldi Mancipi… mansus Poncii Rainaldi Mancipi.

3333

Marseille, 718 (ca. 1035): см. выше; Béziers, 143 (a. 1133): signum Bemardi Virmili, Mancipi et Conilii; 163 (a. 1148): testes… Bemardus Bonifati, Mancipus, Bemardus Duranti. Впрочем, в трактовке таких записей есть опасность неверной идентификации: речь может идти о втором или третьем имени предыдущего свидетеля.

3334

Seror S. Les noms des juifs de France au moyen âge. Paris, 1989, p. 177–178. Cf.: Régné J. Etude sur la condition des Juifs de Narbonne du V au XIV siècle. Paris, 1912, p. 184 (a. 1252): Bonmancip; Baer F. Die Juden im Christlichen Spanien. Bd 1. Aragon und Navarra. Berlin, 1929, N101 (a. 1270, Barcelona): Bonus Macip judeus; N 371 (a. 1384, Perpignan): Bonmancip Strach; Régné J. History of the Jews in Aragon. Regesta and Documents. Jerusalem, 1978, N 1401 (a. 1285, Barcelona): Bonmassip; 2539 (a. 1294, Vich): Bonmancip; 3109 (a. 1319, Barcelona): Samuel Bonmacib; Nahon G. Condition fiscale et économique des juives. — In: Juifs et judaïsme de Languedoc (Cahiers de Fanjeaux, 12). Toulouse, 1977, p. 64 (a. 1294, Montpellier): Bonmancip; p. 66 (Narbonne): Samuel Bonmancip de Lescaleta; Arnaud d'Agnel (abbé). Les comptes du roi René. Paris, 1909, t. II, N 3004.

3335

Saige G. Les juifs du Languedoc antérieurement au XIV siècle. Paris, 1881, N XXXI (a. 1235–1236): Bonus Mancipius judeus filius Provincialis; N XXXVII (a. 1247): Bonus Puer judeus, filius quondam Provincialis. Cf.: Castaing-Sicard M. Les contrats dans le très ancien droit toulousain (X–XIII siècles): Toulouse, 1959, p. 417, 420.

3336

Toulouse, 143 (a. 1141): Bonus Mancipius Maurandi; 71 (a. 1143): Bonum Mancipium Mauran; 386 (a. 1155); 399 (a. 1160); Maguelone, 285 (a. 1182): Durantus Bonus mancipius; Saint-Gilles, 128 (a. 1192): ego Bonus Mancipius.

3337

Guillem de Bergueda. Obra Poética. Vol. II. Abadia de Poblet, 1971, p. 64: cantarey mentre m'estau chantaret bon e leiau que xanton macips de Pau, del fais veill coronat bisbau e d'En Folcalquer lo barrau; Gesta Karoli ad Carcassonam et Narbonam, BP 1450–1457: Karies donec al macip L sols… metam en career lo macip (в латинском тексте ему соответствует слово pueribidem, LC 1449–1454).

3338

Les Fors anciens de Béarn. Ed. par P. Ourliac et M.Gilles. Paris, 1990, FG 203.

3339

См., например: Paterson L.M. The World of the Troubadours…, p. 286: In his "Surgery" Raimon of Avignon (автор начала XIII в. — И.Ф.) often refers to an adult patient as a "macips" or "poor fellow", T. e. "бедняга"; La Cume de Sainte-Palaye. Dictionnaire historique de l'ancien language françois…, t. VII, p. 258, со ссылкой на автора XVI в.: Ainsy a esté la noble maison de sainct George destruitte et mancipée — иначе говоря, "обездолен".

3340

Marseille, 718 (ca. 1035).

3341

Maguelone, 18 (а. 1096): Deodatus Mancip… canonicus; Portal Ch., Cabie E. Cartulaire des Templiers de Vaour (Tarn). Paris, 1894, 67 (a. 1181).

3342

Marseille, 1042 (a. 979, Arles): Bonfilius judex; Trencavel, f. 19, N 73 (a. 1139): Guillelmus Mancip de Carcassona; HGL, VIII, 307 (a. 1234).

3343

HGL, X, 73.7 (a. 1291): in presentia… domini Bonmancipii advocati domini regis; 62.5 (a. 1289); 79 (a. 1292).

3344

Limouzin-Lamothe R. La commune de Toulouse et les sources de son histoire (11201249). Toulouse; Paris, 1932, N 249 (a. 1194); HGL, VIII, 117 (a. 1203); 118 (a. 1203); 395 (a. 1246).

3345

HGL, VIII, 209.2 (a. 1220).

3346

Duvemoy J. Histoire des Cathares. Toulouse, 1979, p. 272 (a. 1232).

3347

HGL, V, 554.10 (са. 1144; грамота из картулярия Тренкавелей).

3348

Mimdy J.H. Society and Government at Toulouse…, p. 54.

3349

Aniane, 44 (a. 1067); Gellone, 178 (a. 1109); Aniane, 354 (s. XII). Первый документ датирован седьмым годом правления короля Филиппа. Издатели затруднились сказать, идет ли речь о Филиппе I или Филиппе II, и предоставили читателю самому выбирать между 1067 и 1187 гг. На основании формуляра грамоты, П. Шастан отнес ее XI в. Благодарю его за консультацию.

3350

Самый ранний случай: Brunei Cl. Les plus anciennes chartes…, 239 (a. 1188, Moissac): de tot aiso sunt testes… Guillems Bemat, mancips d'escriva. Издатель перевел это выражение: clerc, employé.

3351

Coutumes de Toulouse, 73: et est similis consuetudo in omnibus ante dicte consuetudini inter mercatores et mancipium seu mancipios, et socium sive socios, videlicet si dictus recipiens mancipius aut socius talis extiterit qui nullam partem habeat in dicta mercandaria ex conventione sed ad voluntatem domini mercandarie.

3352

Forestié E. Les livres de comptes des frères Bonis, marchands montalbannais du XIV siècles. Paris; Auch, 1893, t. II, p. 7, 11, 26 et passim; Blanc A. Le livre de comptes de J.Olivier marchand narbonnais du XIV siècle Paris, 1898, t. I, p. 71, 78, 85 et passim; Vidal A. Douze comptes consulaires d'Albi du XIV siècle. Albi, 1906, t. 1, p. 38, 40,47 et passim.

3353

Caucanas S. Introduction a l'histoire du Moyen Age en Roussillon. Perpignan, 1985, p. 117–118; eadem. Moulins et irrigation en Roussillon du IX au XV siècle. Paris, 1995, p. 169–170, 182.

3354

Reyerson K. Business, Banking and Finance in Medieval Montpellier. Toronto, 1985, p. 94, note 54, со ссылкой на: AD Hérault, II E 95/370 J. Holanie, f. 85–90 (a. 1333). Упомянутый здесь mancipus назван также negotium gestor; он ведет дела с купцами и менялами из Бургоса, Лериды и Менорки и оперирует суммой в 500 реалов. В частном письме (11.05.2000) К. Рейерсон уточнила, что речь идет о: AD Hérault, III. 95/369. См. также: Bascle de Lagrèze G. Les massipia. Bordeaux, 1851.

3355

Otis-Cour L. "Terreur et exemple, compassion et miséricorde": la répression pénale à Pamiers à la fin du moyen âge. — In: Mélanges H. Vidal. Montpellier, 1994, p. 147.

3356

Combes J. Hôteliers et hôtelleries à Montpellier à la fin du XIV siècle et au XV siècle. — In: Hommage à A. Dupont. Montpellier, 1974, p. 80.

3357

Самое большее — термин упоминается как курьез. См., например: Gouron A. La réglementation des métiers en Languedoc au Moyen Age. Paris, 1958, p. 267; Castaing-Sicard M. Les contrats…, p. 571.

3358

Statutes de Marseille, V.13: meretricem publicam seu mancipam.

3359

Sant Vicent Ferrer. Sermons. Barcelona, 1975, vol. III, N LXXIX: Voiries que ton proïsme se acostas a ta muller ne a ta filla ne mancipa?

3360

Carboneres M. La mancebia de Valencia. Imp. De El Mercantil, 1876.

3361

Bonnassie P. La organizaciôn del trabajo en Barcelona a fines dei siglo XV. Barcelona, 1975, p. 87–94 et passim. Cf.: Freitag R. Die Katalanischen Handwerkerorganisationen unter Königsschutz im Mittelalter. Münster, 1968, S. 116 (a. 1400): macips de soldada; Vinyoles i Vidal T.-M. La vida quotidiana a Barcelona vers 1400. Barcelona, 1986, p. 141.

3362

См.: Pauli I. "Enfant", "garçon"…, p. 137–139. Cf.: Raynouard F. Lexique roman ou dictionnaire de la langue des troubadours. Paris, 1844, t. 4, p. 142; Mistral F. Lou trésor dôu felibrige. Aix-en-Provence, 1876, t. II, p. 361–262; Godefroy F. Dictionnaire de l'ancien français et de tous ses dialectes du IX au XV siècle. Paris, 1888, t. 5, p. 136–137; Levy E. Provenzalisches Supplement-Wörterbuch. Leipzig, 1907, Bd 5, S. 84–85; Coromines J. Diccionari ethnologie i complementari de la llengua catalana. Vol. V. Barcelona, 1985, p. 347–349.

3363

Червонов С.Д. Города Центральной Испании в XII–XIII веках (по данным фуэрос). Дисс… канд. ист. наук. М., 1982, с. 94–101.

3364

См., например: Los Fueros de Sepulveda. Ediciön critica у apendice documental par E. Saez. Segovia, 1953, § 235: Toda muger mala que denostare a bon ombre о a bona muger о bona manceba; El Fuero de Jaca. Ediciôn critica de M. Molho. Zaragoza, 1964, В 250: Si algun omne força puncela en bosc о en desert loc, ades se den grafinar la cara la mancipa.

3365

Fuero de Calatayud. ― In: Mimez y Romero T. Collecciôn de fueros municipales y cartas… Madrid, 1847, t. 1, p. 465: si mancipio qui estât ad soldada mataverit homine…

3366

El Fuero de Jaca, A 156: De sirvent que demanda soldada e 1 synnor nega; A 285: De vasal, со est de sirvent qui esta a soldada ab altr'om; A 36, 154, 156; Fuero de Übeda. Ediciôn y notas de J.Gutiéro Cuadrado. Valencia, 1979, § XCI: Mando que los peones logados labren fasta que tengan la campana de los labradores de Santa Maria. Cf.: Vicens Vives J. Historia social y econômica de Espana y América. Barcelona, 1979, t. II, p. 192–194.

3367

Poblet, 325 (a. 1168): signum Boni Mancipi de Tevicia; Urgell, 1890 (a. 1196–1198): vobis… Bono Macip; 1895 (a. 1199): ego Raimunda de Bonmancip.

3368

Gimont, 102 (a. 1178): de Bemardo Macip; 94 (a. 1181); 20 (a. 1187); 24 (a. 1187); 125 (a. 1190); Bonnefont, 222 (a. 1205) — cf.: AD Gers, I 546 Bonnefont, n. 11, fol. 4/5 r; 367 (a. 1251); Millardet G. Recueil de textes des anciens dialectes landais. Paris, 1910, p. 2 (a. 1259): i homi… e samolier e sos macips nadz e a neyser.

3369

Grandselve, 138 (a. 1169).

3370

Cluny, 4327 (a. 1188): Bonus Mancipus.

3371

Lérins, I, 142 (a. 1016): abbate nostro Constantino et fratre suo Bono Filio; Marseille, 770 (ca. 1040, Castellane): Bonus Filius firmavit; Lérins, I, 232 (a. 1046–1066): Bonusfilius firmavit; 169 (a. 1092): Johannes, filius Bonfilio; 253 (a. 1101): Guillelmus Bonifilii; 209 (a. 1120–1125): Rotbertus et Bonusfilius frater ejus; 313 (a. 1167): Guillelmus Bonusfilius testis, Fulco Bonusfilius testis.

3372

Помимо данных С. Серора, см.: Blancard L. Documents inédits sur la commerce de Marseille au Moyen Age. Marseille, 1885, t. II, p. 411, 599 (Bonusfilius judeus); 658 (Bonusinfans); Schatzmiller J. Recherches sut la communauté juive de Manosque au moyen âge. 1241–1329. Paris; La Haye, 1973, p. 169–170, 174–175; Iancou D. Les Juifs en Provence (1475–1501). Marseille, 1981, p. 92, 101, 123, 189.

3373

См., например: Wolff Ph. Commerce et marchands de Toulouse (vers 1350 — vers 1450). Paris, 1954, p. 66, 246, 272, 274.

3374

Антропоним зафиксирован в: Lérins, I, 249 (a. 828): instante… Bonefilio, но, как показал П.-А. Феврие, эта грамота является фальшивкой XI в., и по крайней мере ее протокол, содержащий имя Bonefilio, был сочинен без опоры на подлинные документы. См.: Février P.-А. La donation faite à Lérins par le comte Leibulfe. — Provence historique, 1956, t. VI, p. 23–33.

3375

Первые известные мне случаи: Marea, 84 (а. 947): Miro Bonfill; Evêché d'Agde, 8 (a. 958): Pontius qui vocatur Bonfilius; Marseille, 170 (a. 973 vel 974, Avignon): Bonfilius vicarius firmavit; HGL, V, 127 (a. 977, Narbonne): Signum Aialberti Romani qui Bonusfilius vocatur; Eixalada-Cuixà, 103 (a. 979): ego Bonefilius; 104 (a. 980): ego Altemirus quem vocant Bonefilium; HGL, V, 141 (a. 987, Cardonne): Signum Ennego que vocant Bonofilio; Montmajour, p. 72 (a. 991): Signum Bonfilius; Saint-Pons-de-Nice, 2 (a. 1004): Bonfilius et uxore sua; HGL, V, 164 (ca. 1005, Narbonne): alodem de Madiano quem comparavi de Bonifilio, etc.

3376

Montmajour, p. 37 (a. 952 vel 953): Pontius juvenis firmavit; p. 38 (a. 961); p. 60 (a. 981?): ex donatione senioris nostri domni Pontii iuvenis et uxoris suae Profectae et ipsorum filio domno Ugone; p. 72 (a. 991); Marseille, 169 (a. 1000, Avignon): Poncius Juvenis et filius suus Josffedus firmat; Lérins, I, 149 (a. 1032): Rostagnus juvenis; Marseille, 775 (ca. 1043): mansum qui fuit de Durando Juvene; 288 (a. 1048–1060): Rotbaldus de Albania et uxor sua et filii sui, et alter Rotbaldus Juvenis et uxor sua et filii sui; Lérins, I, 123 (a. 1056): Raimbaldus juvenis; Montmajour, p. 136 (s. XI): testes… Josfredus, filius Poncii Juvenis; Lézat, 1166 (a. 1130–1137); Gellone, 538 (a. 1170): in testimonio… Bemardi Gervasii juvenis; Agde, 412 (a. 1202): ego Sibnida, uxor de Olergio juvenis; 411 (a. 1204).

3377

Nimes, 153 (a. 1077): Sicfredus junior; 179 (a. 1080–1096); 196 (a. 1109); Nice, 32 (a. 1154): Raimondo Raimbaldi iuniore; Agde, 250 (a. 1157): in praesentia Petri de Moneclaro junioris; Aniane, 184 (a. 1174); Maguelone, 172 (a. 1180): Guiraldus de Belloloco junior; 185 (a. 1184): pro alodio libero Petrus Petri junior; Lérins, I, 290 (a. 1208): Stephano Juniore; Agde, 415 (a. 1231); 372 (a. 1232). Cf.: Montmajour, p. 57 (a. 979): Pontius maior firmavit; Lérins, I, 69 (a. 1046–1066): Poncius Arbertus vetus; 31 (s. XI): Landricus senior.

3378

Marquès i Planagumà J.M. EI cartoral de Sta. Maria de Roses (segles X–XIII). Barcelona, 1986,34 (a. 1050): Mir Filol; La Grasse, 112 (a. 1068–1081): Stephanus Filiol; Marseille, 450 (s. XI, Toulon): mansum de Pontio Filiol; Maguelone, 153 (a. 1171): Petrus Filioli; Avignon, 129 (a. 1187): Pontius Filiolus.

3379

Lézat, 137 (а. 1060–1107): Bemardus Adolesens s. rogatus scripsit.

3380

Lérins, I, 157 (a. 1029): uxor mea Bonafanta; Montmajour, p. 94 (in. s. XI): Herbertus infans firmat; p. 166 (s. XI): Nice, 16 (ca. 1078): Bonfant; Maguelone, 110 (a. 1161): quod Latget Infans de Piniano, pater Raimundi Guillelmi, fecerat; 123 (a. 1165): Bonus Infans.

3381

HGL, V, 66 (a. 936): Rotbertus vicecomes, itemque Rotbertus juvenior.

3382

Lérins, I, 320 (ca. 1080): Petrus Juvenis Homo.

3383

Marseille, 418 (ca. 1025): Bonifiacii ipsius patri Bonifacii minoris… filii ejusdem Bonifacii majoris; Agde, 317 (a. 996–1031): Stephano minore; Nice, 61 (ca. 1150): Guillelmus Marinus minor; Maguelone, 124 (a. 1165): Raimundus de Castriis major, Raimundus de Castriis minor, etc.

3384

Apt, 71 (a. 1035): ego Petrus et frater meus Guamaldus… Petrus Guamaldi filius atque Guamaldus minimus.

3385

Nimes, 182 (a. 1095–1097): Odolricus Parvulus.

3386

Béziers, 74 (post a. 1067): fuit factum in presentia… Guillelmi Gaucelmi pueri; Gellone, 157 (a. 1122): donum quod fecit Ugo Puellus ex omni alode suo.

3387

Maguelone, 175 (a. 1181): Raimundus de Castriis junior; 189 (ante a. 1182): Raimundus de Castriis minor. Cf.: 124 (a. 1165).

3388

Montmajour, p. 168 (a. 1045): Willelmus maior firmavit. Willelmus juvenis firmavit. Cf.: Marseille, 381 (a. 1039); 289 (ca. 1050); 119 a. 1065), etc.

3389

Cp.: Marseille, 977 (a. 1202): magister Guido Juvenis; 997 (a. 1218): ego magister Juvenis, domini G. Ade et domine Mabilie notarius.

3390

См. гл. V, раздел 2.

3391

Lex Vis., IX. 1.11: Si servus ingenuum se esse dicat et aput quemlibet fuerit inmoratus sub certa conditione mercedis, si inveniatur a domino, non potest tamquam reus teneri, qui nesciens fugitivum mercennarii loco suscepit (cf.: CJ VI. 1.4); XI.3.3–4; XII.2.14. Cf.: Isidores Hisp. Etymologiae, 9.4.30: mercennarii sunt qui serviunt accepta mercede.

3392

Joh. Cass. Conlat., XXIV.13: tonsor (платный цирюльник).

3393

Sid. Apoll. Epistulae, 2.8.2: quam si non satis improbas, ceteris epigrammatum meorum voluminibus applicandam mercennarius bybliopola suscipet.

3394

Caes. Arei. Sermones, 6.2, 8; 8.1.

3395

Ambros. Mediol. De interpellatione lob et David, 1.2.5: Nonne temptamentum ist vita hominis in terra et sicut mercennarii cottidiani vita ejus aut sicut famulus timens dominum suum, qui se sub umbra optegat aut sicut mercennarius expectans mercedem suam; Exhortatio virginitatis, 3.16: mercenarii quotidiani; Augustinus Hippon. Adnotationes in Job, 7: cotidiani mercenarii.

3396

Eusebius Gallicanus. Collectio homiliarum, 42: non exspectamus, ad obsequia Domini nostri, mercenariorum et servorum more, compelli; Lex Vis., XII.2.14: nulli Hebreo… Christianum liberum vel servum mancipium in patrocinio vel servitio suo habere, nullum ex his mercennariorum nullumque sub quolibet titulo sibimet adherentem hec divalis sanctio fore permittit.

3397

Agobardus Lugdunensis. De cavendo convictu et societate iudaica, 31: plereque mulierculae ancillarum iurae, aliae ab ipsis velud mercennariae detinentur; De insolentia Iudaeorem, 65: nisi qui praedicavimus Christianis ut mancipia eis Christiana non venderent, ut ipsos Iudaeos Christianis vendere ad Hyspanias non permitterent, nec mercennarios domesticos habere.

3398

См.: Ambros. Mediol. In Psalmis, 118.22: veni sine malis operariis, veni sine mercennario; Hieronymus. Commentarii in Isaiam, 6.16.14: et qui non est pastor, cuius non sunt oves, cum viderit luporum venientem, fugit, quia mercenarius est et oves ad eum non pertinent; idem. Commentarii in Ezechielem, 8.27; August. Hippon. Sermones, 137: pastores sumus non mercenarii; 138; 251: docet bona, agit mala: necessarius est, mercenarius est; 252; 259 (аллюзии к: Jo 10.12–13); Ruricius Lemovicensis. Epistulae, II.6: de custodia sollicitudo, non de persuasione contentio, ne mercennariorum subeant notam, dum pastorem non tenent disciplinam; Avitus Viennensis. Homiliae, XVI.2.

3399

Lv 25.39–40: si paupertate compulsus vendiderit se tibi frater tuus, non eum opprimes servitute famulorum, sed quasi mercenarius et colonus erit, usque ad annum jubileum operabitur apud te. Cf.: Johannes Cassianus. Conlationes, II.7, 9, 12.

3400

Например: Marseille, 69 (а. 1001); 71 (а. 1004); 75 (а. 1019); 99 (са. 1025); 100 (са. 1025); 98 (а. 1021–1032); 62 (а. 1053), etc.

3401

Marseille, 58 (а. 1040, грамота архиепископа Арля): dono quod in villa Lasa habeo, et districtum et bagliam et albergariam de alodariis de duabus partibus ejusdem ville. Cf.: Lérins, I, 343 (s. XI): sub hoc testamento divisit Fulco Langobardus quicquid in Valle Aurea vel ejus territorio jure potestatis exigebat in ospiciis vel arbergariis et ceteris rebus…

3402

Conques, 100 (а. 957): tradimus, hoc est vinea nostra qui nobis justissime obvenit, illa vinea que Rodulfiis plantavit in precaria; 105 (a. 961).

3403

Conques, 274 (a. 976): placuit atque convenit Addoni et uxore sua ut ad alicos homines nomine Guarmerio et fratri suo Benedicti aliquid de res nostras per precariam illorum cedimus, hoc est terra ad plantare et excolere… ipsa plantacio post hunc diem habeant, teneant, usurpent husum et fructum et nullus homo nullam partem diebus vite illorum amplius non requiratur, nisi solum quartum et decimum fideliter persolvant.

3404

HGL, V, 21 (a. 898): ibique fuerunt ipsi homines de villa Ranesildis et taliter dixerunt et recognoverunt, quod ipsas terras unde intentio aderat, per triginta annos, sed ex amplius per beneficium de ipsos abbates sancti Joannis vel pro precario tenuerant et ipsas decimas vel terra meriti ad ipsa casa Dei… donatas habebant.

3405

Conques, 321 (a. 906): per prestarium vobis concedimus diebus vite nostre, et usum et fructum habeatis una cum censum, hoc est libras quatuor de cera per singulos annos; 306 (a. 929); Aries, 252 (a. 954); 256 (a. 956), etc. Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 147–148.

3406

Conques, 177 (a. 903): placuit atque convenit inter… Rodulfo abbate… ut aliquos homines fideles nostros, Eldeberto et Eldefredo seu et Ragamberto, eis de rebus nostris per prestariam aliquis concedere debuimus… hoc est mansum nostrum… ubi Rodulfiis visus est manere; Apt, 26 (a. 975): episcopus… Nartoldus.. quibusdam hominibus suis fidelibus his nominibus, Rothberto et Waraconi, more canonico in praestaria eis concedit, hoc est castello quem nominant Sagnone cum ipsis suis appendiciis; Aries, 283 (a. 983): Yterius… Arelatensis aecclesiae archimandrita… ad… Poncione et Raimberto, nepotes predicto episcopo, loco precarie concederemus.

3407

Nimes, 150 (а. 1066): Donamus… mansum unum ad alodem. In tale vero conventu: ut ego Pontius et uxor mea Elisbe teneamus ipsum mansum in vita nostra per acclamationem de Sancta Maria sine servicio et usatico. Post mortem autem nostram teneat Martinus, filius noster, ipsum mansum in vita sua, per acclamatione similiter de Sancta Maria, cujus alodes est, et reddat, pro usatico et servicio, ad canonicos… denariatas quatuor de cera per unumquemque annum.

3408

Marseille, 739 (a. 1055): Petrus abba sancti Victoris… et alodarii ville cui nomen est antiquitus Caladii fecerunt et diffinierunt placitum inter se de magnis injuriis et rapinis et offensionibus… a potestate suisque militibus supplicantes rogaverunt… ut… perdonaverunt omnem emendam ter DCC solidorum, tali convenientia ut de ipsis omnibus terris, quas judicio Dei perdiderunt, solidam atque firmissimam guirpitionem facerent… Insuper… dederunt… medietatem decimi de suis mansis et terris omnibus quas habent in territorio ejusdem ville per medium vestem.

3409

По крайней мере, один из них уже вступал в имущественные отношения с марсельскими монахами. См.: Marseille, 741 (а. 1021–1048): Notida convendonis atque divisionis rectae… inter sanctum Victorem… et alodarios homines… Convenerunt enim domno abbati ut de omni alode suo, qui in terminio de villa Caldol est, medietatem habeat sanctus Metor… exceptis mansibus patrum suorum; et de ipsis mansibus omnem decimum dederunt sancti Victori. Insuper convenerunt ut de omnem terram incultam habeant monachi XI partes et ipsi XII, excepto hoc quod ipsi alodarii apprehendent in suo dominio, par suos mansos, de quo abere possint idoneos testes.

3410

Marseille, 99 (са. 1025): Vicecomes Massilie Vuilelmus… dedit… medietatem de villa… Almis monasterio sancti Victoris martiris. Fuerunt aliqui homines qui habuerunt alodem infra terminos ipsius ville, videlicet Johannes… habuitque cum eis… Vuilelmus convenientiam, ut ipsi alodarii haberent medietatem de tasca de ipso alode et ipse aliam qui locum vestivit. Post sedecim namque annis voluerunt aprehendere terram homines jam prefati. Quod audientes monachi ierunt ad domnum Vilelmum… firmavit cum ipsis hominibus, videlicet ut homines monachorum laborarent terram et alodarii haberent medietatem de tasca et monachi aliam.

3411

Беглые рабы упоминаются в дипломах в пользу аббатства Аниан: HGL, II, 42 (а. 816): mancipia de monasterio Sancti Martini… per loca diversa fugitiva sint; 87 (a. 834).

3412

Magnou-Nortier E. La société…, p. 221–222; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 298–301.

3413

См., например: Marseille, 338 (са. 1025): donamus omnem partem quamcumque habemus in ecclessia sancti Petri in villa Bruniola, scilicet in ecclesia et in omnibus omnino rebus ad eandem ecclesiam pertinentibus, in decimis et primitiis, in cimiteriis et serviciis… Cf.: Moliat G. Restitutions des églises privées du IX au XI siècle. — Revue historique du droit français et étranger, 1949, t. LXVII, p. 27–61.

3414

См.: Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 111–117, 195–209.

3415

См.: Bonnassie P. La Catalogne…, р. 590–595.

3416

Сталин И.В. Вопросы ленинизма. М., 1952, с. 593–597.

3417

Этот вопрос был предметом рассмотрения в моей давней, но оставшейся практически неизвестной статье: Филиппов И.С. Земельная рента и проблема феодальной собственности (сравнительно-исторические наблюдения). — В кн.: Общее и особенное в развитии феодализма в России и Молдавии. Проблемы феодальной государственной собственности и государственной эксплуатации. М., 1988, с. 44–60.

3418

Венедиктов А.В. Государственная социалистическая собственность. М.-Л., 1948.

3419

См., например: Симония Н.А. Что мы построили. М., 1991.

3420

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е издание. Т. 2, с. 49.

3421

Там же, т. 3, с. 360.

3422

Там же, т. 27, с. 406 (письмо П.В. Анненкову от 28.12.1846).

3423

Там же, т. 4, с. 168.

3424

Там же, т. 4, с. 318, 429, 443.

3425

Там же, т. 6, с. 442; т. 7, с. 91; т. 8, с. 210.

3426

Там же, т. 13, с. 6–7.

3427

Там же, т. 25, часть II, с. 184.

3428

Шкредов В.П. Метод исследования собственности в "Капитале" К. Маркса. М., 1973.

3429

Поршнев Б.Ф. Феодализм и народные массы. М., 1964, с. 29.

3430

Ильенков Э.В. Диалектика абстрактного и конкретного в "Капитале" Маркса. М., 1960.

3431

Мамардашвили М.К. Анализ сознания в работах Маркса. — Вопросы философии, 1968, No. 6, с. 14–25.

3432

См. обзор основных концепций: Капелюшников Р.И. Экономическая теория прав собственности. М., 1990.

3433

См.: Першиц А.И. Проблемы нормативной этнографии. — В кн.: Исследования по общей этнографии. М., 1979, с. 210–240.

3434

Шкредов В.П. Экономика и право. М., 1990, с. 20.

3435

См.: Нерсесянц В.С. Право и закон. М., 1983.

3436

Fustel de Coulanges N.D. Histoire des institutions politiques de l'ancienne France. Paris, 1889. T. 5. L'Alleu et le domaine rurale, p. 130.

3437

Geary Р. Aristocracy in Provence…, р. 31, 85.

3438

См., например: Schlatter R. Private Property. The History of an Idea. New Brunswick, 1951; Becker L.C. Property Rights: Philosophical Foundations. London, 1977; Reeve A. Property. London, 1986; Attali J. Au propre et au figure: une histoire de la propriété. Paris, 1989; Patault A.-M. Introduction historique au droit des biens. Paris, 1989.

3439

Durliat J. Les finances publiques de Dioclétien aux Carolingiens (284–889). Sigmaringen, 1990, p. 158. Cf.: p. 35–36, 65–74, 85–89, 111, 146, 179, 212 et passim.

3440

Les féodalités…, p. 116–118. Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 76.

3441

Отмечу материалы двух симпозиумов: The Settlement of Disputes in Early Medieval Europe. Ed. by W. Davies and P. Fouracre. Cambridge, 1986; Property and Power in the Early Middle Ages. Ed. by W.Davies and P. Fouracre. Cambridge, 1995. Урегулированию конфликтов в средние века была посвящена также национальная конференция французских историков, состоявшаяся в июне 2000 г. в Анже.

3442

Veuves et veuvage dans le haut moyen âge. Actes de colloque de Göttingen, 15 et 16 mars 1991. Paris, 1993.

3443

Материалы конференции уже вышли в свет: Mélanges de l'Ecole française de Rome, 1999, vol. 111, n. 2. В марте 2000 г. прошла вторая конференция, с акцентом на распоряжении приданым: Morgengabe, dos ou tertia? Les échanges matrimoniaux entre époux durant le haut moyen âge (Lille; Valenciennes, 4–6 mars 2000).

3444

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд., т. 19, с. 497.

3445

Колганов М.В. Собственность. Докапиталистические формации. М., 1962, с. 326 и сл.

3446

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд., т. 25, ч. II, с. 165.

3447

Гуревич А.Я. Проблемы генезиса феодализма в Западной Европе. М., 1970, с. 30 и сл.

3448

Классическим трудом остается: Levy Е. West Roman Vulgar Law. The Law of Property. Philadelphia, 1951. См. также: Kaser M. Das Römische Privatrecht. Bd I–II. München, 1971–1976. Второй том посвящен постклассическому праву.

3449

Schultz F. Classical Roman Law. Oxford, 1951; Capogrossi-Colognesi L. La struttura della propriété repubblicana. Vol. I–II. Milano, 1969–1976; Diosdi G. Ownership in Ancient and Preclassical Roman Law. Budapest, 1970; Finley M.I. The Ancient Economy. Los Angeles, 1973; Штаерман E.M. Древний Рим: проблемы экономического развития. М., 1978; Кузищин В.И. Античное классическое рабство как экономическая система. М., 1990.

3450

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд., т. 21, с. 412.

3451

Юлий Павел. Пять книг сентенций к сыну. Перевод Е.М. Штаерман. — ВДИ, 1971, No. 1–2. Ср. предисловие Л.Л. Кофанова к переизданию этого текста: Памятники римского права. М., 1998, с. 6.

3452

Штаерман Е.М. Древний Рим…, с. 83.

3453

Как грустный курьез упомяну, что Ж. Дюрлиа, по внешним признакам, неплохо знакомый с римским правом, считает, что право продажи имущества (даже если это право обставлено оговорками) автоматически предполагает право собственности. На этом основании он объявляет собственностью даже пекулий позднеримского колона! См.: Durliat J. Les finances publiques…, p. 85. Cf.: p. 87, 179.

3454

Beauchet L. Histoire du droit privé de la République athénienne. Paris, 1897.

3455

См.: Покровский И.А. Основные проблемы гражданского права. Пг., 1917, с. 220–223.

3456

См. все же: Bürge A. Der Mercennarius und die Lohnarbeit. — Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte, 1990, Bd CVII. Romanistische Abteilung, S. 80–136; Dedek H. Der Besitzschutz in römischer, deutschen und französischen Recht. Geselschaftliche Gründe dogmatischen Wandels. — Zeitschrift für Europäisches Privatrecht, 1997, Bd 5, S. 342–365.

3457

Dig. 50.17.202, Iavol.: Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti posset ("Всякая дефиниция опасна, ибо мало такого, что не могло бы быть опровергнуто").

3458

Dig. 7.1.54, Pomp.; 50.16.115, Pomp., со ссылкой на Яволена; 41.1.13–14, Nerat.; 41.1.36–37, lui.; Gaius. Inst., II.30, 33, 89–91, IV.148.

3459

Из неюристов следует упомянуть Светония (Galba, 7.2) и Апулея (Metam. VI.29); речь идет о единичных случаях словоупотребления. Более систематический характер оно носит в комментариях Сервия (Servius. Georgica, 2.17; Eneida, 1.258,410), но это уже IV в.

3460

Dig. 41.1.37.2, Iui.: neque enim ut fructuarius servus ex re fructuarii non adquirit proprietario, ita et communis servus ex re alterius domini non adquirit altero domino; 47.2.46.1, Ulp.: dividetur igitur actio inter dominum et fructuarium: fructuarius aget de fructibus vel quanti interfuit eius furtum factum non esse eius, dupli; proprietarius vero aget, quod interfuit eius proprietatem non esse subtractam. Cp., однако: 4.3.7.4, Ulp.: si servum usuarium proprietarius occidit, legis Aquiliae actioni et ad exhibendum accedit; si possidens proprietarius occidit, ideoque cessat de dolo actio; 7.1.15.7, Ulp.: nec servitutem imponere fimdo potest proprietarius, nec amittere servitutem.

3461

Dig. 7.1.9.4, Ulp.: proprium fimdum; 15.1.39, Florus: proprium patrimonium; 18.7.8, Pap.: si quis proprium servum vendidisset; 41.1.63.4, Tryph.: proprium agrum; 44.1.18, Afr.: si eius fundi quem tu possideas et ego proprium meum esse dicam, etc.

3462

Dig. 1.1.2, Ulp.: publicum ius est quod ad statum rei romanae spectat, privatum quos ad singulorum utilitatem; 41.1.55, Procul.: in publico an in privato. Cf.: Sid. Apoll. Epistulae, 1.2.6: publicam pompam privatam diligentiam regiam disciplinam; 1.7.13: publicatis bonis vel exilio muneretur; III.3.7: taceo deinceps collegisse te privatis viribus publici exercitus speciem parvis extrinsecus maiorum opibus adiutum; IV.9.2: iste publicam fidem, ille privatam asserit dignitatem; IV.14.1: ut scilicet memineris eo tempore, quo personam publicam portas, gratiae te privatae memorem semper esse oportere; IV.25.1; VII.6.3: quoniam supreminet privati reatus verecundiam publica salus; VII.7.4: non tam curae est publicis mederi periculis quam privatis studere fortunis.

3463

Смирин B.M. Патриархальные представления и их роль в общественном сознании римлян. — В кн.: Культура древнего Рима. М., 1985, т. II, с. 61.

3464

Dig. 8.3.30, Paul, (libro quarto epitomarum Alfeni digestorum): qui duo praedia habebat, in unius venditione aquam, quae in fundo nascebatur, et circa eam aquam late decem pedes exceperat: quaesitum est, utrum dominium loci ad eum pertineat an per eum locum accedere possit.

3465

Подробнее см.: Kaser M. Eigentum und Besitz im älteren Römischen Recht. Köln; Graz, 1956, S. 309.

3466

Dig. 50.16.195.2, Ulp.

3467

Dig. 50.16.215, Paul.: potestais verbo plura significantur: in persona magistratum imperium, in persona liberorum patria potestas, in persona servi dominium.

3468

Dig. 7.6.3: est enim absurdum plus iuris habere eos, qui possessionem dumtaxat usus fructus, non etiam dominium adepti sint; 7.4.17: si tibi fundi usus fructus pure, proprietas autem sub condicione Utio legata fuerit, pendente condicione dominium proprietatis adquisieris, deinde condicio extiterit, pleno iure fundum Titius habebit neque interest, quod detracto usu fructu proprietas legata sit: enim dum proprietatem adquiris, ius omne legati usus fructus amisisti; 41.1.37.5 Выражение dominus proprietatis встречается также у Гая (Gaius. Inst., II.30) и Ульпиана (Dig. 7.1.15.7), у которого он является синонимом термина proprietarius. Ср.: Fragm. Vat., 86, Sabin.

3469

Смирин В.М. Патриархальные представления…, с. 60, со ссылкой на: Dig. 25.1; 23.3.72.1. Cf.: Sent. Pauli, II.22.1.

3470

См.: Gallo F. Studi sulla distinzione fra "res mancipi" e "res nec mancipi". Torino, 1958, а также монографию Д. Диошди.

3471

См.: Дождев Д.В. Римское частное право. М., 1997, с. 310–312.

3472

Dig. 36.1.17, Ulp.

3473

См., например: Varro. De lingua latina, V.181: pecunia… tributim a singulis proportione census exigebatur; Cicero. Pro Quinto Roscio, 42: quem tu si ex censu spectas, eques Romanus est; Livius. Ab urbe condita, 1.43.1: qui centum millinm aeris aut maiorem censum haberent; Plinius Maior. Hist. Nat., XXXVI.120: ut Curio nihil in censu habuerit praeter discordiam principum; Thcitus. Annales, II.ЗЗ; Suetonius. Nero, 44, etc.

3474

CTh 8.4.8.1 (а. 364): censu opulenti; 6.2.15 (а. 393): quibus est census angustiae.

3475

Sir 30.16: Non est census super censum salutis corporis.

3476

Gaius. Inst., IV.16: hunc ego hominem ex i ure Quintum meum esse aio. Cf.: Thomas Y. "Res", chose et patrimoine. Note sur le rapport sujet-objet en droit romain. — Archives de philosophie du droit, 1980, t. 25, p. 413–426.

3477

См., например: Cicero. De re publica, 11.42: quod proprium est in nostra re publica; FV.5: ne quis civis propriam aut suam rem ullam queat dicere; Gaius Inst., 1.119; Dig. 6.1.49, Ceis.: Meum est, quod ex re mea superest, cuius vindicandi ius habeo; Dig. 41.1.55, Procul.: num tibi videor tuum aprum abstulisse.

3478

CJ 7.25.1 (а. 530–531).

3479

Бартошек М. Римское право. Понятия, термины, определения. Пер. с чешского. М., 1989, с. 113, 263.

3480

Римское частное право. Под ред. И.Б. Новицкого и И.С. Перетерского. М., 1948, с. 178; Новицкий И.Б. Основы римского гражданского права. М., 1972, с. 107.

3481

Dig. 41.1.13, Nerat.: Si procurator rem mihi emerit ex mandato meo eique sit tradita meo nomine, dominium mihi, id est proprietas, adquiritur etiam ignoranti.

3482

Савельев B.A. Римское частное право. M., 1995. См. также: Michel J.-H. Le latin et le droit Romain. — In: Grec et latin en 1987 et en 1988. Bruxelles, 1989, p. 63–92.

3483

Dig. 49.17.4.

3484

Dig. 29.5.1.1, Ulp.: domini appellatione continetur qui habet proprietatem, etsi usus fructus alienus sit. Cf.: 11.7.2.7, Ulp.: si alius proprietatem, alius usum fructum habuit…

3485

Dig. 41.1.2, Paul.

3486

Gaius. Inst. II.30; Dig. 6.1.33, Paul.; 7.1.72, Ulp. Cf.: 7.6.5, Ulp.: Uti ffui ius sibi esse solus potest intendere, qui habet usum fructum, dominus autem fundi non potest, quia qui habet proprietatem, utendi fruendi ius separatum non habet; Sent. Pauli, III.6.32: узуфруктуарий передает права на узуфрукт domino proprietatis.

3487

Dig. 23.3.78.3, Tryfon.: si nudae proprietatis aestimatio facta fuisset, mulier dotis iudicio pretium usus fructus reciperare debet.

3488

Dig. 41.2.12.1, Ulp.: nihil commune habet proprietas cum possessione: et ideo non denegatur ei interdictum uti possidetis, qui coepit rem vindicare, non enim videtur possessioni renuntiasse, qui rem vindicavit.

3489

Савельев В.А. Римское частное право, с. 118–119, 160; Дождев Д.В. Римское частное право, с. 340.

3490

Gaius. Inst., IV.148.

3491

Dig. 43.17.1, Ulp.: Huius autem interdicti proponendi causa haec fuit, quod separata esse debet possessio a proprietate: fieri etenim potest, ut alter possessor sit, dominus non sit, alter dominus quidem sit, possessor vero non sit; fieri potest ut et possessor idem et dominus sit.

3492

Dig. 13.6.8, Pomp.: rei commodatae et possessionem et proprietatem retinemus; 13.7.35.1, Flor.: pignus manente proprietate debitoris solam possessionem transfert ad creditorem; 16.3.17, Flor.: rei depositae proprietas apud deponentem manet; sed et possessio, nisi apud sequestrem deposita est.

3493

Впрочем, уже во II в. различимы симптомы расширительного понимания термина proprietas. См.: Fragm. Vat., 80, Celsus: si partem ususfructus habeas et ego totam proprietatem cum partis usufructu…

3494

Kaser М. Eigentum und Besitz…, S. 313, 316.

3495

Например: Dig. 2.8.15, Macer.

3496

Dig. 50.16.115, lav.: quaestio est, fundus a possessione vel agro vel praedio quid distet. Fundus est omne, quidquid solo tenetur. Ager est, si species fundi ad usum hominis comparatur. Possessio ab agro iuris proprietate distat: quidquid enim adprehendimus, cuius proprietas ad nos pertinet aut nec potest pertinere, hoc possessionem appellamus: possessio eigo usus, ager proprietas loci est. Praedium utriusque supra scriptae generale nomen est: nam et ager et possessio huius appellationis specie sunt. Cp.: Дождев Д.В. Основание защиты владения в римском праве. М., 1996, с. 34, со ссылкой на Феста.

3497

Dig. 41.2.12, Ulp.: naturaliter videtur possidere is qui usum fructum habet.

3498

Fragm. Vat., 93: Pedius ait… qui possessor est, nisi a non possessore deiidi non possit, qui vero ususfructus nomine quasi possideat, etiam a possessore, quominus fruatur, prohiberi possit.

3499

Dig. 7.1.15, Ulp.: Mancipiorum quoque usus fructus legato non debet abuti, sed secundum condicionem eorum uti: nam si librarium rus mittat et qualum et calcem portare cogat, histrionem balniatorem faciat, vel de symphonia atriensem, vel de palaestra stercorandis latrinis praeponat, abuti videbitur proprietate.

3500

Cp. классическое определение Павла: usus fructus est ius alieni rebus utendi, fruendi salva rerum substantia, т. e. "сохраняя сущность вещей" (Dig. 7.1.1). Cf.: Gaius. Inst., II.90.

3501

Dig. 41.2.3.21, Paul.: Genera possessionum tot sunt, quot et causae adquirendi eius quod nostrum non sit, velut pro emptore, pro donato, pro legato, pro dote, pro herede, pro noxae dedito, pro suo… et in summa magis unum genus est possidendi, species infinitae.

3502

Gaius. Inst., IV.144: pro herede autem possidere videtur… is qui heres est; Dig. 37.1.3.2, Ulp.: bonorum possessionem ita recte definiemus: ius persequendi retenendique patrimonii sive rei, quae cuiusque cum moritur fuit.

3503

Dig. 2.8.15.1, Macer: possessor autem is accipiendus est, qui in agro vel civitate rem soli possidet aut ex asse aut pro parte. Sed et qui vectigalem agrum possidet, possessor intellegitur. Item qui solam proprietatem habet, possessor intelligendus est. Eum vero qui tantum usum fructum habet, possessorem non esse Ulpianus scripsit. Cf.: 2.8.15.2: creditor qui pignus accepit, possessor non est, tametsi possessionem habeat aut sibi traditam aut precario debitori concessam.

3504

Dig. 41.3.4.25, Paul.: интердикт unde vi.

3505

Dig. 41.2.52, Venui.: Permisceri causas possessionis et usus fructus non oportet, quaemadmodum nec possessio nec proprietas misceri debent: nam neque impediri possessionem, si alius fruatur, neque alterius fructum amputari, si alter possideat. Cf.: Dig. 22.1.25.1, Jul.; Gaius. Inst., III. 166.

3506

Gaius. Inst., 1.119: Mancipii res sunt praedia in Italico solo…

3507

Ibidem, II.7: In provinciali solo dominium populi romani est vel Caesaris; nos autem possessionem tantum vel usumfructum habere videmus. Это разъяснение дано в обоснование тезиса о невозможности превращения провинциальной земли в res religiosa, что было безусловной прерогативой частного лица — субъекта доминия, а не государства, в компетенции которого было, при помощи публичного акта, объявить участок res sacra. Совпадение в одном лице суверена и субъекта частного права доминия и создавало правовую коллизию.

3508

Dig. 50.15.8, Paul. Ср.: Rome et l'intégration de l'Empire, t. 1, p. 243–244; t. 2, p. 173–176.

3509

См.: Comil G. Du "mancipium" au "dominium".—In: Festschrift P.Koschaker. Weimar, 1939, Bd I, S. 404–444.

3510

Точности ради, Г ай однажды говорит о доминии иностранцев (Gaius. Inst., 11.40), сравнивая его с dominium ex iure Quiritum, но из контекста следует, что речь у него идет не об аналоге института, а о сходстве правовой ситуации: в глубокой древности, до появления преторского права, создавшего право in bonis esse, римляне знали только институт dominium ex iure Quiritum (вместе эти два права образовывали т. н. dominium duplexGaius. Inst., 1.54), так что всякий, кто этим правом не обладал, считался non dominus. Эта ситуация характерна для иностранцев, знающих лишь жесткое деление на domini и non dominus. В этом же смысле о доминии ex iure gentium говорит и Павел (Dig. 6.1.23).

3511

См.: Chastagnol A. La Gaule romaine et le droit latin. Lyon, 1995.

3512

Дождев Д.В. Римское частное право, с. 343.

3513

Nicholas В. An Introduction to Roman Law. Oxford, 1988, p. 132.

3514

См.: Римское частное право… M., 1948, с. 160; Schulz F. Classical Roman Law, p. 432; Ourliac P., Malafosse J. de. Droit romain et ancien droit. Paris, 1957, p. 239, 274; Gaudemet J. Le droit romain. Paris, 1973, p. 255–257; Cannata C.A., Schmidlin B. Droit privé romain. Lausanne, 1984, t. I. p. 52, 76, 86–87, 120–123.

3515

Cannata С.A. "Possessio", "possessor", "possidere" nelle fonti giuridiche del basso impero romano. Milano, 1962, p. 4.

3516

Dig. 2.10.1.1, Ulp.; 2.11.3, Paul; 7.12.3.4, Call.; 28.1.20.10, Ulp., etc. Cf.: CTh 7.20.3 (a. 320): domiciliis vel negotiis detineri; 12.1.46 (a. 358): necessitas curialis… detinet.

3517

Dig. 10.4.13, Gaius; 4.6.11, Call.; 4.6.15.pr., Ulp.

3518

Dig. 8.3.25, Pomp.; 31.32.1, Mod.

3519

Dig. 13.7.30, Paul.; 50.10.5.1, Ulp. Такое словоупотребление характерно и для неюридических текстов, например для доиеронимова перевода Библии (Vetus Latina). См., например: 1Мсс 13.15: pro argento quod debebat frater tuus Jonathas in ratione regis, propter negotia quae habuit, detinuimus eum.

3520

Dig. 41.2.1.3, Paul.: Furiosus, et pupillus sine tutoris auctoritate, non potest incipere possidere, quia affectionem tenendi non habent, licet maxime corpore suo rem contingant, sicuti si quis dormienti aliquid in manu ponat.

3521

Dig. 41.2.49, Pap.: Qui in aliena potestate sunt, rem peculiarem tenere possunt, habere possidere non possunt. Cp.: Zeber I. A Study of the Peculium of a Slave in Preclassical and Classical Roman Law. Wroclaw, 1981, p. 49.

3522

Dig. 41.2.24, lav.: quod ex iusta causa corporaliter a servo tenetur, id in peculio servi est, et peculium, quod servus civiliter quidaem possidere non potest, sed naturaliter tenet, dominus creditur possidere; 50.17.118, Ulp.: qui in servitute est, usucapere non potest: nam cum possideatur, possidere non videtur; 41.3.31.2, Paul.; 41.3.44.4, Pap.; 50.17.93, Maec.

3523

Tertullianus. De fuga in persecutione, 11: Proicietur de villa pastor huiusmodi, detinebuntur illi mercedes missionis suae in compensationem, immo et de priore peculio eius exigetur detrimenti dominici restitutio.

3524

Gaius. Inst., IV.153: possidere autem videmur non solum si ipsi possideamus, sed etiam si nostro nomine aliquis in possessione sit, licet is nostro iure subiectus non sit, qualis est colonus et inquilinus; per eos quoque apud nos deposuerimus aut quibus commodaverimus aut quibus gratuitam habitationem praestiterimus, ipsi possidere videmur; et hoc est quod vulgo dicitur retineri possessionem posse per quamlibet qui nostro nomine sit in possessione.

3525

CTh 5.19: Ne colonus inscio domino suum alienet peculium vel litem inferat civilem (cf.: CJ 11.50.2.3). Cp.: Коптев A.B. От прав гражданства к праву колоната. Вологда, 1995.

3526

Стирание границ между "телесными" и "бестелесными" вещами, имевшее важные последствия для переосмысления узуфрукта, началось уже в постклассическом праве. См.: Archi G.G. L"'EpitomeGai". Studio sui tardo diritto romano in Occidente. Napoli, 1991, p. 228.

3527

Dig. 41.2.12, Ulp.: naturaliter videtur possidere is qui usum fructum habet.

3528

Dig. 17.1.1–62.

3529

Dig. 50.16.143, Ulp.: Habetur quod peti potest. Cf.: 41.1.52, Mod.: Rem in bonis nostris habere intellegimur, quotiens possidentes exceptionem aut amittentes ad reciperandam eam actionem habemus.

3530

Dig. 43.8.2.38–39, Ulp.: Habere eum dicimus, qui utitur et iure possessionis fruitur, sive ipse opus fecit sive ex causa emptionis vel conductionis vel legato vel hereditate vel quo alio modo adquisivit.

3531

Dig. 45.1.38.9, Ulp.: dupliciter accipitur: nam et eum habere dicimus, qui rei dominus est, et eum, qui dominus quidem non est, sed tenet; denique habere rem apud nos depositam solemus dicere.

3532

Dig. 41.2.1.5, Paul.: Item adquirimus possessionem per servum aut filium, qui in potestate est et quidem earum rerum quas peculiariter tenent… quia nostra voluntate intelligantur possidere, qui eis peculium habere permiserimus… Cf.: Sent. Pauli, V.6.10–12: quod precario habet… precario possidere… precariam possessionem tenebat…

3533

Gaius. Inst., II.87: подвластный nihil suum habere potest; Dig. 20.10, Ulp.: filius… nihil suum habet; 41.2.49, Pap.: qui in aliena potestate sunt, rem peculiarem tenere possunt, habere possidere non possunt.

3534

Dig. 15.1.5.4, Ulp.: quod servus domini permissu separatum a rationibus dominicis habet.

3535

Dig. 6.1.9, Ulp.: Puto autem ab omnibus, qui tenent et habent restituendi facultatem, peti posse.

3536

См.: Zamorani P. Precario habere. Milano, 1969, p. 54 sqq.

3537

Dig. 43.26.22, Venui.: Si pupillus sine tutoris auctoritate precario rogaverit, Labeo ait habere eum precariam possessionem et hoc interdicto teneri. Nam quo magis naturaliter possideretur, nullum locum esse tutoris auctoritati: rectique dici "quod precario habes", quia quod possideat ex ea causa possideat ex qua rogaverit.

3538

Dig. 43.26.2 pr., Ulp.: Ait praetor: Quod precario ab illo habes, aut dolo malo fecisti ut desineres habere, id illi restituas.

3539

Sent. Pauli, V.6.10–12: Reddito interdict, actio quanquam proponatur ex eo, ut quis, quod precario habet, restituat… Precario posidere videtur non tantum qui per epistulam vel qualibet alia ratione hoc sibi concedi postulavit, sed et is qui nullo voluntatis indicio, patiente tamen domino posidet. Heres eius, qui precariam possessionem tenebat…

3540

Dig. 6.2.13.1, Gai.: precariae possessiones iustae sunt, sed… neque is qui precario rogavit eo animo nanciscitur possessionem, ut credat se dominum esse (Cf.: Dig. 9.4.22.1, Paul.). Внимания заслуживает употребленный в этом пассаже глагол nancisci (в исходном значении — "случайно получать", "становиться невольным обладателем"); обычно Гай, как и другие римские юристы, говорит: adquirere possessionem (например: Gaius. Inst., II.90). Ср. Dig. 43.26.15.4, Pomp.: eum qui precario rogaverit, ut sibi posidere liceat, nancisci possessionem non est dubium ("тот, кто получит вещь в прекарий с тем, чтобы владеть ею для себя, несомненно становится владельцем").

3541

Dig. 43.26.17, Pomp.: Qui precario fundum possidet. in interdicto uti possidetis adversus omnes praeter eum, quem rogavit, uti potest; 43.26.1 pr, Ulp.: Precarium est, quod precibus petenti utendum conceditur tamdiu, quamdiu is qui concessit patitur.

3542

Gaius. Inst., IV.154: eum qui a me aut vi aut clam aut precario possidet, inpune deicio. Cf.: Sent. Pauli, V.6.7: Qui vi aut clam aut precario possidet ab adversario, impune deicitur.

3543

Dig. 41.2.3.5, Paul.: plures eandem rem in solidum possidere non possunt: contra naturam quippe est, ut, cum ego aliquid teneam, tu quoque id tenere videaris. Sabinus tamen scribit eum qui precario dederit et ipsum possidere et eum qui precario acceperit. Idem Trebatius probabat existimans posse alium iuste, alium iniuste possidere, duos iuste vel duos iniuste non posse. Quem Labeo reprehendit, quoniam in summa possessionis non multum interest, iuste quis an iniuste possideat, quod est verius. Слова possidere и tenere выступают здесь синонимами.

3544

Gaius. Inst., IV139–140. Подробнее см.: Дождев Д.В. Основание защиты владения…, с. 23–32, 208–218.

3545

См.: Kaser М. Das Römische Privatrecht, Bd I, S. 325–330; Дождев Д.В. Римское частное право, с. 331–339. Замечу, что Ульпиан характеризует так и узуфрукт (Dig. 41.2.12).

3546

Точности ради, нужно заметить, что в рамках другой оппозиции термином possessio naturalis иногда обозначалась одна из разновидностей владения в собственном смысле слова, а именно possessio ad interdicta; под этим выражением, в отличие от possessio ad usucapionem, понималось владение как таковое, рассматриваемое безотносительно того, что за давностью лет оно превращается в квиритскую собственность. См.: Albanese В. Le situazioni possessorie nel diritto privato romano. Palermo, 1985, p. 56 sqq.

3547

Dig. 15.1.41, Ulp.: Nec servus quicquam debere potest nec servo potest deberi, sed cum eo verbo abutimur, factum magis demonstramus, quam ad ius civile referimus obligationem. Cf.: 41.2.1.3, Paul.: rem facti, non iuris esse.

3548

Dig. 44.7.14, Ulp.: Servi… ex contractibus civiliter quidem non obligantur, sed naturaliter et obligantur et obligant.

3549

Dig. 12.1.14.

3550

Dig. 24.1.26, Paul.; 41.5.2.2, Iui.; 43.16.1.9–10, Ulp. Обязательства малолетнего, принятые им без одобрения (auctoritas) опекуна, также считались "натуральными". См.: Dig. 12.6.12.1, Paul.; 46.2.1.1, Ulp.

3551

Dig. 10.4.3.15, Ulp.

3552

Dig. 10.3.7.11, Ulp.

3553

Dig. 41.2.12 pr, Ulp.: Naturaliter videtur possidere is qui usum fructum habet; 41.2.49, Pap.: Possessio quoque per servum, cuius usus fructus meus est, ex re mea vel ex operis servi adquiretur mihi, cum et naturaliter a fructuario teneatur et plurimum ex hire possessio mutueretur.

3554

Dig. 41.5.2.1, Iui.: accipiendum est, ut possessio non solum civilis, sed etiam naturalis intellegatur. Et propterea responsum est neque colonum neque eum, apud quem res déposita aut cui commodata est, lucri faciendi causa faciendi causa pro herede usucapere posse. В литературе, со ссылкой на эту сентенцию, можно встретить утверждение, что к числу "натуральных владельцев" относились арендаторы, но это явное недоразумение. Римское право не выработало общего понятия "аренда" (само слово возникло уже в средние века) и различало несколько правоотношений, которые мы условно объединяем этим понятием. В некоторых случаях, хотя вряд ли в этом, арендатором можно назвать и колона, не забывая, однако, что колонат — явление принципиально другого типа, чем аренда, не сводимое к договорным отношениям.

3555

Dig. 41.2.3.11, Paul.: Saltus hibernos aestivosque animo possidemus, quamvis certis temporibus eos relinquamus; 41.2.27, Proc.; 43.16.1.25, Ulp.

3556

Dig. 41.2.3.1, Paul.: aspicimur possessionem corpore et animo, neque per se animo, neque per se corpore. См. также: 41.2.3.3, Paul.: Neratius et Proculus et solo animo non posse nos adquirere possessionem, si non antecedat naturalis possessio.

3557

CJC, 7.32.4 (а. 290): licet possessionem nudo animo adquiri non possit, tamen solo animo retinere potest.

3558

Dig. 43.26.15.4, Pomp.: Eum qui precario rogaverit, ut sibi possidere liceat, nancisci possessionem non est dubium: an is quoque possideat, qui rogatus sit, dubitatum est. Placet autem penes utrumque esse eum hominem qui precario datus esset, penes eum qui rogasset, quia possideat corpore, penes dominium, quia non discesserit animo possessione.

3559

Dig. 41.2.44, Pap.: quod servi vel etiam coloni corpore possidetur. Здесь же, чуть выше, встречается конструкция corpore tenere.

3560

Dig. 41.2.24, Jav.: Nam tum per servum dominus quoque possidere dicitur, summa scilicet cum ratione, quia, quod ex iusta causa corporaliter a servo tenetur, id in peculio servi est et peculium, quod servus civiliter possidere non potest, sed naturaliter tenet, dominus creditur possidere. Cf.: 41.2.1.5, Paul.: Item adquirimus possessionem per servum aut filium, qui in potestate est, et quidem earum rerum quas peculiariter tenent…

3561

Dig. 41.2.9, Gaius: Generaliter quisque omnino nostro nomine sit in possessione, veluti procurator, hospes, amicus, nos possidere videmus.

3562

Gaius. Inst., II.41.

3563

Ibidem, IV.139.

3564

Ibidem, IV.153: possidere autem videmur non solum si ipsi possideamus, sed etiam si nostro nomine aliquis in possessione sit, licet is nostro iuri subiectus non sit, qualis est colonus et inquilinus.

3565

CJ 1.3.49 (50) [a. 531]: Cum lege Leoniana viris reverentissimis episcopis et presbyteris et diaconis peculium habere quasi castrense concessum est… sancimus itaque viris reverentissimis episcopis et presbyteris et diaconis, qui tale peculium… possideant.

3566

Radin M. Detention at Roman Law. — In: Studi P.Bonfante. Milano, 1930, vol. III, p. 153–162. Автор — интересный, но мало известный исследователь. В настоящее время испанский правовед C. Petit готовит к изданию его избранные сочинения и письма.

3567

Dig. 4.6.15.3, Ulp.; 25.1.5 рг., Ulp.

3568

CJ, 4.24.2 (а. 222); 3.32.15.4 (а. 293); 8.31.2 (а. 294); 11.60.3 рг. (а. 426); 11.62.14 (а. 491); 7.32.12 рг. (а. 531); 8.4.11.2 (а. 532), etc.

3569

Особенно показателен известный пассаж из Левита (25.24) о праве выкупа земли, который в переводе Иеронима звучит так: Unde cuncta regio possessionis vestrae sub redemptionis conditione vendetur; более ранний перевод (Vetus Latina) формулировку omnem terram detentionis vestrae. Сам Иероним ни в переводах, ни в оригинальных сочинениях слово detentio не использует. Оба случая употребления его в Вульгате приходятся на т. н. второканонические книги, которые он не переводил и которые восходят все к той же Vetus Latina. См.: Sir 24.16: et radicavi in populo honorificato et in parte Dei mei hereditas illius et in plenitudine sanctorum detentio mea; 1 Mcc 15.33: neque alienam terram sumpsimus, neque aliena detinemus; sed hereditatem patrum nostrorum, quae injuste ab inimicis nostris aliquo tempore possessa est.

3570

Levy E. West Roman Vulgar Law, p. 90–94.

3571

Cannata С.А. "Possessio", "possessor", "possidere"…, p. 159 sqq.

3572

Gn 31.47: Quem vocavit Laban Tumulum testis et Jacob Acervum testimonii, uterque iuxta proprietatem lingue suae.

3573

Tb 8.24: De omnibus autem quae possidebant Raguel, dimidiam partem dedit Tobiae; et fecit scripturam, ut pars dimidia quae supererat, post obitum eorum Tobiae dominio deveniret (в православном каноне этот стих отсутствует); 1Mсс 11.8: Rex autem Ptolemaeus obtinuit dominium civitatum usque Seleuciam maritimam.

3574

Ex 22.8: et iurabit quod non extenderit manum in rem proximi sui; Dt 22.3: de omni re fratris tui quae perierit si inveneris eam; Sap 13.17; 16.21: substantia enim tua dulcedinem tuam quam in filios habes ostendebat et serviens unusquisque voluntati ad quod quis volebat convertebatur; Lc 8.43: in medicos erogaverat omnem substantiam suam; 15.13: dissipavit substantiam suam vivendo luxuriose; I Cor 13.3: Si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas…

3575

Mt 5.4: beati mites quoniam possidebunt terram; Mt 10.9: nolite possidere aurum neque argentum; Mt 25.34: possidete… regnum; Lc 12.33: vendite quae possidetis et date elemosynam; 14.33: qui non renuntiat omnibus quae possidet non potest meus esse discipulus; 18.12: decimas de omnium quae possideo; Act 2.45: possessiones et substantias vendebant; Act 8.20: quoniam donum Dei existimasti pecunia possideri; 4.34: possessores agrorum aut domorum; I Cor 13.3: si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas.

3576

Gn 14.22: Levo manum meam ad Dominum Deum excelsum possessorem caeli et terrae. Авторство этого выражения всецело принадлежит Иерониму; в Vetus Latina ничего похожего нет: extendo manum meam ad Deum altissimum qui fecit caelum et terram.

3577

Is 14.23: et ponam eam desertam in possessionem ericii et in paludes. Любопытно, что Vetus Latina дает другую, не юридизированную версию, более близкую к Септуагинте: ponam Babylonem desertam ut inhabitent herici in illa et erit in nihilum. (Cf.: Hieronymus. Commentarii in Esaiam, V. 22–23; 231).

3578

Is 30.23: erit uberrimus et pinguis et pascetur in possessione tua in die illo agnus et spatiose (в Vetus Latina, причем в той ее версии, которой, похоже, пользовался сам Иероним, этот стих звучал так: erit abundans et pinguis et pascentur iumenta tua in die illa locum pinguem et spatiosum. Обращение к Септуагинте (кάΐ βοσκηθήσεται σου τά κτήνη τη ήμέρςο έκεινη τόπον πιονα καΐ εύπύχωρον) также не проясняет, что побудило Иеронима заговорить о владении, но у Аквилы и Феодотиона мы находим ή κτήσίς σου), что можно перевести и как iumenta, и как possessiones. См.: Field F. Origenis Hexapla. Oxford, 1875, t. II, p. 488.

3579

Le 10.25: vitam aeternam possidebo; 18.18; 21.19: in patientia vestra possidebitis animas vestras; I Cor 6.9: iniqui regnum Dei non possidebunt, etc.

3580

Prov 15.32; 19.8; Eccl 7.12.

3581

Lérins, I, 98 (a. 1056); 43 (ca. 1061); Mas d'Azil, 17 (a. 1093).

3582

Marseille, 594 (s. XI); Lérins, I, 51 (s. XI).

3583

Marseille, 589 (a. 1069); Lérins, I,231 (s. XI).

3584

Lérins, I, 238 (a. 1094).

3585

Ambrosius Mediolanensis. Epistolae, 24.9.

3586

Augustinus Hipponensis. Epistolae, 185.9.

3587

Исидор знает и слово dominium, но употребляет его редко, в том числе в двусмысленных конструкциях типа: sub dominio possessoris (Isidorus Hispalensis. Etymologiae, 9.4.36). Наиболее корректное использование термина: Ibidem, 5.25.30.

3588

Valerianus Cemeliensis. Homiliae, VII.6: Vultis scire quantum distçnt a coelestibus donis vestri census? In comparatione beneficiorum, non est eadem ratio, divitias accipere perpetuas et dare quae erant peritura; IX.5: Aut qui tam miseri census, quos possit conturbare mendicus?

3589

Vita Honorati, 6.6: puerili interdum censu pauperem iuvans.

3590

Vita Hilarii, 6: omnem censum in Christi pauperes Christo dives effuderis.

3591

Paulinus Pellanus. Eucharisticos, 522: parva autem census substantia familiaris; 580: veteres lapsi census fulcire ruinas.

3592

Sid. Apoll. Epistulae, IV.11.4: quibus divitem conscientiam censu pauperatus locupletavit, spe futurae retributionis celare plus studuit; VI. 10.2: peregrini hominis ut census, sic animus angustus; VII.2.3: contenti censu modico; VII.2.6: quaedam femina non minus censu quam moribus; VIII.7.2: illi qui superbissime opinabantur solo se censu esse censendos.

3593

Avitus Viennensis. Epistulae ad Gundobadum, VI: Quia et in hac ipsa elemosynaria largitate, in qua operantis sensus potius quam census aspicitur, non est doni quantitas pensanda sed studii.

3594

Ennodius. Epistulae, V.2: cum censu patris; Vm.l: sine detrimento census vestri; EX.30; Vita Epiphanii, 178: proprii census possessione turbarentur.

3595

Vita Eptadii, 1: parentibus secundum seculi dignitatem non minimis, sed bene ingenuis, census abiti substandam locupletatis procreatus; Vita Lupi, 8: censos suos in opus pauperum transmigravit et in redemptione transtulit captivorum. Cf.: Vita Aigulphi, 3.

3596

Salv. Mass. Ad ecclesiam, I. 7: qui facultates suas ad quoscumque homines infidelissima vanitate transmiserint; IIII.18: non respicias, о homo, pecuniam, non possessionem, nec dubites saltim moriens pro spe tua quantum potes rei tuae ac facultatis offere.

3597

Ibidem, I.3: res paternas; II.11: rem suam atque substantiam in usu misericordiae conlocare; II.14: esto rebus ac facultatibus tuis in vita hac uti velis; III.6; III.18; De gubernatione Dei, III.40: qui spoliantibus res suas sine lite concedant; V.38: transferre illuc resculas atque habutantiunculas suas familiasque non possunt.

3598

Salv. Mass. Ad ecclesiam, I.5: substantias suas… quibuscumque heredibus transcribant… omnem substantiam mundialem; I.7: pro dispensationem substantiae; II.1: non habere eos causam substantiae largiendae; III.10: intellegere eigo possunt quicumque ex Christianis filios non habent, cui relinquere substantias suas debeant; III.12,19; De gubernatione Dei, V.41: quia emptor ad hoc emit ut substantiam suam augeat.

3599

Idem. Ad ecclesiam, I.3; III.14; IV.5.

3600

Idem. De gubernatione Dei, I.12: qui cura imperii propagandi contemptum propriae facultatis ad opes publicas conferebant. Cf.: V.54: sicut etiam illi de conversione ac Deo aliquid cogitasse, qui a conjugibus propriis abstinentes, a rerum alienarum pervasione non abstinent.

3601

Idem. Ad ecclesiam, I.25–27: Нос enim est agnoscere munus Dei et divinis beneficiis bene uti, ut datis suis illum honores a quo data ipsa acceperis. Quod quidem etiam humanarum rerum exempla docent. Si enim usus rerum aliquarum cuipiam homini alterius hominis beneficio ac largitate tribuatur, usque inmemor illius a quo fructum rerum indeptus est; avertere ab eo ipso proprietatem praestitae rei atque alienare conetur, nonne ingratissimus omnium atque infidelissimus iudicetur, qui oblitus scilicet hominis benefici ac liberalissimi spoliare illum iure dominii sui velit qui eum ipsum usus possessione ditaverit? Et nos itaque usum tantum earum rerum accepimus quas tenemus; commodatis enim a Deo facultatibus utimur et quasi precarii possessores sumus. Denique egredientes e mundo isto, velimus nolimus, hic cuncta relinquimus. Cur ergo possessores usufructuarii simus, quod nobiscum auferre non possumus, avertere a proprietate Domini atque alienare temptamus? Cur non bona fide datis a Deo resculis utimur? Tenuimus quoad licuit, tenuimus quoad permisit ille qui praestitit. Quid rectius, quid honestius, quam ut ubi res ab eo discedit qui usum habuit, revertatur ad eum possessio qui utendam concessit?… Quam pius et indulgens Dominus Deus noster, invitans nos ad erogandam terrenae substantiae facultatem! "Honora", inquit "Dominum de tua substantia". Cum totum suum sit quod ab eo accepimus, nostrum esse dicit ut demus: ideo scilicet nostram appellans proprietatem possessionis, ut maior sit merces operantis, quia plus fructuum necesse est largitor habeat, ubi de suo videtur esse largitio.

3602

Idem. De gubernatione Dei, Vin.5.

3603

Idem. Ad ecclesiam, I.7; III.7.

3604

Idem. De gubernatione Dei, VII.7: et quidem nescio an ullis rectius comparentur quam his quos Deus in medio rei publicae sinu positos possessores fecit ac dominos soli esse Romani.

3605

Sulpitius Severus. Vita Martini, 10: nemo ibi quicquid proprium habere.

3606

Ibidem, 25: dives et possidens multa vendendo omnia et dando pauperibus… Cf.: Dialogi, I.1; Chronica, 8, 20, 23.

3607

Johannes Cassianus. Conlationes, XII.3: si ergo multos ita pro Christo suas videmus abiecisse substantias, ut non solum possessionem pecuniarum, verum etiam desiderium de cordibus eorum in perpetuum probemus abscisum; XXI.5: qui omnes offere possessionum suarum decimas non contenti; Institutiones, VII.9.2: cumque furtim possideat reconditam pecuniam.

3608

Idem. Conlationes, I.2: quo vel ipse deinceps vitam securus exigere vel suam possit amplificare substantiam; Ш.6: de facultatibus mundi huius opibusque terrenis; III.18: ne ullo omnino hominum in prorogendis rebus ac facultatibus tuis plus quam te ames, ne ulli de substantia tua moriens magis quam tibi consulas; XVI.8: vilem terrenamque substantiam; XXI.9: omni mundana facultate nudatus; Institutiones, IV.3: ne de pristinis facultatibus suis inhaeserit ei vel unius nummi contagio; VII.19: de propriis facultatibus sibimet reservavit; De incarnatione Dei, IV.l: accumulanda quedam adhuc putavimus non pro necessitate approbationis, sed pro facultate rerum et copia.

3609

Idem. Conlationes, XXIV.12: non solum eos, qui ali semet ipsos vel parentum facultatibus vel famulorum laboribus vel fundorum suorum fructibus gloriantur… nullique ob id ipsum hominum iuri dominioque subiectas…

3610

Idem. Conlationes, V.24: voluntas Domini possessionem cordis nostri non vitiis, sed virtutibus naturaliter deputavit; VII.21: sanctitatem illi eam possidentes; XII.7: qui ferventiore studio puriorem castimoniam possidentes; XII.9: posse per Dei gratiam possidere.

3611

Valerianus Cemeliensis. Homiliae, I.5: quorum mentes insatiabilis gula possidet; II.З: terrena contemnere, cui est animus coelestia possidere; III.5: secreta pectoris nostri fides veritatis auxilio munita possidebat; IV.5: quid autem non habet qui totum possidet; VII.3: Tinea igitur, dulcissimi, vermis est invidiae et avaritiae, qui secreta cordis solus possidet; XI.2: Ubi autem virtutum Dominus duscesserit, facile hostis aulam vacuae possessionis invadit; XV.5. Впрочем, он предпочитает facultas: IV.7: Quid juvat diferri miserum, si abundantia suppetit facultatum; VII.2: facultatum per miseros dispensata substantia; VII.6; VIII.2,4.

3612

Faustus Reiensis. Sermones, 10: verum gaudium in hoc saeculo possidere; 12: felicitas possidebit; 29: virtutum gratiam possidere; De gratia, I.8: inviolata conscientia possidetur; De Spiritu Sancto, II.1: quomodo potest corruptio incorruptelam ac maiestatis capacem fragilis condicio possidere; Epistolae, 3: inmaculatam quidem animam possederit. Однако Фауст успешно использует термины "владеть" и "владение" и в буквальном смысле, например: Sermones, 5: bonae sunt divitiae, bonum et aurum, bonum et argentum, bonae familiae, bonae possessiones; 7: et quo tandem animo diabolo per peccatum consentimus, qui nobis substantiam non vult auferre sed vitam, non terram fraudare, sed caelum, non fines possessionis angustare sed infinita spatia aeternitatis?

3613

Gennadius Massiliensis. Liber de ecclesiasticis dogmatibus, 58: quia natura possidet bonum. Cf.: Ibidem, 31; 59.

3614

Julianus Pomerius. De vita contemplativa, II.9.1: expedit facultates ecclesiae possideri; II.15.1: possessionum terrestrium damnosa compendia cogitemus; II.16.2; II.23.2; III.8.3; III.21, etc.

3615

Sid. Apoll. Epistulae, IV.1.1: nam facultatum inter germanos prius lite sopita iam qui nascuntur ex fratribus nihil invicem controversantur; VI.8.1: fama quidem sua sed facultas crescit aliena (о торговом агенте); IV.21.6: res familiaris; V.7.1; VI.8.1; VII.2.7: substantia.

3616

Ibidem, II.4.1: cum illi familiae splendor probitas morum, patrimonii facultas iuventutis alacritas in omne decus pari lance conquadrent. Cf.: I.6.4; III.1.4; V.21.1.

3617

Ibidem, III.5.2: siquidem fundi ipsius integritas familiae suae dominium usque in obitum vitrici nuper vita decedentis aspexit; IV.9.4: sublectorum statum condicionemque non dominio sed iudicio regit; VI.4.2: in negotiatoris nostri domo dominioque.

3618

Ibidem, IV.9.4: subiectorum statum condicionemque non dominio sed iudicio regit; putes eum propriam domum non possidere sed potius administrare; V.7.4; VI. 12.8: quantas tibi gratias Arelatenses, Reienses, Aveniocus Arausionensis quoque et Albensis, Valentinaeque nec non et Tricastinae urbis possessor exsolvat.

3619

Ibidem, III.5.3: si meae proficiat peculiariter proprietati; IV.16.2: neque enim quod tuo accessit usui, decessit hoc nostrae proprietati aut ad incrementa scientiae vestrae per detrimenta venistis alienae. Cf.: III.1.4; V.20.4: domus propria.

3620

Valerianus Cemeliensis. Homiliae, XX.3: Ecce fit primum in hoc loco de proprietate contentio (комментарий к одной из старолатинских версий Prov 22.28: Ne transeatis terminos quos posuerunt patres vestri).

3621

Paulinus Pellanus. Eucharisticos, 572–574: cunctaque ipsa etiam, quae iam tenuatus habere / Massiliae potui, amissa iam proprietate / conscripta adstrictus sub condicione tenerem… Попутно отмечу юридически содержательное употребление глагола tenere.

3622

Faustus Reiensis. De gratia, I.1; II.12; Sermones, 8,9; Epistolae, 8.

3623

Sedatus Nemausensis. Homilia de Epiphania, coi. 773: Mutemus viam, si pervenire optamus ad patriam… coelestem. Ac si inter utrumque commercium, ut illius nobis proprietatem usu istius comparemus; ita elaboremus, ut illius ista sit pretium.

3624

Caes. Arei. Sermones, 18.5: inter omnia bona tua solus sis malum; 114.6: si pro terrenis bonis tantos labores et tam gravia pericula homines aequo animo patiuntur; 132.2: ex omnibus tamen bonis suis sola ei… mulier reservatur; 180.3: terrena bona, quae dantur malis, non cum illis perseverantur; 181.2: aurum enim et argentum, honores, filios et patrimonia multa habent etiam et mali… ista enim temporalia bona, etc.

3625

Ibidem, 23.4: si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas (cf.: I Cor 13.3); 31.4: divites, qui se facultatibus suis redimere nolunt; 35.3: ita rabies cupiditatis nullis umquam lucris vel facultatibus satiatur; 49.1: ecclesia… non sperat in honoribus vel facultatibus saeculi huius… de facultatibus suis… pauperes pascunt; 131.1: lob… eum omni facultate nudatum; 166.2: potest dicere aliquis: facultatem non habeo; numquid potest dicere: bonam voluntatem habere non possum; Expositio in Apocalypsim, 3: pauperes non sunt quia habent facultates, divites non sunt quia ex divitiis non operantur.

3626

Ibidem, 4.1: quasi rem ex hire debitam; 6.6: res alienas male respiciunt et pessime concupiscunt; 27.2: divites qui se de rebus suis, dum suae sunt, redimere nolunt; 33.3: res alienas invasit; 37.1: non posse res totas vendere et pauperibus erogare; 100.11: amare se dicit eum, quem mori desiderat et ut in re eius se videat possessorem, optat ut proprium non relinquat heredem, etc.

3627

Ibidem, 1.7: terrenam substantiam ordinare; 7.1: negotiatoribus non sufficit de una tantum merce lucra conquirere, sed plures merces comparant, ex quibus substantiam suam augeant; 13.3: de propria substantia incipiat pauperibus erogare; 19.2: adquirit terrenam substantiam; 31.1: si nihil amplius habes in substantia tua, quam tibi victu ac vestitu rationabili ac mediocri sufficiat; 32.2: si… substantiam suam tribuat Deo et animam suam offerat inimico; 38.5: caritatis elemosina sine terrena substantia sufficit sibi; 54.4: nec vos ipsos, nec eos qui ad vos pertinent, nec animalia vestra, nec reliquam substantiam vel in parvis rebus diabolus potest laedere, nisi quantum a Deo potestatem acceperit; 72.1: negotiatores… haec omnia… patienter sufferunt propter substantiam perituram; 156.2: cui Deus dedit largiorem substantiam, quantum potest, laxet manus ad elemosinam; 234.1: omnem mundi substantiam repuisse, etc.

3628

Ibidem, 1.13: si aliquis nobis terrenam substantiam tollat, potentissimos iudices et scolasticos auditores interpellantes cum summa praesumimus auctoritate suggerere, ut rem terrenam possimus ab invasore recipere; 8.1: abundantiorem substantiam habeat… terrenis rebus exuberat; 15.2: de rebus meis non dedi… qui pauperibus substantiam suam non dedit; 29.2: quamlibet grandis substantia sine caritate inanis et vacua est; caritas etiamsi de terrenis facultatibus nihil habeat, plena est; 39.4: substantiam nostram Deo offerimus… non enim tam res nostras quam nos ipsos desiderat Deus; 183.2: in terrena substantia metuimus praegravari… pro amore rerum terrenarum.

3629

Ibidem, 60.3: nec portionem sibi et Christo pro redemptione peccatorum de substantia sua cum filiis suis faciat… de propria facultate non erogavit… qui non solum de proprio nihil dedit, verum etiam res alienas, quas male tulerat, nec in simplo reddere voluit; 164.3: magna copia terrenae substantiae; 165.1: copia facultatum (оба текста являются аллюзией к: Le 16.19–21, где, однако, нет ни термина substantia, ни термина facultas); 233.1: Numquid dicere possumus, ut de substantia vestra elymosinas tribuatis, qui non solum facultates, sed etiam vos ipsos Domino fideliter obtulistis?

3630

Cf.: Act 2.45: possessiones et substantias vendebant.

3631

Caes. Arei. Sermones, 71.2: dum facultatem vel pecuniam aut amplius quam oportet negat indigentibus propriam.

3632

Ibidem, 138.2: ad proprietatem accipiantur lapidea pretiosi; 194.3: Mutemus viam, si pervenire optamus ad patriam, utique ad patriam caelestem. Hoc sit inter utrumque commercium, ut illius nobis proprietatem usu istius conparemus.

3633

Caes. Arei. De mysterio sanctae Trinitatis, 15: Et quid erit in Dei virtute, nisi et Dominus fuerit, et in Domini proprietate, nisi et Deus sit; Adversus Haereticos, p. 186: Credantur ergo tres personas, sed non tres substantiae; tres proprietates, sed non tres potestates.

3634

Caes. Arei. Sermones, 1.12: ad domum propriam revertatur; 13.3: de propria substantia incipiat pauperibus erogare; 20.1: illi in rebus propriis largi; 41.5: ab ancillis propriis; 60.3: de proprio nihil dedit; 114.2: non alienam terram… pervaserunt, sed suam propriam… possessionem alienam invaserant; 206.1: ad propria ("к себе"). Cf.: Regula monachorum, 16: nihil proprium habeant.

3635

Ibidem, 23.3: vendere omnia sua et dare pauperibus; 183.6: servabat sua… rapiunt aliena.

3636

Ibidem, 20.2: aliena rapere; 27.3: nec aliena rapiatis.

3637

Ibidem, 71.2: Ananias… dum putat se vendito patrimonio partem recte offere… de patrimoniolis nostris nec decimas damus (аллюзия к: Act 5.1 sqq., где, как и во всей Вульгате нет, однако, термина patrimonium и производных от него); 182.2: augere vis patrimonium tuum.

3638

Ibidem, 31.5: accipiatis hereditatem in regno Patris vestri… contra terrenum patrimonium Deus offert caelum. Изредка оно синонимично possessiones и, в этом случае, противостоит денежному богатству. См. Ibidem, 181.2: aurum enim et argentum, honores, filios et patrimonia multa habent etiam et mali. Cf.: 100A.1; 158A.1; 181.1: caelestis hereditatis.

3639

Ibidem, 173.4: quia si tu mortuus fuerit, non erit qui aurum possideat; Vita Caesarii, I.32: discipulis praecepit non possidere aurum neque argentum (cf.: Mt 10.9: nolite possidere aurum neque argentum neque pecuniam; Act 8.20: pecunia possideri).

3640

Caes. Arei. Sermones, 141.2: nam et aurum, et argentum, possessiones atque honores bona sunt, sed communia sunt bonis et malis; 173.3: pleni sunt amore auri et argenti, possessionum saeculi huius; 223.4: bonae sunt divitiae, bonum est aurum, bonum est argentum, bonae familiae, bonae possessiones, omnia ista bona sunt: sed unde facias bene, non quae te faciant malum.

3641

Ibidem, 1.7: nos vero, qi absque possessionibus esse non possumus vel non in illis taliter inplicemur, ut verbo Dei vacare non valeamus.

3642

Ibidem, 49.1: rerum suarum dispensatores magis quam possesores esse videntur. Cf.: 147.1: talis est autem iste pater cum quo possideamus quod donat.

3643

Ibidem, 33.2: Redde ergo, homo, quia possides.

3644

Ibidem, 31.3: ut paradisi possessor introeas; 158a: ut possessor paradisi introeas; 182.3: terra quod possideas in caelo. Cf.: 1.16: temporaliter possidere; 100.11; 104.3: perpetua habitatione vel possessione donatur.

3645

Ibidem, 160.2: unusquisque… aut Christi aut adversarii possessio erit. Cf.: 14.1: Deo gratias agimus, quia cor vestrum ita possidere dignatur; 22.2: quid enim de scripturis poteris ignorare, si te caritas, hoc est, Deus coeperit possidere?

3646

Ibidem, 131.3: homo, cara et amica possessio Dei.

3647

Ibidem, 33.1: si ergo Domini est terra et plenitudo eius, servi Domini sumus pariter et coloni: et nescio quomodo non omnes agnoscimus possessorem. Важным доводом в пользу такого понимания отношений человека с Богом Цезарию, как и многим другим отцам церкви, послужила сентенция из видения Исайи: "Вол знает владетеля своего и осел — ясли господина своего, а Израиль не знает меня" (Is 1.3: Agnovit bos possessorem suum, et asinus praesepe domini sui; Israhel autem me non cognovit). Cf.: Aug. Hippon. Sermones, 190 ,369, 375; Valerianus Cemeliensis. Homiliae, I.5; Caes. Arei. Sermones, 33.1, 119.4.

3648

Ibidem, 88.4: Revertente autem Iacob ad patriam suam persecutus est eum Laban cum sociis suis et scrutatus omnem substantiam eius nihil de rebus suis invenit; et quia nihil de suo invenit, tenere eum omnino non potuit. Cf.: De mysterio sanctae TYinitatis, 17: in Smyrna… ecclesia catholica privilegium tenet.

3649

Caes. Arei. Sermones, 166.5: verum gaudium non possidetur nisi pax et iustitia teneatur; 215.2: aliquam felicitatem aut aliquod verum gaudium in hoc saeculo possidere.

3650

Ibidem, 238.5: securus possideas libertatem.

3651

Ibidem, 211.3: virtutum gratiam possidere.

3652

Ibidem, 38.5: Numquid potes mihi dicere caritatem te habere non posse? Ipsa est cuius possessio tanto plus augetur, quanto amplius erogatur.

3653

Regula Aureliani, 43: abbati non liceat aliquid ex facultatibus monasterii donare aut vendere nec aliquid contra regulae instituta agere; 25.1: nullus praesumat quicquam suum dicere aut suum proprium vindicare; 3.1; 8; 27; 54.1.

3654

Regula Ferreoli, 6.9: bono suo quemquam velle expoliare; 10.1: aliquid sibi proprium; 10.4: et hoc tantum iudicet proprium, quicquid cum fratribus possiderit indivisum; 14.5: possessor avarus; 35.9: quapropter erit congregationi semper una proprietas, ita ut cuncta omnium et omnia sit cunctorum; 36.2: de propria facultate vicarium.

3655

Concilium Agathense, 2, 5, 6, etc.

3656

Vita Caesarii, II.27: cuiusdam fines nobilissimi viri tempestas assidua perniciosa infusione contereret… possessor ipse; I.8: proprias opes non consumebant in mundana luxuria; I.39: propriis stipendiis sustentabat. Впрочем, в агиографических сочинениях особенно часты описания и квазиюридические термины. См. там же, I.35: facultatibus quoque et parentibus renuntiantes; II.8: petiit a domino substantiam miseris dari; Vita Consortiae, 21: omnem substantiam suam distribuens; Vita Rusticulae, 5: aspicio domus facultates, familiae innumeram multitudinem.

3657

Greg. Turon. Historia Francorum, IV.12: per chartas… Chrodigildis reginae proprietatem aliquam possidebat; V.28: relinquentes civitates illas vel possessiones proprias… statutum enim fuerat, ut possessor de propria terra unam anforam vini per aripennem redderit.

3658

Ibidem, II.36: ut Francorum dominatio possideat terram hanc; VII.33: omnes civitates meas tamquam tuas proprias sub tui iuris dominatione subice; IX.20: convenit, ut Cadurcas civitatem cum terminibus et cuncto populo suo domna Brunichildes de praesenti in sua proprietate percipiat.

3659

Ibidem, II.ЗЗ: regionem omnem quod nunc Buigundia dicitur, in suo dominio restauravit; VI.11: Massiliensem urbem suo potiretur dominio; II.27, 37; IV.45; V.48; X.12, 19.

3660

Ibidem, I.46: facultates proprias; III.15: terram propriam; VI.40: in sua propria venit; VIII.39: res proprias; IX.43: nihil proprium reservantes; De gloria martyrum, 60: res quas hic abstulit restituit et de suo proprio multa contulit; De virtutibus Iuliani, 23: neque maioribus neque minoribus natu aliquid de rebus propriis est relictum praeter terram vacuam; De gloria confessorum, 12, 70, 78, etc.

3661

Например: Vita Desiderii Cadurcensis, 34: totum et ad integrum tibi possidendum relinquo tuaeque iuris dono, trado et transcribo; 35: parat Desiderius solum proprium paternae possessionis Albigense territorium visitare; Vita Segolenae, 34: in praedio ejus proprio, etc.

3662

Lex Vis., V.4.20: dominium possessoris; V.1.4: ne quamvis longa possessio dominium ecclesiae a rebus sibi debitis quamdoque secludet quia et canonum auctoritas ita commendat; V.4.12: non licere parentibus filios suos quocumque contractu alterius dominio subiugare.

3663

Ibidem, V.7.2: quod si aliquis coram sacerdote vel diacono commune mancipium ex integro manumiserit, proprietatis sue partem de mancipio amittat et mancipium ad integrum consors ille, qui non manumisit, obtineat. Cf.: IV.4.1: si quis puerum aut puellam ubicumque expositum misericordiae contemplatione collegerit, et nutritus infans a parentibus postmodum fuerit agnitus, si ingenuorum filius esse dinoscitur, aut servum vicarium reddant, aut pretium. Quod si facere forte neclexerint, a iudice territorii de proprietate parentum expositus redimatur, et parentes huius impietatis auctores exilio perpetuo religentur (обычно: res parentum, facultas parentum, substantia, hereditas). Cf.: CTh 5.3.1 (a. 434): dominium possessionis.

3664

Lex Vis., IV.2.13; V.1.4; V.2.4;V.4.20; VIII.1.1; VIII.1.5; X.1.13.

3665

Ibidem, V.1.4 ne quamvis longa possessio dominium ecclesiae a rebus sibi debitis quamdoque secludet quia et canonum auctoritas ita commendat; V.4.20: ut absque audientia iudicantis privetur dominium possessoris; X.3.5.

3666

Ibidem, III.6.1: de facultatem mulieris; IV.2.1: Si pater vel mater intestati discesserint, sorores cum fratibus in omni parentum facultate absque aliquo obiectu equali divisione succedant; IV.2.3: a latere venientes facultatis accipiant portiones; IV.2.4; IV.2.14: de facultate mariti habeat portione; IV.5.1; V.2.5: quidquid de facultate mariti sui; V.4.15: si quis servum suum vendiderit, eius nesciens facultatem, habebit inquirendi liberam potestatem, ut sibi vindicet ille, qui vendidit, cum potuerit invenire rem servi venditi; V.7.16; VII.1.1.

3667

Ibidem, IV.2.13: res eorum; V.1.2: aliquid de rebus ecclesie vendere; V.2.2–6; V.4.7: res aliquas vel terras seu mancipias vel quodlibet animalium genus venditur; V.4.8: de his, qui aliena vendere vel donare presumpserint… qui alienam rem vendere vel donare presumpsit.

3668

Ibidem, IV.1.2: que persone sequentibus quoque gradibus similiter pro substantia eorum; IV.3.3; IV.5.18; V.1.4: ecclesie, cuius terram vel aliquam substantiam possidebant; VI.5.18; VII.1.4; VIII.2.

3669

Ibidem, IV.2.12: clerici… qui usque ad septimum gradum non relinquerint heredes et sic moriuntur, ut nihil de suis facultatibus ordinent, ecclesia sibi, cui servirent, eorum substantiam vindicabit; IV.2.13: de rebus maternis suam recipiat portionem… facultates maternas; IV.2.14: de facultate mariti habeat portionem… de bonis mariti, etc.

3670

Ibidem, V.5.5: de rebus propriis. Cf.: III.2.2: si mulier ingenua servo vel liberto proprio sese comisceat.

3671

Ibidem, IV.2.14. Cf.: IV.2.13: de rebus maternis.

3672

Ibidem, IV.2.1: ut sorores cum fratribus equaliter in parentum hereditatem succedant. Si pater vel mater intestati discesserint, sorores cum fratibus in omni parentum facultate absque aliquo obiectu equali divisione succedant; IV.2.8: omnem hereditatem defuncti percipiant et equali per capita dividant portionem.

3673

Ibidem, V.5.6: qui servo alieno res suas conmedaverit domino nesciente; V.5.7: si… servus cum rebus commodatis in fuga fuerit elapsus. Cf. V.4.15 (см. выше, прим. 252).

3674

Ibidem, V.4.16: si servus de suo peculio fuerit emtus et hoc dominus eius forte nescierit, de domini sui potestate non exeat; quia non pretium, sed res servi sui dominus, dum ignorat, accepit; X.1.18, Recc.: ut peculium et peculiare ad unam intellegentiam habeatur.

3675

Formulae Andeg., 27; Formulae Turon., 35; Pardessus, 300 (a. 653); 363 (a. 670).

3676

Formulae Andeg., 46; Formulae Turon., 34; Formulae Senonicae, 2.

3677

Pardessus, 291 (a. 638); Additamenta Collectionis Flaviniacensis, 3.

3678

Formulae Marculfi, II.28: Quod si nos non fecero aut me de qualibet ingenio de servitio vestro abstrahere voluero vel dominio alterius expetire aut rebus suscipere voluero; Formulae Salicae Bignonianae, 21: quicquid ibidem inventum fuerit, absque ullius iudicis contradictione pars monasterio vestro faciamus revocare dominium; Pardessus, 254 (a. 631).

3679

Testamentum Caesarii, 10; 23; 30; 35; 46.

3680

HGL, II, 4 (a. 680): Omnia vero hec superius nominata in manus vestras tradimus et successorum vestrorum, ut possideatis et quicquid exinde facere volueristis, liberum omnibus perimatis arbitrium, stipulacione subnixa.

3681

Pardessus, 401 (a. 683): servi Dei delectentur… non in his rebus, quas superius nominavimus vel in ordinandis personis… vel possessionibus ipsius monasterii vel quaque sub eius iure esse noscuntur numquam de suis facultatibus sive proprietatibus pro animae suae remedio intelligat aliquid facere…

3682

Testamentum Abbonis, 3, 8, 10, 11, 16, 25, 27, 28, 33, 35, 51, 54.

3683

Ibidem, 39.

3684

Ibidem, 41.

3685

Ibidem, 24, 41, 44.

3686

Ibidem, 27: quem genitor meus de persa conquisivit; 32: quem de Avolo presbitero et de Freberga femina avunculus noster domnus Senforianus conquisivit; 34: quicquid de parentes nostros Dodone et Godane nobis ibidem obvenit; 35: quod de genetrice nostra Rustica michi obvenit; 40: de ratione parenti mei Godane; 49: quem de parente nostra Godane ad nos pervenit. Cf.: 13, 20, 24, 26, 36, 38, 43.

3687

Ibidem, 3: ex alode parentum meorum vel undecumque michi iustissime ibidem ex legibus obvenit; 10: ex alode parentum nostrorum vel per quodlibet titulo iuste et rationabiliter nobis ibidem obvenit; 25: tam de conquesto quam de alode parentum.

3688

Ibidem, 4: quantumcumque ex proprietate parentum nostrorum vel conquestum in ipsa loca habere videmur; 2, 10, 44.

3689

Ibidem, 44.

3690

Ibidem, 2. Cf.: 10.

3691

Ibidem, 3: tam de proprio quam de conquisto; 24: de proprio alode meo; 38: illo proprio nostro et illa portione quem de Godane conquisivimus.

3692

Ibidem, 30.

3693

Ibidem, 34, 36, 46, 55, 56.

3694

Ibidem, 49, 53, 56.

3695

Ibidem, 36, 38, 39, 44 ,49, 55.

3696

Ibidem, 60.

3697

Ibidem, 39, 51, 54.

3698

Ibidem, 3–5, 7, 9, 10–18, 21, 22, 25, 26, 28, 30–43, 46, 47, 50, 51, 54.

3699

Ibidem, 11, 20, 24, 25, 34, 35, 40, 48.

3700

Ibidem, 20, 22, 25, 29, 32.

3701

Ibidem, 23.

3702

Ibidem, 6, 36, 29, 32, 45, 57, 58, 59.

3703

Ibidem, 23, 24, 27, 58.

3704

Ibidem, 6 (mansit), 12, 20 ,25, 35, 40, 46, 57 (manet).

3705

Ibidem, 24.

3706

Ему был посвящен мой еще не опубликованный доклад, прочитанный на конференции "Историк и средневековая латынь" (Сорбонна, сентябрь 1999 г.).

3707

Поэтому встречающиеся в литературе характеристики Южной Франции как "района с высоким процентом аллодиальных землевладельцев" (Гуревич А.Я. Проблемы генезиса…, с. 212–213) представляются неудачными, как и расширительное употребление термина "аллод" применительно к тем странам, где он не употреблялся вовсе (Корсунский А.Р. Готская Испания, с. 50, 57, 59, 67).

3708

Roussillon, 10 (а. 959): quantum vero habeo… sive alodem, sive fevum, sive compra; Gellone, 174 (a. 984): dare nec vendere nec alienare, nec a fevum nec ad alodem… non possit; HGL, V, 202 (ca. 1034): neque de suos alodes, neque de suos fevos; Marseille, 437 (a. 10101040): facimus donationem… ex aliqua parte alodis nostre sive ex beneficio nobis per parentum nostrorum successione collato; 731 (a. 1075): si fevum donaverint, ego eis ut sancto Victore libere dare possint, de ipso fevo alodem facio; Béziers, 103 (a. 1097): localem… quod est in allodio Sancti Nazarii, in fevo Rainardi Salomonis; Gellone, 156 (a. 1100–1102); Silvanès, 14 (a. 1140); 201 (a. 1158); La Selve, C 10 (ca. 1160); Nonenque, 21 (a. 1173): dono… alodem totum videlicet integre et terciam partem fevi et omne beneficium; Bonnecombe, 294 (a. 1215): in manso de Cropfol… quicquid est in nemore, alodio, feudo, vicaria et benefitio.

3709

Marseille, 83 (a. 781): qui michi de alode parentorum meorum obvenit; HGL, V, 50 (a. 924, Narbonne): de alode nostro… qui michi advenit ex parte mei genitoris nomine Franconis et meae genetricis nomine Ersindis; Gellone, 129 (a. 996–1031): aliquid de alodem meum, quod michi evenit ex parte matris mee; Aniane, 61 (a. 873 vel 875); Apt, 4 (a. 890); Nimes, 136 (a. 1043–1060); Béziers, 78 (a. 1069), etc.

3710

HGL, II, 169 (a. 868): Bera comes habuit ipsum alodem ex comparatione vel alode parentorum suorum; Eixalada-Cuixà, 35 (a. 875): quod nulla hereditas expertinere debebat per alode vel per ruptura; HGL, V, 31 (a. 906): quantum Aifredus comes et ego suprascripta Adalindes ibidem habuimus tam de alode quam de ex comparatione; Nimes, 84 (a. 988): dono., de alode vel de conquisto; HGL, V, 312.2 (ca. 1074): alodem nostrum qui mihi Rogerio advenit per alodem sive per aprisionem vel condirectionem parentum nostrorum.

3711

Toulouse, 336 (а. 966): donamus alodem nostrum que nobis advenit per atractum scripturarum; Béziers, 37 (a. 975): alodem… qui nobis advenit per comparatione; HGL, V, 146 (a. 988): dono ipsos alaudes qui mihi advenerunt per meum beneficium vel qualecumque voce; Aniane, 292 (a. 990): advenit michi ipse alodes ex donatione uxoris mee; 111 (a. 996–1030): advenit michi ipsa alodis de comparatione.

3712

HGL, V, 109 (ca. 960, Toulouse): de omnibus rebus meis acquisitis, tam de alodibus quam de rebus mobilibus; 126 (ca. 972, Toulouse): aliquem alodem meum aut aliquam substantiam meam; Béziers, 56 (post a. 1010): breve… de servis atque alode; Roussillon, 41 (a. 1046): ipsum mansum ubi Ermemir Petrus habitat cum alodis et res que ad ipsum mansum pertinet.

3713

Nimes, 209 (a. 1108–1137): sive in decimis, sive in alodio, sive in cimiterio, sive mutas.

3714

Béziers, 48 (a. 990): commutavimus vobis propter alium alodem, que est unus campus et curte una; Apt, 64 (a. 1010–1032): est ipse alodis in comitatu Attense, in villa quae dicitur Calvicies; Marseille, 406 (a. 1035): situsque est alodis… in territorio Montis Justini.

3715

Nimes, 149 (a. 1064): de oriente conlaterat in nostro alode; Agde, 114 (a. 1077): de altano habet dextros VII et infrontat in alode de nos donatores; Béziers, 114 (a. 1110): unam meam semodiatam de alode.

3716

Béziers, 100 (a. 1097): modiatam de vinea de alodio nostro vinerario de Lizignano.

3717

Eixalada-Cuixà, 2 (a. 843): de ipso alaude qui dicitur Basone; La Grasse, 49 (a. 923): alodem meum qui vocant Ribassaltas; HGL, V, 65 (a. 936, Eine): alode nostro que vocant Miralias; Eixalada-Cuixà, 90 (a. 962): alode quod vocant Lar; 92 (a. 965): alodem de Terteliano… alodem de Fenestredo… alodem qui dicunt Angulos; HGL, V, 126 (ca. 972): cum alode que vocant Cabannes; Lézat, 583 (a. 974): alodem que vocant ipsum Hermum; Béziers, 49 (a. 990): alodem quem vocant Rivotorto; HGL, V, 164 (ca. 1005); Lézat, 307 (a. 1028), etc.

3718

Lézat, 371 (a. 983): de alia parte ajacit in terra Alodiane; Marseille, 315 (ca. 1050): locb ubi dicunt Alodis; Lérins, I, 34 (f. s. XI): in alio loco quem nominant Alos.

3719

HGL, V, 111 (a. 961): illo alode de Limanico quod Grimaldus habet a feo; Béziers, 76 (a. 1068): ipsam vineam… qui est alodis Sancti Genesii quam acaptavimus per fevum; Gellone, 128 (a. 1051–1074): hunc alodem tenent ad fevum; Lézat, 1096 (a. 1079): donamus… ipsum alodem que vocant Verzil a fevo; Douzens, A 70 (a. 1142): qui predictum alodem de nobis tenent per feudum.

3720

Lérins, I,155 (a. 1056): medietatem terris meis quas in alode et in feodo habeo… et istum meum totum alodem in omnibus et integro dono…

3721

Agde, 223 (а. 922); Nimes, 61 (а. 961); Conques, 18 (а. 1013); Marseille, 112 (а. 1056).

3722

Lézat, 303 (а. 948); Roussillon, 14 (а. 976).

3723

Marseille, 730 (а. 1060); Maguelone, 14 (а. 1079); Aniane, 129 (а. 1129).

3724

Eixalada-Cuixà, 70 (а. 947); HGL, V, 154.10 (а. 994); 186 (а. 1027); 194 (а. 1030), etc.

3725

HGL, V, 142 (а. 987, Albi): meus alos… ad alo; Nimes, 148 (a. 1043–1060): mansum qui est meus alos; Marseille, 1086 (ca. 1080): los alos delhs omines.

3726

HGL, V, 62 (a. 934, Eine); 102 (a. 957, Albi); Nimes, 57 (a. 959); Lézat, 1523 (a. 961); Béziers, 31 (a. 969); Marseille, 72 (a. 977); Gellone, 21 (a. 1002), etc.

3727

Nonenque, 18 (a. 1171); Maguelone, 185 (a. 1184); Agde, 76 (a. 1203).

3728

Marseille, 389 (ca. 1070); HGL, V, 535.2 (a. 1138): pro alo franc; Agde, 382 (a. 1196).

3729

Marseille, 114 (a. 1050).

3730

Marseille, 595 (a. 1056).

3731

Apt, 52 (a. 983–990); 62 (a. 1032).

3732

Eixalada-Cuixà, 72 (a. 949); Bonnecombe, 219 (a. 1253).

3733

Nimes, 187 (a. 1060–1108); Agde, 102 (a. 1213).

3734

Agde, 348 (a. 1228).

3735

Béziers, 18 (a. 931): dono… omnem alodem meum proprio juris mee, qui michi exvenit ex donatione; Marseille, 432 (a. 1055): dono… de meo hereditario jure atque alode; 805 (a. 1116).

3736

HGL, V, 77 (a. 942, Albi): concedo… totum alodium et totam potestatem et dominium de praedicto honore de Brucia et de Villanova.

3737

HGL, II, 168 (a. 866, Roussillon): vindo vobis alodem meum… sic vindo vobis omnem hereditatem meam, qui michi advenit de parentorum meorum; Lézat, 371 (a. 983): per alode… ajacit ad ipsa hereditate; 287 (a. 1017): alodem meum… et habeant ipsam hereditatem; Marseille, 767 (ca. 1030): de omni hereditate et alode meo; 432 (ca. 1055): de meo hereditario jure atque alode; 1073 (a. 1056): est ipse alodis sive ipsa hereditas in territorio Massiliensi; Apt, 115 (a. 1113): meam quidem haereditatem et alodium meum dedi; Agde, 250 (a. 1157): pro alodio de propria hereditate mea.

3738

Béziers, 12 (a. 900): de proprio hereditatis mee… medietatem quam ibi possideo; Gellone, 382 (a. 1029): ex nostra propria hereditate; Marseille, 761 (ca. 1040); 278 (a. 1068), etc.

3739

Gellone, 278 (a. 913): jure hereditario largimus; Marseille, 101 (a. 1033): donamus aliquid de alode nostro qui nobis jure hereditario parentum nostrorum obvenit; Lérins, I,113 (a. 1026–1048): dono ex jure meo hereditario; La Grasse, 166 (a. 1101); Mas d'Azil, 18 (a. 1135).

3740

Lérins, I,40 (а. 1030–1044): aliquid de hereditate nostra que nobis ex donatione Guilelmi comitis advenit.

3741

Béziers, 17 (a. 918): ad potestatem et dominium et hereditatem Sancti Nazarii; Marseille, 743 (a. 1035): cum omni hereditate ipsius ecclesie.

3742

HGL, V, 130 (a. 978): ipsa mea hereditas de Vidiliano; Apt, 70 (a. 1030–1040): est illa haereditas in comitatu Aptensi non longe a civitate ad septentrionem, hoc est in villa Interrivis; Lézat, 1071 (ca. 1060): de parte altano ajacit ad isto conparatore in illius hereditate; Marseille, 721 (a. 1038); 1068 (a. 1046); 343 (ca. 1060), etc.

3743

HGL, V, 109 (ca. 960, Toulouse): post suum discessum remaneat cui alia hereditas successerit; Marseille, 341 (a. 1074): omnem illam hereditatem atque porcionem quam habuit Ingiliannus episcopus, avus eorum.

3744

Marseille, 531 (a. 1043): dare aliquantulum nostri patrimonii.

3745

Apt, 36 (a. 986–987): res juris mei quae mihi ex progenie parentorum legibus obvenerunt.

3746

Apt, 59 (a. 1006): Auctoritas jubet ecclesiastica et lex precepit romana, ut quicumque vult rem suam in alterius infundere potestatem, per tesatamentum scriptionis eam transfunat… facio donationem ex parte mei alodis; 62 (a. 1019); Marseille, 183 (a. 1035); 357 (a. 1066); Lérins, I, 31 (s. XI), etc. В этом же контексте нередко фигурируют термины hereditas, proprietas, res. См.: Apt, 25 (а. 976); 60 (а. 1009); Marseille, 796 (а. 1042), Nice, 10 (а. 1064), etc.

3747

Marseille, 607 (а. 1043): dono tibi aliquit de hereditate mea, qui michi legibus obvenit, tuo maso ad alodem; Apt, 69 (a. 1032–1048): auctoritas enim jubet ecclesiastica et lex continet ut quicumque res suas in alicujus potestatem transfundere voluerit… facimus tibi per nomen alode… Тем самым подчеркивалось, что сделка совершена с соблюдением публичной процедуры. См.: Balon J. Jus medii aevi, y. 1, p. 37–39, 131–142.

3748

HGL, V, 129 (a. 978).

3749

Testamentum Abbonis, 8, 16; HGL, V, 25 (a. 899): placuit celsitudini nostrae… cuidam fideli… Stephano quasdam res in jure proprietatis suae largire et nostra liberalitate in alodem perpetualiter habendum concedere; Nimes, 14 (a. 912): dono… aliquid de proprietate mea, qui michi ex alode parentorum obvenit; Eixalada-Cuixà, 70 (a. 947): ad alaudem proprietatis nostre, etc.

3750

Nimes, 105 (а. 1009): de ipso alode… solvat pro censo; Marseille, 99 (ca. 1025): tasca de ipso alode; Nice, 5 (ca. 1070): de ipsos aloderios unam medietatem; Conques, 240 (a. 10651087): censum alodarium. Cf.: Marseille, 543 (s. XI): реестр повинностей.

3751

Brutails J.-A. Etude…, p. 114; Boutruche R. Une société provinciale…, p. 96; Мильская Л.Т. Очерки…, с. 83–86,95–96; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 205–219; idem. Les 50 mots clefs de l'histoire médiévale. Toulouse, 1981, p. 17–20; Falque-Vert H. Les hommes et la montagne…, p. 168–173.

3752

Ganshof F.-L. Qu'est-ce que la féodalité? Paris, 1957, p. 171; Magnou-Nortier E. La société laique…, p. 171–172; Ourliac P. Propriété et féodalité en Rouergue. ― In: Ourliac P. Les pays de Garonne…, p. 139–165.

3753

См., например: Honoré А.М. Ownership. — In: Oxford Essays in Jurisprudence. Oxford, 1961, p. 107–147.

3754

Maguelone, 3 (а. 899): non habeat licentiam episcopus пес ullus homo ipsum alodem… donare per fevum ad ullum hominem.

3755

Dig. 29.2.71.4, Ulp.; 35.2.58, Mod.; Gaius. Inst., II.158, etc.

3756

Niermeyer J.F. Mediae Latinitatis Lexicon Minus. Leiden, 1997, p. 91–96.

3757

Testamentum Abbonis, 38, 46, 48; Polyptyque, F 5, 10, 15; G 25; H 5, 20, 35, 36, 52. Cf.: Marseille, 291 (ca. 835).

3758

См.: Levy E. West Roman Vulgar Law, p. 43.

3759

Capitularia, 15.9 (a. 757).

3760

См.: Капранова Е.Ю. Роль каролингских капитуляриев в формировании феодальной собственности. — Вестник МГУ, 1993, История, No. 1, с. 29–41.

3761

Так, бенефицием могли назвать любое дарение в пользу церковного учреждения (например: Gellone, 275, а. 1149) и его имущество в целом. См.: HGL, II, 197 (а. 877, диплом Карла Лысого церкви Вивье): ecclesias… cum suis beneficiis; Apt, 81 (a. 1049–1077): ecclesiam… cum omnibus beneficiis suis; Lérins, I,214 (a. 1113): ecclesiastica beneficia; Gellone, 493 (a. 1134): ego Guillelmus abbas… dono tibi fraternitatem et participationem tocius beneficii monasterii nostri, sicut imi ex fratribus nostris monachis in vita tua et in morte. Cf.: Lézat, 1071 (ca. 1060): dono… in helemosinis vel in beneficiis fratrum; 267 (a. 1085–1096): omnia beneficia altaris medietatem dono; 304 (a. 1139): in omni mercede et beneficio monachorum.

3762

Conques, 460 (а. 823): mansellos Шов qui sunt in ipsa valle de ratione sanctae Mariae Laudunense que Bertrandus dominicus vassus per regia potestate vel gubernatore sanctae Mariae in beneficio habet; HGL, II, 98 (a. 840); 105 (a. 844): in jus beneficiarium; Provence, 59 (a. 921), etc.

3763

HGL, II, 66 (a. 824, Arles): dedisset ex rebus episcopatus sui de beneficio videlicet predicti Leibulfi eidem Leibulfo ad suum proprium ad habendum; 72 (a. 826, Caunes): recognoscimus nos homines qui habitamus in villas Combalito et Castaniarias… quia sumus habentes villas ubi nos habitamus… per beneficium hoc habuimus de domno Johanne abbate; Aries, 214 (a. 874); 241 (à. 902–920); 261 (a. 961); 275 (ante a. 993); 281 (a. 981). Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 143–145.

3764

HGL, II, 98 (a. 840); 169 (a. 868).

3765

HGL, II, 144 (a. 854): Karolus gratia Dei rex… concedimus ad proprium quibusdam fidelibus nostris, id est Sumnoldo et Riculfo Gotis, res quasdam nostrae proprietatis, quas ipsi hactenus per aprisionis jus habuisse cognoscuntur… cum eisdem rebus, quas ex ipsis aprisionibus avus eorum et genitor Sunvildus et Hadefonsus quibusdam hominibus beneficiario jure habere permisse sciuntur.

3766

HGL, II, 72 (a. 826): per beneficium hoc habuimus de domno Johanne abbate; 85 (a. 834); 144 (a. 854): cum eisdem rebus, quas ex ipsis aprisionibus avus eorum et genitor… quibusdam hominibus beneficiario jure habere permisisse sciuntur; La Grasse, 26 (a. 865): venit Elias abbas et adtraxit ibidem omines ad abitandum per beneficium suum; HGL, II, 189 (a. 875): si… probare potuissem ut saepedictus locus per beneficia vel adprisionem comiti regalem servitium persolvi debeat; Apt, 102 (ca. 1064): cum una parva domo que est in… cum alio meo beneficio quod Deus illi dederit; Marseille, 145 (ca. 1090): sciendum quia in his vineis dono solummodo beneficium; Nimes, 202 (a. 1114): donamus… unum mansum in quo visi sumus manere… de oriente confrontât in beneficio de nobis donatoribus.

3767

HGL, II, 182 (a. 872): licentiam… vendendi, commutandi, cedendi, beneficiendi; Apt, 10 (a. 906): licentiam dandi, vindendi, cedendi, donandi, commutandi seu praestum beneficium largiendi; Marseille, 169 (a. 1000): faciant ipsi monachi de ipsas vineas quicquid benefacere vel ministrare, id est abendi, tenendi, comutandi bene… successoribus derelinquendi.

3768

HGL, II, 77 (a. 829): concessimus ad proprium cuidam fideli nostro Sunicfredo quandam villam juris nostri; 84 (a. 833): Wimar vassalus noster suam exequendo fidelitatem ad nos veniens petiit pietati nostrae ut ei et fratri suo, Radoni nomine, tale concederemus privilegium, quatinus res quas genitor eorum per concessionem patris nostri Caroli… trahens ad villam construxit… proprietario jure concederemus ad habendum suisque posteris in hereditate; 101 (a. 842): Miloni fideli nostro concedimus quosdam res juris nostre jure proprietario ad possedendum; 81 (a. 832); 86 (a. 834); 103 (a. 843); 105 (a. 844); 134 (ca. 848); 141 (a. 853); 151 (a. 859); 153 (a. 859); 157 (a. 861); 194 (a. 877).

3769

Nîmes, 200 (а. 1114): beneficium autem nobis donatoribus retinemus et successoribus nostris de ipsa terra.

3770

HGL, V, 21 (a. 898): ibique fuerunt ipsi homines de villa Ranesildis et taliter dixerunt et recognoverunt, quod ipsas terras unde intentio aderat, per triginta annos, sed ex amplius per beneficium de ipsos abbates sancti Joannis vel pro precario tenuerant et ipsas decimas vel terra meriti ad ipsa casa Dei… donatas habebant.

3771

HGL, II, 152.1 (a. 859): dari jussimus beneficium nostrum ad proprium, quod retinebat genitor ejus… per nostrum beneficium, ad jus proprium habendas concedimus; 169 (a. 868): legibus convincere possis ut per triginta annos quiete ordine fuisset beneficius.et proprius non debuisset esse de ista Anna; Marseille, 437 (a. 1010–1040): facimus donationem… ex aliqua parte alodis nostre sive ex beneficio nobis per parentum nostrorum successione collato. См., впрочем: HGL, V, 166.1 (a. 1066, Narbonne): excambiamus… alodem vel beneficium nostrum… qui nobis advenit de patre nostro Guadaldo et ad pater noster advenit per donationem Aladais vicecomitissa et filiis suis…

3772

HGL, II, 90 (a. 836): villa mea ubi vocant Sancte Mariae quae ego ad beneficio retineo; 132 (a. 847); 135 (a. 849); 144 (a. 854).

3773

Conques, 340 (a. 961): nec vendere, nec concambiare nec beneficiare nec a feo donare licentiam non habeat; Nimes, 132 (a. 1043–1060): aliam medietatem habeatis ad fevum et ad beneficium, propter uncia una de auro; Marseille, 423 (a. 1048–1061); HGL, V, 278 (a. 1067, Narbonne): habemus autem praedictum fevum et omnia ad illud pertinentia per vestrum beneficium; Maguelone, 15 (a. 1091); Nimes, 170 (a. 1080–1096); Gellone, 508 (a. 1153).

3774

HGL, V, 100 (a. 956, Nimes): cujus erat feuz; 111 (a. 961, Rodez): habet a feo; Béziers, 36 (a. 972): tenes in feo; Marseille, 166 (a. 1044): istos feus; Nimes, 128 (a. 1043–1060); Marseille, 389 (a. 1070): tenebant a feu; 528 (ca. 1075), etc.

3775

Nimes, 181 (а. 1080–1096): si est ullus de ipsa communia qui tollere voluisset aut donare aut ullum hominem per beneficium faciat; 190 (a. 1107): аналогично. Cp.: 120 (a. 1020), где речь идет о феоде.

3776

Marseille, 437 (а. 1010–1046): est ipse alodis et beneficium in comitatu Aptensis civitatis; 432 (ca. 1055): est ipse alodis et beneficium in comitatu Cabellico, in territorio Agoldi, circa ipsam ecclesiam sancti Domnini; Lérins, I, 12 (a. 1094): si quis vero in eodem castro vel in eadem valle honorem ab ipso tenebat, sive alodis sive beneficii, supradicto monasterio donare voluerit, ego Fulco Dodonis ad proprium alodem dono et confirmo.

3777

HGL, V, 186 (a. 1027): tam per alaudem nostrum quam per fevum sive.per bajoliam, quem modo tenemus; Gellone, 294 (a. 1080): per fevum sive per baiUam vel per vicariam in jam dicto alode; 430 (a. 1106): totam nostram partem ad alodem et fevum et beneficium in hominibus et feminis, in heremis et culturatis; 404 (a. 1098–1119); 414 (a. 1098–1119); Brunei, 1.1,79 (a. 1157, Albi): vendet la capmasura de l'Anel per feu et per alo e per benefidi e per vegaria; 103 (a. 1164, Rodez); 135 (a. 1172, Rodez); Gellone, 234 (s. a.): Sit notum cunctis quod hec sunt que pro certo Sanctus Stephanus de Larzago habet in parrochia sua: el mas della Gleiza feu et alo et benefidi, etc.

3778

Arles, 385 (ca. 1030): ipse fevus… ei advenit ex patrimonio sue uxoris… erat enim ex episcopali beneficio; Marseille, 167 (a. 1041): reddimus feus, quos tenuerunt patres nostri; Maguelone, 6 (a. 1055): excepto fevo filiorum Gaucelini et Riculfi; Nimes, 129 (a. 1043–1060): feus de infantes Bligerii condam; Marseille, 341 (a. 1074); HGL, V, 285 (a. 1069, Cuixà): fevum ergo que teneo de senioribus meis relinquo ad fratrem meum; Gellone, 399 (a. 1082): fevum quem filii Rigaldi de Balma tenent; Aniane, 312 (a. 1060–1108): sit hoc fevum meum vel de infantibus meis vel de illis cui ego dimisero.

3779

HGL, V, 111 (a. 961): illo castello de Parisio teneat Malbertus a feo de Hugone et de Ermengaudo dummodo vivit; 126 (ca. 972): mansum quae Gaufredus tenet ad fevum in vita sua; Marseille, 617 (a. 1064–1079): fevum, quod tenent per nos in vita sua.

3780

См. также: HGL, V, 166.1 (a. 1066, Narbonne): alodem vel beneficium nostrum… qui nobis advenit de patre nostro Guadaldo et ad pater noster advenit per donationem Aladais vicecomitissa et filiis suis…

3781

Этот вопрос хорошо изучен, в частности Э. Манью-Нортье. Отмечу также диссертацию Э. Дебакс и еще не опубликованные материалы конференции в Конке (1998 г.), посвященной феоду. Из общих работ см.: Flori J. L'idéologie du glaive. Préhistoire de la chevalerie. Genève, 1983; idem. L'essor de la chevalerie (XI–XII siècles). Genève, 1986.

3782

Maguelone, 18 (a. 1096): dimitto in manu Gotafredi Magalonensis episcopi totum fevum qualem habebam de ipso episcopo… ut post mortem meam ipsum feudum in proprietate habeat ipse et successores ejus. Cf.: Marseille, 144 (a. 1097).

3783

Marseille, 447 (a. 1038): ego Josfredus comes Provintie… dono… fideli meo Fulchoni, vicecomiti Massilie, et uxore sue Odile aliquid de alode meo… hoc est totum hoc quod tenent ad feus per me ad Sex Furnos dono eis ad proprium alodem.

3784

Apt, 87 (a. 1056): si quis… feudum suum dederit, alodium ejusdem ecclesiae esse concedimus; Marseille, 617 (a. 1064–1079): dono licentiam omnibus in castro Monasterii, ut fevum, quod tenent per nos in vita sua, si voluerint Deo donare ad alodem, faciant cum consilio nostro; Lérins, I, 12 (a. 1094): si quis vero in eodem castro vel in eadem valle honorem ab ipso tenebat, sive alodis sive beneficii, supradicto monasterio donare voluerit… ad proprium alodem dono et confirmo.

3785

Marseille, 378 (а. 1033): fecimus donationem… de alode nostro… id est duos mansos cum apendiciis eorum, scilicet unum quem excoluit Loterius presbiter, alium quem excoluit Durandus Compositus, quem Nortaldus, fidelis meus, ministralis Bruniole, et, ipso rogante vel consiliante, donamus. Cf.: La Grasse, 143 (a. 1093): de isto fevo nihil possint vendere vel impignorare; Gellone, 241 (a. 1077–1099): dono fevum de castlan; Agde, 295 (a. 1073); 231 (a. 1110).

3786

Béziers, 36 (a. 972): donamus tibi… ipsos mansos et ipsas vineas de Sancto Nazario que tu tenes in feo… ista omnia… abeas, teneas et possideas dum vivis et non abeas licentiam vindere, nec donare nec comutare; Lérins, I, 191 (a. 1046–1066): ut dum ego vixero, usum et fructum possideam… et pro fevo teneam. Cf.: Gellone, 82 (a. 1031–1048); 182 (a. 1077–1099); Lézat, 48 (a. 1102–1113), etc.

3787

HGL, V, 64 (a. 936, Carcassonne): dum… vixero, teneam et possideam ista vinea ad usus fructuum per beneficium; Nimes, 139 (a. 1043–1060); 201 (a. 1112).

3788

Gellone, 358 (a. 1077–1099): fevum habeant, teneant et possideant.

3789

Conques, 262 (a. 916): licentiam vero nec potestatem non habeant nec addas nec ulli monachi nec vindere nec concambiare nec beneficiare nec in feo donare; Gellone, 174 (a. 984): ipsum mansum… dare nec vendere, nec alienare, nec a fevum, nec ad alodem… non possit; Aniane, 294 (a. 990–996): si ullus homo donaverit eum a fevo, veniat filius meus et donet 4 denarios ad sanctos et teneat ipsum alodem; Lézat, 1135 (a. 997); 575 (ca. 1010); Nimes, 120 (a. 1020); Aniane, 236 (a. 1039), etc.

3790

Béziers, 65 (ca. 1050): non possim dare ad fevum nec per pignoram; Marseille, 686 (a. 1094): sive que ego in proprio habeo, sive que homo aud femina per manum meam, vel fevo vel pignore vel alio quoque modo… alii boni viri qui fevo aud pignore per comitem et per me habent; Gellone, 418 (a. 1077–1099): quicquid de fevalibus vel de pignoribus.

3791

HGL, V, 111 (a. 961): alode… quod Raynardus vicecomes Biterrensis habet a feo; 126 (ca. 972): illum fevum quem tenet Isamus vicecomes; Marseille, 447 (a. 1038).

3792

Marseille, 376 (a. 1056): excepto uno manso quem olim dederamus ad feus Guamerio caballario; Maguelone, 32 (a. 1109): exceptis feudis militum que de me habent in hoc terminio milites; Lérins, I,200 (a. 1159): militibus in feodum dedit.

3793

Marseille, 543 (s. XI): mansum de Petro Barba Bella quem tenet ministerialis ejusdem villae ad fevum.

3794

Gellone, 257 (а. 1110): quem fevum visi sunt laborare filii Rainardi de Miliciano. Cf.: Maguelone, 17 (a. 1096); Gellone, 213 (a. 1077–1099); 177 (a. 1101): donat michi domnus abbas Guilelmus fevum quem tenere debeo de manu ejus; 181 (a. 1101); 273 (a. 1101).

3795

Marseille, 40 (s. XI): semodiatam de vinea optima, Bemardus faber ad fevum tenet. Cf.: Lérins, I, 297 (a. 1145): excepto consueto beneficio molendinarii.

3796

Marseille, 423 (a. 1048–1061): pro fidelitate et servicio… dederunt abbas et monachi… capellaniam… ad beneficium; Maguelone, 42 (a. 1116): propter istum fevum… debemus predicto episcopo et successoribus ejus facere hominium et servicium; Gellone, 511 (a. 1154).

3797

Lézat, 1685 (f. s. X): ipsa alode tenebat Duias in beneficio pro XXV sol.; Marseille, 815 (s. XI): de terris de fevo… Guillelmus Rotbai, I modiadam ad servicium et a tasca; Nimes, 201 (a. 1112): ut post obitum meum…infantes mei… habeant istum honorem ad beneficium et donent quartum… canonicis; Gellone, 376 (а. ИЗО): feudum… donat per unumquemque annum sex denarios; Agde, 41 (a. 1153): damus vobis terram suprascriptam per beneficium et de ista terra dabitis nobis tascam integram.

3798

Nimes, 113 (a. 1016): comutamus… ad ipso fevale qui tenet ipsa terra aliquid de alode nostro; Gellone, 442 (a. 1033): quicquid… de fevalibus adquirere potueritis; Nimes, 141 (a. 1043–1060); Gellone, 149 (a. 1079); 350 (a. 1093): fevalem qui habet quartum istius mansi et oblias de manu nostra; Maguelone, 18 (a. 1096): fevum qualem habebam de ipso episcopo… et de me fevales ipsam villam et ipsum feudum habent.

3799

Gellone, 463 (a. 1106); 204 (a. 1116); 304 (a. 1118); 469 (a. 1106–1120): cum boschis, cum pascuis, cum fevali et cum omni censu et usaticum; 532 (a. 1156): cum usaticis et fevalibus et omnibus ad eundem honorem pertinentibus.

3800

Marseille, 990 (a. 1146): albeigos et justicias faceret et feudales suos sibi auferret; Gellone, 544 (a. 1212): que alii feudales tenebant ab eis.

3801

Gellone, 511 (a. 1154): quas feudatarii ab eo habeant; Marseille, 223 (a. 1182): feudatarii milites; Agde, 6 (a. 1187): feuda omnia et omnes feudatarios, etc. Cp. более ранний и не получивший распространения термин fevatarius: Liber Feudorum Maior, 693 (a. 1035, Cerdagne); Lézat, 1366 (a. 1180); 1472 (a. 1191).

3802

Gellone, 431 (a. 1107).

3803

Gellone, 419 (a. 1115): donamus fevales illos, Bemardum scilicet et fratres suos de la Rocha Brunenc, ut ab odiemo die teneant cartum de majori mansu, quod est in villa Selvenciacho, de manu prioris, et per unumquemque annum receptum cum quinque militibus et imo serviente abeat prior in supradictos fevales.

3804

Magnou-Nortier Е. La société…, р. 229–230; Débax H. Structures féodales…, p. 379–381.

3805

Так, около 1035 г. граф Каркассона жалует своему единоутробному брату в феод (ad fevum, per fevum) аббатства Аниан и Желлон: HGL, V, 206.

3806

Coll. Moreau, t. XVIII, f. 45 (а. 1007): EgoBemardus comes dono… cenobio Arniensi functionem vel censum sive pascuatticho quod illi homines qui manent in Rio Ferrario sive alii que infra terminos de predicta valle habent alodem curialem quem vulgo dicitur fevalem, talem censum quod illi homines vel feminas hodie donant aut donare debent per directum a me… aut ad ullum hominem per vocem comitatem. Комментарий: Magnou-Nortier E. Note sur le sens du mot fevum en Septimanie et dans la Marche d'Espagne…, p. 143.

3807

Niermeyer J.F. Mediae latinitatis lexicon, p. 415, со ссылкой на: Villanueva J. "Wage literario…, t. XV, p. 266 (a. 1003): ex censali publico quod vulgus feum nominant aliquid oblatum fuerit.

3808

Соответственно: Marseille, 82 (a. 1058); Maguelone, 38 (a. 1114). См. также: HGL, V, 278 (a. 1067); 402 (ca. 1098).

3809

HGL, V, 111 (a. 961): in tali vero ratione quod teneat ipso castello et ipso feo Amaldus et Isamus, quod habent de ipso alode, si tale forsfactum non faciunt in contra unum, de quod ipso feo habere non debeant; Lérins, I, 155 (a. 1056): dono… medietatem terris meis quas in alode et in feodo habeo… et istum meum totum alodem in omnibus et integro dono; Nonenque, 35 (a. 1190): dono vobis in perpetuum totum alode quod habeo in illo terminio videlicet totum feodum quod fuit Petri Berengarii.

3810

Marseille, 732 (а. 1075): omnem honorem meuin, totum scilicet alodium atque fevum quod habeo in toto territorio castelli; La Grasse, 117 (a. 1076); Gellone, 156 (a. 1100–1102): dono… medietatem mansi de La Pausa, cum omnibus ad mansum pertinentibus, alodem et fevum; Agde, 18 (a. 1137): totum illum alodem quem habeo in manso Bemardi Gagoni; Bonnecombe, 269.4 (a. 1188): alodium et feudum mansi de Vilar.

3811

Aniane, 214 (a. 1036–1061): comparavit beneficio de isto campo; Marseille, 145 (ca. 1090): sciendum quia in his vineis dono solummodo beneficium; Gellone, 440 (a. 1126): mansum ecclesiasticum… cum omni censu qui inde exire debet, scilicet quartum et omne beneficium et omnem decimam…

3812

Béziers, 83 (a. 1080): donamus… ad fevum totum ipsum tabematicum, quod habemus… in alode Sancti Nazarii, quod est foras portale de ipso mercato.

3813

HGL, V, 243 (a. 1055, Moissac): medietatem ecclesiae… quam ego per manum supradictorum seniorum meorum jure fevi tenui; Marseille, 86 (a. 1072); Gellone, 276 (a. 1098); 214 (a. 1060–1108): donamus… ecclesiam in nostro beneficio.

3814

Lérins, I, 269 (a. 1046–1052): concedimus ecclesiam sancti Justi… sicut Stephanus presbiter habuit et tenuit et Petrus Belonus habet et tenet. Hoc est ex integro quod vulgo in nostra provincia vocatur fevus presbiteralis; Gellone, 166 (a. 1097): ecclesiam… cum omni fevo presbiterali quem ibidem presbiter habet; 283 (a. 1090); 239 (a. 1106); 170 (a. 1109).

3815

Gellone, 290 (a. 1118). Cf.: 399 (a. 1082): fevum… ad ecclesiam pertinentem.

3816

Marseille, 330 (ca. 1025): decimum que ad feus nostrum pertinet; 528 (ca. 1075).

3817

Maguelone, 42 (a. 1116): dono vobis ad feudum in manso de Figaret habere ad VI caballerios et in manso de Rusticanegues ad П caballerios, al Peri ad III caballerios… et istos albergos habebatis… perbailiam.

3818

Béziers, 65 (ca. 1050): dono… ad fevum ipsos usos et ipsos censos quae ego… habeo in villa Corticellas…

3819

HGL, V, 106 (ca. 959): ut darent ei fevum ducentorum modiorum; Gellone, 268 (a. 1077–1099): mitto… in pignore vinum illum quod habeo ad fevum de abbate Sancti Guilelmi in villa Frodeto; 369 (a. 1077–1099): fevus autem est integer decem modii inter annonam et vinum; Agde, 218 (a. 1107); 134 (a. 1146): guirpimus sex nummos quos habebamus per feudum de istas faixas.

3820

HGL, V, 100 (а. 956): feuz, границы которого измерены в локтях; 111 (а. 961): о alode de Limanico quod Grimaldus habet a feo; 122 (a. 972): illo fevo de Limanico; Toulouse, 88 (a. 997–1031): damus… illum feudum quem tenemus de preposito… id est campus Radulf, qui ita vocatur ex nomine meo; Marseille, 659 (a. 1044): feus quod dicitur de Allialdo et omnia que ad ipsum feus pertinet, videlicet cum mansis, campis, vineis; Nimes, 128 (a. 1043–1060): de oriente conlaterat in via publica vel in terra Sancta Maria que est feus Raimundo; HGL, V, 278 (a. 1067): fevum quod vocatur Osor; Gellone, 265 (a. 1098): qui fevus est in parrochia Sancti Paragorii; Agde, 333 (a. 1060–1108): de oriente… inlaterat in fevo Pontii Petri de Agathe.

3821

Béziers, 36 (a. 972): ipsos mansos et ipsas vineas de Sancto Nazario que tu tenes in feo; 49 (a. 990): vineas quod Pontius de Tezano tenet a fevo; Marseille, 174 (a. 1001): beneficius… de terra arabile sancti Victoris… in comitatu Arelatense, in agro Tripontio, in terminio de villa Debongerias; 593 (a. 1056): una semodiata vinee fuit de beneficio Johanne Gastallo; Maguelone, 38 (a. 1114); 42 (a. 1116), etc.

3822

Marseille, 616 (a. 1062): omnia que ad me pertinent in ipsa villa.

3823

См., например: HGL, V, 139 (са. 985); 148 (са. 989); 179 (са. 1020); 185 (са. 1025); 204 (са. 1035); 209 (са. 1036); 250 (са. 1059); 282 (а. 1067); 406 (са. 1100); 482 (са. 1123), etc. Ср.: Ibidem, 202 (са. 1034); 237 (са. 1053); 266 (са. 1063); 331 (са. 1078), где термин fevum присутствует в составе формулы neque de alodes, neque de fevos, a также 377 (a. 1090), где говорится о конкретном феоде. Этой проблеме был посвящен еще не опубликованный доклад Э. Дебакс (Конк, 1998 г.).

3824

В современной историографии это один их самых дискутируемых вопросов. Наиболее обстоятельно он рассмотрен в диссертации Э. Дебакс, опиравшийся на картулярий Тренкавелей, наиболее богатом документами этого рода. См.: Bonnassie Р. Les 50 mots clefs…, р. 89. Cf.: Débax H. Structures féodales…, p. 525–530.

3825

HGL, V, 25 (a. 899): salinas quas parentes ipsius ibidem tenuerunt.

3826

См., например: Apt, 54 (a. 990–1000): totum quantum ibi procedit, quae Leutardus plures annos tempore praeterito tenebat ad usum necessaria ad fidelitatem sancti Petri sive episcopi; Marseille, 603 (a. 1038): ipsam villam totam cum terminis suis, quantum hic ego habeo vel alius per me; 608 (ca. 1053): donamus totum decimum nostrum de alode nostro… de nobis et de hominibus nostris; Lérins, I, 99 (a. 1026–1060): si quis ex meis hominibus, vel filius aut filia sive heres, aliquomodo ex suo honore ipsi monasterio dare voluerit, hoc abbas et monachi sine ulla contradictione suscipiant ac perenniter possideant; Nimes, 157 (a. 1080): dono… mansum, qui est in villa Costabalenis, ubi habitat Galterius per me, et dono ipsum mansum totum et integrum… sicut Alcatillus homo melius habuit condam et sicut Galterius habet hodie et tenet per me; et ipse mansus est alodes meus.

3827

Marseille, 439 (а. 1053): omnes homines habitantes in eodem loco cum suis tenementis; 633 (ca. 1060); 473 (ca. 1062); 256 (a. 1070): tenamentum quod tenet Dodonus; 228 (a. 1071); 722 (a. 1080–1103); Lérins, I, 225 (a. 1096): manso Petre Clemente cum suo tenemento et cum servitio qui ad opus de seniore debet exire; 19 (s. XI): Pontio de Maura cum toto suo tenemento; 57 (s. XI): tenementum Duranti Bellote.

3828

Mas d'Azil, 15 (ca. 1060): casalem cum exio er regressio, cum terris cultis et incultis, cum viris et feminis, cum omnibus tenenciis suis; Lézat, 310 (ca. 1072–1081): dono unum hominem nomine Petrum cum omni sua substancia, cum filiis et filias et cum omni sua tenencia; 580 (a. 1085–1096): ista honor est unus casalis cum sua tenencia simul cum vineis vel terris et cum homine qui illum tenet et uxore sua et filios et filias et omni superposito qui ad ipsum casalem pertinet; La Grasse, 173 (a. 1104): donamus unum hominem nomine Ugonem Gausberti et fratrem suum… et sunt ipsi homines cum ipsis suis tenentiis in territorio Albiense.

3829

Nimes, 135 (a. 1043–1060): in tenetura Johannis Aderma.

3830

Marseille, 687 (a. 1059): quantulumcumque de sua tenura, quem tenent per nos; 1089 (ca. 1080): illa tenura que fuit de Richer quod modo vocant de Tasta Ceigas; Toulouse, 273 (s. XI): ecclesiam… cum decimis et cimiterio et cum omni tenura sua.

3831

Béziers, 94 (a. 1094): habeant per tenedonem unum agnum per unumquemque annum; Marseille, 804 (ca. 1110): habebat tenezonem de medietatem castri et honoris; Maguelone, 42 (a. 1116): tenezonem quam tenet Galterius de Pomeriis de alode Sancti Petri de Agantico; Aniane, 286 (s. XII): omnia quecumque… videtur habere per tenedonem ipsius mansi.

3832

Béziers, 89 (ca. 1089): de annona vero retinemus… per tenezonem sextarios quatuor cumulos de frumento… de camatico autem… similiter retinemus per tenezonem totam quartam partem; Maguelone, 42 (a. 1116): mansum et tenezonem quem tenet Galterius de Pomeriis de alode Sancti Petri de Agantico; Agde, 42 (a. 1146): retinemus in homine isto supradicto et in posteritate ejus boerium unum de tenezone per unumquemque annum.

3833

Marseille, 509 (ca. 1055): ipsum mansum cum omni tenore suo dono; Béziers, 79 (a. 1071): propter hoc in tenore et pro tenezone habeant canonici… semodiatam de vinea.

3834

Marseille, 804 (ca. 1110): quia ambe due partes recognoverunt castrum de Nand esse sancti Victoris alodium; et una pars, scilicet milites, dixit se intravisse per manum monachorum… et habebat tenezonem de medietatem castri et honoris: ita sicut tenezonem habebat habeat… et quia predictus honor totus est alodium sancti Victoris, predicti milites non possint vendere nec alienare, nisi predicto vel cui conventus monasterii concesserit. Cf.: 779 (a. 1042); Lérins, I, 99 (a. 1026–1060).

3835

Marseille, 548 (a. 1010); 788 (a. 1047); 764 (a. 1056); 617 (a. 1064–1079), etc.

3836

Marseille, 607 (a. 1043): tibi dono, fidele meum, nomine Venranno presbitero, pro amore et dulcedine vel benevolentie tue que circa te habeo et pro tuum servitium que tu mihi bene fecisti et in antea cupis facere… tuo maso ad alodem; 515 (ca. 1055): pro amore et bono servitio; 423 (a. 1048–1061): propter servicium et fidelitatem; Nimes, 178 (a. 1096): pro ipso honore… quod Josbertus… senior meus dedit michi… sevitium percivero debeo.

3837

Nimes, 114 (a. 1016): teneat Petrus, fidelis meus, ipsum alodem dum vivit; det queque anno de vestitura ad canonicos sestarios II de vino optimo. Отмечу также, что в X в. аллоды жаловали пожизненно. См.: HGL, V, 111 (а. 961): illo alode teneat Stephanus dummodo vivit.

3838

Marseille, 764 (а. 1056): donamus… eclesias… cum omnibus terris que in circuitu abemus earum… aut aliquis homo per nos… quod abebant per eundem seniorem suum Rostagnum et per suum seniorem episcopum Senecensium… ad proprium alodem.

3839

Cp.: Мильская Л.T. Аллод в системе феодального землевладения. — СВ, 1981, вып. 50, с. 184.

3840

Aniane, 289 (а. 842): donamus ad proprio; Béziers, 26 (a. 958): ut… abeat, teneat et possideat totum et ab integrum ad propria; Nimes, 148 (a. 1043–1060); 163 (a. 1092); Apt, ИЗ (ante a. 1113): dedit nobis… episcopus de suo proprio.

3841

Béziers, 11 (ca. 898): comutamus vobis prato proprio juris vestro; Marseille, 283 (a. 1034): aliquid de proprio jure ereditatis nostre.

3842

HGL, V, 33 (а. 908). Cf.: Marseille, 317 (а. 1045): totam ipsam vineam quam ipse habebat in suo dominio; 741 (a. 1021–1048): excepto hoc quod ipsi alodarii apprehendent in suo dominio per suos manos; Béziers, 80 (a. 1072): campum… qui est de suo proprio alode dominio.

3843

Aniane, 290 (a. 815); 318 (a. 889–890); 113 (a. 886–900), etc.

3844

Eixalada-Cuixà, 55 (a. 878); 110 (a. 988), etc. Cf.: Roussillon, 41 (a. 1046): de me a te libero vel exvacuo et in tua potestate trado; Béziers, 104 (a. 1099): de nostra potestate in vestrum dominium.

3845

La Grasse, 25 (a. 859): aeternaliter in proprium concedimus et de nostro iure in ius ас dominationem illius sollemni more transferrimus; HGL, II, 173 (a. 869–870); Béziers, 6 (ca. 889); Roussillon, 4 (a. 908); Nimes, 154 (a. 1078), etc.

3846

Apt, 98 (s. XI): vendo sive transfundo atque de mea potestate ad ipsius dominium vindicandum deduco.

3847

Aniane, 313 (a. 829): de meo jure et dominacione ad jamdictum monasterium.

3848

HGL, II, 190 (a. 876, Eine): de meo jure in vestro trado dominio et potestate a proprio habendi, vindendi, concedendi, comutandi vel quicquid exinde facere; La Grasse, 46 (a. 911 aut 917); HGL, V, 93 (a. 952, Narbonne); Béziers, 32 (a. 969); Agde, 324 (a. 1021), etc.

3849

HGL, V, 67 (a. 936); 77 (a. 942); Marseille, 143 (a. 1096). Cf.: Béziers, 17 (a. 918): ad potestatem et dominium et hereditatem.

3850

HGL, V, 89 (a. 949): donamus ergo alodem nostrum proprium… ut ab hodierno die et tempore dominium perpetuum habeatis, teneatis, possideatis; Béziers, 45 (a. 984): de mea potestate in tua trado dominio potestatis ad proprium perhabendum, cum omni voce atque fundis possessionis mee; Aniane, 141 (a. 1158): ad emendum dimidium mansum de Caprarecia in proprietatem et dominium predicti Anianensis monasterii.

3851

Aniane, 126 (a. 1158): habebant a me in feudum ac plenum dominium.

3852

Marseille, 77 (ca. 993): unusquisque secundum propriam virtutem rapiebat terram, transgrediens terminos, ad suam possesionem; 602 (a. 1021); Nimes, 122 (a. 1034): aliquid de proprietatem meam qui nobis venerit de genitori meo… de fundis possessionis; Marseille, 114 (a. 1050): ad proprium sempiternum alodem, ita ut ab hac die et deinceps abeant, teneant et possideant, et liberi possessores sine ulla inquietudine in perpetuum existant; Apt, 101 (a. 1064): quod obvenit mihi ex possessione meorum parentum et ex dono Conradi regis quod fecit avo meo Amalberto; Nimes, 153 (a. 1077); 188 (a. 1060–1108). Отмечу топоним, образованный от слова possessio: HGL, V, 107 (а. 960, Montmajour): in villa Magalonense et alias res quae dicuntur Possessiolus, et quicquid ibi possideo.

3853

Apt, 101 (а. 1064): Deo omnipotenti qui milii dedit bonum quod habeo; Béziers, 90 (ca. 1090).

3854

Capitularia, 133: relictis propriis habitationibus et facultatibus quae ad eos hereditario jure pertinebant, de partibus Hispaniae ad nos confugerunt; Béziers, 9 (a. 897): ex facultatibus proprietatis nostre… de omni videlicet alode nostro… jure hereditario hec valeat possidere; Lézat, 548 (a. 944): cedo… aliquid de facultatibus meis; 303 (a. 948); 363 (a. 961–997).

3855

HGL, V, 207.7 (ca. 1036, Toulouse); Marseille, 266 (ca. 1050): accipimus de substantia ipsius monasterii multonem I et saumatum de vino; 345 (ca. 1060): dono de ipsa substantia mea que mihi advenerit; 576 (ca. 1070): de substancia mobile; Apt, 94 (a. 1076): dono… domui Sanctae Mariae et ipsius operariis ac propriae ejus substantiae eorumque recto procuratori operariorum et substantiae locum fabricandae domus; 95 (a. 1088): tam in substantiis quam in terra; Lérins, I, 185 (a. 1091): ecclesiarum substandas; Lézat, 1343 (a. 1115): ego vero GuiUelmus, comes urbis Tholose… de meis substanciis…

3856

HGL, II, 100 (a. 842): res suas mobiles et immobiles; Eixalada-Cuixà, 61 (a. 879): tradimus nos et res nostras vel alodes nostros vel omnia que possidemus, conquestum vel de conquirere, cum omni voce oppositionis noscere injure supra dicta ecclesia Sancti Germani; Apt, 5 (a. 896); Maguelone, 3 (a. 899): ut donaret res suas mobiles et immobiles; Lézat, 303 (a. 948): aliquid de rebus nostris… aliquid de facultatibus meis; Béziers, 44 (a. 983): potestatem habuissent ad distribuere omnes res suas, etc.

3857

La Grasse, 32 (a. 880–882): de rebus propriis nostris; Conques, 124 (a. 908); Lézat, 488 (ca. 980): ullus homo de suis propriis rebus, facultatibus rectumque esse videtur; Apt, 50 (a. 970–990); Toulouse, 47 (ca. 1000); Lérins, II, 28 (a. 1022); I, 9 (a. 1046): donamus aliquantulum de rebus propriis nostris.

3858

HGL, II, 164 (a. 865, Toulouse): res proprietatis nostrae; Marseille, 339 (ca. 1012): Breve divisionis… de res proprietatis mee… dividere rebus facultatis mee; Apt, 55 (in. s. XI); 73 (ca. 1040); Vabres, 12 (a. 1105–1108).

3859

Marseille, 455 (a. 1031): donamus… aliquit de nostro; Lérins, I, 95 (ca. 1080): ex suo proprio, etc.

3860

Gellone, 381 (a. 1029): ex proprio jure et hereditate; Maguelone, 14 (a. 1085); La Grasse, 140 (a. 1090).

3861

Lérins, I, 247 (a. 824): proprietario jure… tradit; La Grasse, 10 (a. 830, диплом Людовика Благочестивого): quidquid exinde iure proprietario facere; Vabres, 10 (a. 930): jure proprietario teneant et possideant; Aries, 275 (ante a. 993): jure proprietario trado.

3862

La Grasse, 41 (a. 899; диплом Карла Простоватого): quasdam res in jure proprietatis suae largire et… perpetualiter habendum concedere; Gellone, 278 (a. 913): jure proprietatis teneant et absque ullius contrarietate possideant. Cf.: Marseille, 805 (a. 1116): alodium et jus.

3863

Lérins, I, 247 (a. 824); Apt, 49 (a. 960–990): jure et dominatione perpetualiter… ad possidendum; Marseille, 252 (a. 1028): ut servi Dei teneant et possideant in perpetuum; Béziers, 100 (a. 1097): habeatis, teneatis et possideatis per alodium jure perpetuo in sempiternum; Maguelone, 21 (a. 1101): me mortuo, erunt alodium Sancti Petri, perpetuo possidenda.

3864

La Grasse, 11 (а. 832): concessimus ad proprium… quandam villam iuris nostri; HGL, V, 69 (a. 937); Toulouse, 337 (a. 954–986): dono terram sive vineam iuris mei; Gellone, 233 (a. 1077–1099): homines qui videbantur juris mei; 377 (a. 1125): vendimus… omne illud jus quod habemus in parte Amelie; Aniane, 119 (a. 1138): quicquid ibi juris habeo.

3865

Marseille, 613 (ca. 1015): terram nostre potestatis nostreque dicionis; Béziers, 77 (a. 1069): ut… possideant omni jure et plenissima potestate et voce ad proprium perhabendum. В анналах dicio обозначает публично-правовое господство. См.: Ронин В.К. О "власти" Карла Великого над славянами. — Советское славяноведение, 1984, N 1, с. 33–34.

3866

Marseille, 135 (са. 1010): aver mobile; HGL, V, 285 (а. 1069, Cuixà): avere mobile; La Grasse, 132 (a. 1086–1088): cum omnibus rebus meis et avere meo et alodem meum; Agde, 32 (a. 1146); Montrieux, 77 (a. 1254): ut avere proprium… possit pascere seu depascere; Statutes d'Hyeres, 14–17, 22, 29; Boyer J.-P. Hommes…, p. 85: passagium averium extraneorum (XIV s.).

3867

Agde, 38 (a. 1161): mittimus in pignore propter V sextarios de blado… propter vestrum supradictum averum.

3868

Béziers, 101 (a. 1097): redderem vobis vestrum avere de ipsa moneta de Melgorio; Maguelone, 21 (a. 1101): de avero Sancti Petri CLXXV solidos; Agde, 155 (a. 1156).

3869

Lézat, 1685 (f. s. X); Béziers, 65 (ca. 1050); HGL, V, 359 (a. 1084); Agde, 159 (a. 1128).

3870

Conques, 439 (a. 996–1031): breve memoriale de illo avero de Bonimunto que laxavi Hugo filius Aiiberto; Béziers, 65 (ca. 1050): de omnes placitos et de omnes quistas… medietatem de ipso avere et de ipsas emendas que ego habuero vel habere debeo; Nimes, 137 (a. 1043–1060): totum averem quae ad ipsos mansos pertinet; Marseille, 138 (a. 1093): mulam unam obtimam ac centum solidos mulgorienses de avere monasterii… accipimus; Avignon, 47 (post a. 1100); Agde, 258 (a. 1147); Gellone, 528 (a. 1168).

3871

Agde, 283 (a. 1144): de proprio suo avere.

3872

Marseille, 135 (ca. 1010): alodem meum proprium quem abeo in valle Tredz… totum jam dictum honorem meum et omne aver mobile…

3873

HGL, V, 273 (ca. 1066): de suo avere et de suo honore; Agde, 135 (a. 1133): alodem meum… et omnem alium meum honorem, qui est de fevo, divido Guillelmo fratri meo; et omnem averum meum dividant manumissores mei… prêter illum averum quem… divido Guillelmo fratri meo; Marseille, 803 (a. 1138): sive in honore sive in aver.

3874

Baton J. Jus medii aevi. Fase. V. Louvain, 1954; Hollyman K.-J. Le développement du vocabulaire féodal en France pendant le haut moyen âge. Genève, 1957, a также книги Э. Манью-Нортье, П. Боннасси и Ж.-П. Поли.

3875

Nimes, 171 (а. 1080–1096): aliquid de alode meo… ex fundi possessione concedo… istum honorem suprascriptum; Béziers, 101 (a. 1097); Aniane, 130 (a. 1129): reddo… totum illum honorem… videlicet alodium suum. Cf.: Maguelone, 69 (a. 1143): in honore qui vocatur Alodium.

3876

Marseille, 732 (a. 1075): omnem honorem meum, totum scilicet alodium atque fevum quem habeo in toto territorio castelli; HGL, V, 364.2 (ca. 1084): de omni honore tuo, scilicet de tuo alodio, neque de tuo feodo; Lérins, I, 14 (a. 1094): si quis vero ex his qui in eadem valle honorem a me possident, sive sit alodis sive beneficii; Marseille, 326 (a. 1079–1103): omnem honorem quam habemus in allodem et in fevum quem tenemus de Ugo de Rianz et de fratre suo; Agde, 135 (a. 1133): alodem meum… et omnem alium meum honorem, qui est de fevo…

3877

Béziers, 62 (a. 1030): dono… medietatem de omni meo honore quem habeo in meo dominio in castro et in villa de Lignano; 114 (a. 1110): qui erat senior de ipso honore.

3878

Gellone, 387 (a. 1041): de honore que ad ecclesiam pertinet; Béziers, 87 (a. 1085): de honore ecclesiastico, id est de toto decimo qui erat de toto terminio de la Marreschera de ecclesia Sancti Genesii de Grazano; Maguelone, 10 (a. 1079); Marseille, 150 (a. 1082); 144 (a. 1097); Apt, 103 (finis s. XI, опись угодий, составляющих honor).

3879

Gellone, 95 (a. 1015 aut 1020): cum omni substanda, quod ad ipsum mansum pertinet; Nimes, 124 (a. 1041): et si homo… ipsum mansum abstrahere voluerit… о ipsum pagensem aprehenderit, appredaverit о ulla sua substantia; Gellone, 110 (a. 1031–1048): de universa substanda omnium, qui in ipsa parrochia manserint et manet; 233 (a. 1077–1099): donamus… homines qui videbantur juris mei, videlicet… et omnem substandam eorundem.

3880

Lézat, 1067 (a. 1075–1081): ista honor est unus rusticus cum uxore sua et filiis suis et illorum tenendam et medietatem de condamina…

3881

Béziers, 89 (ca. 1089): de ipso honore de Torrillias; 99 (ca. 1095): de ipso honore de Sancto Petro de Bosco, etc.

3882

Marseille, 75 (а. 1019): dono omnipotenti Deo qui michi dedit omnia que habeo; 148 (ca. 1080): donamus etiam totum illud quod habebamus in vinea quam plantavit Wilelmus Comavins, etc.

3883

Béziers, 38 (a. 975): habere vel possidere; ниже: adere, habere, tenere et possidere; Conques, 35 (a. 955–986): illo manso ubi Girardus visus est abbere vel possidere; Lézat, 488 (ca. 980); 477 (a. 989–994); Marseille, 278 (a. 1068); Mas d'Azil, 8 (ca. 1090), etc.

3884

Béziers, 51 (a. 993): ut… habeat et teneat ipsa ecclesia; Marseille, 136 (a. 1062): totum quod habemus vel aliquis habet et tenet per nos; Mas d'Azil, 11 (ca. 1100).

3885

Agde, 179 (a. 955–975); Marseille, 71 (a. 1004); 109 (ca. 1060): teneat senior meus Fulco atque possideat quamdiu vixerit; Aniane, 130 (a. 1129): ut teneant et possideant suprascriptum honorem Berenguarii Rauci in suo dominio.

3886

Béziers, 26 (a. 958); 30 (a. 967); 35 (a. 972); Agde, 318 (a. 987–996); Apt, 108 (initio s. XI); Marseille, 114 (a. 1050); Aniane, 144 (a. 1036–1061 vel 1115–1119), etc.

3887

Agde, 224 (a. 922): ad proprium habeant, adeant, teneant et possideant omnique tempore; 285 (a. 967): ut ab hodierno die vel tempore ad proprias habeas, adeas, teneas et possideas et facias quicquid volueris; Béziers, 38 (a. 975); Aniane, 314 (a. 978); 145 (a. 996–1031), etc.

3888

Béziers, 42 (a. 978): ut… habeat, teneat et ad proprium vindicet ipsa ecclesia; 57 (s. a.): ut… abeat, teneat, possideat jureque perpetuo sibi vindicet ac deffendat.

3889

Apt, 23 (a. 967–973): ad tenendum, ad usandum, ad fructificandum sive possidendum omnique tempore; Lérins, I, 50 (a. 1007): propriam habeant potestatem tenendi, fruendi, comutandi et in perpetuum jure possidendi.

3890

Montmajour, p. 58 (a. 970–978); Marseille, 332 (s. XI): dono ecclesiam… quem tenet Stephanus Peregrinus.

3891

HGL, V, 21 (a. 898, Carcassonne): per beneficium de ipsos abbates… vel pro precario tenuerunt; Apt, 34 (a. 986): ipsas ecclesias vel altaria per manum episcopi teneant… ipsam praestariam teneant.

3892

HGL, V, 109 (ca. 960, Toulouse): dum ego et Rodaldus vivimus, usufructuario teneamus ipsi alodes; Lézat, 483 (ca. 990): dum vivit Nicecius teneat ad usumfructum; Marseille, 106 (ca. 1030): alia medietate de ipsa vinea dono ad nepotes meos… in tali quippe racione teneant ad vitas suas nec donunt nec vendunt; et post illorum obitum revertat ad ecclesias supradictas. Cf.: Lex Burgundionum, 24.3: in usufructum tenuit.

3893

HGL, V, 111 (a. 961): castello de Parisio teneat Malbertus a feo; 126 (ca. 972): mansum quae Gaufredus tenet ad fevum in vita sua; Marseille, 617 (a. 1064–1079): fevum, quod tenent per nos in vita sua; 144 (a. 1097): a cunctis fevum nostrum tenentibus; Gellone, 177 (a. 1101); La Grasse, 170 (a. 1102); Aniane, 247 (a. 1091–1108), etc.

3894

Marseille, 326 (а. 1079–1103): donamus… omnem honorem quam habemus in allodem et in fevum quem tenemus de Ugo de Rianz… Cf.: Mas d'Azil, 16 (ca. 1070); 9 (a. 1060–1100).

3895

Eixalada-Cuixà, 3 (a. 843): qui beneficius non debeat esse de Suniario comite de parte regia, sed suum proprium tenet. Cf.: 1 (a. 840–841): tenuit ad proprium; 6 (a. 848–849): quod habebat ad proprio.

3896

HGL, II, 110 (a. 844): juste tenere et proprietario jure. Cf.: 112 (a. 844): perpetuo tenere', habere et absque ullius inquietudine possidere.

3897

La Grasse, 8 (a. 820); Gellone, 88 (ca. 1070): in tali vero racione, ut in vita mea, ego usum et fructum abeam, et si eredem legitimum habuero, omnem medietatem de istum alodem… habeat in vita sua, et post obitum suum ad ipsos sanctos revertat.

3898

Aniane, 294 (a. 990–996): si ullus homo donaverit eum a fevo, veniat filius meus et donet 4 denarios ad sanctos et teneat ipsum alodem; Lézat, 596 (ca. 1020–1031): se guiipivit Geraldus… de ipsum alodem quem tenebat ad ipso Pujole qui fuit Emelio Raduino.

3899

Lérins, I, 14 (a. 1094): si quis vero ex his qui in eadem valle honorem a me possident, sive sit alodis sive beneficii…

3900

Béziers, 36 (a. 972): ipsas vineas de Sancto Nazario que tu tenes in feo; 61 (a. 1026): de feudis possessionis; 65 (ca. 1050): habeas ad feudum… cum ipso feudo… quem Bemardus Gairaldus tenet de episcopo; 67 (a. 1054): qui ipsam etiam honorem tenebat per fevum; 79 (a. 1071): de alode Sancti Nazarii, quem injuste tenebant et possidebant, scilicet de ipso fevo de Gairaldo; 95 (a. 1077–1094): istum oglatum… habeas… ad fevum.

3901

Aries, 261 (a. 961–963): breve de terris quas Manasses archiepiscopus in dominio suo tenuit… mansum de Magnarico quem tenet Aicardus, VIII modiatos de clauso dominico quas tenet Isnardus; Béziers, 43 (ca. 978): breve de ipso fevo que tenet Poncius de Bemardo episcopo… tenet manso uno… vinea que Petrus Fredolone tenet ab ipsa terra… de ipsum fevum quod Bemardus, pater Poncius, habuit; Marseille, 603 (a. 1038): quantum hic ego habeo vel alius per me; 311 (a. 1062): habemus vel alii per nos; Aniane, 129 (a. 1129): alodium nostrum quem habemus… vel aliquis homo aut femina per nos… ipsum alodium habeant et possideant.

3902

Aniane, 229 (a. 1091–1107): Ego Raimundus Guillelmus, qui vado in Jherusalem, dico et affirmo quod ego non teneo istam vineam… de ullo homine, nisi de solo Dei, cui reddo eam.

3903

В шкафах западноевропейских медиевистов свои скелеты, также (хотя и по другим историографическим причинам) мешающие увидеть в субъекте права собственности историческую категорию.

3904

Поршнев Б.Ф. Феодализм и народные массы, с. 33, 52–54.

3905

Сказкин С.Д. Очерки по истории западноевропейского крестьянства в средние века. М., 1968, с. 119.

3906

Gaius. Inst., I.55.

3907

Что не исключало особой власти (manus) подвластного над женой и детьми. См., например: Treggiari S. Roman Marriage. Iusta coniugis from Cicero to Ulpian. Oxford, 1993, p. 323 sqq.

3908

Dig. 1.6.8.

3909

Dig. 37.12.5, Pap.

3910

Последняя по времени работа, к тому же (редкая удача!) посвященная постклассическому праву: Aijava A. Paternal Power in Late Antiquity. — The Journal of Roman Studies, 1998, t. 88, p. 147–165. См. также: Humbert M. Enfants à louer ou à vendre: Augustin et l'autorité parentale (Ep. 10* et 24*). — In: Les lettres de Saint Augustin découvertes par Johannes Divjak. Paris, 1983, p. 189–204.

3911

Dig. 1.6.4, Ulp.; 50.16.195.2, Ulp.

3912

Смирин В.М. Патриархальные представления…, с. 73–74.

3913

Там же. Ключевые тексты: Gaius. Inst., 1.104; Dig. 50.16.195.5.

3914

См.: Corbett P.E. The Roman Law of Marriage. Oxford, 1930.

3915

Gaius. Inst., I.190: nulla pretiosa ratio.

3916

Dig. 41.2.49, Pap.; 41.2.1.5, Paul.

3917

Dig. 24.1.1, Ulp.: Moribus apud nos receptum est, ne inter virum et uxorem donationes valebant; Fragm. Vat., 96, Paul.

3918

Dig. 23.3.2, Paul.

3919

Sent. Pauli, I.13b.9: Hi fructus in restitutione praestandi sunt petitori quos unusquisque diligens pater familias et honestus colligere potuisset; Dig. 13.7.14, Paul.: ea igitur quae diligens pater familias in suis rebus praestare solet a creditore exiguntur.

3920

Dig. 27.10.1 pr, Ulp.: qui neque tempus neque finem expensarum habet, sed bona sua dilacerando et dissipando profundit…. prodigo interdicitur bonorum suorum administratio. Cf.: 20.13, Ulp.

3921

Sent. Pauli, 3.4a.7: Quando tibi bona paterna avitaque nequitia tua disperdis liberosque tuos ad egestatem perducis, ob eam rem tibi ea re commercioque interdico.

3922

См.: Дождев Д.В. Римское архаическое наследственное право. М., 1993, с. 118–137.

3923

Gaius. Inst., II.120–126; Dig. 28.3.1, Pap.

3924

Gaius. Inst., II.148.

3925

Schdi F. Classical Roman Law, p. 118–131; 153–155; 200–202; 221–222.

3926

Gaius. Inst., II.127–128.

3927

Ibidem, II.157. Cf.: II.153: necessarius heres est servus cum libertate heres institutus, ideo sic appellatus, quia sive velit sive nolit, omni modo post mortem testatoris protinus liber et heres est.

3928

Dig. 5.2.2, Marcian.: Нос colore inofficioso testamento agitur, quasi non sanae mentis fuerunt ut testamentum ordinarent, et hoc dicitur non quasi vere furiosus vel demens testatus sit, sed quidem fecit testamentum, sed non ex officio pietatis. См. также: Дождев Д.В. Римское частное право, с. 265–267, 592–593.

3929

Gaius. Inst., II.227.

3930

Ibidem, II.235.

3931

CJ 6.23.15 (а. 339); CJ 6.37.21 (а. 339). Одновременно упрощается процедура exhereditatio. См.: Aijava A. Paternal Power…, р. 154.

3932

Kaser М. Das Römische Privatrecht. Bd II, S. 477–496.

3933

Покровский И.А. История римского права, с. 527.

3934

Dig. 41.2.1.22, Paul. Впрочем, об этом спорили и, в частности, Цицерон и Ульпиан были другой точки зрения: Cicero. De officiis, I.34.124; Dig. 41.2.2, Ulp.

3935

См.: Orestano R. II problema delle persone giuridiche in diritto romano. Torino, 1967; Michaud-Quantin P. Universitas. Paris, 1970.

3936

Этот вопрос традиционно излагается на основе лишь нормативных источников. Современная историография, опирающаяся на заметно более разнообразный материал, выявила многочисленные нюансы, серьезно корректирующие картину. См.: Beaucamp J. Le statut de la femme à Byzance (4–7 siècles). 2 vol. Paris, 1990–1992.

3937

Nov. 118 (а. 543); 127 (а. 548).

3938

Nov. 115 (а. 542).

3939

Kaser М. Das Römische Privatrecht. Bd II, S. 586–589.

3940

Thomas Y. Vitae necisque potestas. Le père, la cité, la mort. — In: Du châtiment dans la cité. Supplices corporels et peine de mort dans le monde antique. Rome, 1984, p. 499–548; Harris W.V. The Roman Father's Power of Life and Death. — In: Studies in Roman Law, in Memory of A.A. SchiIler. Cambridge, 1986, p. 81–95.

3941

Gaius. Inst., II.12; Dig. 49.17.

3942

Dig. 49.17.11, Macer: castrense peculium est, quod a parentibus vel cognatis in militia agenti donatum est vel quod ipse filius familias in militia adquisivit, quod, nisi militaret, adquisiturus non fuisset.

3943

Dig. 14.6.2, Ulp.: filii familias vice patrum familiarum funguntur.

3944

Dig. 49.17.2, Ulp.: si quidem intestatus, bona eius non quasi hereditas, sed quasi peculium patri deferuntur.

3945

Thomas Y. Droit domestique et droit politique à Rome: remarques sur le pécule et les honores des fils de famille. — In: Mélanges de l'Ecole française de Rome, 1982, t. 94, 527–580.

3946

Cp.: Shaw B.D. The Family in Late Antiquity: The Experience of Augustine. — Past and Present, 1987, N 115, p. 3–51.

3947

CTh 8.18.1 (а. 319). Cf.: а 6.61.2 (а. 428).

3948

Ariava A. Paternal Power…, р. 149–153.

3949

Inst. Just. 2.9.1; а 6.61.6 (a. 529); 6.61.8 (a. 531).

3950

О структуре римской фамилии см.: Sailer R.P. Familia, Domus and the Roman Conception of the Family. — Phoenix, 1984, vol. XXXVIII, p. 336–355.

3951

Gaius. Inst., II.157: quia domestici heredes sunt et vivo quoque parente quodammodo domini existimantur.

3952

Dig. 28.2.11, Paul.: continuatio dominii… itaque post mortem patris non hereditatem percipere videntur, sed magis liberam bonorum administratio consequuntur.

3953

Sent. Pauli, II.28.2: Potior quis esse debet non solum gradu generis, sed et substantia rei familiaris.

3954

CJ 6.26.11 (а. 531): cum ex natura et pater et filius eadem persona paene intelliguntur. Cf.: Lobrano G. Pater et filius eadem persona. Per lo studio della "patria potestas". Milano, 1984.

3955

Дождев Д.В. Римское архаическое наследственное право, с. 41–42.

3956

Dig. 41.3.4.27, Paul: si occupaveris vacuam possessionem, deinde venientem dominum prohibueris. Cf.: Jaillette P. Les dispositions du Code Théodosien sur les terres abandonnées. In: Le III siècle en Gaule Narbonnais. Sophia Antipolis, 1996, p. 333–404.

3957

Штаерман E.M. Древний Рим…, с. 50, 68–72, 83–84.

3958

См.: Bove L. Ricerche sugli agri vectigales. Napoli, 1960.

3959

Sent. Pauli, I.13b.8–9: Possessor hereditatis, qui ex ea fructus capere vel possidere neglexit, duplam eorum aestimationem praestare cogitur. Hi fructus in restitutione praestandi sunt petitori, quos unusquisque diligens pater familias et honestus colligere potuisset.

3960

Корсунский А.Р. Готская Испания, с. 55–56,182; King P.D. Law and Society…, p. 223, 228–230, 236–244. Cf.: Wemple S.F. Women in Frankish Society. Philadelphia, 1981.

3961

Корсунский А.Р. Готская Испания, с. 56–57, 63–67. Автор рассматривает этот материал в рамках анализа общины и, как мне кажется, зря: в отличие от данных о vicini, приведенные им сведения о внутрисемейных отношениях характеризуют не столько пережитки родовой общины, сколько специфику отношений собственности. Однако, в соответствии с преобладавшим в те годы пониманием категории собственности, эти ее аспекты считались второстепенными.

3962

Caes. Arei. Sermones, 60.2: de substantia sua unam portionem Christo et sibi cum filiis suis faciat.

3963

Pardessus, 401. Cf.: Gaudemet J. Marriage et vie conjugale. Le droit et les moeurs (IV–VIII siècle). — Méditerranée, 1999, N 18–19, p. 65–88.

3964

Например: Sid. Apoll. Epistulae, IV.24.7; V.1.3; VII.2.7; VII.9.21: adhuc filius familias et iam pater.

3965

Vita Consortiae, 1–2; Vita Rusticulae, 9. Cf.: Vita Hilari, 17, где речь идет о tutela над малолетним.

3966

См.: Bruguière М.В. Littérature et droit dans la Gaul du V siècle. Toulouse, 1974.

3967

Passio Praiecti, 23; Passio Leodegarii, I.9–14.

3968

HGL, II, 24 (a. 813); 58 (ca. 821); 76 (a. 828); 100 (a. 842); V, 31 (a. 906); 48 (ca. 922); 58 (a. 933); 95 (a. 953); 109 (ca. 960); 111 (a. 961); 115 (a. 966); 118 (a. 969); 126 (a. 972); 127 (a. 977); 130 (a. 978); 150 (a. 990); 151 (a. 990); 152 (a. 991); 162 (ca. 1002); 164 (a. 1005); Marseille, 648 (a. 1015); Nimes, 197 (ca. 1019), etc.

3969

Chévrier G. L'évolution de l'acte à cause de mort en Dauphiné du VII à la fin du XI siècle. — In: Recueil de mémoires et travaux de la Société d'histoire du droit et des institutions des anciens pays de droit écrit. Toulouse, 1948, fase. I, p. 3–27; Charrin L. de. Les testaments dans la région de Montpellier au moyen âge. Ambilly, 1961; Foreville R. Les testaments agathois du X au XIII siècles. — Bulletin philologique et historique, 1961, p. 357–388; Ourliac P. Le testament toulousain au XII siècle. — In: Mélanges George Chévrier. Strasbourg, 1971, p. 153167; Bastier J. Le testament en Catalogne du IX au XII siècle: une survivance wisigothique. — Revue historique de droit français et étranger, 1973,51, p. 372–417; Zimmerman M. L'usage du droit visigothique en Catalogne du IX au XII siècle: approche d'une signification culturelle. — Mélanges de Casa Velasquez, 1973, vol. 9, p. 233–281; Pérez de Benavides M. de. El testamento visigotico: una contribucion al estudio del derecho romano vulgar. Granada, 1975; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 262–265; Udina i Abellô A. La successiô testada a la Catalunya altomedieval. Barcelona, 1984.

3970

Conques, 1 (a. 801); Aniane, 123 (a. 829–840); 150 (a. 853); 61 (a. 873 vel 875); Conques, 4 (a. 883); 251 (a. 900); Agde, 328 (a. 916); Gellone, 12 (fti 926); 74 (a. 958); Nimes, 57 (a. 959); Agde, 113 (a. 963); Marseille, 107 (a. 971); Gellone, 84 (a. 990), etc.

3971

Marseille, 83 (a. 781); HGL, II, 23 (ca. 813); Marseille, 163 (a. 817); La Grasse, 8 (a. 820); HGL, II, 63 (a. 823): ego… Rainaldus et uxor mea… Agilburgis… donamus… Signum Rainaldus et uxor sua Agilburgis, qui carta ista scribere et firmare rogaverunt; Gellone, 279 (a. 824); Conques, 581 (a. 838); Nimes, 3 (a. 879); Béziers, 9 (a. 897); HGL, V, 27 (a. 900, Uzès); 64 (a. 936, Carcassonne); Aniane, 245 (a. 968); Agde, 337 (a. 988), etc.

3972

Lérins, I, 154 (а. 1012): ego Petrus cum uxor mea Ermengarda… donamus… pecia una de terra que jacet… de alia parte in mare, de tercia in Longerius et uxor sua Odila, de quarta in nos; 134 (a. 1046–1066): mansum quidem olim dicitur fuisse de quodam homine qui dictus est Andreas cognomento Cambairo uxorque ejus dicta est Ritbeiga; Marseille, 102 (a. 1065–1079): Breve de vinea que fuit Dagoberti et uxore sua Laurentia que ipsa Laurentia post mortem suam dedit.

3973

HGL, II, 168 (a. 866): ego Ricosindus qui sum vinditor Olibane et uxori suo Avane; 190 (a. 876); Nimes, 45 (a. 943); HGL, V, 93 (a. 952, Narbonne); 100 (a. 956, Nimes); 105 (a. 959, Roussillon); Agde, 324 (a. 1021); Béziers, 61 (a. 1026): ego Galdfredus et uxor sua Armocia venditores sumus vobis Antonio et uxori sue Chimberga emptores, etc.

3974

Béziers, 60 (a. 1019): vindimus vobis Amarto, canonico Sancti Nazarii atque coraule et concubina tua Benedicta et filio tuo Stephano…

3975

Conques, 326 (a. 1003, Orange): ego Amaldus et uxor mea juxta nos pariter dona (sic!) ad opus Dei; Béziers, 79 (a. 1071): Жена упомянута только в числе свидетелей.

3976

Lérins, I, 9 (а. 1046): ego Franco et uxor mea Matella, cogitantes de animabus nostris… donamus… signum Franconis, hujus donatoris.

3977

Vabres, 38 (a. 874): ego… Richardus et coniux mea Rotrudis… pro remedio animae seniori meo… cedo ad monasterium qui dicitur Vaber… cedimus ad ipsa casa Dei… Signum Richarde qui cessione ista fieri vel adfirmare rogavit. Signum Rotrudae uxori suae consentiente; Conques, 108 (a. 887): ego… Sigualdus et uxor sua Aigua… cedo… Signum Sigualdo. Signum Aiganae uxore sua consenciente, qui hanc cessionem ita fieri vel adfirmare rogaverunt; HGL, V, 63 (a. 935): nos… Ermengaudus comes et uxor mea Adalais comitissa consentiente, etc.

3978

Béziers, 9 (a. 897); HGL, V, 74.1 (a. 940, Narbonne); 77 (a. 942, Albi); Marseille, 80 (a. 1048); 82 (a. 1058); 78 (a. 1078), etc.

3979

Béziers, 51 (a. 993): ego Ricuinus et uxor mea Richildis, nos simul in unum, donatores sumus; HGL, V, 52 (a. 926, Narbonne); 115 (a. 966, Narbonne); Agde, 285 (a. 967).

3980

Apt, 3 (a. 877): ego… Teubaldus et uxor mea Magansinda pariter venditores; Nimes, 24 (a. 924): ego Flodericus et uxor mea Goda, nos pariter donamus tibi seniori nostro Hacberto; Vabres, 10 (a. 930); Lézat, 785 (a. 960–985); Toulouse, 237 (a. 1005–1025), etc.

3981

Vabres, 44 (а. 919): ego… Airardus et uxor mea Senegunz nomen cedimus vel condonamus; Marseille, 138 (a. 1093): ego Pontius Malnerius et uxor mea Salome, simulque filii nostri Guilelmus et Fulco… condonamus; HGL, II, 208 (a. 950); Aniane, 112 (a. 1036–1060); Maguelone, 22 (a. 1103), etc.

3982

HGL, V, 17 (a. 897, Béziers): commutat… episcopus partibus Rainardi et uxoris eius Didae aliquid de rebus Sancti Nazarii… Signum Rainardi qui hanc commutacionem fed et firmare rogavi. S. Didinae coniugis eius, quae consentit et fedt; Gellone, 30 (a. 961): ego Odo vicecomes dono, consentiente uxore mea Chimberga.

3983

Nimes, 136 (a. 1043–1060): ego Ramburgis… consentiente viro meo Petrone… donare volo aliquid de alodem meum, que michi Ramburgis obvenit de hereditate patre meo Ugone et matre mea Bligarda; 21 (a. 921); Agde, 285 (a. 967); Aniane, 226 (a. 1094–1108), etc.

3984

HGL, II, 173 (a. 869–870, Narbonne): dono vobis… in villa quae dicitur Obtesa illam meam portionem id est illam medietatem quae comparavi de homine nomine Hictario… unde jamdudum conjux mea Rosegontia, quae fuit quondam, vobis… de illa sua medietate scripturam donationis fedt.

3985

Lézat, 813 (a. 919); Aniane, 314 (a. 978).

3986

Marseille, 202 (a. 1056): ego Aluis et domnus Ugo, vir meus, et filii nostri… donamus; Gellone, 350 (a. 1093): ego… Florentia, precepto viri mei Pontii et voluntate filiorum meorum; 312 (a. 1085); 301 (a. 1114).

3987

Nimes, 211 (a. 1134–1141): ego Vilelmus de Caslario et ego uxor ejus Cidilia, per nos et per omnes successores nosrtos, solvimus… Et propter hoc habui de supradicto Bertrando Emenone, priore ecclesie de Generaco, CCC solidos melgorienses, et ego predicta Cidilia solidos XX, et Guilelmus de Castlario XX solidos, et alii, et Petrus de Castlario XI solidos, et Guillelmus de Castlario VII solidos, et Guilelmus Fulco VII solidos.

3988

Montmajour (ca. 950): sunt inter consortes, de uno latus Susanna, de alio latus Astasius, de uno fronte via publica, de alio fronte Gudestia; Béziers, 61 (a. 1026): infrontat in terra de Domenega femina; Marseille, 53 (a. 1057): de oriente vinea de Bona filia, muliere ejusdem Durandi; Чаще всего речь, видимо, идет о вдовах. См.: Nimes, 110 (а. 1015): infrontat in terra; d'Agoara vel de infantes suos; 147 (a. 1043–1060): conlaterat in terra Ermengarda vel infantes' suos; Nice, 99 (a. 1158): iuxta campum Hescalone femine, que fuit uxor Guillelmi Iauceranni. Cf.: To Figueras L. Familia i hereu a la Catalunya…, p. 77–81.

3989

HGL, V, 961 (a. 961): Illo alode de Vertucio Bernardo et uxori suae Adelais remaneat; si unus mortuus fuerit, ad alium remaneat.

3990

HGL, II, 208 (а. 950). Cf.: Laffont P.-Y. Châteaux…, p. 317–320.

3991

HGL, II, 201 (a. 878); Unde Segarius in contra Fulcradane fideiussorem talem dedit de parte Godilane uxore sua, Leoni nomine, ut si Fulcrada notitiam inde ostendebat et eam Segarius pro parte suae uxori firmare nolebat…

3992

HGL, V, 115 (а. 966, Narbonne): brevis divisionalis quem fecit Matfredus vicecomes et uxor sua Adalaiz ad diem quo cupiunt pergere Romam, de omnibus rebus illorum mobilibus et immobilibus, propter remedium animae eorum seu inter filii eorum.

3993

Marseille, 139 (a. 1087): in presencia Jaufredi, mariti mei, et Ugonis, fratris sui et Bermundi consobrini sui. Cf.: Béziers, 119 (a. 1118).

3994

Avignon, 113 (a. 1126): ego Guillelmus Faraldus et ego Bertrandus Faraldus, fratres, cum consilio matris nostre Lupe et coniugis eius Bertrandi Folconis, vendimus… testes hii sunt: Bertrandus Folco…

3995

Marseille, 31 (a. 780); Agde, 50 (a. 824); HGL, II, 78 (a. 829): ego… Bestila femina dono donatumque imperpetuum esse volo pro anima mea remedium seu pro porcione filii mei nomine Lildinum que in presenti trado Deo in monasterio Aniano; La Grasse, 20 (a. 849); Eixalada-Cuixà, 7 (a. 849–850); HGL, II, 203 (a. 883); Nimes, 52 (a. 955), etc.

3996

HGL, II, 91 (a. 837): ego Richildis foemina quae fui uxor de quondam Olibani comiti; Eixalada-Cuixà, 33 (a. 874–875): scriptura resonabat emptionis quod fecit Maurecella cum filios et filias suas: Jubinus, Rado, Jobesinda, Gaudiosa et Palomba; Vabres, 40 (a. 883); Marseille, 779 (a. 1042); Montmajour, p. 175 (a. 1063); Béziers, 80 (a. 1072); Lérins, I, 253 (a. 1101), etc.

3997

Nimes, 39 (a. 936): ego… Teudildes, Deo devota, qui fuit elemosinaria de filio meo Autberto, qui fuit condam; Aniane, 262 (a. 986): ego… Archimberta, recogitans fragilitatis mee casus humanum, idcirco facinora mea minuada vel de parentes meos qui defuncti sunt, id est genitore meo et genitrice mea et filios et filias meas et viro meo Ildinone qui fuit quondam…

3998

HGL, II, 190 (а. 876): Ego Anna, qui fui filia condam Aland vel Rautrudes, donatrix… si ego Anna aut aliquis de filiis vel ullus de eredibus meis… inferant…

3999

HGL, II, 192 (a. 876); 201 (a. 878); 208 (a. 950): ego Yteria femina quae fui sine viro sexaginta annos aedificavi ecclesiam; Nimes, 174 (a. 1080–1096); 187 (a. 1060–1108).

4000

HGL, II, 172 (a. 869): nos Sigmunda et Fluridia pariter vinditores…

4001

HGL, V, 287 (a. 1046); Marseille, 1073 (a. 1056).

4002

Eixalada-Cuixà, 51 (ante a. 878): ego Durabilis et filias meas Ermenella, Marchanda… facimus simiter cartam donationis; Apt, 4 (a. 890): ego Alexandria et filias meas scilicet Dominica atque Alexandria pariter vindetrices… vendidimus res juris nostri quod nobis de alode parentorum nostrorum obvenit; HGL, V, 65 (a. 936, Eine); Agde, 321 (a. 977); La Grasse, 121 (a. 1079–1080).

4003

HGL, V, 14 (a. 892, Viviers): ego Ermemburga sive Mezia quondam avia mea… concedimus… aliquid de rebus nostris qui a nobis de alode parentum nostrorum legibus obvenit…

4004

Apt, 125 (post a. 1122): ego Leodegarius… episcopus, post mortem meae [Sancia] et Guiranno et Bertranno et caeteris filiis et filiabus qui ex fratre meo Ragembaldo ex ea nati sunt… derelinquo. Cf.: HGL, II, 169 (a. 868); V, 115 (a. 966).

4005

Согласно поздней, романизированной версии Вестготской правды, — наравне. См.: Lex Vis., IV.2.8: omnem hereditatem defuncti percipiant et equali per capita dividant portionem; IV.2.9, Chind.: iustum onino est, ut, quos propinquitas nature consociat, hereditarie successionis ordo non dividat. Cf.: King P.D. Law and Society…, p. 248.

4006

Eixalada-Cuixà, 32 (a. 874–875): scriptura emptionis quod fecerunt Sargisus et uxor sua Balaschita et filia sua Todesera et Floridia; Apt, 75 (a. 1042–1047): ego Beatrix et filii mei Petrus et Rostagnus, Erdebertus et Bermondus et filia mea Aicelana… consentiamus aliquid ex meo alode.

4007

Lézat, 907 (a. 944): S. Amaldo et uxore sua, nomen Arsendis, et filiis suis vel filias qui caria ista scribere rogaverunt et manibus firmaverunt; Marseille, 78 (a. 1048): filiis et filiabus nostris consentientibus.

4008

Cf.: Marseille, 78 (a. 1048) et 80 (a. 1048).

4009

Nimes, 76 (а. 982): ego… Fredbuiga et vir meus Jonan qui voluit et consentit; Lérins, I, 122 (a. 1056): ego Fida… concedo libenter aliquid de honore meo, una cum consilio dilectissimi viri mei Guillelmi; Nimes, 136 (a. 1043–1060): ego Ramburgis… consentiente viro meo Petrone… donare volo aliquid de alodem meum, que michi Ramburgis obvenit de hereditate patre meo Ugone et matre mea Bligarda… in ibidem loco donamus nos pariter ipso manso… pro remedium… anime genitore meo vel genetrice mea, que michi dederunt ipsum mansum in hereditate.

4010

Marseille, 433 (a. 1010–1040): ego Rostagnus facio donationem ex aliquo alodis mee… et ego Constancia, uxor Rostagni supra scripti, dono aliquid ex meo alode, quod obvenit mihi ex projenie meorum parentum; 356 (s. XI): ego Urso et filius meus Guadaldus donamus aliquid de hereditate nostra… et ego Susanna femina, uxor Ursone, dono; Lérins, I, 227 (a. 1066–1102): ipsi enim dotalicia matrum suarum separatim possident.

4011

Nimes, 161 (a. 1092): in presentia… Bemardi Guigonis et uxoris suae Ameliae et filiae suae Pontiae; 163 (a. 1092): s…. frater ejus Amallus et soror eorum Arsinda; 165 (a. 1092): жена брата.

4012

Lérins, I, 29 (a. 1038): cum consilio et consensu… caballario meo Ugone cum sua uxore.

4013

Marseille, 125 (a. 1035): ego Bermundus et uxor mea, de animarum nostrarum solliciti salute, facimus donationem… Cf.: 127 (ca. 1035); 131 (a. 1036); 130 (a. 1045).

4014

Hilaire J. Le régime des biens entre époux dans la région de Montpellier du début du XIII siècle à la fin du XVI siècle. Montpellier, 1957.

4015

Например: Marseille, 788 (a. 1047): ego Stepahanus Dominicae feminae quondam filius; 541 (a. 1052); 576 (ca. 1070).

4016

См.: Débax H. Structures féodales…, p. 298–300.

4017

Lérins, II, 93 (f. s. XII): vinea… quam plantavit Bertrannus, maritus de Roberga.

4018

Mas d'Azil, 23 (ca. 817): Ego Ebolatus dictus Nobilis et uxor mea Verana cum filiis nostris Maurino et Saione; HGL, V, 116.4 (a. 980, Maguelone): Airadus et filius Ermengavus, consentiente uxore Richilda, vendunt Isemberto et infantibus suis alodem; Marseille, 366 (ca. 1030): ego Wamaldus et uxor mea Laujarda manus nostras donamus et firmamus et filii nostri Leufredus et Guigo firmaverunt; HGL, V, 102 (a. 957, Albi); Conques, 152 (a. 980); Gellone, 68 (a. 981); Toulouse, 237 (a. 1005–1025); Nimes, 122 (a. 1034), etc.

4019

HGL, V, 79 (a. 944): Signum Amaldo et uxore sua nomen Arsendis et filiis suis vel filias qui carta ista scribere rogaverunt et manibus firmaverunt; Marseille, 425 (a. 1031 vel 1032): ego Willelmus et filii nostri Rostagnus et Willelmus et filie Inauris et Constanda donamus… Signum Willelmi et uxoris ejus qui hanc cartam fieri et firmare jusserunt. Filii eorum et filie firmaverunt; La Grasse, 101 (a. 1045); Saint-Pons-de-Nice, 8 (a. 1046); Apt, 75 (a. 1042–1047); Nice, 21 (a. 1066); Nimes, 172 (a. 1080–1096); Maguelone, 39 (a. 1115), etc.

4020

Béziers, 60 (a. 1019): filii nostri… consensientes et facientes pariter; Nimes, 129 (a. 1043–1060): ego… Bemardus et uxor mea Pontia et infantes nostri, id est Petrus, abba Sancti Baudilii, et Pontius et Raimundus et Willelmus, nos pariter donamus; Marseille, 138 (a. 1093): ego Pontius Malnerius et uxor mea Salome, simulque filii nostri Guilelmus et Fulco… condonamus.

4021

La Grasse, 22 (a. 855 vel 912): ego Vuandalbertus et ucxor mea Vuistirlo et filiis meis nominibus Teuderico monaco, Ansemundo et ucxori sue Trsaegoneia, item Altimiro et ucxori sue Gradeldes, donatores sumus…

4022

Marseille, 426 (ca. 1055, Apt): ego Rifredus Verdellon et uxor sua Aremberta et filiis suis Isnardus, Bermundus, Rostagnus, Petrus et uxores illorum et filiorum et filiarum… et Pontius Borrianus et filii sui donamus. Cf.: Apt, 69 (a. 1032–1048): семейная группа состоит из деда, двух его сыновей, жены одного из них и их трех дочерей.

4023

Lézat, 903 (а. 961–986, Toulouse): totum dono… exceptis una pecia de vinea que est filiolatus de filium meum; 702 (a. 988–996).

4024

HGL, II, 65 (a. 824): consortes ab uno latere Anestasio et suos heredes… ab uno fronte meipsum donatorem et heredem Doda, ab alio fronte Martha et heredes Martini; Lérins, I, 153 (a. 1033): de uno fronte Raimbaldi, filium Hodile, cum heredibus suis; Apt, 73 (ca. 1040): de alio fronte Apolonio comite vel suos haeredes; Béziers, 88 (a. 1089): alodis de Guifredo de Boloniaco et de infantes suos; Nimes, 202 (a. 1114): confrontât in terra Felici et infantium suorum.

4025

HGL, II, 164 (а. 865): ego… Berteiz comitissa et filius meus Bemardus comes et marchio Tolosensis… Signum Berteiz comitissae quae cessione ista fieri vel adfirmare iussit. Signum Bernardo comiti seu duce qui ambo pariter fieri rogaverunt; Eixalada-Cuixà, 40 (a. 876): terras quod emerat in villare Thalacho de Lunina et filio suo; 66 (a. 941): ego Ava comitissa et filiis meis Seniofredus comes et Wifredus comes et Oliba comes et Miro levita, nos simul donamus in unum… alodem nostrum; Marseille, 761 (ca. 1040): donant Albetrus domina et filius ipsius Heldebertus et Guigo atque filii Hugonis, filii ejusdem Albetrudis; Lérins, I,16 (a. 1093): ego Tumidia, uxor quondam Dodonis de Rocabruna, et filii mei Fulco et Guigo; 15 (a. 1094): Guillelmus Aldebertus et Aldebertus et Raimundus et Solestens, mater eorum, donant, etc.

4026

HGL, V, 31 (a. 906, Carcassonne): Adalindes comitissa… quantum Aifredus comes et ego suprascripta Adalindes ibidem habuimus tam de alode quam de ex [sic] comparatione… S. Aifredo filio Aifredo qui consentiens fuit in ista carta donationis; Nimes, 66 (a. 965): Signum Berthane comitisse qui hanc donationem ista manu mea firmavi et testes firmare rogavi. S. Raimundus filius meus voluit et consentit, manu sua firmavit; Avignon, 109 (a. 1104–1110): quaedam matrona Enaus… eamdem ecclesiam tenebat et possidebat… cum laude filii sui ac filiarum suarum… donavit… Ego Bertrannus hoc donum matris meae facio et laudo.

4027

Eixalada-Cuixà, 51 (ante a. 878); Apt, 4 (a. 890); HGL, V, 65 (a. 936, Eine); Agde, 321 (a. 977); La Grasse, 121 (a. 1079–1080).

4028

Montmajour, p. 223 (f. s. XI): ego Galdrada et filius meus Gausfridus et uxor ejus Euscotia…

4029

HGL, V, 137.2 (a. 984): ego… Archimberta vicecomitissa, et filii mei Allidulfus et Oddo et Trugardis, qui fuit uxor Ermengaudi filii mei qui fuit olim, nos simul in unum donatores…

4030

Marseille, 359 (a. 1017).

4031

HGL, II, 203 (a. 883): ego Berteiz… ex rebus honorare paternis ideoque cedo… pro animae genitoris mei Remigii et genitricis meae Arsinda necne et pro iugale meo Raimundo et filio meo Bemardo qui fuerunt quondam; Agde, 320 (a. 956): ego Udalfreda Deo dicata donatrix… sum tibi filia mea Berta… in villa Beduino… quod michi obvenit de genitoribus meis seu aliis parentibus… in villa Metiliano… qui michi obvenit ex donatione de viro meo Geucselino.

4032

HGL, V, 48 (а. 922). Cf.: HGL, V, 114 (а. 965); Roussillon, 41 (а. 1043): ego Girberga femina, filia de Guilla vicecomtissa, donatrice vel inmelioratrice sic tibi filio meo Guillelmo Raimundo… Et advenit ad me Girberga ipsum alaudem… pro scriptura donationis… genetrice meae nomine Guilla vicecomitissa vel voce parentorum meorum.

4033

HGL, II, 96 (a. 838–840); Aniane, 150 (a. 853): omnem porcio michi debitam, quos michi advenit de condam genitore meo vel genitricie mea vel illius; 61 (a. 873 vel 875); Béziers, 17 (a. 918); HGL, V, 113 (a. 963, Narbonne); Nimes, 114 (a. 1016); Gellone, 466 (a. 1077–1099): per fraternalem partem… pro porcione fratrum meorum, etc.

4034

Béziers, 50 (a. 991): brevis testamenti divisionalis; Marseille, 110 (a. 1014): aliquid de hereditate mea que mihi sorte divisionis contingit et a progenitoribus meis Vuilelmo et Bellielde mihi jure hereditario provenit; Nimes, 112 (ca. 1015): brevis divisionalis; HGL, V, 359 (a. 1082): si episcopus ipse Biterrensis testamentum aut divisionem fecerit…

4035

Marseille, 572 (ca. 1065): recipit Lanbertus de precio solidos XI et medium, et Guilelmus frater ejus solidos V, et Rostagnus, alius frater, solidos VIIII. Ниже говорится о продаже еще одного участка, заключенной Ланбертом, его женой и детьми за дополнительную сумму.

4036

Marseille, 470 (а. 1060); Béziers, 111 (а. 1108).

4037

Ср.: Marseille, 438 (а. 1027); 441 (са. 1030).

4038

Nimes, 108 (а. 1011): de aquilone terra Bemardi fratri mei; Douzens, A112 (post a. 1169): ipso manso quem tenet Amaldi Bemucii, cum exitibus et ingressibus suis, quem habet Petrus, frater meus, in pignora propter X solidos narbonensis.

4039

CTh 4.1.1.

4040

CJ 6.20.3. Cf.: Dig. 37.7.1 pr.

4041

Didier N. Les dispositions du statut de Guillaume de Forcalquier sur les filles dotées (1162). — Moyen Age, 1950, vol. LVI, p. 247–278.

4042

Об этом, на мой взгляд, говорят данные, собранные Ж.-П. Поли. См.: Poly J.-P. La Provence…, p. 157–159. Cp.: Coutumes de Saint-Gilles, I, 29.

4043

Aurell M. La deterioration du statut de la femme aristocratique en Provence (X–XIII siècles). — Le Moyen Age, 1985, t. 91, p. 5–32; Duhamel-Amado Cl. Femmes entre elles. Filles et épouses languedociennes (XI et XII siècles). — In: Femmes. Marnage. Lignages. XII-XIV siècles. Mélanges offerts à Georges Duby. Bruxelles, 1992, p. 125–155; Lauranson-Rosaz Ch. Douaire et sponsalicium durant le haut Moyen Age. — In: Veuves et veuvage dans le haut Moyen Age. Paris, 1993, p. 13–54; Magnani Soares-Christen E. Douaire, dot, héritage: la femme aristocratique et le patrimoine familial en Provence (fin X — début du XII siècle). — Provence historique, 1996, t. XLVI, p. 193–209; Aurell M. Du nouveau sur les comtesses catalanes (IХ–XII siècles). — Annales du Midi, 1997, t. 109, p. 357–380; Verdon L. La femme en Roussillon aux XII et XIII siècles: statut juridique et économique. — Annales du Midi, 1999, t. 111, p. 293–309.

4044

Этот феномен известен, но его редко рассматривали с интересующей меня точки зрения. См. все же: Poly J.-P. La Provence…, р. 157–160; Aureli М. Le lignage aristocratique en Provence au XI siècle. — Annales du Midi, 1986, t. 96, p. 149–163 и диссертацию К. Амадо.

4045

Eixalada-Cuixà, 5 (a. 846): karta emptionis quod fecerunt filii et filias Morekati et de omnem hereditatem suam… et de hereditate Stephani avunculus illorum unde emptam habebat matre illorum Wilisinda; id est filii nominati id est Domenicus, Vincentius, et filias, id est Rossa, Oceira, Anestasia, vindiores; Gellone, 138 (a. 1005): ego Augerius et fratres mei, id est Quitbertus et Petrus et Bemardus, nos simul in unum pariter donamus… aliquid de alode nostro; Apt, 66 (a. 1010–1032): ego Ainardus et frater noster Durandus et soror nostra Bluarda… vindidissimus… aliquid de alode nostro quae nobis ex progenie parentorum nostrorum legibus obvenit; Marseille, 36 (s. XI): ego Esdras, filius quondam Lebidonimeri et due sorores mee, et alter consobrinus meus cum duabus sororibus suis, et Silvester, consobrinus noster cum duabus sororibus suis, vendimus aliquid de alode nostro; HGL, V, 38 (a. 911, Narbonne); Agde, 329 (a. 936); HGL.V, 104.5 (a. 959, Viviers); Apt, 40 (a. 991); Lézat, 306 (ca. 1035); Marseille, 375 (a. 1042); Toulouse, 172 (ca. 1050); Lérins, I, 232 (a. 1046–1066); Nimes, 159 (a. 1080); Béziers, 104 (a. 1099); La Grasse, 165 (a. 1101), etc.

4046

Apt, 67 (a. 1020–1040): de uno latere Aicardus et frater suus Petrus; Nimes, 151 (a. 1070): terciam partem de manso quem tenebat Petrus Bemardi, Nutritus et fratres sui; Béziers, 80 (a. 1072): alaterant in alode Raimundi Matfredi et fratrum suorum; Nimes, 167 (a. 1095): confrontât in tena Bertrandi Rotbaldi et fratrum suorum, etc.

4047

Eixalada-Cuixà, 71 (a. 948): habet affrontationes de una parte in strata publica et de alia in vinea filios Amelii quondam; Nimes, 109 (a. 1015): de oriente vinea infantes Eldoino; 119 (a. 1020): consortes… de occidente est de infantes Wirilde et de Sancta Maria; Marseille, 330 (ca. 1030): de vineis que fuerunt de infantes Masuera; Lérins, I, 236 (ca. 1066): de uno latere… infantes Rostagni; Apt, 102 (a. 1078–1088); Béziers, 98 (a. 1077–1095), etc.

4048

Nimes, 201 (a. 1112): confrontât in terra infantium Petri Cervellae et heredum suorum. Cf.: 147 (a. 1043–1060): conlaterat in terra de heredes meos.

4049

Nimes, 182 (a. 1095–1097): Wilelmus partem Bemardi Rainonis et fratrum suorum habebat in pignora.

4050

Marseille, 326 (a. 1079–1103): fevum quem tenemus de Ugo de Rianz et de fratre suo.

4051

Eixalada-Cuixà, 48 (ante a. 878): ego Spanla et uxor mea Susanna vindimus… petias duas de vinea quod habemus cum fratre meo Bellone; Nimes, 155 (a. 1078): ego Rostagnus… et ego Biliardis, soror ejus, nos simul uterini fratres… consentientibus et volentibus filiis nostris, donamus… sicut advenerunt nobis de patre nostro Poncio et matre nostra Gudola… S. Guillelmi filii supradicti Rostagni. S. Ugonis et Duranti filiorum supradicte Biliardis. S. Blitgarde filie ejusdem; 208 (a. 1108–1137): donamus tibi Andreo et ad fratribus tuis Petro et Pontio et ad uxores eorum et ad infantibus eorum, duas mansiones cum ipsa corteta.

4052

Béziers, 32 (а. 969): ego igitur Icterius et frater meus Pontius clericus et diagonus, nos simul in uniAn, commutatores sumus; Lérins, I, 210 (a. 990–997); Nimes, 192 (a. 1108): breve de dono et de guirpicione quam fecit Gaucelmus Stephani, canonicus, et soror sua Lautilla et Petrus Raimundi, nepos Gaucelmi atque filius Lautillae…

4053

Béziers, 100 (a. 1097): cum consilio… sororis nostre Poncie et viri sui Raimundi; 142 (a. 1132): ego Petrus Gaucelmi et ego Bonafos ejus soror et maritus meus Poncius de Jauro et omnes infantes nostri, absolvimus… Cf.: Lérins, I, 83 (a. 1144).

4054

Marseille, 318 (a. 1040); 546 (a. 1062); 357 (a. 1066); Lérins, I, 5 (s. XI), etc.

4055

Eixalada-Cuixà, 64 (a. 901): cartas emptionis quod fecit Laurentius vel mater sua Wismodo… fratres istius Laurentii; Apt, 71 (a. 1035): ego Petrus et frater meus Guamaldus damus aliquid alodis nostri… Actores et signacula quis ecce fit haec cartula. Petrus Guamaldi filius atque Guamaldus minimus cum cunctis suis fratribus; Marseille, 751 (ca. 1040): Vincentius, Arnaldus, Inguebertus cum sorores nostras vel heredibus nostris damus; Saint-Pons-de Nice, 10 (ca. 1070): cum aliis filiis nostris et filiabus; Béziers, 123 (a. 1123): et alii omnes infantes nostri.

4056

HGL, V, 59 (a. 934); Lérins, I, 82 (a. 1109): Petrus Ismido veniens Lyrinum cum duobus suis filiis majoribus, Guillelmus scilicet et Ildeberto, consentientibus aliis minoris etatis, dimisit… Cf.: Lézat, 1307 (ca. 1050–1060).

4057

Marseille, 188 (a. 1040): nos simul Aldeberus et meus frater Poncius, fillii Geslini, filius condam Tedmani qui fuit noster avus, donamus… alodem nostrum quem habemus in Argencia, nostra fratresca quem alii nostri heredes, consubrini nostri, similiter donant vel dederunt.

4058

Lérins, I, 150 (a. 1032): dono pecia de vinea… fraterna mea; Marseille, 57 (a. 1035): in omnibus… que pertinent ad meam, ut dixerim, fratriscam; 668 (ca. 1035): totam fraternitatem que ad me pertinet in manso qui fuit de meo avio Rotberto; 433 (a. 1010–1044): illum mansum dono totum, cum illis terris et cum vineis que ad meam fraternitatem advenit, in illa die qua ego hunc mansum cum fratribus meis equavi et in meam fraternitatem excepi; 776 (ca. 1045): partem suam, que illi pertinet per fraternitatem; 383 (ca. 1070): Nortaldus donavit unam frairescam de vinea… Arnaldus Giniberga ibi donavit suam frarescam de vinea. Amaldus Germanus donavit ibi suam frarescam de vinea; 276 (s. XI): dono… in Vazanes mea frairesca in campo que nominant Poltelerio; 392 (s. XI): donamus… in campo que super viam est fraternitate mea et fraternitate fratri meo Lamberto; Gellone, 466 (a. 1077–1099): advenerunt mihi… isti mansi per fraternalem partem; Béziers, 128 (a. 1128): in toto alio honore paterno ipsa Galliciana debet habere suam frairescam; Agde, 105 (a. 1154): nos supradicti fratres… debemus partire omnem alium honorem nostrum, quem habemus vel habere debemus ubicumque sit de paterna hereditate vel de materna per tres partes; et unusquisque habeat suam frairescam integrier, scilicet suam partem ad faciendas omnes voluntates suas; Lézat, 1029 (a. 1165): donamus Guillelmo de la Garriga Guillelmam sororem meam in uxorem… et omnem honorem quem habemus in villa que vocatur Paterna… et damus electionem Guillelmo ut habeat hoc predictum donum vel frairescam per omnem nostrum honorem; 1452 (a. 1216): per equalem fratriscam; 1334 (a. 1242): quod dicta Sebelia bona sibi assignata in dotem ad fratriscam…

4059

Lérins, I, 232 (a. 1046–1066): nos, videlicet Pontius et Gaucerannus et Rainoardus necnon et Raimundus simul in unum fratres… donamus… Ш modiatas terre; et ego Gaucerannus et uxor mea Tumidia et filius meus Raimundus donamus ex parte nostra I modiatam terre; Agde, 135 (a. 1133): alodem meum quem habuit mater mea in villa de Almas, quem divisit, michi sine parte fratrum meorum; Marseille, 1116 (a. 1210): totam frairescam… quam… habeo… in quodam honore quem ego et frater meus habebamus pro indiviso… Cp. выражение tam divisum, quam ad dividendum, встречающееся в формулах: Aniane, 314 (а. 978); Lézat, 1668 (s. XI), etc.

4060

Béziers, 111 (a. 1108): ego Deusde Rogerius de Bojano et nepota mea Boneta, filia que fuit de Bemardo Rodgerio fratre meo donamus… hec est ipsam quartam partem de ipso decimo, quam ego… habebam per pignorem… de Bemardo Rodgerio fratre meo.

4061

См.: Aubenas R. Réflexions sur la fraternité artificielle. — In: Etudes historiques à la mémoire de N. Didier. Paris, 1961, p. 1–10; Leroy Ladurie E. Les paysans de Languedoc, t. 1, p. 165–166; Bourin-Derruau M. Villages médévaux…, t. II, p. 58–61; Maurice Ph. La famille en Gévaudan au XV siècle (1380–1483). Paris, 1998, p. 168–170.

4062

В этом отношении я солидарен с Ж.-П. Поли, единственным известным мне автором, занимавшимся данным вопросом на материале XI–XII вв. См.: Poly J.-P. La Provence…, p. 87, 159–160.

4063

Marseille, 317 (a. 1045): nos in idipsum Petrus et uxor sua Teudiarda et filii mei Poncius et Ripertus, et ego Faraldua et uxor mea Guitburgis et filii mei Galterius et Rostagnus, donamus; 765 (ca. 1056): ego Aldebertus et uxor mea Ermengarda et heredes nostri, Rostagnus et filii sui, et Guillelmus et fratres sui, et Pontius Inguilfredus et filii sui, et Guigo et Theurada et filius suus Amaldus et nepus suus Fulco Lautrudis et filias suas et generi sui Bonifacius et Alienus et nepotes sui Wilelmus et fratres sui Pontius Révolta, donamus. Cf.: Lézat, 1508 (a. 1004–1026).

4064

Lézat, 310 (са. 1072–1081): illas terras quas ego illic habeo et teneo cum Guiraldo, avunculo meo; Marseille, 544 (a. 1037); Gellone, 297 (a. 1077–1099), etc.

4065

Marseille, 306 (a. 1061); Lézat, 1110 (a. 1060–1068); Béziers, 131 (a. 1128), etc.

4066

Marseille, 672 (ca. 1050): amita.

4067

Marseille, 93 (a. 1065–1073): ego Gironchus et uxor mea et filii mei et Atanulfus frater meus et filii ejus et Pontius frater meus et filii ejus et nepotes mei Petrus et Amicus et mater eorum et soror, nos simul omnes vinditores sumus ac donatores; 689 (a. 1059): nepota; 119 (a. 1065): nepte; Nimes, 150 (a. 1066); La Grasse, 117 (a. 1076); Gellone, 298 (a. 1077–1099); Béziers, 111 (a. 1108).

4068

Marseille, 148 (ca. 1080): ego… Fulco et filius meus Umbertus et frater ejus Gautfredus et nepos meus Fulco et Wilelmus Somondus, gener meus et Iterius filius Aiceline donamus; 672 (ca. 1050); 50 (ca. 1070): ego et uxor mea cunctique consanguinei nostri… gener noster… nos aut alii propinqui nostri; Nimes, 165 (a. 1092). Cf.: Lézat, 580 (a. 1085–1096): casale… que tenet Gairaldus Duran et gener suus.

4069

Marseille, 353 (ca. 1060): ego Pontius Coixardus et uxor mea Ermengarda et filius meus Carbonellus et nurus mea Scocia… facimus donationem.

4070

Marseille, 307 (a. 1058): filiaster.

4071

Marseille, 782 (a. 1039): ego Ripertus, filius Vualburge, simul cum Pontio, filio Abellonio, mei quondam avunculi; 102 (a. 1065–1079): ego Lauterius et Aigulfus et Guido consobrini, ei vendimus terram de manso de Martes; Gellone, 166 (a. 1097): cum nepote et consobrino meo Guillelmo. Cf.: Marseille, 464 (s. XI); Toulouse, 201 (a. 1060–1108): cosini; Marseille, 166 (a. 1044); Nimes, 129 (a. 1043–1060); Béziers, 93 (a. 1093): consobrini. Кузены являются и адресатами завещаний. См., например: Nimes, 126 (а. 1042).

4072

Nimes, 38 (а. 934): ego Aribertus et Pontio nos sumus pariter elemosinarii, qui fuimus heredes de Lunese condam, donamus; Lézat, 1685 (f. s. X): ipsa alode medietate que habet cum parentibus suis; Marseille, 656 (a. 1029): ego Rainaldus, Guarnerius, Durandus, Ebrardus, Gonterius, Daniel, Austrigus, Geraldus, Lanfredus, Stephanus, Venieldis femina, Bona Filia femina, Laudbertus, Endefredus, Wilelmus, Rostagnus, Johannes, Maria, nos omnes heredes atque parentes de projenie Martini cognomento Blanchi… facimus donationem; 766 (a. 1042): cognata cum filiis suis; 779 (a. 1042): consanguinea nostra.

4073

HGL, II, 132 (a. 847): concedimus jamdictis fidelibus nostris Adefonso et nepotibus suis Gomesindo et Duranno ad propriam; 144 (a. 854). Cf.: 134 (ca. 848); 141 (a. 853); 151 (a. 859); 152 (a. 859); 157 (a. 861); 177 (a. 870); 194 (a. 877), etc.

4074

Встречаются и более развернутые формулы: Apt, 39 (а. 991–992): voluit et consentit et firmavit; Marseille, 138 (a. 1093): Signum filiorum Pontii, Wilelmi et Fulconis, qui laudant et confirmant; Béziers, 100 (a. 1097): cum consilio et laudamento et bona voluntate de petitione Colone, fratre de me Rodgerio suprascripto…

4075

Conques, 212 (a. 852): consentientes infantes meos Gariberto presbytero vel alios; Marseille, 77 (ca. 993): consiliante Arlulfo filio suo; Apt, 90 (ca. 1060): ego Rostagnus… et uxor mea Gisla una per voluntate nostrorum filiorum; Nimes, 154 (a. 1078): cum auctoritate et consensu et consilio uxoris mee Adalaice et filiorum filiarumque nostrarum, Petri et Gaufredi, Aldiardis, Aurosa et Rixindis; Mas d'Azil, 17 (a. 1093): cum consilio et voluntate uxorum nostrarum et filiorum sive filiarum.

4076

Marseille, 105 (ca. 1070): cum consilio… patris ejus vel avunculi.

4077

Apt, 107 (in. s. XII): consilio matris meae Garibergae et uxoris Saominae.

4078

Marseille, 143 (a. 1096): ego Gaufredus et frater meus Guigo, Jherosolimam petentes… donamus… cum consilio Agnetis matris nostre et fratrum nostrorum Wilelmi, Fulchonis et Aichardi…

4079

HGL, II, 204 (ca. 886): Nos… Oddo… comes uxorque mea Garsindis, assentiente fratre nostro Airberto venditores; Béziers, 100 (a. 1097): de petitione Colone, fratre de me Rodgerio suprascripto et sororis nostre Ponde et viri sui Raimundi; Aniane, 121 (a. 1110): et hoc donum fecit cum consilio et voluntate…Guillelme filie sue, et Artmandi de Piniano, generis sui; Agde, 213 (a. 1118): cum consilio sororis mee Sibilla.

4080

Nimes, 151 (a. 1070): et quod nepotes predicti Bemardi, Guillelmus et Petrus, hanc donationem laudaverunt et gurpierunt, debent eos canonici… honorabiliter, post mortem ipsorum, accipere et sepelire ad ecclesiam Sanctae Mariae (иначе говоря, за laus им было положено вознаграждение); Gellone, 154 (а. 1077–1099): consendentibus fratribus meis omnibus cum filiis Guillelmi fratris mei; Agde, 43 (a. 1167): cum consilio et voluntate nepotis mei…

4081

Béziers, 76 (a. 1068): cum consilio consanguineorum nostrorum; Nimes, 200 (ca. 1110): cum consilio et voluntate filiorum meorum parentumque nostrorum.

4082

Marseille, 111 (a. 1014): ego Fulco hanc donationem manu mea roboravi et testibus firmare rogavi. Odila uxor ejus firmavit. Ego Wilelmus rogante fratre meo Fulcone firmavi. Accelena uxor ejus firmavit. Vuillelmus filius eorum firmavit. Речь идет о семье виконтов Марселя. Ср.: Aniane, 231 (ante а. 1036); Marseille, 130 (а. 1045), etc.

4083

Marseille, 150 (а. 1082): de nostra et nostrorum, tam natorum quam nascendorum…

4084

Béziers, 107 (a. 1104): vindibus tibi Andree et infantibus tuis et posteritati tue…

4085

Marseille, 766 (a. 1042): nostra cognata cum filiis suis, tam vivis quam et defunctis, Pontio et Athanulfo, omnia que infra supradictos terminos habere videmur… donamus.

4086

Nimes, 40 (а. 938): Bernardo quem vocant Fïavardo et uxori sua Ariberga, qui fuit condam et alia uxor sua Adalinnes; nos sumus pariter donatores… s[ignum] Bernardo… et uxori sua Ariberga qui fuit condam et alia uxori sua Adalinnes…

4087

Nimes, 69 (a. 973): sane si aliquis de propinquis vel heredbus nostris ipsam donationem… inquietare vel mutare voluerint, dampnatus sit… et solvat V libras in argentum; 80 (a. 984); 82 (a. 986); 111 (ca. 1015), etc.

4088

Toulouse, 47 (ca. 1000); 144 (a. 1004–1010); Nimes, 117 (a. 988–1017): si est homo aut episcopus, que ipsum mansum abstulere volurit de ipas communia, veniat unus propinquus meus et ponat super altare Sancta Maria denarios XII et recuperet ipsum mansum; 120 (a. 1020); 122 (a. 1034); 128 (a. 1043–1060); Aniane, 96 (a. 1061); Gellone, 264 (a. 1077–1099): donamus… sub tali vero racione ut nullus abbas aut monachus de comunia monasterii supradicti subtraat, et si contingit, veniat unus de propinquis parentibus meis et ponat super altare Sancti Salvatoris duodecim denarios et recuperet suprascriptum honorem.

4089

Nimes, 75 (a. 979): si episcopus aut ullusque homo ad canonicos Sanctae Mariae abstrahere voluerit, ad propinquos meos revertat; 157 (a. 1080).

4090

Apt, 39 (a. 991–992): si… aut ego aut ullus de propinquis parentibus meis aut aliqua contradicta persona… inquietare aut inrumpere voluerit… Quid si ita est, quod ipsa congregatio virorum Dei propter obpressionem aut timorem pontificis aut successores ejus dominare nequeant, volo ut ad propinquos parentes meos possessio praedicta perveniat; Nimes, 135 (a. 1043–1060).

4091

Pecout H. Etudes sur le droit privé des hautes vallées alpines de Provence et de Dauphiné au moyen âge. Paris, 1907, p. 193–195.

4092

Apt, 53 (a. 983–990): sane si quis, ego, nos aut haeredes nostri aut fratres aut filios aut filias aut ulla opposita persona qui contra venditione carte infringere voluerit; Marseille, 419 (ca. 1025): nec mater, nec fratres, nec sorores, nec ullus propinquus nec ulla amissa persona.

4093

Nimes, 121 (a. 1021): nepos suum aut imum de propinquis suis…

4094

Béziers, 9 (a. 897): si nos ipsi aut quoslibet nostre posteritatis; 94 (a. 1094): nullus filius meus vel filia mea, si Deus michi dederit, nec ullus de posteritate mea vel de parentibus meis…

4095

Lézat, 303 (а. 948): sane si quis ego aut ullus ex heredibus vel propinquis meis; Aniane, 314 (a. 978): de heredibus vel de propinquis parentibus meis; Lérins, I, 194 (a. 997–1027): de consanguineis aut coheredibus nostris; Apt, 69 (a. 1032–1048): sane si quis nos aut haeredes nostri qui ex progenie parentorum nostrorum omnes emptores advenerint aut ullus homo de propinquis parentibus nostris; Aniane, 264 (a. 1022); Nice, 10 (a. 1064); Nimes, 166 (ca. 1092); Lérins, I, 226 (a. 1093), etc.

4096

Marseille, 78 (a. 1048): sine ulla contrapellatione aliquorum nostrorum heredum, masculorum et feminarum, consanguineorum vel aliquorum hominum; 537 (ca. 1055): hominum nostre consanguinitatis; Gellone, 466 (a. 1077–1099): si quis vero ex fratribus meis aut ex consanguineis…

4097

Nimes, 134 (a. 1043–1060): unus de plus propinquis meis qui vivus fuerit; 135 (a. 1043–1060): imus de propinquioribus meis; 151 (a. 1070); 157 (a. 1080): aliquis de heredibus meis qui michi erit propinquior.

4098

Lézat, 303 (a. 948): pro anima mea vel pro anima genitore vel genetrice mee vel pro anima Atone de cujus mihi processit vel pro animabus fratribus et sororibus meis et consanguineis meis tam vivis quam et defunctis. Часто приводятся и конкретные имена.

4099

Marseille, 76 (а. 1019).

4100

Dhuoda. Manuel pour mon fils, p. 319, 355.

4101

Abadal R. d'. Els primers comtes catalans. Barcelona, 1958, p. 49.

4102

Poly J.-P. La Provence…, р. 77 sqq.

4103

Например, епископ Сенеза Ингильран. См.: Marseille, 349 (а. 1012); 370 (а. 1044); 341 (а. 1074); 404 (s. XI). Cf.: Toulouse, 280 (а. 990–992); Saint-Pons-de-Nice, 13 (а. 1078).

4104

Marseille, 72 (а. 977); 71 (а. 1004); 76 (а. 1019); 115 (а. 1046); 117 (а. 1056); 136 (а. 1062); 84 (а. 1065–1079), etc.

4105

Aureli М. Les noces du comte, p. 46–50, 53.

4106

Duby G. Les "jeunes"…, p. 835 sqq.; Aureli M. Les noces du comte, p. 52, 69–73; Débax H. Structures féodales…, p. 418–425.

4107

Geary Р. Aristocracy in Provence…, р. 84–85; 115–119.

4108

Aniane, 319 (а. 831): hoc quod concanavi de germano meo Benedicto; HGL, V, 89 (a. 949); 111 (a. 961); Eixalada-Cuixà, 92 (a. 965): qui michi advenit per meam hereditatem vel commutavi a fratre meo Olibane; Lézat, 477 (a. 989–994); Béziers, 76 (a. 1068): quam comparavit pater noster Raculfus de Stephano Radulpho consobrino suo; Nimes, 198 (a. 1112): terciam partem quam commutavi Bemardo Raimundo consobrino meo, etc.

4109

См.: Amado Cl. Circulation des biens à l'intérieur de la famille aristocratique de la Gothie au X siècle. — Mélanges de l'Ecole française de Rome, 1999, t. 111, n. 2, p. 895–910, a также монографию Э. Маньяни.

4110

См.: Falletti L. Le retrait lignager en droit coutumier français. Paris, 1923; Caillemer R. Le retrait lignager dans le droit provençal. — In: Studi giuridici in onore di Carlo Fadda. Napoli, 1906, vol. 4, p. 13–70; Ourliac P. Le retrait lignager dans le Sud-Ouest de la France. — Revue historique du droit français et étranger, 1952, t. LXXI, p. 328–355; idem. Le retrait lignager dans la coutume de Bordeaux. — Revue juridique et économique du Sud-Ouest, 1961, t. 37, p. 3–44, 117–151; Бессмертный Ю.Л. Феодальная деревня и рынок в Западной Европе XII–XIII вв. М"1969, с. 66–68.

4111

White S.D. Custom, Kinship, and Gifts to Saints. The Laudatio Parentum in Western France, 1050–1150. Chapel Hill, 1988, p. 1–2.

4112

Giordanengo G. Le droit féodal dans les pays de droit écrit. Exemple de la Provence et du Dauphiné: XII — début du XIV siècle. Rome, 1988.

4113

Castaing-Sicard M. Les contrats dans le très ancien droit toulousain (X–XIII siècle). Toulouse, 1959, p. 568.

4114

См. например: Coutumes de Toulouse, art. 93.

4115

См.: Schulz F. Classical Roman Law, p. 526–527; Clanchy M.T. From Memory to Written Record. England, 1066–1307. Cambridge (Mass.), 1979, p. 23–25, 203–208.

4116

Венедиктов А.В. Государственная социалистическая собственность, с. 65–85, Levy Е. West Roman Vulgar Law, p. 76–80; Schulz F. Classical Roman Law, p. 381–385; Kaser M. Das Römische Privatrecht. Bd II, S. 298–311.

4117

Dig. 41.2.3.5, Paul.: non magis enim eadem possessio apud duos esse potest, quam ut tu stare videaris in eo loco, in quo ego sto.

4118

HGL, V, 91 (a. 951, Mende): cum consilio etiam et voluntate D. Raymundi marchionis; Apt, 88 (a. 1056): donationem quam ego Poncius facio pro amore Dei et per voluntatem meorum seniorum, id est Alfanti episcopi et Rostagni et Guillelmi fratris ejus; Marseille, 93 (a. 10651073): cum consilio et voluntate domni Pontii episcopi ecelesie Massiliensi.

4119

HGL, V, 55.3 (а. 932): ego Frotardus, vicecomes Caturcorum civitatis nec non et coniux mea Adalberga… una cum consilio Raimundo comiti senioris nostri; Aniane, 133 (a. 1036–1061): cum consilio; Avignon, 105 (a. 1063): cum voluntate… ac consilio; Agde, 114 (a. 1078): cum consensu; Béziers, 94 (a. 1094): cum consilio et laudamento de Guillelmo Amallo, de quo… tenebam per fevum; Lérins, I, 203 (s. XI): cum laudo; Marseille, 326 (a. 1079–1103): cum consilio istorum qui sunt seniores nostri.

4120

Marseille, 617 (a. 1064–1079): dono licentiam omnibus in castro Monasterii, ut fevum, quod tenent per nos in vita sua, si voluerint Deo donare ad alodem, faciant cum consilio nostro.

4121

Béziers, 75 (ca. 1067): si tu… aut posteritas tua impignorare aut vendere volueritis, faciatis hoc cum nostro consilio et habeamus ipsas compras, quod ad seniorem inde exierit de ipsas pignoras; Apt, 116 (ante a. 1113): habeant potestatem faciendi quicquid voluerint, excepto vendendi vel alterius modi alienandi ecclesie Sancti Castoris.

4122

Mas d'Azil, 16 (ca. 1070): hanc… donum facio cum senioris nostri domini Wuillelmi Attonis et uxori sue et filiis suis, qui hoc donum sive guarpitionem propria manu firmaverunt et laudaverunt et firmare rogaverunt.

4123

Apt, 37 (a. 973–989): signum Nevolongi qui voluit et consensit. Речь идет о виконте Кавайона, брате или дяде епископа Кавайона, человеке богатом и в этом районе влиятельном. Ср.: Béziers, 84 (а. 1080).

4124

Agde, 203 (а. 1133): si autem tu… vel posteritas tua vendere vel inpignorare volueritis hoc prefatum mansum, nostro consilio faciatis et ut donetis nobis inde forcapi; Béziers, 152 (a. 1141): ad seniores dedisti tuam partem de foriscapio.

4125

Béziers, 106 (a. 1022): ipsam donationem… de Rainaldo seniore nostro laudamus; Marseille, 378 (a. 1033): Nortaldus, fidelis meus, ministralis Bruniole, et, ipso rogante vel consiliante, donamus; 112 (a. 1056): cum consensu fidelium hominum videlicet Umberto, Pontio, Imguilranno, Bermundo, Wilelmo, Bermundo, Godafredo, Aldeberto, Unguberto, Wilelmo vel aliorum hominum qui in circuitu huius ecclesie aliquam habent possessionem, donant; 590 (a. 1058): per consilium et voluntatem Adelradi et Ugonis… qui sunt nostri castellani… donamus quondam partem de nostro alode.

4126

Marseille, 119 (a. 1065): Ego Geozfredus et frater meus Wilelmus Juvenis (виконты Марселя — И.Ф.) et uxores nostre cum filiis nostris omnibus et nepte nostre filie Aicardi fratris nostri, et Constantia et filii sui Petrus, Pontius Caballarius, Gosfredus et Bligerius et Bemardus et Senioretus de Albano et uxor mea et filii mei atque filie, et Pontius Alphantus et alter Pontius qui vocatur Constantinus, cum uxoribus et filiis et filiabus, et Guitbertus de Mimeto et frater meus Bonus Filius, et Gantelmus et uxor mea, vocabulo Comitissima, nos omnes… donamus…

4127

HGL, 82 (са. 945, Pallars): Isamus comes et marchio… cum consensu fratrum meorum sive filiis atque nobiliores fideles nostros qui in nostra provincia consistunt; Lérins, I, 192 (a. 1046): nos Laugerius et Garado et uxores nostras, Amantia scilicet et filii nostri assensum prebemus amicorum ac fidelium nostrorum consiliis et peticionibus concedimus; 42 (a. 1049): ego Ugo, princeps Calianensium, volo… cum concilio militum meorum amicorumque turbam aliquid ex meo jure proprietario vendere; Marseille, 311 (a. 1062): per consilium nostrorum ministralium Poncii Mataronisque fratrum; 341 (a. 1074): iterum non consenserunt filii predicti Geraldi Aicardus et Lauffedus et amici eorum… laudantibus et consiliantibus amicis atque tutoribus suis cum multis bonis viris qui aderant; Conques, 20 (a. 1078); Avignon, 80 (a. 1107); Nice, 23 (a. 1109); Vabres, 36 (a. 1116); Apt, 111 (a. 1101–1125): cum consilio filiorum et amicorum, etc.

4128

Marseille, 129 (a. 1028), 119 (a. 1063), 120 (a. 1064), etc.

4129

Marseille, 622 (a. 1056): cum consilio fratrum et nepotum meorum sive aliorum Dei meique fidelium.

4130

Marseille, 299 (a. 1053): ego Giraldus… vendidi… mansum de Amaldo, meo caballario. Hoc peracto, quidam viri qui fuerunt ejusdem Amaldi nepotes, fecerunt mihi multam pro hac venditione rancuram. Eam itaque amplius ferre non volens, resque perdere nolens, coactus sum cambiare eundem mansum cum monasterio… dando mansum de Guntranno… et recipiendo ipsum de Amaldo; Gellone, 309 (a. 1070): medietatem concernai hoc tamen retineo; Agde, 278 (a. 1134): Нес venditio freta est cum consilio canonicorum Agathensium qui habuerunt inde octo solidos et IIII denarios pro consilio.

4131

Marseille, 789 (a. 1037): ego Amicus et Lambertus, frater meus, et uxores nostre et filii nostri et Guilelmus, fidelis meus, et uxor sua Adalax, pro nostrarum redemptione animarum… donamus; 779 (a. 1042): Richardus, noster caballarius, cum consilio nostro, cambiavit per vineam quam habebat donatam ad sanctum Victorem; Lérins, I, 9 (a. 1046): et fideles nostri, Rodulfus cum filiis suis… similiter donant et firmatores existant.

4132

HGL, V, 74.1 (a. 940, Narbonne): damus, laudamus et concedimus; Marseille, 325 (a. 1019); Apt, 117 (a. 1120): ego Leodegarius, episcopus Aptensis, vobis Guiranno et Bertranno integram dono et laudo ad servitium et fidelitatem; Agde, 11 (a. 1132); Aniane, 95 (a. 1152), etc.

4133

Marseille, 150 (а. 1082): donamus, concedimus, laudamus et confirmamus; Apt, 121 (ca. 1122): dono, laudo atque confirmo.

4134

Lérins, I, 99 (ca. 1060): laus Guillelmi Gauceranni… dono… domno Aldeberto abbati… ut, si quis ex meis hominibus vel filius aut filia sive heres, aliquomodo ex sua honore ipsi monasterio dare voluerit, hoc abbas et monachi sine aliqua contradictione suscipiant et perhenniter possideant; Nimes, 194 (a. 1108).

4135

Lérins, I, 238 (a. 1094); 239 (a. 1096).

4136

Apt, 101 (a. 1080–1100): nec homo nec foemina per nostrum consilium nec per nostrum consentimentum; 120 (a. 1120): ni homo ni femina per lo me cosel, ni per lo me consentiment…

4137

См.: Giordanengo G. Le droit féodal…, p. 12, 121.

4138

Vabres, 38 (a. 874): pro remedium animae seniori meo qui fuerit quondam Fredeloni necnon et Raymundo seu etiam et Bernardo qui fuerunt marchiones et duces; Saint-Pons-deNice, 3 (ca. 1010); Marseille, 603 (a. 1038), etc. Следует иметь в виду, что сеньором иногда назван покойный муж. См.: Nimes, 69 (а. 973).

4139

Marseille, 788 (а. 1047); Lézat, 1598 (са. 1090); Gellone, 296 (а. 1060–1108), etc

4140

HGL, II, 207 (а. 926, Rodez): pro cunctis amicis vel fidelibus nostris; V, 67 (a. 936, Toulouse): pro consanguineis nostris et fidelibus nostris; 78.3 (a. 943, Vabres); 89 (a. 949, Carcassonne); 111 (a. 961, Rodez); 151 (a. 990, Narbonne); Nimes, 117 (a. 988–1017), etc.

4141

HGL, V, 74.1 (a. 940, Narbonne); Marseille, 86 (a. 1072); Lérins, I, 12 (a. 1094); Apt, 119 (a. 1122); Béziers, 137 (a. 1130), etc.

4142

HGL, II, 182 (a. 872, Agde): dono… a supradicta ecclesia, hoc est venerabili patri Dagberto episcopo vel a canonicis qui ejusdem Deo deserviunt; Apt, 111 (a. 1101–1125); 121 (ca. 1122); 126 (post a. 1123).

4143

Marseille, 804 (са. 1110): et quia predictus honor totus est alodium sancti Victoris, predicti milites non possint vendere nec alienare, nisi predicto vel cui conventus monasterii concesserit.

4144

Marseille, 88 (a. 1077): Nos sanctimoniales… vendimus… Guarsenda abbatissa firmavit.

4145

HGL, V, 64 (a. 936, Carcassonne): donatores sumus… ad dominum episcopum… et ad canonicos ibidem Deo servientes; Gellone, 74 (a. 958): ut post hac die abeant, teneant et possideant abbas et monachi; Nice, 15 (ca. 1075); Lérins, I, 48 (s. XI): ad totum conventum; Apt, 113 (ante a. 1113); Nimes, 207 (a. 1117); 211 (a. 1134–1141), etc.

4146

HGL, V, 54 (a. 931, Carcassonne): per consultum et per consilium cathedralium clericorum meorum., commutamus; Marseille, 73 (a. 1044); Saint-Pons-de-Nice, 13 (a. 1078): una consencientibus et donantibus canonicis ejusdem ecclesie; Béziers, 96 (a. 1077–1094); Avignon, 107 (a. 1094); Lérins, I, 12 (a. 1094): canonicorum meorum consilio ductus; Maguelone, 134 (a. 1168): consilio et assensu tocius capituli…

4147

Lérins, I, 148 (a. 1093): consilio ductus canonicorum meorum bonorumve vicinorum…

4148

Lérins, I, 161 (a. 1074): cum consilio clericorum et consultu laicorum nobilium sedis nostre…

4149

Lérins, I, 171 (a. 1103): consilio canonicorum meorum ductus simulque consentientibus hac laudantibus aecclesiae meae vassalis…

4150

Lérins, I, 29 (a. 1038): cum consilio et consensu de omnibus canonicis meis et aliquantis caballariis meis…

4151

HGL, V, 91 (a. 951, Mende): ego Stephanus ecclesiae Mimatensis episcopus… consentiente Petro archidiacono ac Manfredo praeposito, Ingelvino decano, caeterisque clericis supradictae sedis, necnon fidelibus laicis Bemardo et fratre suo Hectore, Hugone et Petro fratribus meis, Bernardo vicecomitis… cum consilio et voluntate D. Raymundi marchionis et omnium clericorum atque fidelium nostrorum; Marseille, 795 (a. 1040): cum consensu nostrorum clericorum sive etiam fidelium laicorum.

4152

Apt, 124 (post a. 1122): consilio nostrorum fidelium…

4153

Lérins, I, 210 (a. 990–997): consilio canonicorum nostrorum ductus simulque consentientibus et laudantibus heredibus nostris…

4154

Lérins, I, 147 (a. 1050): ego Pondus, abbas monasterii sancti Verani, cum consilio omnium monachorum meorum et cum consilio domni Duranti, episcopi Venciensis, cunctorumque canonicorum suorum et cum consilio Raimbaldi atque Lanberti et Amici…

4155

HGL, V, 117 (а. 969): Ego Gaufredus, pater sanctorum monachorum coenobii sancti Salvatoris… cum consilio Gersindae comitissae et Adalais vicecomitissae et cunctis satellitibus civitatis Narbonae…

4156

Magnani Soares-Christen E. Monastères et aristocratie…

4157

См., например: Marseille, 374 (ca. 1060): dono escamnus ad uxorem meam… de duobus mansis medietates, de uno qui fuit de Sperantio et de alio qui fuit de Rainardo; et alias medietates ad sanctum Victorem de ipsis mansibus supra scriptis dono.

4158

Pecout H. Etudes sur le droit privé…, p. 110–112.

4159

Ibidem, p. 89–93.

4160

Nimes, 24 (а. 924); 77 (а. 983).

4161

Корсунский А.Р. Об иерархической структуре феодальной собственности. — В кн.: Проблемы развития феодальной собственности на землю. М., 1979, с. 170–171.

4162

Например; Marseille, 461 (1064–1079): cedo illum mansum… cum medietatem decimi de omnibus rebus… alteram medietatem retineo mihi; 140 (a. 1091): excepta medietate de tascha.

4163

Marseille, 687 (а. 1059): Licentiam… donamus totis nostris hominibus, tam militibus quam etiam pajensibus, terrarumque et vinearum cultoribus, non dicimus totum, sed quantulumcumque de sua tenura, quem tenent per nos, et quantum Deus inspiraverit cordibus eorum, pro suis animabus donent; Gellone, 58 (a. 1071): dono de alode… meo… hominumque meorum, militum et pajensium consilio.

4164

См.: Richardot H. Le fief roturier à Toulouse au XII et XIII siècle. — Revue historique de droit français et étranger, 1935, vol. 14, p. 307–359; 495–569, a также указанные выше работы П. Урлиака и М. Мунье.

4165

Даже Кодекс Наполеона принимает на веру заявления предпринимателя о порядке и самом факте произведения оплаты труда работников.

4166

Levy Е. West Roman Vulgar Law, 32–47. Cf.: Feenstra R. "Dominium" and "Ius in re aliena": the origins of a Civil Law Distinction. — In: New Perspectives in the Roman Law of Property. Essays in honor of B. Nicholas. Oxford, 1989, p. 111–122.

4167

Особняком стоит залоговое право, рассматриваемое иногда как разновидность прав на чужие вещи. Некоторые аспекты реальных гарантий обязательств сближают это право с условной собственностью средневековья. В этом смысле наибольший интерес представляет архаический институт fiducia, в отличие от характерного для классической эпохи института pignus, предполагавший передачу кредитору не владения заложенным имуществом, а некоего более полного права. По форме передачи и возврата (per aes et libram или in iure cessio) оно совпадало с правом собственности, однако должник сохранял на это имущество определенные права, например, мог его завещать. См. Дождев Д.В. Римское частное право, с. 462–464.

4168

См.: Гуревич А.Я. Категории средневековой культуры. М., 1972.

4169

Aniane, 150 (а. 853): et quicquid ab hodierno die et tempore ex ipsis rebus facere aut judicare volueritis, id est tam videndi, donandi, cedendi, commutandi maneat eis firmissima potestas; Béziers, 5 (a. 888); 11 (ca. 898); Marseille, 598 (a. 970): faciatis de predicta donatione quicquid facere aut vindicare volueritis, habendi, vendendi, dandi vel comutandi vestrisque heredibus relinquendi… habeatis integram licendam et potestatem; 72 (a. 977); 70 (a. 984); Apt, 36 (a. 986–987): et faciatis vos de ipsa vinea amodo et deinceps quicquid facere volueritis, id est habendi, tenendi, dandi vel commutandi vestribus heredibus derelinquendi in omnibus integram habeatis licentiam et potestatem ad faciendumtantum sine contradictione; Nice, 14 (a. 1002): facere debet unusquisque homo de rebus suis quicquid facere voluerit, etc.

4170

Aniane, 318 (a. 889–890): ut quicquid ex inde facere aut judicare volueritis, vendendi, cedendi seu comutandi… habeatis plenissimam potestatem; Agde, 285 (a. 967): ipsum alodem… sic tibi vendimus, vel tradimus, vel transfundimus, ut ab hodierno die vel tempore ad proprium habeas, adeas, teneas et possideas et facias quicquid volueris; Apt, 50 (a. 970–990): ut in omnibus sit illorum potestatem ad faciendum quod voluerint, etc.

4171

Apt, 25 (a. 976): teneant… sine ulla contrapellatione; 45 (a. 997).

4172

Apt, 2 (ca. 852): habendi, tenendi et in perpetuis temporibus possidendi sine aliqua contrarietate vel ulla diminutione; Marseille, 541 (a. 1052): sine ulla contrarietate mea vel de heredibus meis; 136 (a. 1062): sine ulla contrapellatione contrarietateque possideant, etc.

4173

Apt, 44 (a. 944): absque aliqua dubitatione et contrarietate.

4174

Apt, 72 (a. 1039): sine ulla inquietudine; Marseille, 114 (a. 1050).

4175

Gellone, 278 (a. 913): absque ullius contrarietate possideant; Apt, 74 (a. 1041): habeas et possideas et quicquid inde facere volueris absque contrarietate facias; Béziers, 72 (post a. 1061), etc.

4176

Lézat, 303 (a. 948): sine ullo contradicente; Aniane, 316 (a. 959); Apt, 24 (a. 973): teneant atque possideant sine contradictione; Gellone, 102 (a. 1031–1060): nemine eis contradicente.

4177

Apt, 36 (a. 986–987): unde accepi de vobis pretium sicut inter nos bonae fidei placuit atque convenit in merce placabile valentes solidos novem et nihil post vos de ipso pretio remansit indebite; Roussillon, 20 (a. 1003): et nihil de ipso precio non remansit et est manifestum; Nimes, 172 (a. 1080–1096): et unde accepimus, nos vinditores de vos emptores, pro precium, sicut inter nos et vos convenit, in solidos VI… et nihil de precium non remansit indebitum, sed omnia manibus adimplestis.

4178

См., например: La Grasse, 54 (а. 943): по имени названы 20 человек.

4179

HGL, II, 76 (а. 828); Lézat, 307 (а. 1028): promiserunt nobis cantare missas III tricenarios; Nimes, 135 (a. 1043–1060); Toulouse, 201 (a. 1060–1108): ut per omnibus annis faciat unum trentenarium, cum omnibus horis diei pro anima Willelmo Raimundo, etc.

4180

Lézat, 1308 (a. 987–996); 578 (ca. 1040); Gellone, 215 (a. 1060–1108); Béziers, 145 (a. 1133): ad mortem tuam debemus nos exire et honorifice te vestire et sepelire et facere campanas pulsare, etc. Особая статья — дарения в связи с предстоящим принятием сана (Marseille, 148, са. 1080; Lézat, 267, а. 1085–1095, etc.) или пострижением сына или дочери (HGL, V, 130, а. 978: ad coenobium construendi… rogo ut filia mea sit inde abbatissa; Apt, 102, ca. 1064; Marseille, 449, a. 1079; Nimes, 177, a. 1080–1096, etc.), каковые можно считать своего рода материальным обеспечением, не носящим условного характера.

4181

Béziers, 101 (а. 1097): in stipendia clericorum et helemosinas pauperum.

4182

HGL, II, 76 (a. 828, Arles): ut cotidianis diebus semper assidue tres pauperes ex rebus a nobis traditis reficiantur et suscipiantur hospicio…

4183

Aniane, 131 (a. 1123): pro quo dabis annuatim infirmarie IX sestarios annone; Lézat, 1040 (a. 1138): in nemore de Fumei tal de ligna ad opus infirmariam.

4184

Marseille, 26 (a. 845): in luminaribus; Eixalada-Cuixà, 72 (a. 949): propter luminaria ad illuminanda reliquias sanctorum et altaria cenobii hujus, in victu et vestitu famulis Deo servientibus; Conques, 413 (a. 948); HGL, V, 137.1 (a. 983); Apt, 35 (a. 986); Agde, 218 (a. 1107), etc.

4185

Apt, 89 (s. XI): in libris scribendis aut pergamenis aut in signis faciendis aut in elemosinis pauperum.

4186

Marseille, 73 (a. 1044): cupiens restaurari loca servitio Dei apta, ecclesiam sancti Genesii… que nunc est destructa…

4187

Toulouse, 280 (a. 960–992): Sanctus Marcellus remaneat Bernardo episcopo, dum vivit; vendere neque alienare nullomodo possit, neque usum neque fundus; La Grasse, 97 (a. 1038): non habeamus licentiam vindere, nec comutare, nec alienare, nec aliena potestate transferre, nisi ad vos aud successores vestros; Béziers, 82 (a. 1077): ut tu Matfredus episcopus et successores tui habeatis et teneatis istum honorem de Lignan et de Aspiran in vestro dominio et non habeatis licentiam dare nec inpignorare, nisi nobis aut filiis nostris legitimis, etc.

4188

Apt, 33 (а. 984); Marseille, 133 (са. 1010); 207 (а. 1042); Gellone, 145 (са. 1070), etc.

4189

Lézat, 287 (а. 1017): ut… monachi non possint vindere, nec inalienare, nec comutare, neque ad fevos dare; 594 (a. 1030–1040); Nimes, 181 (a. 1080–1096): si ullus de ipsa communia qui tollere voluisset aut donare aut ullum hominem per beneficium faciat.

4190

Béziers, 75 (ca. 1067): possitis dare vel commuare, exceptus ad sanctos aut ad clericos aut ad caballarios; 103 (a. 1097); 127 (a. 1124); Aniane, 95 (a. 1152): possitis dare vel vendere vel impignorare, exceptis sanctis, clericis et militibus. Иногда добавляли: "и представителя власти". См.: Agde, 296 (а. 1147): prêter sanctos et milites et homines de potestate.

4191

Lérins, I, 29 (a. 1038): ut deincebs predictus abbas sive monachi propria in perpetuo habeant potestatem tenendi, possidendi, fruendi et, si necesse fuerit, commutandi; Apt, (a. 1008): excepto si necessitas aut voluntas evenerit aut alienare voluerit, non liceat ei vendere nec alienare nisi ad ipsum episcopum vel successoribus ejus.

4192

Nimes, 186 (a. 1060–1108): si episcopus vel prepositus vel aliqua persona in supradicto manso, supra voluntatem canonicorum Beatae Mariae, aliquid acceperit…

4193

Apt, 39 (a. 991–992): Quod si ita est, quod ipsa congregatio virorum Dei propter obpressionem aut timorem pontificis aut successores ejus dominare nequeant, volo ut ad propinquos parentes meos possessio praedicta perveniat. Cf.: 60 (a. 1009).

4194

Nimes, 167 (a. 1095): si episcopus vel prepositus vel aliqua persona viri vel femine istam donationem inquietare voluerit vel ad suos proprios usus redigere temptaverit…

4195

Nimes, 160 (a. 1084): in tali convenientia: quod si episcopus aut prepositus aut ulus clericus aut ullus homo ipsum mansum suprascriptum de ipsa communia suprascripta, per ullam occasionem, tollia; 165 (a. 1092); 188 (a. 1060–1108).

4196

Nimes, 158 (a. 1080): quod si forte (quod absit) ipsa canonica fraternitas disrupta fuerit, ut non sint ibi clerici communiter in claustro manducantes et dormientes, vel aliquis homo voluerit auferre per violentiam de ipsa communitate; Apt, 99 (s. XI): Si autem evenerit in futuro, quod absit, ut haec vita communis in defectum venerit, haec donatio ad nostros proprios haeredes sine detrimento revertatur.

4197

Gellone, 113 (а. 877–879); Aniane, 294 (а. 990–996): si ullus homo donaverit eum a fevo, veniat filius meus et donet 4 denarios ad sanctos et teneat ipsum alodem; Lézat, 594 (a. 10301040): ut neque abbas, neque monachi non possint vindere, nec alienare, nec transmutare, nec ad fevum dare… quod si facere voluerint, veniat unus ex propinquis parentibus meis et donat Sancto Petro XII dinarios et habet ipsam hereditatem; Vabres, 12 (a. 1105–1108): Si autem abbas laicus istum honorem… in usum vel servitium conatus accipere et propter hoc monachos reliquere noluerit, veniant consanguinei mei plus propinqui et ponant supra altare Sancti Salvatoris centum L solidos et recuperent ipsum honorem.

4198

Gellone, 112 (a. 996–1031): si abba aut ullus homo aud congregacio istius loci de comunia monachorum abstrahere voluerit, aud ad nos revertat aud ad propinquos nostros; Béziers, 72 (post a. 1061): non habeant potestatem donare… et si faciebant, fuissent supradicta omnia de me Sigario suprascripto et de infantibus meis et de posteritate mea; Nimes, 170 (a. 1080–1096): ut canonici habeant et possideant, et, si voluerint eas dare alicui homini, in ea ipsa convenientia dent filio meo Bernardo.

4199

Nimes, 118 (a. 1019); Vabres, 26 (a. 1095). Выкупленную таким образом землю семья традента получала иногда не в аллод, а в феод. См.: Gellone, 273 (а. 1101).

4200

Apt, 29 (а. 982): si autem vendere voluerint, per tale pretium sicut boni et justi pretiatores adpretiaverint, emas episcopus sive successores ejus.

4201

Nimes, 175 (a. 1080–1096): si vero canonici voluerint istum mansum alicui villano dare, reddant canonici a Raimundum et a Bemardum solidos XVI.

4202

Nimes, 186 (a. 1060–1108): aliquis propincorum meorum, de quo magis canonici voluerint, accipiat duodecim nummos de Melgorio et ponat super altare Beatae Mariae et canonicis supradictis supradictum mansum absolvat et malefacta, secundum voluntatem illorum emendet. Cf.: 189 (a. 1060–1108).

4203

Béziers, 36 (а. 972); 44 (а. 983).

4204

La Grasse, 54 (а. 943): dum vixero… teneam et possideam; post obitum quoque meum, filius meus.. si in religione monastica voluerit permanere et regulariter vivere, teneat ipsum alodem ad obedientiam dum vivat; Apt, 33 (a. 984): teneat, dum ipse vixerit; Gellone, 88 (ca. 1070): ut in vita mea, ego usum et fructum abeam, et si eredem legitimum habuero, omnem medietatem de istum alodem… habeat in vita sua, et post obitum suum ad ipsos sanctos revertat; Nimes, 173 (a. 1080–1096): quamdiu ego vivo, usum et fructum michi reservo.

4205

Vabres, 38 (a. 874): duos mansos qui… ad filio nostro Doduto usufructuario reservamus una sub censu… quatuor denariis; Conques, 431 (a. 928): dum ego vixero, usum et fructum possideam et unumquemque annum… pro censo semodio de vino persolvam.

4206

Nimes, 150 (a. 1066): post mortem autem nostram teneat Martinus, filius noster, ipsum mansum in vita sua, per acclamationem similiter de Sancta Maria, cujus alodes est, et reddat pro usatico et servicio ad canonicos Sanctae Mariae… denariatas quatuor de cera per unumquemque annum; 161 (a. 1092), etc.

4207

Béziers, 72 (post a. 1061): donaverunt canonici Sancti Nazarii… per fevum ipsam condaminam… in tali convenientia, ut Sigarius… habeat jamdictam condaminam in vita sua, et mulier sua Ricuildis, quamdiu in viduitate steterit, et unus infans Sigarii… in vita sua… et post obitum de uno suo infante jamdicti Sigarii, qui hoc habuerit, revertat in comunia Sancti Nazarii; Gellone, 177 (a. 1101): si vero filium legitimum filiamve habuero qui possi| tenere eundem fevum post me, in vita tantum sua teneat, itâ sane, si sine legalibus filiis obierint, non possunt alienare, vendere aut detraere de comunia monachorum eumdem fevum.

4208

Nimes, 158 (а. 1080): habeant hec omnia… in sua stipendia proprie et in suos usus, sine omni conturbatione et calumpnia, semper et quamdiu mundus steterit; Agde, 335 (a. 975): vendimus vobis usum de ipsum mansum.

4209

HGL, II, 63 (a. 823): donamus… aliquid de proprietate mea… in usu canonicorum, ea vero ratione, dum uxor mea Agilburgis vivit, usum et fructum habeat…

4210

Marseille, 617 (a. 1064–1079): dono cavalium unum… et relinquo in mandatum omnibus filiis et nepotibus meis et omni posteritati mee, qui de meo semine exierit, ut ipsi faciant similiter, quandiu possibilitatem abuerint de onor aut aver, tali scilicet ratione, ut post mortem cavalli, quod ego dono, infra novem dies ego alium restitutam ei, similter et omnis posteritas mea.

4211

Apt, 59 (a. 1006): Si quis igitur ab hac die et deinceps extiterit aut comes aut vicecomes aut episcopus ipsius civitatis aut undecumque adveniens extiterit, volens inrumpere istam donationem aut inquietare temptaverit; Marseille, 788 (a. 1047): Si quis autem comes, vicecomes, comito, episcopus, presbiter, clericus, laicus vel aliqua persona hanc donationem annulare voluerit…

4212

См. гл. V, раздел 4.

4213

Apt, 24 (а. 973); 79 (са. 1048); Aniane, 189 (а. 1036–1060); Nimes, 161 (а. 1092), etc.

4214

Apt, 25 (а. 976): veniant super eum triginta dua maledicciones quae in veteri testamento continentur (речь идет о проклятиях, перечисленых в 108-м псалме, которые христиане адресовали Иуде); Béziers, 92 (а. 1092): omnes maledictiones Veteris et Novi Testamenti super eum veniant, etc.

4215

См.: Weinberger S. Les conflits entre clercs et laies dans la Provence du XI siècle. — Annales du Midi, 1980, t. 92, p. 269–279.

4216

Vabres, 10 (a. 930): et quamdiu ego Bemardus vixero de ipso sancto loco non haeres sed tutor et deffensor sim; Lézat, 1071 (ca. 1060): rogo vos et amoneo et precor omnibus parentibus sive nepotibus sive omnibus consanguineis meis ut adjutores sitis Domino Deo et Sancto Petro…

4217

См., например: Apt, 43 (a. 992).

4218

Ourliac P. La "convenientia". — In: Etudes d'histoire du droit privé offertes à Pierre Petot. Paris, 1959, p. 413–422.

4219

Bonnassie P. Les conventions féodales dans la Catalogne du XI siècle. — Annales du Midi, 1968, t. 80, p. 187–219. Cf.: Magnou-Nortier E. La société laique…, p. 298–302.

4220

Apt, 119 (a. 1122): Ego, Leodegarius, Aptensis episcopus, dono tibi, Aldeberto Garaco… castrum Sagnonis… Et hanc convenientiam ego, episcopus, et canonici, tibi et tuis facimus, ut istud feudum quod tibi donamus, non poterimus dare, vendere vel impignerare aut aliquo modo alienare, propter quae tu, Aldeberte et successores tui, aliquid ex isto feudo perdatis, neque nos neque successores nostri… Et iterum ego, Aldebertus Garaco et filii mei, istam facimus convenientiam, ut neque nos neque successores nostri possimus castrum istud aut aliquid ex ipsius castri pertinendis donare, vendere, inpignerare aut aliquo modo alienare, nisi Sanctae Mariae et Sancto Castori et episcopo et canonicis Aptensis Ecclesiae, ad fidelitatem Sanctae Mariae.

4221

См., например: Lex Burgundionum, LXVII: Quicumque agrum aut colonicas tenent, secundum terrarum modum vel possessionis suae ratam, sic silvam inter se noverint dividendam; Tjäder, 13 (a. 553, Ravenna): earum massarum… cum omnibusque ad se pertinentibus… colonicis subsequentibusque suis… cum mancipiis que in designatis massis esse noscuntur; Testamentum Vincentii (ca. 576): Monellum vero ingenuum decernimus. Colonica quam tenet in locum Gestavi ei concedimus. См. также с. 244–245.

4222

Caes. Arei. Sermones, 154.2.

4223

HGL, II, 122 (a. 844): ipsas colonicas et quaedam mancipia similiter monasterio pertinentibus… in pago Nemausensi colonicam subtus Mariacum… colonicam Amantianicum quae et Martiniacum vocatur necnon et medietatem territorii villae Colonzecates; Apt, 2 (a. 852?): ut quolonicas et terras et vineas seu villulas sibi invicem inter se commutare deberent.

4224

HGL, II, 6 (a. 782, Narbonne): villa… Colonicis; Nimes, 3 (a. 879); HGL, V, 20 (a. 898): Colonicas fiscum; Nimes, 34 (a. 928); 41 (a. 939); HGL, V, 81 (a. 945, Uzes): in Colonicis, etc.

4225

Помимо завещания Аббона и Марсельского политика сошлюсь на: Gellone, 160 (а. 804); Marseille, 291 (а. 817); HGL, II, 122 (а. 844, Psalmodi); Apt, 2 (а. 852?); Beziers, 56 (s. IX); HGL, II, 208 (a. 950, Viviers): colonicas LXXX cum servis suis, etc.

4226

См., например: Varro. Res rusticae, I.2.17; Frontinus. De controversiis, X.6.

4227

Например, завещание св. Ремигия — в той его части, которая считается более поздней интерполяцией. См.: SSRM, t. III, р. 339.

4228

Sanct-Gallen, 81 (а. 776): colonicas quattuor cum mancipia desuper commanentibus; Concilium Valentiniense (a. 855), 9: colonicam vestitam cum tribus mancipiis.

4229

Изредка оно встречается и как топоним. См.: HGL, II, 4 (а. 680): in pago Agenense villa nostra Virvicarias.

4230

Du Cange C.D. Glossarium…, t. 1, p. 636; t. 8, p. 278.

4231

Polyptyque, H 19. Cf.: A 5: vergeria; H 9, 20, 21, 33, 43, 51, 62–64, 67, 68, 70–76, 80; L 4.

4232

Toubert P. Les structures…, p. 457.

4233

Marseille, 654 (a. 984). Исключение составляет Beziers, 56 (post a. 1010), но, как показал Ж.-П. Поли, этот документ следует датировать IX в.

4234

См., например: HGL, V, 149 (а. 990, Béziers): in Colongas mansos duos; Nimes, 172 (a.1080–1096).

4235

Provence, 7 (а. 861): colonica vestita una et altera apsa cum vercaria; Savigny, 6 (a. 919): ecclesia… cum manso, et curtilis, et vercariis, et campis, et pratis, et silvis.

4236

HGL, II, 106, (a. 844); Provence, 36 (a. 898).

4237

La Grasse, 43 (a. 905); Marseille, 1040 (a. 921). Cf.: Herlihy D. The Carolingian Mansus. — English Historical Review, 1960, vol. 13, p. 79–89.

4238

Vabres, 1 (a. 861); Nimes, 120 (a. 1020); 162 (ca. 1092): mansum unum quem dicunt ad Mansum.

4239

Eixalada-Cuixà, 55 (а. 878): de vestro maso ubi vestras tonuas erant; La Grasse, 73 (a. 956); Béziers, 31 (a. 969); 51 (a. 993); Marseille, 548 (a. 1010), 349 (a. 1012); Lérins, I, 142 (a. 1016); Toulouse, 234 (ca. 1045) etc. Слово сохранилось в провансальском языке. См.: Mistral Е. Lou trésor dou Felibrige. Aix, 1887, vol. 2, p. 384–385.

4240

Lézat, 101 (ca. 1035–1060): ipsam casalem ubi Dominicus stabat cum ipsos homines et cum ipsas terras ermum et constrictum; Toulouse, 200 (a. 1080–1098): casalem ubi visus est manere Stephanus Sigrandus cum sua tenentia. Термин имел и более узкое значение — "строение". См.: Agde, 224 (а. 922): domis, casaliciis, curtis, ortis; Gellone, 81 (a. 982): in casis, casaliciis, curtis; Lézat, 306 (ca. 1035): damus ipsos casales qui erant in cimiterio, etc.

4241

Maguelone, 17 (a. 1096); Gellone, 471 (a. 1097); Montpellier, 100 (a. 1103–1104), etc. Отмечу форму estare: Agde, 89 (a. 1166); Aniane, 133 (a. 1168), etc.

4242

Agde, 184 (a. 1159): in manso predicti Guillelmi qui est juxta stare Petri Amaldi; 156 (ca. 1175): istud stare affrontât ex aquilone in manso Galterii; 98 (a. 1160–1180): in illo stare tuo… predicti mansi.

4243

Bloch M. The Rise of Dependent Cultivation…, p. 265–268; Grand R., Delatouche R. L'agriculture au moyen âge. Paris, 1950, p. 76–86; Boutruche R. Seigneurie et féodalité. Paris, 1968, p. 82–84.

4244

См., например: Histoire de la Provence, p. 116; Poly J.-P. La Provence…, p. 105.

4245

Latouche R. Quelques aperçus sur le manse en Provence…, p. 104–105.

4246

Testamentum Abbonis, cap. 16: colonica in ipso pago Viennense, Baccoriaco super fluvium Carusium, ubi faber noster Maiorianus mansit; Marseille, 291 (a. 835): colonica ad illa Fonte ubi manet Dominicus colonus. Cf.: Conques, 115 (a. 930–935): manso de Oracione, ubi Venrannus visus est manere; Eixalada-Cuixà, 108 (a. 984): manso de Pujo ubi Durandus habitavit.

4247

HGL, II, 197 (a. 877, Orange): manso Godoboro… Bornas mansum; Vabres, 20 (a. 932): cum manso de illa Pomareda; Nimes, 39 (a. 936): manso quae vocant Magalia; Conques, 302 (a. 962): mansus uno nominant Teolam; Gellone, 122 (a. 1008): manso uno que vocitatur Ros; Marseille, 655 (a. 1026): mansus Esperzallum nuncupatum; Gellone, 115 (a. 996–1031): in terminium de villa Rogas, donamus mansum unum que appellatur Bastida; Toulouse, 233 (ca. 1045): maso que vocatur Droela; Gellone, 30 (a. 1077–1099): mansum qui Fons Frigida vocatur; 466 (a. 1077–1099): unum quem apellant mansum Colobenc et alterum quem vocant mansum Laidgarenc, etc.

4248

Gellone, 81 (a. 982): est ipse mansus in territorio Magdalonensi, in suburbio castro Sustancionense, infra terminium de villa que vocant Temantis; 87 (a. 1019): est namque iste mansus in comitatu Ruthenico, in vicharia Nantense; 129 (a. 996–1031); 83 (ca. 1070); Agde, 177 (a. 1116), etc.

4249

Gellone, 136 (a. 1027–1048): vendo… duos mansos; unum mansum est in Poiols ubi Ysoardus visus est manere, et alius est ibi prope, in loco qui vocatur Cabanniz…

4250

Conques, 357 (а. 901): mansus Favo Fonte ubi Deusdet visus est manere; Lérins, I, 17 (ca. 990): mansum unum cum omnibus ad se pertinentiis, qui est situs in pago Forojuliensi, in villa Palagionensi, de Aldeberto Labritto; 155 (a. 1036): manso uno quem excolit Durantus que supemominant Uscla Veneris; Gellone, 93 (a. 1031–1060): mansum quem appelant Ad Agrefol, ubi Johannes visus est manere; 100 (a. 1070): mansum al Toron ubi videtur manere pagensis nomine Ranulfiis; 69 (ca. 1070): mansum unum que appellatur Cumbas, ubi Petrus visus est manere; Lérins, I, 10 (a. 1046–1070): mas qui vocatur Mota, quem tenuit Petrus; 106 (s. XI): duos mansos, unum in Rocheta, quam Marta tenuit, alterum in Clumanco, quem Amaldus Naso excoluit; Gellone, 358 (a. 1077–1099): mansi Fredolinis qui vocatur Taulaias; Vabres, 33 (a. 1105–1108): mansum de Pomariola totum ubi Agmarus stetit; Marseille, 380 (a. 1037); 800 (a. 1042); 594 (s. XI).

4251

Nimes, 118 (a. 1019): prope alio manso de homine quem vocant Jonan, filio Grosso; Gellone, 130 (a. 1038): est ipse mansum inter affrontaciones de Maruilo et de Cantalupis et de Gaga Pavies ubi Martinus visus est manere; Nimes, 53 (a. 956); Agde, 252 (a. 1125), etc.

4252

Gellone, 34 (a. 1027–1032): medietatem de manso qui appellatur Cantalupus, quem dedit… Wilelmo Arimandus et Abbo ambo fratres; 93 (a. 1031–1060): ipsumque mansum habuit Austrinus, avus meus, de abbatissa Fredburga; Apt, 90 (ca. 1060): mansum… dedit mihi Rajambaldus socer meus cum filia sua Gisla; Agde, 109 (a. 1083): infrontat in illum mansum quem dedit Sptephanus Poncius ad Sanctum Victorem Massiliense; 273 (ca. 1070–1090): in manso quem Petrus Ermenfredus… dedit ad Sanctum Stephanum; 252 (a. 1125): mansum quem Rostagnus de Fabricolis comparavit juxta mansum suum ubi habitavit Poncius Acret.

4253

Gellone, 137 (a. 949–1006): in comitatu Lutevense, in terminium de villa que vocant Juncarias, mansum unum quem nominant Druncheta, que michi evenit de quodam Andrea; Marseille, 764 (a. 1056): mansum quem dedit avus meus Rostagnus, quem excolit homo nomine Galterius.

4254

Marseille, 406 (a. 1035): situsque est alodis… in territorio Montis Justini, et ut ipse mansum designetur apertius, cultor ejus vocitatus est Petrus.

4255

Nimes, 118 (a. 1019): manso de homine quem vocant Jonan, filio Grosso; Marseille, 649 (a. 1019): alium mansum excolit homo nomine Stephanus, gener de Edral; 205 (a. 1056): mansum in territorio… castri Vitrolae, quem tenere visus fuit Ingelbertus, Magnonis filius; 383 (ca. 1070): mansum de Uperto, fratre de Ebrardo Ragaloso; 540 (s. XI): quem mansum excoluit homo nomine Matfredus, nepos Pauli; Nimes, 200 (ca. 1110): molendinum quod construxit Dado… mansum unum in quo ipse Eldricus, filius Dadonis, visus est manere.

4256

Marseille, 766 (ca. 1045): in Petra Castellana duos mansos, unum tenuit Pontius, filius Isnardi, alium quem tenuit Folcardus, que fuit de Iscarico.

4257

Marseille, 202 (a. 1056): donamus… mansum unun; nunc est in presenti quem excolit homo nomine Ricardus Egua Russa.

4258

Marseille, 258 (а. 1022): mansum quem excoluit homo nomine Durandus Pendentia; 252 (a. 1028); 125 (a. 1035); 131 (a. 1036), 529 (ca. 1040), 306 (a. 1061) — аналогично; 127 (a. 1035): dimidium mansum… quod tenuit et excoluit Ingelbertus; Avignon, 17 (a. 1099): dono… mansum qui fuit Laugerii Berengarii, quem adquisivi a Raimundo Decano.

4259

Lézat, 583 (a. 974): alodem que vocant ipsum Hermum qui fuit Agalberto; Marseille, 728 (ca. 1040): unam cabannariam… quam excoluit homo nomine Nadalscera Nova; 516 (ca. 1055); 520 (ca. 1055), etc.

4260

Marseille, 108 (a. 1059): dono mansum… quem tenuit et excolit Theophanius et quem ego faciebam excoli in meo dominio.

4261

Marseille, 250 (a. 1030): dono mansum quem excoluit Durandus, pater Pontii Faiditi; 684 (a. 1031): unum medium mansum… quem excolit homo nomine Pontius Spina, filius Gualterii; 131 (a. 1036): unum mansum excoluit homo nomine Theodoricus, alium excoluit homo nomine Raiambertus, cabannariam vero excolit nunc Johannes cum matre sua; Béziers, 74 (post a. 1067): mansum suum totum, qui fuit Isimbert… sicut unquam Isimbertus vetulus melius habuit et tenuit; Lérins, I, 10 (a. 1046–1070): unum mansum, illum videlicet quem quondam tenuit Isimbardus; Marseille, 341 (a. 1074): terra de manso qui fuit de Auranno vetere.

4262

Vabres, 29 (a. 942): manso ubi Rainardus visus est manere… et alio manso ubi Folcradus visus fuit manere; Gellone, 22 (a. 983): in terminium de Arboles mansos duos, ubi Ricramnus visus est manere et Garibertus visus fuit habitare; Marseille, 293 (a. 1038): duos mansos, unum de Mercurino quem vocant Bonam Micam in presenti, alium vero de Adalelmo presbytero post obitum suum; 550 (a. 1060–1064): duos mansos… quem excoluit homo nomine Langobardus et alium quem excolit homo nomine Aurelenus; Nimes, 151 (a. 1070): donant ipsum mansum ubi Petrus Siguerius visus est manere… et alium mansum ubi Bemardus Rainaldi visus fuit manere.

4263

Béziers, 41 (a. 978): mansus quem excoluit Durandus, pater Pontii Faiditi, pesenti cultoris; Marseille, 250 (a. 1030): medium mansum quem excolit Allulfus et unam cabannariam quem excoluit Rainaldus et modo tenet supradictus Allulfus; 200 (a. 1057): mansum integrum… quem quidam homo nomine Amalbertus priscis temporibus et nunc filii eius excoluit; Lérins, I, 134 (a. 1046–1066): mansus quidem olim dicitur fuisse de quodam homine qui dictus est Andreas, cognomento Cambairo, uxorque ejus dicta est Ritberga.

4264

Marseille, 1089 (са. 1080): inquirentes namque quandum cartulam de sponsalicio in que sciebant scriptum homiem qui excoluerat mansum, nomine Benedet Pela, a quo homine accepit nomen mansum Benedet Pela. Cf.: Marseille, 1057 (ca. 1020): Longo temporo post obitum Benedet Pela, venerunt duo successores ejus qui inter se diviserunt mansum in duas partes: Una vocatur Selamus et altera Ferreng. Post hoc mutatum est nomen mansi: una pars vocata est Salamus et altera Ferreng. Ниже этот манс называется так: mansus de Benedet Pela; totus mansus de Benedet Pela; mansus de Benedet Pela quod vocant Salamus et Ferreng; mansus de Salamus et de Ferreng.

4265

Marseille, 454 (a. 1064–1079): mansus quem appelant mansum Benedicti; 293 (a. 1038); 763 (a. 1064).

4266

См.: Gellone, 160 (a. 804); Lyon, 6 (a. 984). Cp.: Fournier G. Le peuplement rurale en Basse Auvergne…, p. 242; Dollinger Ph. L'évolution des classes en Bavière…, p. 121.

4267

См.: Грацианский Н.П. Бургундская деревня…, с. 106–107.

4268

См.: Gasnault P., Vezin J. Documents comptables de Saint-Martin de Tours à l'époque mérovingienne. Paris, 1975.

4269

Bloch M. La société féodale. Paris, 1939, vol. 1, p. 278. Исключение составляет Эльзас, где вплоть до XVI в. словом colonge называли поселение хуторского типа. См.: Inglot S. Essai sur la vie rurale et les colonges d'Alsace (ХI–XIII siècle). Strasbourg, 1932.

4270

Cp.: Déléage A. La vie rurale en Bourgogne…, p. 566–567; Мильская Л.T. Светская вотчина…, с. 83.

4271

Блонин В.А. Крестьянская семья…, с. 174–175, 180–181. Напомню, что содержатели северофранцузского манса этого времени, как правило, находились в близком родстве. См.: Бессмертный Ю.Л. Структура крестьянской семьи во французской деревне IX в.: данные антропонимического анализа Сен-Жерменского политика. — СВ., 1980, вып. 43, с. 32–52.

4272

См. гл. VI, раздел 3.

4273

Marseille, 741 (а. 1021–1048): de omnem terram incultam habeant monachi XI partes et ipsi XII, excepto hoc quod ipsi alodarii apprehendent in suo dominio, per suos mansos.

4274

Eixalada-Cuixà, 89 (a. 961): terra Gozfredo comite… terra sancte Eulalie… terra Benedicto presbytero; Nimes, 65 (a. 965): de circii allaterat in manso Raimundi comite; Marseille, 107 (a. 971): consortat huno latere terra comitale; Agde, 209 (a. 1139): de manso Sancti Stephani.

4275

Marseille, 760 (ca. 1035): manso de Gamerio Camba Rasa; 761 (ca. 1040): manso… quem excoluit homo nomine Gamerius, prénommé Camba Rasa; Agde, 256 (a. 1092): manso qui fuit de Ricardo Eusebio et de uxore sua Bonafîlia; 254 (a. 1106): mansum in quo habitavit Ricardus Eusebius et mulier sua Bonafîlia.

4276

Cf.: Agde, 239 (a. 1123): mansum… in quo habitat Pontius Joannes Paregencus; 61 (a. 1183): manso de Parregenchis.

4277

Gellone, 27 (са. 1005): mansum unum que fuit de Unofredo presbitero; Marseille, 299 (a. 1053): mansum de Amaldo, meo caballario; 519 (ca. 1060): donavit… unum mansum de Raiambaldo mestrale.

4278

Marseille, 343 (ca. 1060): terra que fuit de episcopo Ingilranno, de manso de Autranno; 383 (ca. 1070): ego frater Bamerius accaptavi ad proprium alodium II mansos de Amulfo de Guarda et de sus muliere Constanda et a filiis et fiiabusque suis, hoc est mansum de Michahele, filio de Rogerio, et mansum de Uperto, fratre de Ebrardo Ragaloso.

4279

Marseille, 88 (a. 1077).

4280

Eixalada-Cuixà, 111 (a. 988): de suo alode que ad illum advenit de servo suo Godemari condam…

4281

Marseille, 205 (a. 1056): Geusserannus… donavit… III semodiatas de vinea in clauso ipso quod ipse et Runignus, miles eius, plantaverunt.

4282

Marseille, 456 (a. 1025): mansus quem excoluit Lauterius presbiter; 209 (a. 1029): exceptis mansis quos tenent caballarii his nominibus (далее следуют 7 имен); Nimes, 143 (а. 1077): ego Gaufredus Fulcherii, presbiter et canonicus, donatur sum… mansum unum de alode meo, ubi Bertrandus Durantii, nepos meus, visus est habitare.

4283

Marseille, 108 (a. 1059): illum videlicet mansum totum et ex integro, quem tenuit et excolit Theophanius, in Podio Nigro, et quem ego faciebam excoli in meo dominio.

4284

Gellone, 41 (a. 954–986): quatuor mansos in villa Cambonis ubi Bertramnus et Rogerius et Gualterius et Ingilvinus visi sunt manere; Marseille, 792 (ca. 1045): mansum obtimum quem excolit homo nomine Petrus Columba… unum mansum de melioribus quos ibi abeo; Nimes, 158 (a. 1080): ego… Petrus Guigonis… indignus prepositus… concedo… mansum unum, in quo Pontius habitat per me.

4285

Marseille, 776 (ca. 1045): mansum unum, quem excoluit Siguinus, quem donavit nobis Rostagnus clericus; 521 (ca. 1055): donamus tibi manso que fuit Gontardo… et facias tu, fidelis noster, de ipsis rebus quicquid facere volueris; 343 (ca. 1060): terra que fuit de episcopo Ingilranno, de manso de Autranno… de manso de Girardo faber… in loco qui dicunt clauso de domna Gualdrada. 383 (са. 1070): Vitalis, famulus Guillelmi, vendidit mihi imam semodiatam de terra et inculta, de manso illo qui fuit David; Nimes, 157 (a. 1080): ipsum mansum totum ubi habitat Rotbaldus per me et fuit de Senioreto, avo meo, et est meus alodes; Lérins, I, 57 (s. XI): mansum de Rainardo, quem dedit Guido Gisbemo; Béziers, 108 (a. 1107): ordino… ipsum mansum de Biterris ubi habitat Stephanus de Scarengs quem habeo ad fevum de Lupone et ipsos duos mansos quos similiter habeo de Raimundo Ermengaudi de Corneliano, ubi habitat Arucus et Stephanus Rodbertus; Douzens, A 112 (post a. 1169): ipso manso quem tenet Amaldi Bemucii… quem habet Petrus, frater meus, in pignora; Avignon, 71 (a. 1104–1176): manso quem tenet Alcherius qui est de Augerio piscatore.

4286

Marseille, 213 (a. 1045): mansum que fuit de Johanne Cascanela; 278 (a. 1068): mansum unum qui fuit Amulfi; Cf.: ibidem, 135 (ca. 1010): mansum de Adalard; 139 (a. 1087): duos mansos, unum de Durant et alium de Martino Aino.

4287

Vabres, 38 (a. 874); Conques, 251 (a. 900); Vabres, 17 (a. 909): manso meo ubi Leotrandus visus Mt manere; HGL, V, 71 (a. 937): manso ubi Benedictus manet; 126 (a. 972); Gellone, 131 (a. 982).

4288

Lézat, 719 (ca. 1000): ipso casale ubi Amulfus stabit… alio casale ubi Servodei permansit…

4289

HGL, V, 76 (a. 941, Eine): mansus ubi Guitimirus habitavit condam qui Mt; Agde, 315 (a. 973): in unum mansum habitat Albaricus, alius Mt Agilberto predicto; Conques, 395 (a. 1004, Apt); Roussillon, 41 (a. 1046); Nimes, 140 (a. 1043–1060); Béziers, 125 (a. 1123): in quo manso Petrus Aribert habitat et visus est habitare, etc.

4290

Lézat, 1063 (a. 1086–1103); Vabres, 33 (a. 1105–1108): mansum… ubi Agmarus stetit.

4291

Montmajour, p. 80 (in. s. JG): ipsum mansum incolit Stephanus Peregrinus; Marseille, 715 (a. 1064): facimus donationem de illo dimidio manso quem Fulcherius incoluit.

4292

Conques, 108 (a. 887): manso uno ubi Bertalaicus visus est conversare.

4293

Vabres, 45 (a. 932–937): manso ubi Amalfredus visus est excolere; Marseille, 252 (a. 1028, Aix): mansus quem excolit Bertrannus; Lérins, I, 121 (ca. 1047–1056): mansum… cujus cultor Bemardus Ferrarius vocatur.

4294

Lézat, 404 (ca. 1030): quem mansum laborat homo nomine Aicardus; Béziers, 72 (post a. 1061): sicut umquam comes melius habuit vel tenuit vel aliquis per illum laboravit; Gellone, 264 (a. 1077–1099).

4295

Marseille, 764 (a. 1056): donamus unum mansum quem fregit homo nomine Ansoardus et unum mansum quem excoluit Augerius Pellicerius.

4296

Lézat, 341 (ca. 1040); 483 (a. 1080–1108).

4297

Lérins, I,3 (a. 990): mansum… que videlicet Matfredus tenuit; Marseille, 258 (a. 1022): mansum quem tenet homo nomine Bonusparus; 695 (ca. 1050): illud mansum solitus erat tenere quidam Giraldus de Brusco; Gellone, 148 (ca. 1050); Nimes, 196 (a. 1109), etc. Отмечу редкую форму continere: Gellone, 101 (ca. 1070): mansum in Roved quem Petrus continet.

4298

Conques, 35 (a. 955–985): illo manso ubi Girardus visus est abbere vel possidere; Marseille, 585 (a. 1014): mansum quem possidet homo nomine Bosen; Apt, 64 (a. 1010–1032): mansum… cujus possessor est Gontardus.

4299

Lérins, I, 68 (са. 1061): mansum unum in Bargema, quem Dodo excolit ac possidet.

4300

Marseille, 127 (ca. 1035); 108 (a. 1059): mansum… quem tenuit et excoluit Theophanius et quem ego faciebam excoli in meo dominio; Nimes, 136 (a. 1043–1060): manso que Bone Faisse tenet vel excolit; 185 (a. 1060–1108): mansus… quem tenet et excolit Petrus Rufus et infantes sui.

4301

Marseille, 80 (a. 1048): mansum… quem tenet et laborat Adelbertus.

4302

Marseille, 422 (ca. 1025): ortum quem excoluit Constantinus; 253 (a. 1027): terram quam Grimulfus excoluit; Lérins, I, 153 (a. 1033): pecia de terra culta… quem excolit Amaldus Blanco; Béziers, 114 (a. 1110): vinea quam laborat idem Poncius Bemardi. В отношении виноградников часто используется глагол aedificare: Marseille, 1075 (а. 1059); Nimes, 132 (а. 1043–1060), Aniane, 218 (а. 1060–1108), etc.

4303

HGL, V, 76 (а. 941, Eine): mansus ubi Guitimirus habitavit condam qui fuit… de ipso manso de Vintimiro; Marseille, 305 (ca. 1070); Agde, 56 (a. 1118): mansum totum in quo habitavit Bemardus Ваша… in manso Willelmi Raimundi.

4304

Gellone, 426 (a. 1077–1099): si evenerit ut abitatores mansi occidant vaccam, erit coxa per censum abbatis et monachorum; Agde, 109 (a. 1083): mansus… in quo habitat Poncius Rostagnus abbas Sancti Andree.

4305

Montmajour, p. 163 (ca. 1060): Rodulfus presbiter, qui incolit ecclesiam suprascriptam; Lérins, I, 162 (a. 1048–1090): congregationi… qui ipsum monasterium incoluerint.

4306

Nimes, 81 (a. 985): abba… dono tibi manso ubi ego visus sum manere; Lérins, I, 38 (ca. 1054): abbati… monachisque ibidem manentibus atque mansuris.

4307

Marseille, 773 (a. 1038): ego… Amelius, Senecensis episcopus… dono mansum I quem actenus possedi in predicte ville sive castri territorio, quem excoluit homo nomine Ricardus; Lérins, I, 81 (a. 1061): donamus… mansum illum quem videmur habere vel possidere aut si quis pro nobis aliquid sibi pertinentibus possidet in territorio Rochete… sicut laboravit ac tenuit; 88 (s. XI): notum sit omnibus… quod Boso miles Grassensis, quando suscepit sanctum habitum monachicum, dedit Domino Deo… mansum illud quod habebat et possidebat in castro Mugin.

4308

Marseille, 130 (а. 1045): tres mansos quos excolunt homines his nominibus: Michael de Lasa, Raiambertus et Lambertus, et unam braceriam quam tenet Gariberga, et unum clusum de vineis, quem Wadaldus edificavit et sancto Victori dedit; Lézat, 1063 (a. 1086–1103): casalem quem ego visus sum habere vel possidere in Cantenago ubi Vitalis stat, ipsum Vitalem et uxorem suam et filios et filias eorum cum tota sua tenentia; Béziers, 114 (a. 1110): fevum quem teneo per laborationem de Guillelmo Amaldi.

4309

Apt, 65 (a. 1010–1032); Marseille, 433 (a. 1010–1044). Cf.: Lérins, I, 144 (a. 1061, Antibes).

4310

Lérins, I, 10 (a. 1046–1070): concedo… unum mansum… quem quondam tenuit Isimbardus… alterum vero mansum qui est in loco qui vocatur Balmeta, nomen possessoris Gadberti, alium mas qui vocatur Mota quem tenuit Petrus.

4311

Marseille, 305 (ca. 1070): alium vero mansum mittit nobis in gaudium quem tenet Hebrardus propter decimum vel tascam; Gellone, 126 (a. 1060–1074): mansum quem tenet vir qui vocatur Wig… et istud mansum reddit censum hunc: sex denarios de oblias, agnum de sex denarios aut et manducare debet cum duobus-militibus, aut unum porcum…

4312

Marseille, 766 (са. 1045): unam vineam quem excolit Athanulfus, aliam quem excolit Amulfus, terciam quem excolit Marcia.

4313

Nimes, 187 (a. 1060–1108): quem mansum tenet Felicia, uxor qui fuit Bonarici.

4314

Marseille, 232 (a. 1006): mansus quem excolit Pontius et uxor ejus Bligarda; 374 (ca. 1060): facio donationem… unum mansum que fuit de Duranto de Braz et de Uperta, uxore sua, et ipse fuit de uxore mea Arsinna; Lérins, I, 134 (a. 1046–1066): mansus quidem olim dicitur fuisse de quodam homine qui dictus est Andreas, cognomento Cambairo, uxorque ejus dicta est Ritberga; Nimes, 152 (a. 1075): manso que Ricolfus et uxor sua Aurutia excolit; Agde, 254 (a. 1106): mansum in quo habitavit Ricardus Eusebii et mulier sua Bonafilia.

4315

Marseiile, 716 (a. 1064–1079): manso… quem excolit homo nomine Beraldus cum filiis suis; Nimes, 165 (a. 1092): mansum unum ubi Pontius et infantes sui visi sunt manere; Agde, 153 (a. 1120): manso qui fuit de Poncio Giraldi et de infantibus suis. Cf.: Béziers, 53 (a. 1005): inlaterant… in bordaria de infantes Folcrando… affrontât in manso de infantes Lanfredo; 55 (a. 1009); Lérins, I, 153 (a. 1033): pecia una de terra que plantavit Gisalbertus cum infantibus suis et plantare debent heredes sui; Lézat, 1067 (a. 1075–1081): ista honor est unus rusticus cum uxore sua et filiis suis et illorum tenendam.

4316

Eixalada-Cuixà, 105 (a. 982): maleolum… quod plantaverunt Gitardus et filius ejus Miro et Aribertus; Lérins, I, 153 (a. 1033): peda una de terra que plantavit Gisalbertus cum infantibus suis…

4317

Nimes, 51 (a. 936–954): breve de censu quem debet radonare Bertrandus Calvinus et infantes sui; Lérins, I, 127 (a. 1134): dedit V jomatas cum suis filiis.

4318

Nimes, 118 (a. 1019): mansum ubi Petrus cum matre sua visus est manere; La Grasse, 144 (a. 1093): mansum Arbertae feminae et Guillelmi Bemardi et Aucfredi filiorum ejus; Nimes, 178 (a. 1080–1096): manso de Corbessatis quem tenet Udolguarda et infantes sui; 196 (a. 1109): quem mansum tenet Stephana, uxor que fuit Bemardi Silvestri, et infantes sui.

4319

Marseille, 764 (a. 1056): mansum… quem excolit homo nomine Galterius et fratres ejus; Nimes, 131 (a. 1039–1077): manso de Carrugarias, ubi Petrus et Pontius, frater suus, visi sunt manere; 189 (a. 1060–1108): mansus… ubi Petrus et Stephanus et Rainardus et Esperandeus, filii Martino que fuit condam, visi sunt manere; Agde, 56 (a. 1118), etc.

4320

Béziers, 53 (a. 1005): in manso de infantes Lanfredo; Marseille, 798 (ca. 1040): mansura de filios Rogerio; 200 (a. 1057): mansus… quem quidam homo nomine Amalbertus priscis temporibus et nunc filii eius excoluit; Nimes, 197 (ca. 1109): de manso quem tenebant infantes Pontio Rogerio.

4321

Nimes, 130 (a. 1043–1060): dono tibi Pontione et fratre tuo Jonan et Stephano petia terra culta ad complantandum et ad conderzendum et ad vineam faciendam; 132 (a. 1043–1060): alia medietate de ipsum alodem… donamus tibi Adalburga vel ad infantes tuos, id est Petrus, Pontius et uxores vestras et Johanna vel ad infantes illorum ad complantandum.

4322

Marseille, 718 (са. 1035): mansum de Prezone et Lautardo; Lérins, I, 38 (ca. 1054): mansum quem tenet Odo et filii Guilberti, totum et ab integro cum ipsis hominibus; Gellone, 103 (a. 1031–1060): mansum ubi Andreas et Guigo visi sunt manere; La Grasse, 144 (a. 1093); Nimes, 210 (a. 1108–1137).

4323

Gellone, 303 (a. 1117): dono… mansum de Vezinz ubi Pontius Garibemus visus est manere… cum tali censo: Petrus Andreas donat albergum duobus caballariis cum uno sextario ordei et tres bovarios, asinarium unum per vindemias uno die, Garibemus similiter, Bonafus similiter, Raimundus similiter, Pontia similiter, et in festivitate Sancti Michaelis isti quinque duos sextarios et albeigum imo caballario cum eminam ordei et saumatam lignee et unum potatorium et unum bovarium.

4324

Herlihy D. Medieval Household. Cambridge, 1985, p. 62; Toubert P. Le moment carolingien (VIII–X siècles). — In: L'histoire de la famille. Paris, 1986, t. 1, p. 336–338; Cepoвайский Я.Д. Сообщество крестьян-держателей надела в Сен-Жерменском аббатстве (к вопросу о структуре крестьянской семьи во франкской деревне IX в.). — СВ, 1984, вып. 48, с. 244–269.

4325

Бессмертный Ю.Л. Жизнь и смерть в средние века. М., 1991, с. 56–58; Блонин В.А. Крестьянская семья во Франции IX века, с. 172–178; Габдрахманов П.Ш. Средневековые крестьяне…, с. 62–69.

4326

Chomel V. Paieries et frérèches en Dauphiné d'après quelques textes inédits (vers 1250–1346). — Cahiers d'Histoire, 1966, t. XI, p. 309–319.

4327

Routier J. Briançon à travers l'histoire. Gap, 1981, p. 90. Согласно Ж.-К. Эласу и П.-И. Лаффону, в XIV–XV вв. сходные случаи имели место и в Севеннах; к сожалению, эти данные не опубликованы.

4328

Falque-Vert H. Les hommes et la montagne…, p. 181–205.

4329

Bourin-Demiau М. Villages médiévaux…, t. 1, р. 199–201.

4330

Marseille, 340 (а. 1012): mansum quem excoluit homo nomine Vitalis; 341 (a. 1074): àiàëîâè-iî; 345 (ca. 1060): mansum qui fuit de Vitale.

4331

Cp.: Bonnassie P. La Catalogne…, p. 131–135 et passim.

4332

См.: Marseille, 1089 (а. 1080), где говорится о перипетиях такого раздела.

4333

Aniane, 278 (а. 1122): Ego Petrus Beningerius, monacus, dono tibi, Bernardo de Pino… totum honorem quem hodie possides de Sancto Salvatore de Aniana… et in omnibus terris quartum et usaticum quales facere debes… Et ego Bemardus de Pino et uxor mea donamus corpus et animas nostras et infantes nostras et omnem sustanciam nostram Domino Dei et Sancto Salvatore de Aniana et abbati et monachis ejusdem loci, presentibus et futuris, sicut melius habent homines in dominio.

4334

Aniane, 302 (a. 1060–1108); 287 (a. 1127); 298 (a. 1152). Анализ: Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 211.

4335

Gellone, 143 (а. 996–1031): terram valente uno manso; Marseille, 273 (ca. 1030): una masata de terra arabile; 425 (a. 1031): una tanta quantitate terrarum que quattuor debeant sufficere mansis; 577 (ca. 1070): uno manso optimo de terra arabile; Béziers, 102 (a. 1097): laboranciam de ipsa masada… de terras; Lérins, I, 55 (XI s.): de terra quantum sufficit mansibus octo. Cf.: HGL, V, 147 (ca. 989, Maguelone): una masata de salinas.

4336

Nimes, 53 (a. 956): masello; Marseille, 296 (a. 1053): quod habemus in una mansiuncula que est sita prope fumum et juxta ortum; Lérins, I, 268 (a. 1066): mansellus; Apt, 89 (a. 1051–1100): mansiunculae.

4337

Conques, 331 (a. 997–1004): medius mansus; Apt, 77 (a. 1048); Marseille, 764 (a. 1056); 471 (a. 1060); 473 (ca. 1062): medium mansum; 105 (ca. 1070): unum mansum meliorem et alterum de mediis; Gellone, 60 (ca. 1070); Nimes, 199 (a. 1112).

4338

Marseille, 310 (a. 1033): mansum ex omnibus optimum; 406 (a. 1035): unum mansum inter meos expansum; 564 (a. 1036): mansum obtimum, de melioribus unum; Gellone, 99 (ca. 1070): duos mansos obtimos; Marseille, 440 (a. 1029); 42 (s. XI); 792 (ca. 1045); 539 (s. XI).

4339

Hélas J.-Cl. Le manse en Gévaudan au milieu du XV siècle. — Annales du Midi, 1990, t. 102, p. 173–178.

4340

Duby G. L'écomomie rurale…, t. II, p. 457–458; Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 197.

4341

Marseille, 504 (a. 1032): omnem medietatem ex integro de ipso manso dono; 127 (a. 1035): dimidium mansum quod tenuit et excoluit Ingilbertus; 531 (a. 1043): excepta medietate unius mansi; 540 (s. XI): quartam partem unius mansi in castro Figa Nera et unum integrum mansum in Baldrone; Aniane, 251 (a. 1031–1060): medietatem mansi… que habet Radovertus Durandus.

4342

Gellone, 34 (a. 1027–1032): guirpimus… omnem medietatem de manso qui vocatur Cantalupus; Marseille, 691 (a. 1045): quicquid meum erat in manso de Amaldo; 692 (a. 1062): facio donationem de omni tercia parte unius mansi… de omnibus ab integro rebus que ad ipsum mansum pertinent, cum ipsa tercia parte decimi; Aniane, 68 (a. 1060–1108): dimidium partem unius mansi… ubi Petrus Radulfus visus est manere, cum omnibus que ad medietatem ipsius mansi pertinent.

4343

Lérins, I, 73 (са. 990): terra que fuit de manso Ansaldi Rufi; Conques, 314 (a. 1002): de illo manso de Planias una pecia de terra; Marseille, 685 (a. 1031): modiatam terre culte… de manso quem excolit homo Pontius Spina nomine; Apt, 77 (a. 1048): pratum quod fuit de manso Alarici Pagensis; 85 (a. 1049–1056): unius mansi terram arabilem… et est ejus terrae quantitas capiens in semine frumenti modios quinque; Marseille, 343 (ca. 1060): de vinea semodiata I et fuit de manso Girardo faber; 87 (a. 1076): condamina ipsa que de manso David fuit.

4344

Aniane, 272 (a. 1000): mansum cum omnibus appendiciis et adjacendis suis in ortum, domibus, casis, casaliciis, curtis, ortis, oglatis, campis, vineis, pratis, pascuis, silvis, garricis, arboribus pomiferis et impomiferis, molaribus; Marseille, 717 (a. 1069): mansum quem excolit Pontius Ferrandus, ab integro, cum vineis, pratis, campis, vineis… garrids, cultis et incultis, arboribus pomiferis et infructuosis, necnon et omnia sibi adjacentia…

4345

Béziers, 31 (a. 969): habet ipse mansus campos sex… et ipsa vinea de ipso maso; Marseille, 518 (s. XI): 9 полей или полевых участков и I ferrago, расположенные в разных местах. Ср.: Lérins, I, 10 (а. 1046–1070): mas… cum piscatorias ad se pertinentes.

4346

Marseille, 559 (a. 1051).

4347

Marseille, 383 (ca. 1070): donavi… pro manso de Michahele centum solidatas, grandes et largas… accaptavi… II campos… donavi… pro istis campos XII solidos.

4348

Lérins, I, 142 (a. 1016): maso I… cum campis et vineis, cum pratis, cum arboribus, cum omnibus fundis, possessionibus et quantum de terra erma ad ipsum mansum acrescere potueris. Cf.: Marseille, 741 (a. 1021–1048).

4349

Marseille, 273 (ca. 1030, Aix): una masata de terra arabile, id est modiatas XVI.

4350

Согласно Ж.-П. Поли, 40–50 га. См.: Poly J.-P. La Provence…, р. 111.

4351

Conques, 182 (a. 937): donat unum mansum cum mansiones, cum curtes et ortos, cum vineis et pratos; Marseille, 205 (a. 1056); 532 (a. 1073); 150 (a. 1082); 344 (s. XI), etc.

4352

Aniane, 355 (a. 968): mansiones cooperte atque destructe; Marseille, 693 (a. 1054): donamus… unam petiam de vinea et unam mansionem; 353 (ca. 1060): mansiones et omnes arbores que sunt in ipsa terra; Béziers, 103 (a. 1097): edificavit mansione.

4353

Marseille, 416 (a. 1055): donamus ipsum mansum… post mortem meam mulier mea teneat meam partem de ipsa mansio; Béziers, 178 (a. 1071): mansio cum curte et orto et vineis et olivetis ad eum pertinendis; Lérins, L 213 (a. 1084): mansiones duas… cum omnibus apendidis suas.

4354

Marseille, 296 (a. 1053): mansiuncula que est sita prope fumum et juxta ortum; Apt, 89 (a. 1051–1100): mansiunculae quas habeo intra civitatem Aptam; Agde, 203 (a. 1133): donamus tibi… locum unum, ubi mansum construas; 137 (a. 1146): mansum… quem habeo ante portam castri de Almas.

4355

Например: Lérins, I, 17 (ca. 990): mansum unum cum omnibus ad se pertinendis; Apt, 64 (a. 1010–1032); Marseille, 381 (a. 1039).

4356

Gellone, 65 (a. 1031–1060): apendariam unam cum omni adjacentia ibi quantum ad ipsam appendariam pertinere videtur; 42 (a. 1065–1090): apendariam quam Deusdet tenuit quae vocatur apendaria de fumo; Aniane, 214 (a. 1036–1061); Marseille, 137 (a. 1060–1064), etc.

4357

Marseille, 1057 (ca. 1020): cabannaria quem Richerius excoluit; 743 (a. 1035); 633 (ca. 1060); Nimes, 155 (a. 1078): in mansis, in cabannariis, cum exibus et regressibus eorum. Cf.: La Grasse, 70 (a. 954): de vineas modiatas VI cum ipsa terra erema et cum ipso cabanile.

4358

Béziers, 44 (a. 983): ipsa borda qui est prope ipso manso vel cum ipso medio orto; 53 (a. 1005): bordaria; Toulouse, 234 (ca. 1045): bordaria; Cluny, 2105 (a. 993–1048, Gap): bordoriis; Agde, 104 (a. 1068–1098); etc.

4359

Marseille, 541 (a. 1032): donamus… unam brachiriam in villa Calais quem excolit homo Adalmannus nomine, cum vineis et campis, garricis et uglatis et cum omnia que ad ipsam brachiariam pertinent; 760 (ca. 1035): brachiariam de Amulfo Regaigno, etc.

4360

См., например: Sée H. Les classes rurales et le régime domanial au moyen âge. Paris, 1901, p. 145.

4361

Gellone, 22 (a. 983): in terminium de villare quem vocant Montilius dono apennariam unam quem Stephanus Faber facit cum ipsos arbores.

4362

Conques, 357 (a. 901): ipsum campum de ruptura habeo; Marseille, 649 (a. 1019): illa vinea… nobis per complantatione… obvenit; Nonenque, 10 (a. 1169): mansum qui dicitur Heremus.

4363

Béziers, 72 (post a. 1061): bordarias que ad ipsam condaminam pertinent; Marseille, 397 (s. XI): manso de Duranto Composito cum cabanaria Casto I; Agde, 9 (a. 1121): cum ipsis bordariis… quas tenent ipsi homines de predictis mansis.

4364

Fournier G. Le peuplement rurale…, p. 127.

4365

Этот термин встречается и в южнофранцузских текстах. См., например: Gellone, 37 (а. 1004), Lerins, 1,236 (а. 1093).

4366

Gellone, 36 (а. 930): mansum unum… et… apendariam unam et omnia que ad ipsum mansum vel ad ipsam apendariam… aspicere videtur; Marseille, 1057 (ca. 1020): cabannaria quam Richerius excoluit cum omnibus… pertinendis suis; 558 (a. 1034): istas bracerias donamus cum apendiciis suis; La Grasse, 142 (a. 1091): bordariam de Vidric et bordariam de Gilio… cum omnibus pertinentiis de iamdictis bordariis; Aniane, 275 (s. a.): dono ipsas apendarias… cum adjacendis earum.

4367

См., например: Conques, 87 (f. s. XI); Magnou-Nortier E. La société…, p. 131, 134; Bonnassie P. La Catalogne…, p. 441.

4368

HGL. V, 317 (ca. 1075, Cuixà): ipsos borders qui non habeant boves; Agde, 354 (ca. 1050–1200): bordaria que fuit Picapeiras debet dare XII d. et facere boarium si boves habet et si asinum habet asinariam per messes ad garbas.

4369

HGL, V, 316 (ca. 1075, Cuixà): ut unusquisque mansus donet panem et vinum et carnem ad II cavallarios et sextarium unum de civada corrent qualis currit in villa et borderie qui in predicta villa sunt faciant adjutorium ad jamdicta alberga galina I e fogaca e tercera una de ordi et de vi migera I. Cf.: Toulouse, 233 (ca. 1045): in ipsa parrochia una bordaria, et debet quartum et receptum cum tres hommes.

4370

Gellone, 131 (a. 982): medietatem partem de ipsa ecclesia… et quartam partem de ipso manso, in quo Aribertus visus est manere; Avignon, 111 (a. 1126): terciam partem mansi quod fuit Bermundi Rainoardi.

4371

Aniane, 391 (a. 1006); donamus… tertiam partem decimi; Nimes, 108 (a. 1011): nostram partem de tascha; Lérins, I, 152 (a. 1062): tertiam partem justiciae istius loci; Maguelone, 15 (a. 1091): quartam de mansis et apendariis.

4372

Nice, 12 (a. 1002); Béziers, 61 (a. 1026); Marseille, 724 (ca. 1040); Lérins I, 250 (a. 1067); Agde, 295 (a. 1078); Nimes, 203 (ca. 1114): petia de terra que tenent infantes Silvestri Balbo et donat quarto.

4373

Позиция А. Льюиса, О. Энгельса, Ж.-П. Поли, ряда других авторов.

4374

Aniane, 315 (а. 990): ipsam partem nostram quam in ipso manso habemus, ubi Poncius presbiter visus est manere…

4375

Marseille, 616 (a. 1062): omnia que ad me pertinent in ipsa villa. Cf.: 515 (ca. 1055): dederunt omnia que in ea terra sunt, que modo sunt vinee, decimum, gardia, obedimentum.

4376

Agde, 335 (a. 975): vendimus vobis usum de ipsum mansum cum terris et vineis et cum omnia que ad ipsum mansum pertinet; Béziers, 122 (in. s. XII): pro usatico mansi; Aniane, 308 (a. 1122): cum usaticis que ad ipsum mansum pertinent vel pertinere debent.

4377

Béziers, 67 (a. 1054): omnes usos et scensos et omnes explectos; Nimes, 157 (a. 1080): usus et census quecumque ad ipsos mansos pertinent; Agde, 273 (a. 1070–1090): guirpimus… totum censum vel usum.

4378

Lérins, I, 14 (a. 1094): mansum Poncii Altranni cum omni tenemento et servitio; 225 (a. 1096): manso Petre Clemente cum suo tenemento et cum servitio qui ad opus de seniore debet exire. Cf.: Marseille, 90 (s. XI): sine ullo retinemento et sine censu.

4379

Marseille, 745 (a. 1040): cum omni servicium qui appendat ad ipsum mansum; 622 (a. 1056); Nimes, 150 (a. 1066): sine servicio et usatico; 168 (a. 1096): quicquid habeo ibi in servitiis, in usibus, in hospiciis; Saint-Gilles, 331 (a. 1129): damus ut nullum fiscum vel censum vel aliquod servicium inde amplius requiramus. Cf.: Nimes, 109 (a. 1015): habeat de ipsos mansos ipsos cassaticos et ipsas obediencias.

4380

Aniane, 223 (a. 1026): excepto albergo et decimum; Marseille, 605 (ca. 1090): asenarias et boarias et alberguarias; Maguelone, 20 (a. 1099), etc.

4381

Arles, 317 (ante а. 1029): mansum de Bonofredo cum porco et multone et cum decima et tasca et cum toto servicio quod debet pendere seniori; Béziers, 63 (a. 1036): districtos… censos… ministeriales… quistas… donos… placitos… receptum; Gellone, 130 (ca. 1070): habeant omnem censum et usum… medietatem de tascha et de oblias et in mansos manducare, unus qualis ad duos caballarios; Nimes, 166 (ca. 1092): albergum… censum… cartum; Marseille, 1089 (ca. 1080): ille mansus cum suo decimo et tasca et omnes servicia; Maguelone, 40 (a. 1114): mitto in pignore totum quartum et totum censum et totum usaticum, etc.

4382

Gellone, 349 (a. 1100): donat ipse mansus pro censum uniuscujusque anni albergum cum tres caballariis et unum multonem cum aus de lana valentem decem et octo denarios Melgorienses et optimum agnum et quartum panis et vini; Nimes, 200 (ca. 1110): donat per censum albergum ad duos caballarios ad civatam; Gellone, 361 (a. 1122): de censu albergum sex militibus.

4383

Lézat, 372 (a. 986): servicium prefato abbati et successoribus suis unum albergum; La Grasse, 130 (a. 1086–1108).

4384

Maguelone, 197 (a. 1189): alberga sive alia usatica omnia.

4385

Marseille, 714 (ca. 1030): absque censu et absque ullo censu servitio; 389 (ca. 1070): ad alodum francum sine ullo convenimento de servicio; Aniane, 120 (a. 1100): istam vineam… donamus in servicio ipsius ecclesie, excepto decimo et gardia.

4386

Agde, 281 (a. 1150–1200): II sextarios d'ordi d'usatge et alias II sextariatas a tascas.

4387

Béziers, 104 (a. 1099): nullum alium usaticum dederitis seniori omni anno, nisi denarios octo monete Biterris; Aniane, 302 (a. 1060–1108); Agde, 42 (a. 1146), etc.

4388

Béziers, 107 (a. 1104): supradictus mansus donat per usaticum in unoquoque anno denarios XII et unam minuam de ordeo.

4389

Maguelone, 12 (a. 1074): censum accepimus, porcum videlicet pretii VIII solidorum et unum semodium ordei; 176 (a. 1181): porcum censualem.

4390

La Grasse, 53 (a. 941); Marseille, 685 (a. 1031); Lézat, 852 (a. 1085–1096); 265 (a. 1105); Nimes, 202 (a. 1114), etc.

4391

Gellone, 76 (a. 1031–1060): ipse mansus dat censum, id est: imum porcum de duodecim denarios et unum multonem et duos agnos et quinque denarios et unam saumadam de ligna; 149 (a. 1079); Lézat, 815 (a. 1075–1081); Nimes, 177 (a. 1080–1096), etc.

4392

Nimes, 51 (a. 936–954): Breve de censu… de Petro Ebrardi et de heredibus suis denarios VI et fossorem et podatorem; Gellone, 303 (a. 1117): dono mansum… cum tali censo… asinarium unum per vindemias uno die; Aniane, 308 (a. 1122): cum usaticis que ad ipsum mansum pertinent vel pertinere debent, hoc est unum multonem cum auxo et unum agnum et unum porcum aut XII denarios et XVIII bovarios, VI assolevar, VI a binar, VI a semenciis et II sextarios de ordei mercadalis amexons et unum asinum cum homine in vindemiis VI dies et VI hominibus gradarios a seguar et IIII formaticis et VI de afossuras et XII denarios de oblias; Agde, 257 (a. 1152): mansus iste… facit usaticum… duos asinarios et duos boerios in seminibus.

4393

Marseille, 149 (a. 1064–1079): unum agnum reddant de servicio; La Grasse, 142 (a. 1091): propterea facio servicium… ad tertium annum centum cubitos de linteo et ad receptionem domini abbatis sextarios VI de frumento et quartas tres de sivada et sextarios quatuor de vino et porcum unum valentem duos solidos de denarios et solidum unum propter pices et piper et lardum; Aniane, 275 (s. a.): servicium quam dabant de porcos propter vineas.

4394

Lérins, I, 115 (a. 1091): illo armo que terra fructum portaverit, I denarium pro servicio; Toulouse, 254 (a. 1080–1098).

4395

Polyptyque, H 21, 23, 40, 45, 46, 55, 66, 68: censo medio. Cp. записи типа: dat censum et tributo similiter (F 9,18; G10, etc.). Medius можно перевести и как "половинный", но в данном случае это не принципиально: речь все равно идет о неких средних значениях.

4396

Nimes, 166 (са. 1092): habeant totum cartum de manso supradicto, ita sicut usaticus est; La Grasse, 144 (a. 1093): excepto usali servicio; Gellone, 369 (a. 1104): census usualis; Marseille, 973 (ca. 1190): solitum censum retinuit.

4397

Marseille, 450 (a. XI); 543 (s. XI): donat talem censum qualem supra dicti; Agde, 147 (a. 1165): sicut in aliis hominibus Sancti Stephani.

4398

Aniane, 304 (a. 1115): de isto suprascripto manso dabis nobis quartum et usaticum et servicium, sicut alii mansi qui sunt juxta eum; 317 (a. 1115): аналогично, слово в слово, так что речь, видимо, идет о формуле. Cp.: Marseille, 696 (са. 1050): Quod si voluerint commendare eas aliis hominibus, volumus et precamur ut commendent eas meis propinquis pro tali servitio quale alii homines debent facere eis propter ipsas; 223 (a. 1182): si monachi vel clerici eorum colerent terras proprio aratro, omnes rustici de Sancto Martino debent eis facere coroatam per unum diem in anno qui habuerit boves.

4399

Lézat, 1343 (а. 1115): precipimus, ut illud fidele servicium atque illud censum, quod illorum predecessores nostris curaverunt legaliter persolvere antecessoribus, fideliter nobis persolvendo inpendant; Marseille, 485 (a. 1119): in supradictis autem ecclesiis… nec ab aliquo episcopo aut clerico census augeatur vel convenientia mutetur, excepta parte mortuorum, sicut mos est in episcopatu Forojuliensi, et receptis que persolvantur episcopo.

4400

HGL, V, 316 (ca. 1075, Eine): sublevo predictam albergariam, ut non sit hominibus ipsis tam gravis sicut erat antea…

4401

Lérins, I, 75 (a. 1046–1066): non i farai ni tolta ni abberg; La Grasse, 110 (a. 1064–1071): carta de guarpitionis, quam fecit Petrus Bemardi comes de alberga et de forcia et de toltas quas faciebat in villa Calsan; 171 (a. 1103): totam albergam de manso de Dagiraudo… et totos usus et toltas et forcias qui fieri possunt; Lézat, 269 (a. 1122): quod exigebat per forciam ab habitatoribus ecclesie de Salas et ab abbate, scilicet albergas et accaptes et dona et omnes forcias; 233 (a. 1114–1127): non requiramus receptum, nec nullum censum, nec nullam forciam, nec nullam dominationem per nullam occasionem.

4402

Aureli M. La Vielle et l'epée. Troubadours et politique en Provence au XIII siècle. Paris, 1989, p. 84, со ссылкой на статуты г. Кастеллан (1252 г.).

4403

Marseille, 665 (а. 1040–1080): Ego Rostagnus, episcopus Avenionesis, contra preceptum Dei, malum usum habebam in obedientia Sancti Promacii, scilicet accipiebant homines mei de vineis supradicti sancti pro custodias que vulgo gardias dicunt, contra morem, quantum illis videbatur; sed et de villanis qui habitant in ipsa villa sancti consuetudines malas accipiebant et vi auferebant quod poterant. Cf.: 632 (a. 1053): bailiam et omnes malos usus; 476 (ca. 1070): sine ullo malo usu; Nice, 5 (ca. 1070); Toulouse, 169 (a. 1080–1098).

4404

Béziers, 65 (са. 1050): unum jomalem de ipsos boves in ipsas sementias; La Grasse, 115 (a. 1071): iomalem unum de bobus et alium de asinis semel in anno de unoquoque manso, ubi sunt modo boves.

4405

См., например, данные о оброке дровами: Gellone, 76 (а. 1031–1060): saumadam de ligna; 149 (а. 1079): sex honus de ligna; Nimes, 178 (a. 1080–1096); Montpellier, 100 (a. 1103–1104).

4406

Marseille, 481 (a. 1055): in corroadis boum; 160 (a. 1069): ibi congregare nos boves et carruatam facere et de nostro semine cum nostris sumptibus et omnibus terciam seminare partem; 223 (a. 1182); Saint-Gilles, 91 (a. 1192); Aniane, 99 (s. a.): corves.

4407

Gellone, 136 (a. 1027–1048): asinum duos dies in messes et duos dies per vindemias; Béziers, 65 (ca. 1050): de illos homines qui boves habuerint, unum jomalem de ipsos boves in ipsas sementias; Nimes, 198 (a. 1112): dum in opus ecclesie Beatae Mariae boves fuerint, habeant fenum; Aniane, 139 (a. 1131): asinum… ad ligna deferenda; Agde, 147 (a. 1165): asinum cum homine ad garbas portandas et hominem in area et asinum cum sacco ad annonam portandam de area; 353 (a. 1150–1200): I fossor et I podador.

4408

Gellone, 101 (ca. 1070): quinque denarios de carregio; Brunei, 39 (a. 1142, Rodez): lo carreig XII deneirs raimondegz; La Selve, 148 (ca. 1150): VI diners per carreg; 181 (ca. 1160): II gals e demei st. de vi per carreg. Отмечу, что повинность уже утратила первоначальную форму. Ср. выражение unum hominem en la callada из псальмодийской описи 1171 г. См.: Magnou-Nortier Е. L'impôt foncier…, р. 216.

4409

Caes. Arei. Sermones, 1.4; 15.3; 32.3.

4410

Testamentum Abbonis, 45: liberti nostri… obsequium et impensionem sicut ad parentes nostros et nobis iuxta legis ordine debent impendere. Комментарий: Geary P.J. Aristocracy in Provence…, p. 94.

4411

Capitularia, 256.4 (a. 844): Et si quispiam eorum in partem, quam ille ad habitandum sibi excoluit, alios homines de aliis generationibus venientes adtraxerit et secum in portione sua, quam adprisionem vocant, habitare fecerit, utatur illorum servitio absque alicujus contradictione…

4412

Aniane, 308 (a. 1122): 18 дней; Gellone, 346 (a. 1122): 9 дней; Lérins, I, 177 (a. 1134): 10 дней; Marseille, 223 (a. 1182, Toulon): 1 день. Cp.: Brutails J.-A. Etude…, p. 167; Poly J.-P. La Provence…, p. 110; Тушина Г.М. Некоторые особенности…, с. 119–124.

4413

Greg. Magnus. Epistulae, VI.10. Cf. III. ЗЗ.

4414

Polyptyque, E 11, F1–3, 9, 11–13, 15, 18, 19, 23, 24; G 6, 8; M 7 (pasco); F 4–6, 8–10, 18, 21; G 6, 10; H 2, 18, 21, 23, 45, 46, 55, 71; 11, 2, 5 (tributum); F 8–10, 18, 22 (census).

4415

HGL, V, 317 (ca. 1075, Eine): donet unumquemque mansum per ipsa alberga sesters II de civada… et fogaces X et carnem qui valeat denarios X Rossels et, si noluerit accipere carnem, accipiat Illi denarios et canada I de vino de ipsa villa; Béziers, 122 (initio s. XII): pro alberga totius predicte honoris duo solidi; Aniane, 78 (a. 1136): tres boarios vel VI denarios; Nice, 35 (ca. 1150): III denarios de recepto; Maguelone, 210 (a. 1192): albergum faciatis… cum disnari in crastin et cum duobus sextariis ordei.

4416

Например: Marseille, 450 (а. XI): porc et multo (несколько случаев).

4417

Conques, 107 (а. 911): quamdiu ego vivo usum et fructum michi reservio et per singulos annos Adraldus monachus recipiat exinde censum modio de vino; 306 (ca. 929): per prestarium tibi concedimus… per solvendum per singulos annos… duas libras de cera; 406 (a. 950–954); per precarium istum… quatuor denarios de censo; Apt, 30 (a. 983); Lézat, 326 (a. 1015); Marseille, 530 (a. 1033); Agde, 111 (a. 1060–1108), etc.

4418

Conques, 413 (a. 948): quamdiu ego vivo, usum et fructum habeam et per singulos annos vestiduram recipiant ad ipsa casa Dei II sestarios de vino; Béziers, 27 (a. 959): in vestitura modio de annona; Agde, 112 (a. 954–986); Aniane, 236 (a. 1039): in vestitura tres solidatas de pisces paiensus; Nimes, 173 (a. 1080–1096); 197 (ca. 1109): denarios duos de vestisione; Gellone, 247 (a. 1112): pro vesticione ejus mansi dono in vita mea unam aucam.

4419

Conques, 274 (a. 976): aliquid de res nostras per precarium illorum cedimus… ipsa plantacio… nullus homo… amplius non requiratur, nisi solum quartum et decimum fideliter persolvant; Béziers, 24 (a. 955): quartam vero partem de ipso toto fructu; Apt, 26 (a. 976): inter censum et vestitura omnique anno… inter panem et vinum, modium unum persolvant; 46 (a. 997): inter censum et vestituram omnique anno ad mense madio persolvat moltonem unum et in mense octobris porcum unum.

4420

Lézat, 1266 (a. 961–997): uno modio de frumento; Aniane, 151 (a. 1036–1060): duos mansos de alode: unum… donat de censum unum porcum de IIII nummos et alius… donat unum caseum de censum; Gellone, 350 (a. 1093): est census mansi talis, in festivitate Pentecosten unum multonem et unum agnum et in festivitate Johannis Babtiste unum porcum, habere per unumquemque annum receptum quatuor militibus; 76 (a. 1031–1060); Nimes, 208 (a. 1108–1137).

4421

Gellone, 94 (а. 1027).

4422

Lézat, 815 (а. 1075–1081). Cf.: Ibidem, 149 (in. s. XI): IIII panes, IIII capones et IIII sext. de vino; 395 (a. 997–1030): XII panes et IIII sextarios de vino; 478 (a. 1035–1040): panes XXX et medium sextarium de fresas et eminam de milio pilato et I piscem salmonem et, si ipsum habere non potes, L aceigas vel totidem anguillas et II saumadas de vino; 66 (a. 1076): duos capones et dimidium sextarium de tritico et unum sextarium de civada.

4423

Histoire de la France rurale, t. 1, p. 372–374. Cf.: Malaussena P.-L. La vie en Provence orientale aux XIV–XV siècles. Paris, 1969, p. 94–97; Bourin-Derruau M. Villages…, t. 2, p. 265 sqq.

4424

Marseille, 776 (ca. 1045): donavit… inToramina mejariam suam; Béziers, 72(post a. 1061): si canonici donare noluissent ipsam condaminam ad mejatram; Marseille, 42 (s. XI): reddit tascam et medietatem de vino; Nimes, 190 (a. 1107): si prefati canonici vellent eandem terram a cartum et ad mejariam et ad beneficium dare; Gellone, 516 (a. 1155): campum quem Raimundus de Palla laborat pro medietate, id est ad mejariam; Agde, 174 (a. 1140); 155 (a. 1156): 40 (a, 1166); 183 (a. 1171); Saint-Gilles, 188 (a. 1185), etc.

4425

Например: Marseille, 791 (a. 1041); Lézat, 1071 (ca. 1060).

4426

Nimes, 166 (ca. 1092): habeant totum cartum de manso supradicto, ita sicut usaticus est; Gellone, 350 (a. 1093): fevalem qui habet quartum istius mansi et oblias de manu nostra; 369 (a. 1101): retineo quartum ejusdem mansi que fevalis habet de me; La Grasse, 130 (a. 1086–1108): ipsos quartos et ipsas tascas que de ipsa onore exirant; Marseille, 1101 (a. 1118): dono… ad quartam et ad servitium; Béziers, 122 (in. s. XII): de omni fructu qui exierit de totis prenominatis terris quartum et de fustis boschi quartum. Cf.: HGL, V, 122 (a. 972, Cahors): vineas quartales.

4427

Aries, 217 (a. 1022): tertia parte de vino; Lézat, 1128 (a. 117–1128): omnem terciam partem quod in casale Sancti Petri per unoquoque anno visum fuerit habere tantum de fructibus arborum quam de blatis; Agde, 200 (a. 1132): edifices vineam et inde fideliter dones quintum.

4428

Magnou-Nortier E. La société…, p. 207–209.

4429

Marseille, 609 (а. 1053): quartam partem de toto decimo et de alio quartone medietatem; 554 (ca. 1055): terciam partem decimi de pane et vino et came et de labore que in ipso territorio factus fuerit; Aniane, 214 (a. 1036–1061): mediam partem de decimo de vineis; Lérins, I, 101 (a. 1078); Maguelone, 15 (a. 1091); Agde, 218 (a. 1107), etc.

4430

Первый по времени случай: HGL, II, 15 (а. 802; диплом Карла Великого аббатству Caunes): ut de ipso villare… tascas et decimas persolvere debuissemus. В источниках местного происхождения он появляется столетие спустя: Магса, 56 (а. 901); Arles, 241 (а. 902).

4431

Poly J.-P. La Provence…, р. 106, со ссылкой на: BN, lat. 13915, f. 51 (а. 1010–1021): que undecima apud nos vulgariter tasca nuncupatur. Есть основания полагать, что этот текст, дошедший до нас в составе "Истории Монмажура" К. Шантелу, подвергся переработке в XIII в. Ср.: Bonnassie P. La Catalogne…, р. 253–254.

4432

Marseille, 988 (а. 1218): ad tascham que nona pars appellatur. Cf.: Brutails J.-A. Etude…, p. 142; Moris H. L'abbaye de Lérins. Histoire et monuments. Paris, 1909, p. 105–107.

4433

Conques, 351 (a. 1031–1065): tasqua de annona et quartum de vinum. Это различие далеко не всегда очевидно. Cp.: Agde, 265 (а. 1146): totas terras laborativas quas habemus in terminio de Curbiano ad duas taschas et vineam unam ad quartum; Marseille, 135 (ca. 1010); La Grasse, 130 (a. 1086–1108); Toulouse, 600 (a. 1174).

4434

Toulouse, 234 (ca. 1045): quartum de toto suo laborato, et de nuces medietatem et de vineis; Gellone, 349 (a. 1100): quartum panis et vini; Conques, 349 (s. XI): quartum de lino.

4435

Marseille, 813 (a. 1060–1108): cartum de oleo; Nimes, 193 (a. 1108): quartum de radimos et de olivarios et de ameularios.

4436

Lézat, 34 (a. 1162): quart de la pescaria dei moli Vemed.

4437

Conques, 442 (a. 1061–1065): tres mansos in Valleta cum quarto et decimo et censu in dominio; Gellone, 426 (a. 1077–1099): dat iste… mansus per unumquemque annum quartum de omnibus annonis.

4438

Marseille, 444 (s. XI): terciam partem de tasca, quam videtur habere in tota terra quam illi laboraverint, in campis et in vineis et arboribus et pratis et ortis; Maguelone, 144 (a. 1169): dabitis tascam de omnibus fructibus ibi nascentibus.

4439

Marseille, 158 (ca. 1040): quattuor modiatas terre frumentarie cum tascia et decima; Gellone, 313 (a. 1077–1099): mediam modiatam de terra laborativa ad sextarium laicalem sine tascha; Lérins, I, 234 (s. XI); Nimes, 202 (a. 1114): tascham… de omnibus blatis qui ibi erunt laborati; Agde, 265 (a. 1146): totas terras laborativas quas habemus in… ad duas taschas et vineam unam ad quartum; 257 (a. 1152): hortus iste donat duas taschas.

4440

Avignon, 33 (a. 1037–1039): mansum cum tasca et omnibus sibi pertinentibus; Marseille, 763 (a. 1064): in eodem manso habebamus duas partes de tasca et receptos, porcum et multonem, justiciam et mandamentum et albergarias; 433 (a. 1010–1044); 1089 (ca. 1080); 139 (a. 1087); 42 (s. XI).

4441

Nimes, 175 (a. 1080–1096): de aliis vero vineis, quas supradicti fratres plantabunt, debent donare unam medietatem, si canonici voluerint, vel quartum et censum.

4442

Nimes, 5 (a. 892): per auctoritatem regiam praedictus vicecomes bannum imposuit; Gellone, 464 (a. 1077–1099): nec bannum exquiram de pino viride; Agde, 349 (a. 1236). Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 113…

4443

Marseille, 58 (а. 1040): dono bagliam et districtum et albergariam de medietate ejusdem ville; Gellone, 250 (a. 1031–1048): non habeat licendam donare, nec inquirere, nec per balliam nec per comandam; Béziers, 66 (a. 1053): si in ipsa ecclesia…vicarium miserit aut ad ullum laicum fevum vel guardiam vel bajuliam vel districtum ibi dederit; Roussillon, 56 (ca. 1074): in illam nostram dominicaturam habeatis… omnem districtum et mandamentum; Conques, 8 (a. 1051); Marseille, 763 (a. 1064); Saint-Gilles, 317 (a. 1186); Aniane, 182 (a. 1202).

4444

Marseille, 135 (ca. 1010): tenet… castellaniam et ministraliam et et ecclesiam et fumum et tascam; 256 (a. 1070): in gardis et in fumis; 443 (s. XI): de uno fumo similiter quartern partem; Conques, 19 (a. 1065–1090): medietatem de fumo excepto fomatico de pane monachorum; Gellone, 274 (a. 1106–1120): propter fumum et censum ejusdem fumi.

4445

Marseille, 560 (ca. 1055): molant monachi ibidem habitantes ad molendinos nostros sine multura, excepta prevenda triticum suorum; Brunei, 16 (ca. 1120, Rodez): sine moldura dei preveire; 183 (ca. 1180, Orange): la moltura, el fomage e la clausura dei castel. Цена помола составляла шестую долю. См.: Gellone, 523 (а. 1163): excepta sexta parte molture. Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 218.

4446

Например: La Grasse, 48 (a. 917): in areis, in torcularis, in ortis, ortalibus, etc.

4447

Aniane, 263 (a. 1119): in area ubi ventilabatur triticum.

4448

Aniane, 139 (a. 1131): unum hominem semel in area et III bovarios; Agde, 147 (a. 1165); 354 (a. 1150–1200); 355 (a. 1150–1200).

4449

См.: Beziers, 109 (a. 1107) и Agde, 242 (a. 1156), где встречается термин calcatura; обычно он означает плату за пользование винодавильным прессом, в изучаемом же регионе — плату за пользование господским гумном. Ср.: Marseille, 556 (а. 1035): area decimaria; Gellone, 438 (а. 1124); Agde, 40 (а. 1166); 183 (а. 1171).

4450

Marseille, 400 (ca. 1025): molinum Roderio. Ср. названия по урочищам: HGL, V, 352 (a. 1082): molendinum ubi vocant ad Budelairia… molendinum de Flacano.

4451

Lézat, 201 (ca. 990): casalem cum ipsas casas et orreo et torculario; Nimes, 108 (a. 1011): in mansis coopertis, ubi Ermenricus manet… cum ipsos puteos et cum ipsos torcularios; Marseille, 429 (ca. 1060): dono… unum mansionem et torcular unum; Lérins, I, 236 (ca. 1066): sunt ibi II mansiones cum curtis et torcularibus.

4452

Nimes, 203 (са. 1114): ad manso Gameri petia de terra, in quo est area. Toulouse, 182 (a. 1148): ex una parte… aream Amaldi de Vila Foie; Aniane, 170 (a. 1175): unam aream que ab aura Narbonensi, in via qua itur cimiterio affrontât. Cf.: Gellone, 356 (a. 1107): guirpisco unam aream et domum que est de Geraldo de Maiorias.

4453

См.: Caucanas S. Moulins et irrigation…, p. 101–102; Bourin-Derruau M. Villages médiévaux…, t. 1, p. 230 sqq.

4454

Marseille, 325 (a. 1019); 731 (a. 1075); 976 (a. 1165), a также 38 (a. 1079), где говорится об угрозе нарушения при этом естественного течения реки.

4455

Marseille, 930 (а. 1212). Cf.: Poly J.-P. La Provence…, p. 216–218.

4456

См., например: Lézat, 372 (а. 986): faciamus inde servicium prefato abbati et successoribus suis unum albergum cum omni familia predicte ecclesie; 1207 (a. 1126): albergum abadale.

4457

Toulouse, 233 (ca. 1045); Conques, 553 (a. 1031–1060); Marseille, 763 (a. 1064); Nimes, 177 (a. 1080–1096), etc.

4458

Nimes, 168 (ca. 1096); Lérins, I, 302 (a. 1162).

4459

Gellone, 130 (ca. 1070): in mansos manducare, unus qualis ad duos caballarios; 126 (a. 1060–1074); La Grasse, 130 (a. 1086–1108); Aniane, 71 (a. 1120): convivium quinque militum et suomm equomm et unius servientis; Béziers, 143 (a. 1134).

4460

В Марсельском картулярии альберг фигурирует лишь в нескольких грамотах старше XII в.: Marseille, 58 (а. 1040); 609 (а. 1053); 53 (а. 1057); 763 (а. 1064); 605 (са. 1090); 813 (а. 1060–1108). Та же картина в огромном картулярии аббатства Леза.

4461

Gellone, 17 (а. 1042): 6 caballarios; 93 (а. 1031–1060): 3; 350 (а. 1093): 4; 198 (а. 1077–1099): 4; 349 (а. 1100): 3; Marseille, 813 (а. 1060–1108): 6; HGL, V, 409 (а. 1101, Eine): 12; Aniane, 227 (а. 1094–1108): 2; Aniane, 139 (а. 1131): 4; 198 (а. 1155–1161): 3, etc.

4462

Gellone, 136 (а. 1027–1048): in manso de pageso de Poiols duos receptos, unum ad herba cum sex caballarios, et ad civata cum alios sex; Marseille, 609 (a. 1053): habemus conventione de receptis in octobri VI milites a pane et vino et came et civada; in mense madio alios VI milites a pane et vino et came et erba.

4463

Toulouse, 158 (ca. 980): albere cum sex militibus et uno serviente; Gellone, 322 (a. 1063): albergum cum decem caballarios… absque nostro serviento et sine nostro marescalco; 264 (a. 1077–1099); 218 (a. 1060–1108); 316 (a. 1112); Aniane, 71 (a. 1120), etc.

4464

Marseille, 53 (a. 1057): receptus de pane et came et vino.

4465

HGL, V, 409 (a. 1101, Eine): recepto per singulos annos ad XII caballarios, scilicet porchum unum qui sufficiat jamdictis XII caballaiis cum totidem scutariis et duos sextarios vini ad rectam mensuram ejusdem villae et unum sextarium frumenti ad panem et IV sextarios currentes vilanos pro cibariis.

4466

Marseille, 763 (a. 1064): in eodem manso habebamus duas partes de tasca et receptos, porcum et multonem, justiciam et arbergarias; HGL, V, 292 (a. 1070, Narbonne): ullam justitiam habeat in adulteriis et homicidiis; 346 (ca. 1080): Petrus comes interpellavit et rancuravit de hominibus de Montepessulano… de ipsas cogocias et de ipsos raptus et de ipsis homicidiis et de ipsis arquintars; Béziers, 139 (a. 1131): inpignoramus vobis totas ipsas justicias et placita, hoc est de homicidiis, adulteriis et latrociniis et de omnibus aliis quaerimoniis quae nos juste sive injuste solemus quaerere.

4467

Toulouse, 47 (са. 1000): retineamus ipsa medietate de decimo et de oblias et de iusticia; Lérins, I, 152 (a. 1062): tertiam partem justiciae istius loci; La Grasse, 108 (a. 1060–1108): omnem decimam de ipsos placitos quem abemus… vel de ipsas iustidas.

4468

Béziers, 65 (ca. 1050): pedonatas; 75 (a. 1067): compras; Marseille, 812 (a. 1080–1110): exceptis medietatem de letda; HGL, V, 461 (a. 1119): medietatem lesdarum, quas vulgo dicunt comparas.

4469

См., например: Aniane. Diplomata, 4 (a. 814): ut nemo teloneum, nec pontaticum, nec portaticum, aut cespitaticum, seu rotaticum, aut travaticum atque salutaticum vel ullum censum aut ullam redibitionem ab eis exigere presumatis…

4470

Béziers, 65 (a. 1050): ego Berengarius, Bitirensis episcopus… retineo ipsos missaticos usque ad Carcassonam, et ad Elnam, et Lotevam et usque ad Sanctum Egidium.

4471

Roussillon, 11 (a. 966); 32 (a. 1027); Marseille, 776 (ca. 1045): de pascherio de Toramina; 579 (ca. 1060): pascherium de ovibus illorum hominum; 159 (a. 1073): quod homines qui non fuerint de eorum dominio et potestate, si pro illorum securitate oves suas pascentes conservaverint, debitum usum nobis de pascherio reddant; Saint-Gilles, 322 (a. 1177, грамота графа Тулузы).

4472

HGL, V, 299 (а. 1071, Eine): ut ipsam partem de pascuer, quod beata Eulalia habet in Rossillonense et in Vallespiri et predictus episcopus per eam, ut jamdictus episcopus de prescripta pascuer primitus habet L multos et X anels et ahum qui remaneat habeant per medietatem.

4473

Eixalada-Cuixà, 77 (a. 953): tertiam partem de ceram qui mihi advenit de pascuarium de valle Confluente.

4474

Gellone, 239 (а. 1093): exceptis tuitis et quistis; 458 (a. 1098); 483 (a. 1101), etc.

4475

Béziers, 63 (a. 1036); 65 (ca. 1050); Gellone, 479 (a. 1077–1099); Aniane, 279 (a. 1116): quistas; Conques, 394 (a. 1019); 8 (a. 1051); Gellone, 246 (a. 1077–1099); 369 (a. 1101): toltas.

4476

Nimes, 131 (a. 1039–1077): mansi… cum omnias quistas et usaticos; Gellone, 477 (a. 1077–1099): medietatem de quarto, et medietatem census, et usatici, de quistis et de placitis medietatem; Aniane, 79 (a. 1136).

4477

Gellone, 322 (a. 1063): totum usum et censum, quesitiones et omnes rapinas deponimus; 462 (a. 1077–1099): in villa Solatico omne tortum et malas preisones et tuitas et malos usaticos, omnia solvo; HGL, V, 409 (a. 1101, Eine): evacuo et desero omnes violentias, forcias scilicet, et toltas et omnes usaticos que ego ibi faciebam; Toulouse, 138 (a. 1080–1098): laxo Deo… totam forciam et tortum quod michi homines faciebant in mercato; La Grasse, 110 (ca. 1064–1071); 138 (a. 1089); 171 (a. 1103); Lérins, I, 105 (a. 1128), etc.

4478

Сам термин tallia встречается в источниках крайне редко. См.: HGL, V, 336.3 (са. 1080, грамота графа Гильема IV Тулузского): cum usaticis et taliis et albergis et firmantiis et iusticiis et lignis et leydas.

4479

Vita Isami, 41–43.

4480

См.: Poly J.-P. La Provence…, p. 134–135.

4481

См. работы Э. Манью-Нортье и К. Лорансон-Роза.

4482

Речь идет о раннем средневековье, отчасти и о XII в., который, в этом плане, также обделен вниманием. Из исследований, построенных на максимально близком мне материале, наиболее важна статья: То Figueras L. Le mas catalan du XII siècle: genèse et évolution d'une structure d'encadrement et d'asservissement de la paysannerie. — Cahiers de civilisation médiévale, 1993, t. XXXVI, p. 151–177, написанная со знанием южнофранцузской проблематики, но все же посвященная другому региону, обладающему своей спецификой.

4483

La Grasse, 138 (а. 1089); Lézat, 98 (а. 1085–1096); Gellone, 326 (а. 1114). Ср. перечень повинностей, взимаемых с приходской церкви: Marseille, 1082 (а. 1046–1101).

4484

Gellone, 303 (а. 1117).

4485

Gellone, 109 (а. 1031–1048): censum porcorum, spatulas et panes, ligna, fenum et quotquot pertinet vel necessarium fuerit.

4486

Marseille, 578 (а. 1058, Fréjus): de terra henna quantum homines supradicte ecclesie potuerint laborare et de ipso labore… decimum et tascham dono.

4487

Marseille, 163 (a. 817): ut infra istos quinque annis qui advenerint, sic ipsas plantas et adviniatas habere debeant et, quando quidem ad legitimos fructos pervenerint, ipsas inter se equaliter dividere debeant; Conques, 208 (a. 932): 5 лет; Béziers, 24 (a. 955): 4 года; Apt, 38 (а. 988–989): 7 лет; Lézat, 1126 (а. 1102–1105): 9 лет. Чаще, однако, этот срок точно не оговаривался. См., например: Marseille, 174 (а. 1001): cum bene aviniatas fuerint.

4488

Marseille, 330 (ca. 1025): modiata de tena ad plantandum vineam in tali convenientia: quamdiu ipse vixerit et filii sui, tenerent et quartum reddant et servitium faciant quale pertinet; Lézat, 1126 (a. 1102–1105): donamus duos arpentas de terra a planta… ad medium alodem ad IX annos et de IX annos in antea habeat Sanctus Petrus ipsum quartum et portet ad tina Sancti Petri; Nimes, 193 (a. 1108): istam terram… donamus vobis ad panem et ad vinum, et ad complantandum et ad conderzendum… reservamus in opus Beatae Mariae… quartum de radimos…

4489

См.: Bourin-Demiau М. Villages médiévaux…, 1.1, р. 210–217; То Figueras L. Le mas catalan…, p. 175–176.

4490

Рачинский Ю.М. Докапиталистические способы производства и их современные формы. М., 1986, с. 129.

4491

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд., т. 23, с. 611.

4492

Поршнев Б.Ф. Феодализм и народные массы, с. 83–90.

4493

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд., т. 23, с. 539; т. 25, ч. II, с. 448.

4494

В частности Ф.Я. Полянским, лучше понимавшим разнообразные препоны, стоявшие на пути безудержной эксплуатации феодально-зависимого крестьянина, но, к сожалению, также исходившим из презумпции непременного поглощения рентой всего прибавочного продукта, произведенного в крестьянском хозяйстве. См.: Полянский Ф.Я. Товарное производство в условиях феодализма. М., 1969, с. 69 и сл.

4495

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд., т. 25, ч. II, С. 356–358.

4496

Там же, с. 359, 360, 363.

4497

"Известное накопление богатства, — писал К. Маркс в "Теориях прибавочной стоимости", — имеет место на всех ступенях экономического развития, а именно отчасти в виде расширения масштабов производства, отчасти в виде образования сокровищ и т. д. Пока… работник… не только сам производит свою "заработную плату", но и выплачивает ее себе сам…. в большинстве случаев… он имеет возможность присвоить себе по крайней мере некоторую часть своего прибавочного труда и своего прибавочного продукта" (там же, т. 26, ч. III, с. 436–437). Насколько я могу судить, участникам дискуссии о политэкономиии феодализма этот текст остался неизвестен.

4498

Ср.: Косминский Е.А. Исследования по аграрной истории Англии XIII века. М.-Л., 1947, с. 452–453.

4499

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд., т. 25, ч. II, с. 399.

4500

Там же, с. 357.

4501

Согласно новейшим представлениям о средневековой истории России, основу ее экономики также составляло не господское, а крестьянское хозяйство. См: Милов Л.В. Великорусский пахарь и особенности российского исторического процесса. М., 1998, с. 436–439.

4502

Это относится и к лучшей политэкономической работе на эту тему, написанной Р.М. Нуреевым, хотя, как я знаю из личных бесед (для меня очень полезных), эта специфика не является для него секретом. См.: Нуреев Р.М. Экономический строй докапиталистических формаций. Душанбе, 1989, с. 133–170.

4503

Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд., т. 23, с. 247.

4504

Ленин В.И. Полное собрание сочинений, т. 1, с. 191, 516; т. 3, с. 168. К сожалению, многие советские историки распространяли это положение на всю феодальную эпоху.

4505

Kula W. Théorie économique du système féodal. Pour un modèle de l'économie polonaise, 16–18 siècles. Paris, 1970, p. 30–31; Милов Л.В. Великорусский пахарь…, с. 421–429.

4506

См.: Сказкин С.Д. Очерки…, с. 130–132, 191–192, 292–304; Барг М.А. Категории…, с. 260–265; История крестьянства…, т. 2, с. 309–313, 630–633.

4507

При этом речь идет в основном, хотя и о приватизированных, но все же о налогах, пошлинах и других платежах публичного характера, которые можно отнести на счет эксплуатации лишь с некоторой долей условности — ведь, по крайней мере, частично, они обеспечивали отправление общественно полезных функций.

4508

Ср.: Косминский Е.А. Исследования…, с. 389, 453.

4509

Богатство барселонских и анжуйских графов Прованса основывалось в первую очередь на налоговых поступлениях, во много раз превышавших доходы графов с их частных владений. См.: Baratier Е. Enquêtes sur les droits et revenus de Charles I d'Anjou en Provence (1252–1278). Paris, 1969, Annexes, p. 228–229.

4510

Библиография не отражает в полной мере всей упоминаемой в книге литературы. В частности, опущены издания большинства античных авторов и некоторые публикации, посвященные маргинальным для данной работы сюжетам.

Загрузка...