Суровая дабрата

ВЯРТАННЕ

Увосень 1943 года праваліўся фашысцкі абарончы план «Ватай», не вытрымаў націску славуты «Усходні вал». Савецкая Армія амаль 700 кіламетровым фронтам ад Лоева да Запарожжа падышла да Дняпра, фарсіравала ўмацаваны гітлераўцамі правы бераг. Вораг пакаціўся ад дняпроўскіх стромаў, страціўшы 33 дывізіі.

Пачалося вызваленне беларускай зямлі. Святкаваў збавенне ад фашысцкай навалы Хоцімск, грымелі баі пад Віцебскам, на подступах да Магілёва і Рагачова. Першая польская дывізія прарвала варожую абарону каля вёскі Леніна.

Кожная зводка Савінфармбюро натхняла партызан на новыя подзвігі, ставіла перад камандзірамі складаныя задачы.

Пад ударамі Савецкай Арміі фашысцкія войскі адкочваліся ў заходнія вобласці Беларусі, а ім на дапамогу спяшаліся саставы з боепрыпасамі. Не пусціць іх да лініі фронту, скоўваць і граміць варожыя сілы, адразаць шляхі адступлення — была галоўная задача партызан.

У кастрычніку абласная партыйна-камсамольская канферэнцыя абмеркавала, як затрымаць ворага на Днепра-Бугскім канале, распрацавала план чарговых дыверсій на чыгунцы. Удакладняліся заданні групам падрыўнікоў. Канферэнцыя хутчэй нагадвала пашыраную ваенную нараду.

У канцы слова ўзяў камандзір злучэння:

— Слаўная Савецкая Армія з кожным днём набліжаецца да нашага ляснога краю, вызваляе гарады і вёскі роднай Беларусі. Нялёгкія гэта перамогі. Вораг люта адбіваецца. Прыйдзе Савецкая Армія, трэба будзе папаўняць яе рады свежымі сіламі маладых воінаў. Дзе іх узяць? У вёсках нашай зоны падрасла добрая, адданая Радзіме моладзь — нашы разведчыкі і сувязныя. Каб яны адразу сталі ў строй, іх неабходна падвучыць асновам вайсковай справы. Хто гэта павінен зрабіць? Вядома, мы. Таму былыя камандзіры павінны зараз жа пачаць заняткі з моладдзю прызыўнога ўзросту. Спісы і ўказанні атрымаеце ў начальніка штаба таварыша Фядотава.

І яшчэ адно пытанне неабходна абмеркаваць. Увесну нам прыйдзецца засяваць калгасныя палі. Значыць, ужо цяпер трэба думаць пра будучы ўраджай. Таму захаваць цягло, інвентар, насенне, машыны, дзе якія засталіся, і грамадскі статак — наша баявая задача.

Некаторым здалося, што гаварыць пра гаспадарчыя справы яшчэ рана. Біць ворага — галоўны абавязак партызан.

— А за што ты ваюеш? — пытаўся Васіль Захаравіч.— Каб знявечаная, акрываўленая і спапялёная зямля была вольнаю, каб на ёй закаласілася жыта, расла бульба, каб мы, нашы дзеці і ўнукі шчасліва жылі ў вызваленым і«раі.

Ці можна было пярэчыць?

На нарадзе абласнога партыйна-савецкага актыву абмяркоўваліся кандыдатуры будучага кіраўніцтва ад сельсавета да абласных органаў.

А па вясковых вуліцах ўжо маршыравалі атрады і групы прызыўнікоў. Юнакі вывучалі аўтаматы і кулямёты, вучыліся страляць і лічылі дні, калі стануць у строй абаронцаў Радзімы.

Плугі і бароны па загаду партызан калгаснікі хавалі ў надзейных спратах, коней і кароў адганялі ў лес, разбіралі па частках ацалелыя машыны. Сабраны з захаваных дэталяў трактар вясною 1944 года ў я; о заворваў акопы на калгасным полі, а цяпер стаіць на бетонным цокалі каля Пінскага краязнаўчага музея як сведка прадбачлівасці, гаспадарскай дбайнасці партызан і калгаснікаў.

Перамога ўяго была блізка, але кожны крок да яе каштаваў вялікай крыві, кожны бой прыносіў цяжкія страты — не кожнаму было суджана дайсці да светлага дня вызвалення. Фашысты ўсяляк імкнуліся скампраметаваць партызан, распаліць нацыянальную варожасць паміж беларусамі і ўкраінцамі суседніх сёл. Яны адпраўлялі банды паліцаяў пад выглядам партызан (чаплялі па шапкі чырвоныя істужкі) у беларускія вёскі рабаваць, гвалціць і здзекавацца з людзей. Бандыты выдавалі сябе за ўкраінскіх партызан. А потым наляталі рабаўнікі на ўкраінскія вёскі і казалі, што яны партызаны з атрада Камарова.

Нямецкае камандаванне раз-пораз засылала ў Пінскае злучэнне сваіх разведчыкаў і дыверсантаў, але нікому з іх не суджана было вярнуцца да сваіх гаспадароў: сто чатырнаццаць фашысцкіх лазутчыкаў было выкрыта і знішчана ў атрадах і брыгадах.

Злучэнне дзейнічала па стратэгічнаму плану, распрацаванаму ў Маскве, у Цэнтральным штабе партызанскага руху.

Галоўнаю задачаю было наносіць удары на чыгунках, шасейных і грунтовых дарогах — затрымліваць рух варожых войск да фронту, ствараць заторы нямецкай тэхнікі, якую знішчалі савецкія самалёты.

Ляцелі пад адхон фашысцкія саставы, палалі цыстэрны з гаручым, выбухі ператваралі масты і пераправы ў друз.

18 чэрвеня 1943 года брыгада Герасімава вывела са строю Днепра-Бугскі канал, па якім за навігацыю праходзіла больш за тысячу суднаў з варожай тэхнікай. З 8 на 9 жніўня партызаны ўзарвалі 1957 рэек і на 71 дзень спынілі рух цягнікоў на ўчастку Лунінец-Буда.

Не хапала толу. Яго партызаны выплаўлялі з нямецкіх бомбаў і снарадаў, адбівалі ў фашыстаў, атрымлівалі з Вялікай зямлі.

Злучэнне Камарова разам з украінскімі партызанамі Аляксея Фёдаравіча Фёдарава правяло некалькі дзёрзкіх аперацый. Разам разграмілі Любяшоўскі гарнізон і знішчылі больш за 100 фашыстаў.

На поўдні Палесся, па берагах Прыпяці і ў Ганцавіцкім раёне адзін час базіравалася славутае злучэнне Каўпака. Партызанскія камандзіры часта сустракаліся, распрацоўвалі планы супольных аперацый і наносілі нечаканыя і моцныя ўдары на ворагу.

У 1943 годзе ў зоне Пінскага злучэння было створана і актыўна дзейнічала 12 падпольных райкомаў і гаркомаў партыі, 38 партыйных арганізацый, у кожным раёне працавалі падпольныя райкомы камсамола. Вялікую ролю ў іх дзейнасці адыгралі прысланыя з Масквы сакратары ЦК камсамола Беларусі К. Т. Мазураў і М. В. Зімянін. Разам з партызанамі яны прайшлі сотні кіламетраў палескімі сцежкамі, адважна і бязлітасна грамілі варожыя гарнізоны.

У тыле ворага, апрача абласной «Палескай праўды», выдаваліся тры міжраённыя газеты і шмат баявых лістовак.

Камандзір брыгады Іван Георгіевіч Шубітыдзе наладзіў сталую сувязь з падпольшчыкамі Пінска, дакладна ведаў, што адбываецца ў горадзе, дзе знаходзяцца варожыя ўмацаванні, дзе і якія размешчаны часці. Пра ўсё ён паведамляў камандаванню злучэння. А ўжо адтуль у штаб партызанскага руху ў Маскве ішлі паведамленні.

Вось і адно з іх:

«Паведамляю дадзеныя па г. Пінску на 13 лютага. Да сярэдзіны студзеня ў горадзе было шмат войска. Цяпер засталося 4 тысячы салдат, размешчаных у казармах. Тут жа і база боепрыпасаў (па вуд. Лагішынскай). У канцы Брэсцкай вуліцы і каля яўрэйскіх могілак устаноўлены зеніткі. Жабчыцкі аэрадром дзейнічае. Каля фальварка Добрая Воля знаходзіцца аэрадром плошчаю на 140 га пад сто самалётаў. У памяшканнях запалкавай фабрыкі рамантуюць гарматы. Па дарозе на Галёва капаюць акопы і ставяць драцяную агароджу. Нафтабаза на Брэсцкай вуліцы мае запас бензіну 200 тон, газы 100 тон і 100 тон масла. Другая база з такою ж колькасцю гаручага знаходзіцца на ўсходняй ускраіне. Штаб камандавання паветранымі сіламі знаходзіцца па Ленінскай вуліцы, д. № 5.

У суседніх з Пінскам вёсках Падгацце — 500 немцаў і 80 танкаў, з іх 40 цяяшіх, у Стаўку — 300 немцаў, 40 танкаў. Па вестках разведкі гэтыя часці павінны выбыць у Івацэвічы праз Лагішын і Целяханы.

Kopж».

Якою ж цаною здабываліся такія звесткі? Цаною крыві, цаною жыцця. Пінскія падпольшчыкі ахвяравалі самым дарагім у імя хутчэйшай перамогі, кожную хвіліну рызыкавалі сабою і сваімі блізкімі, каб толькі здабыць дакладныя каардынаты для савецкай авіяцыі.

З першых дзён вайны ў горадзе дзейнічала камуністычнае падполле. Адным з актыўных яго арганізатараў была інжынер Іраіда Акімаўна Галамазава. Дапамагалі Іраідзе Акімаўне яе муж Уладзімір Дваранінаў, Станіслаў Жарыя, Мікалай Чалей, Алесь Шахновіч, Пятро Сіманенка, Вера Пацёмкіна, Якаў Шаламіцкі, Глафіра Зайцава, дзесяткі адважных, умела замаскіраваных патрыётаў.

Выключную ролю ў пінскім падполлі іграў Уладзімір Савацеевіч Чэрскі. Ён здолеў увайсці ў давер да начальніка СД Вільгельма Рапса. Малады, адукаваны, добра выхаваны Уладзімір Чэрскі стаў не толькі перакладчыкам, але і дарадцам Рапса. Ён забяспечваў партызан надзейнымі дакументамі, выкрываў засланых да партызан агентаў СД, перадаваў праз падпольшчыкаў спісы савецкіх людзей, якім пагражалі арышты і смерць. Чэрскі ўмела здабывэў каштоўныя дадзеныя для Савецкай Арміі. Уладзімір Савацеевіч выратаваў жыццё высачанай здраднікам Іраіды Галамэзэвэй.

Зэгадчык аптэкі Станіслаў Жарын забяспечваў партызан Піншчыны медыкаментамі, марляй, бінтамі і хірургічнымі інструментамі. Разам з падпольшчыкамі Чалеем і Шэламіцкім Жарын вырэтэвэў эд смерці групу пінскіх урэчоў і перэправіў іх у брыгады злучэння Камарова.

Еўфалія Васільеўна Пад’ельных узначаліла медыцынскую службу атрада, а Уладзімір Ульянавіч Краткоў стаў галоўным урачом брыгады.

Партызанскія медыкі лячылі не толькі сваіх параненых таварышаў, але выязджалі да хворых у суседнія вёскі, рабілі складаныя аперацыі дарослым і дзецям.

З набліжэннем Савецкай Арміі полчышчы фашыстаў густа збіваліся ў беларускіх гарадах і мястэчках, спрабавалі замацавацца на берагах рэк і Днепра-Бугскага канала.

Узброеныя вопытам партызанскай вайны, брыгады Пінскага злучэння разразалі на часткі палкі фашыстаў, занялі Днепра-Бугскі канал і скавалі немцаў на яго правым беразе. Узрываліся шлюзы, вадакачкі, ляцелі ў паветра рэйкі на чыгунках, ствараліся заторы з вайсковых эшалонаў, ірваліся снарады ў палаючых пад адхонамі вагонах. Наша авіяцыя атрымлівала ад партызан дакладныя звесткі аб канцэнтрацыі фашысцкіх часцей і бамбіла іх з паветра.

У штаб партызанскага руху ляцелі радыёграмы:

«Тав. Бутаву. Для выканання пастаўленых задач патрэбен тол. Прашу скінуць Антановічу і атраду «За Радзіму», колькі магчыма. Куды скінуць, паведаміць Антановіч. Корж».

«Тав. Дзікану. Радыст накіраваны да Беліцкага. Падкіньце мін і мінамётаў, вінтовак, ружэйнага масла. Няма чаго курыць. Корж».

А камандзіру брыгады Аіітаіювічу Васіль Захаравіч радзіраваў: «Я вельмі задаволены, што ты адгукнуўся. Працягвай біць адступаючага ворага ў гэтым раёне. Хутка падыдзем, тады шчыльна закрыем шлях адступлення на Пінск. Камароў».

Партызаны паспяхова білі ворага, але і фашысты шалёна абараняліся, пераходзілі ў наступленне. У лютым супраць партызан Пінскага і Іванаўскага раёнаў яны кінулі 15 тысяч салдат, танкі і авіяцыю. Наступалі на брыгады Герасімава і Шубітыдзе з Драгічына, Іванава і Пінска.

Вялікія варожыя сілы адціснулі абедзве брыгады на паўднёвы бераг канала. Партызаны трымалі яго больш як 25 сутак, але канчаліся боепрыпасы, няроўныя былі сілы. У гэтых складаных абставінах Корж загадаў камандзірам брыгад адысці і з зоны баёў вывесці ў лес усё насельніцтва, каб выратаваць яго ад знішчэння і вывазу ў фашысцкае рабства.

З тысячамі калгаснікаў, чародамі кароў, з коньмі, запасам насення брыгады Герасімава і Шубітыдзе адыходзілі ў зялёныя цытадэлі на поўдні Іванаўскага раёна.

Пасля баёў на Днепра-Бугскім канале фашысты не далічыліся 600 салдат і афіцэраў.

Немалыя страты былі і ў партызан. Камандзір атрада Саломка з дзесяццю байцамі захапіў дот і трое сутак адбіваў атакі фашысцкага батальёна. Па іх прамой наводкай біла артылерыя, бамбілі варожыя самалёты, а партызаны камуніста Саломкі прыкрывалі адыход таварышаў і мясцовага насельніцтва і біліся да апошняга патрона.

У канцы лютага на брыгады імя Кірава і імя Будзённага фашысты кінулі 8 тысяч карнікаў. У першы дзень захлынуліся чатыры атакі фашыстаў. З баямі партызаны адыходзілі ў лясы і балоты. Варожыя гарматы не маглі прабіцца праз гушчар, а танкі правальваліся ў багну. Фашысты былі вымушаны вярнуцца ў свае гарнізоны. А на ўсходзе і поўдні ўжо грымела кананада: імкліва наступалі савецкія войскі. Зусім блізка вяла баі б І-я армія генерал-палкоўніка П. А. Бялова. Яна падтрымлівала сувязь з партызанамі і дзейнічала супольна з брыгадамі і атрадамі Пінскага злучэння. Ляцелі ў паветра эшалоны, якія спяшаліся на фронт, партызанскія падпольшчыкі і разведчыкі перадавалі ў штаб б 1-й арміі звышсакрэтныя весткі пра ўсе манеўры ворага, паведамлялі дакладныя каардынаты размяшчэння яго войск.

«З сакавіка 1944 г. На поўдні і поўначы Слуцка робяцца ўмацаванні. Па шашы на Сіняўку праз кожны кіламетр будуюцца дзоты. Дарогу Сінкевічы-Леніна-Жыткавічы немцам аднавіць не ўдалося. З 25 па 29 лютага з Мікашэвіч на Лунінец прасунуўся трэці эшалон нямецкага фронту ў складзе дзвюх стралковых дывізій, танкавай брыгады, эскадрона кавалерыі і 700 аўтамашын. Устанаўліваем нумары часцей і паведамім іх дадаткова. Корж».

Імклівае наступленне Савецкай Арміі, непасрэдная сувязь з камандаваннем натхнялі на новыя подзвігі, развівалі ініцыятыву злучэння і асобных партызан.

Аднойчы знік з атрада Віктар Ліфанцьеў. Камандаванне занепакоілася, куды мог падзецца выключна дысцыплінаваны партызан. Запрасілі ўсе брыгады. Віктара нідзе не было. Паслалі некалькі груп на пошукі, і яны не знайшлі. Толькі праз дзень у зямлянцы Васіля Захаравіча з'явіўся змораны, але шчаслівы, з вінтоўкаю і двума аўтаматамі на плячы, Віктар Ліфанцьеў і далажыў:

— Узарваў эшалон, падарваў аўтамашыну з фрыцамі і спаліў тры казармы. Вось трафеі. Астатняе не давалок,— зняў ён з пляча аўтаматы.

— За работу дзякую, а за «самаволку» — пяць сутак арышту,— сурова сказаў камандзір.

— Пасля разгрому фашыстаў гатовы адседзець усе дзесяць, а цяпер, таварыш генерал, ніяк не магу, нагледзеў вельмі важны аб'ект і падыходы падрыхтаваў.

— Ты тут партызаншчыну не разводзь,— абурыўся Корж.

— Дык я ж і ёсць партызан,— усміхнуўся Ліфанцьеў.

— Памятай: партызан са-вец-кі. Дысцыпліна перш за ўсё. Паабедай, фашысты, мабыць, не частавалі, і чашы на «губу»,— памякчэў Васіль Захаравіч.

— Затое я іх добра пачаставаў. Ёсць на «губу», таварыш генерал,— Ліфанцьеў ляснуў стаптанымі абцасамі і пайшоў з зямлянкі.

Увесь сакавік і красавік партызаны трымалі немцаў на паўднёвым беразе Днепра-Бугскага канала. Дзве брыгады выйшлі ў варожы тыл і разам з часцямі Савецкай Арміі грамілі фашысцкія дывізіі. Амаль усю тэрыторыю вобласці і найбольш важныя магістралі кантралявалі партызаны, рыхтавалі засады і пасткі, у якія траплялі варожыя часці.

У чэрвені разам з войскамі арміі генерал-палкоўніка Бялова партызаны ў варожых тылах рэзалі лініі сувязі, пускалі пад адхон саставы з вайсковай тэхнікай, снарадамі, нарабаваным дабром. За некалькі чэрвеньскіх дзён было знішчана паўтары тысячы гітлераўцаў, 4 бронецягнікі, 40 аўтамашын, 7 танкаў, З параходы і некалькі барж, узарвана 4912 рэек, на станцыі Бастынь спалена 25 вагонаў з вайсковым грузам.

Партызаны ўдала разрывалі варожыя баявыя парадкі: дывізіёны і роты трацілі сувязь з камандаваннем і штабамі, а гэта давала магчымасць савецкім войскам акружаць і ліквідаваць раз'яднаныя варожыя часці. Брыгада імя Будзённага кулямётным і аўтаматным агнём закрыла пераправу праз раку Случ. Заціснутая з усіх бакоў войскамі і партызанамі Пцічская групоўка была вымушана капітуляваць. Здаліся ў палон дзесяткі тысяч гітлераўцаў на чале з генерал-палкоўнікам Мілерам. На станцыі Люшча партызаны спынілі бронецягнік і пратрымалі яго, пакуль не падышлі нашы часці.

5 чэрвеня Пінскае партызанскае злучэнне разам з 55-й гвардзейскай стралковай дывізіяй генерал-маёра Турчынскага пераправілася цераз Ясельду і разам з 23-й стралковай дывізіяй разграміла варожую артылерыйскую часць і ачысціла тэрыторыю вобласці ад фашыстаў.

...Мінула тры гады з таго дня, калі загадчык сектара Пінскага абкома партыі са сваім маленькім так-сяк узброеным атрадам каля саўгаса Галена вінтовачнымі залпамі сустрэў акупантаў. Цяпер здалёк партызаны ўбачылі зялёныя купы дрэў, зацягнутыя дымам абрысы пінскіх дамоў. Горад урачыста сустракаў пяцітысячную партызанскую армію. Паперадзе ішоў легендарны генерал Васіль Захаравіч Корж.

Людзі неслі кветкі сваім мужным абаронцам і вызваліцелям. Абдымкі, пацалункі, слёзы радасці расчулілі партызан. Іх запрашалі ў госці, частавалі апошнім, бясконца распытвалі і расказвалі пра жахі акупацыі.

За ноч на плошчы з сырых дошак збілі трыбуну. 21 ліпеня на яе ўзышлі сакратар падпольнага абкома Камуністычнай партыі Беларусі Сяргей Рыгоравіч Вайцяховіч, Васіль Захаравіч Коряг, начальнік штаба злучэння Мікалай Сцяпанавіч Фядотаў, начальнік разведкі Гаўрыла Пятровіч Сцешыц, начальнік асобага аддзела Барыс Сымонавіч Ляўчэня.

Стройнымі шэрагамі стаялі пасвяжэлыя партызаны. Нават не верылася, што настаў шчаслівы дзень вызвалення, да якога вёў доўгі і горкі шлях выпрабаванняў і страт. Успаміналіся баявыя сябры і пабрацімы, што так і не дайшлі да гэтай урачыстай плошчы. Над трыбунаю трапяталі чырвоныя сцягі, а з партрэта ўсміхаўся Уладзімір Ільіч Ленін, і здавалася, узнятай рукой вітаў партызанскае войска. Духавы аркестр іграў вясёлыя маршы даваеннай пары. Іх ніхто не чуў вось ужо тры гады. Таму так калаціліся сэрцы і набягалі слёзы. Дзяўчаты і дзеці падносілі партызанам букеты кветак. Першы выступіў Васіль Захаравіч Корж. Ад хвалявання дрыжалі рукі і часта моргалі павекі. Гэта была справаздача землякам пра трохгадовую дзейнасць злучэння.

— Я з маленства засвоіў ісціну: «Прайдзі дарогу так, каб не сорамна было па ёй вяртацца назад».

26 чэрвеня сорак першага года наша невялічкая баявая група пакінула гэтыя вуліцы, каб засланіць родную зямлю ад азвярэлай фашысцкай навалы. Мы з першага дня верылі ў нашу перамогу і не шкадавалі жыцця і сіл у барацьбе за свабоду і шчасце нашай сацыялістычнай Радзімы. Не ўсе нашы баявыя таварышы вярнуліся ў родны горад, не ўсе дажылі да гэтага светлага дня. Іх месца ў страі занялі тысячы адданых байцоў і прыйшлі пераможцамі ў наш вызвалены Пінск. Вось яна, армія адважных, сумленных, адданых народу і Камуністычнай партыі воінаў.

Яшчэ ідуць баі на захадзе пашай дзяржавы. Пачвара фашызму з перабітым хрыбтом адпаўзае ў сваё логава, хоць і люта агрызаецца. Наш абавязак — не шкадаваць сіл на поўны разгром ворага.

Пра зробленае Пінскім партызанскім злучэннем за гэтыя тры гады даложыць начальнік штаба таварыш Фядотаў.

Падцягнуты, у злінялай гімнасцёрцы, былы кадравы камандзір у асноўным прыводзіў лічбы:

— З чэрвеня 1941 па 15 ліпеня 1944 года Пінскім партызанскім злучэннем разбіта 65 фашысцкіх гарнізонаў, знішчана 26 616 гітлераўцаў, узята ў палон 422, пушчана пад адхон 468 эшалонаў, узарвана 585 паравозаў, 4587 вагонаў і платформ, 65 цыстэрн з гаручым, 770 аўтамабіляў, 86 браневікоў і танкаў, 62 чыгуначныя масты, падарвана 23 620 рэек.

Далей Фядотаў пералічваў ліквідаваныя фашысцкія гарматы і трактары, матацыклы і кулямёты, узарваныя на Днепра-Бугскім канале шлюзы, знішчаныя радыёстанцыі і чыгуначныя дэпо. Кожную лічбу шматлюдная плошча сустракала гарачымі воплескамі, чуліся воклічы ўхвалы і ўдзячнасці народным абаронцам, адважным сынам і дочкам Радзімы.

Адразу пасля мітынгу сотні партызан уліліся ў рады Савецкай Арміі. Яны толькі змянілі свае світкі і шарачковыя фрэнчыкі на шынялі і пагналі варожую зграю далей на Захад. Партызаны старэйшага веку ўзяліся аднаўляць зруйнаваныя ворагам гнёзды, ладзіць мірнае жыццё на вызваленай зямлі.

Неўзабаве ў Пінску з'явілася дзяўчына ў гімнасцёрцы і ў пілотцы. Абапіраючыся на кіёчак, яна шукала партызанскага генерала Каржа.

У юнай франтавічцы не адразу пазнаў Васіль Захаравіч сваю старэйшую дачку Вольгу. Пасля пытанняў, што ды як, дачка расказала пра свае баявыя прыгоды пры вызваленні Румыніі, пра складаныя аперацыі, якія вытрымала пасля раненняў. Сказала, што Зіна ўзнагароджана ордэнам Чырвонай Зоркі і медалямі. Паспеў і Лёня паказаць сябе ў баях.

— Малайцы, дзеткі, не падвялі род Каржоў,— расчуліўся Васіль Захаравіч.

Як толькі акрыяла пасля ранення, Вольга Васільеўна паступіла ў Маскоўскі дзяржаўны універсітэт, а скончыўшы яго, і цяпер працуе выкладчыцай на філалагічным факультэце галоўнага універсітэта краіны. Лёня стаў інжынерам, а Зінаіда Васільеўна жыве і працуе ў Мінску. Кажуць, яна ўся ў бацьку. Як і ён, дбае пра людзей, стараецца кожнаму зрабіць нешта добрае. Яна заўсёды ў клопатах, заўсёды ў грамадскіх турботах.

Тры гады Васіль Захаравіч і дняваў і начаваў у лясах і балотах, у завіруху і ў асеннюю слату не ведаў прытулку і спачыну, блакады, прарывы, рызыкоўныя аперацыі, штодзённы клопат пра людзей далі сябе знаць адразу пасля вайны. Ужо немалады Васіль Захаравіч Корж звярнуўся да медыкаў, а потым не ведаў, як адбіцца ад іх клопатаў. Як ні супраціўляўся, давялося асвойваць шпітальныя і санаторныя палаты ў Мінску, Маскве і ў Цхалтуба.

15 жніўня 1944 года стаў самым радасным днём у жыцці Васіля Захаравіча. Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР прысвоіў яму званне Героя Савецкага Саюза. Залатая Зорка заззяла над двума ордэнамі Чырвонага Сцяга, ордэнам Чырвонай Зоркі, ордэнам Айчыннай вайны 1-й ступені і шматлікімі медалямі. На апошняй старонцы свайго партызанскага дзённіка ён запісаў: «Нумары ордэна Леніна 20488, Звязды Героя 4448». Высокія ўрадавыя ўзнагароды вянчалі трохгадовы подзвіг сапраўднага народнага Героя.

А тым часам Васіль Захаравіч даводзіў урачам, што зусім здаровы, прасіў хутчэй выпісаць, бо не ўяўляў сабе жыцця без штодзённых клопатаў і напружанай работы.

— Праца для мяне — самыя лепшыя лекі,— настойваў Корж. І дамогся свайго.

У 1945-1946 гадах ён слухач Ваеннай акадэміі. Неўзабаве дачасна перапынены рамонт здароўя прымусіў выйсці ў запас па хваробе. Але не такі Корж, каб задаволіцца спакоем, бесклапотна сядзець у парку пад грыбком і ўспамінаць сваё баявое мінулае. Яго няўрымслівы характар прагне дзейнасці. Ён просіцца на працу. У 1949 годзе Васіля Захаравіча Каржа прызначылі намеснікам міністра лясной гаспадаркі рэспублікі.

Фашысты звялі тысячы гектараў беларускіх лясоў. Клопатаў і спраў па аднаўленні зялёнага багацця Беларусі Васілю Захаравічу хапала больш, чым мог падняць адзін чалавек. Аднак, калі заставаўся сам-насам, адчуваў, што прагне больш напружанай, гарачай, неспакойнай работы, такой, каб самому бачыць яе плён.

Чамусьці часта снілася яму роднае Хорастава.

— Садзіць і вырошчваць лясы неабходна, але, перш за ўсё, трэба людзей накарміць хлебам, каб яны адчулі радасць жыцця, за якое так змагаліся,— часта гаварыў Васіль Захаравіч сваім сябрам. І думкі гэтыя не давалі яму спакою.

Вераснёўскі пленум Цэнтральнага Камітэта ў 1953 годзе крута павярнуў лёс генерала Каржа. Васіль Захаравіч папрасіў рэкамендаваць яго на пасаду старшыні калгаса ў роднай вёсцы.