Суровая дабрата

СПОВЕДЗЬ КАМУНІСТА

Родныя мясціны Васіля Захаравіча да 1939 года былі пад панскай Польшчай. Весткі пра блізкую радню даходзілі рэдка. Толькі праз год даведаўся Корж, што змардаваныя дэфензівай бацька і маці ў адно лета сканалі, а пасля допытаў і жандарскіх пастарункаў чэзне старэйшы брат Сцяпан. Дазнаўся, што і бацькаву хату спалілі асаднікі. Усё помсцяць за яго, за дзёрзкія партызанскія рэйды па панскіх маёнтках, за разгром жандарскіх котлішчаў, за вызваленне палітычных вязняў у далёкія дваццатыя гады.

Паны помслівыя. Вось і зрываюць злосць на яго радні. І не заступішся, нічым не дапаможаш: роднае Хорастава за мяжою, і прафесія ў былога партызана самая мірная — дырэктар саўгаса «Крапоткінскі» ў Краснадарскім краі. А гаспадарка якая! Па палескіх маштабах, цэлая воласць, або, як цяпер там завуць, гміна. На 18 тысяч гектараў разлілося залатое мора пшаніцы. Куды ні зірнеш — ходзяць хвалі каласоў. Пяць аддзяленняў у саўгасе, дзесяткі камбайнаў, сотні трактараў і аўтамабіляў, больш за тысячу цудоўных працаўнікоў і сотні спецыялістаў. Амаль кожнага дырэктар ведае ў твар, памятае прозвішча, імя і імя па бацьку.

Устае Васіль Захаравіч у чатыры гадзіны раніцы, едзе на фермы, у трактарныя брыгады, усё бачыць, усё ведае. Кожнаму можа не только параіць, а і памагчы. Сялянская кемлівасць і спрыт, любоў да зямлі, да паху ўзаранага чарназёму і спелай нівы жывуць у ім з маленства, з матчынай калыханкі.

Дырэктар з нетутэйшым вымаўленнем адразу прыйшоўся па душы «крапоткінцам» — нястомны, справядлівы, просты і чулы, з сялянскаю душою мужчына. Ды і два баявыя ордэны на гімнасцёрцы ўзвышалі аўтарытэт. Рознае казалі пра яго: партызан грамадзянскай вайны, герой баёў у Іспаніі, нават казкі расказвалі пра свайго дырэктара. А Васіль Захаравіч на пытанні адказваў жартамі:

— Вось кончым жніво, пачнуцца доўгія асеннія вечары, тады і паспавядаюся, усё па парадку раскажу, а цяпер няма калі, ды і доўгая гэта гісторыя. Адразу пра ўсё не раскажаш. А кожнаму закарціць дазнацца, што было далей, чым скончылася. Добра, як-небудзь збяромся ў вольны час і пагаворым,— паспешліва развітваўся і ехаў у суседнюю брыгаду.

Канчалася жніво, самая гарачая і радасная пара. Ужо здалі дзяржаве мільён дзвесце пудоў збожжа, трактары пераворвалі чарназём пад будучы ўраджай, на таках сартавалі насенне. Работы і клопатаў у дырэктара было па самую макаўку. Не хапала толькі часу расказаць пра сябе.

І тут Васіля Захаравіча аглушыла радасная вестка: 17 верасня 1939 года часці Чырвонай Арміі перайшлі граніцу і ўзялі пад сваю абарону насельніцтва Заходняй Беларусі. Увесь беларускі народ уз'яднаўся ў адзінай савецкай сям'і.

З маленства не плакаў Корж, а цяпер не мог стрымаць слёзы радасці. Родная зямля вольная! Запаветная мара збылася! У Хораставе Савецкая ўлада! Як там Сцяпан, Параска, Марыля, Антоля і Ганна? Напэўна, і пляменнікі ўжо вялікія? Дзе цяпер сябры па сумеснай падпольнай і партызанскай барацьбе?

Тысячы пытанняў і ўспамінаў закруціліся ў памяці, прыгадалася ціхая лясная Лань, роднае Хорастава, Чаланец, Рахавічы, знаёмыя з маленства аселіцы, сцежкі і пералескі, абліччы сяброў і аднавяскоўцаў. Якія яны цяпер?

Начамі даймала бяссонніца. Але звычайны распарадак не парушаўся. Пачырванелі і глыбей запалі вочы, часам дырэктар марудзіў з адказам — не адразу ўдавалася адбіцца ад надакучлівых думак і ўспамінаў.

Увечары Васіль Захаравіч завітаў да свайго лепшага сябра Шахава.

— Выручай, парторг.

— Наконт новых камбайнаў?

— Камбайны атрымаем... Просьба асабістая ёсць. Хачу прасіцца ў Беларусь. Пара назад, у Заходнюю ехаць. Толькі не пярэч.

— Ты што, Васіль Захаравіч, у летуны хочаш падацца? Хто цябе пусціць у такі час? За год саўгас на ногі паставілі, вунь які ўраджай сабралі! Шчыра прызнаюся, душою да цябе людзі прыгарнуліся, сваім лічаць, мужычы спрыт і розум пазналі, працавітыя рукі і добрую душу ацанілі ў сваім дырэктару. Успомні сам, ніхто тваёй ніводнай просьбе не адмовіў, га? А ты ў Заходнюю! Маленькі, па мамцы замаркоціўся. Адумайся, Васіль Захаравіч!

— Мамку ўжо ніколі не пабачу,— апусціў галаву Корж,— закатавалі яе жандары. І бацьку праз мяне на той свет загналі...

— Прабач, дружа,— спахапіўся Шахаў,— не ведаў... Ды і наогул нічога пра тваё жыццё не ведаю. Адны выдумкі чуў. А распытаць усё няма калі. Пра трактары ды севазварот толькі і гаворка ў нас, а зазірнуць у душу таварыша ўсё няма часу. Жыццё тваё ведаю толькі па анкеце. Ды і ты харошы — маўчыш усё...

— Добра, калі дакараеш, слухай,— устаў з крэсла дырэктар і захадзіў па пакоі.— Раней папам спавядаліся, а цяпер парторгу,— хітра ўсміхнуўся Корж.— Моліа, зразумееш і падтрымаеш...

Вырас я ў глухой палескай вёсцы. Хорастава завецца. А чаму так, здагадваешся? Адным ламаччам ды веццем з панскіх хмызнякоў палілі печы. Лясы ды балоты наўкол, галеча і бясхлебіца з каляд да новага ўмалоту, пры лучыне спрадвек слеплі. Прахадзіў тры зімы ў царкоўна-нарафіянскую школу, на тым і скончылася мая навука. Потым жыццё вучыла ўсім прамудрасцям, а настаўнікамі былі пастухоўская пуга, плуг, каса ды добрыя людзі. Да кніжак прыляпіўся пазней: чытаў усё, што трапляла ў рукі, і цяпер без кніжкі не засну.

Пасля рэвалюцыі часта ў нас, у Беларусі, мянялася розная навалач — то немцы, то белапалякі. Мужыкі супраць іх абрэзамі галасавалі.

Калі пасля наша вёска адышла да буржуазнай Польшчы, ты нават не ўяўляеш, што чаўплося ў нашых пагранічных сёлах. Лепшыя землі наразалі асаднікам, будавалі не дамы, а сапраўдныя крэпасці. У іх сяліліся ўзброеныя пілсудчына і здзекаваліся з нашага брата, выпалосквалі і выкручвалі мужыка, як дзяружку, і на плот сушыцца вешалі. Усе правы беларускага народа былі растаптаныя: з 400 беларускіх школ засталося только 20 і тыя ледзьве ліпелі. А па сёлах паўзлі чуткі, што Чырвоная Армія хутка вызваліць нас, што ў лясах і балотах збіраюцца адважныя хлопцы і помсцяць панам, жандарам і асаднікам. Пакуль шукаў сцежак да іх, у снежні 1921 года залыгалі мяне ў польскае войска. Апынуўся ў Познані, у 7-м артылерыйскім палку. Салдаты — беларусы і ўкраінцы, а капралы — апантаныя садысты з фанабэрыстых шляхцюкоў. Да нас яны інакш не звярталіся, як «быдла», «пся крэў», «галган» і «кацап». Урываўся апоўначы ў казарму падпіты афіцэры« і пачынаў пацяшацца: «Устаць, быдла!», «На падлогу лажыся!», «Адчыніць вокны!», «Вярхом на падаконнікі садзіся!» Калоцімся, дубеем, але сядзім. Здзекуецца, пакуль не змардуецца і не асіпне афіцэрык. Нарэшце загадае: «Спаць, быдла!»

Тры месяцы я трываў гэтыя пацешкі. Аднойчы днявалю па казарме, аж улятае дзяжурны вахмістр, прысукаўся да нейкага непарадку і заляпіў мне аплявуху. А я, не доўга думаючы, трэснуў яму так, што, небарака, як падсечаны, ляснуўся і ледзьве на карачках выпаўз з казармы.

Чым гэта магло для мяне кончыцца, сам разумееш. Палявы суд і «Картуз-Бяроза», а адтуль часцей выносілі, чым самі выходзілі. Тою ж ноччу сябры сабралі і аддалі свае пайкі, і я ўцёк з палка. Ад Познані да Хорастава паўтысячы вёрст. Начамі ішоў лясамі ды хмызнякамі, а ўдзень зашываўся ў стагі і драмаў, як заяц. Сакавіцкі снег, як жужаль. Мокрыя ногі заходзяцца і пухнуць ад вады і холаду. Прыпас даўно кончыўся, ногі ледзьве слухаюцца. Зарослы, схуднелы і абшарпаны, недзе каля Лодзі зваліўся ў хмызняку адпачыць. Разбудзіў ціхі жаночы шэпт. Як спружынай, падкінула мяне. Прачухаўся: стаіць немаладая кабета ў нейкай жалобнай сукенцы і ціха пытаецца па-польску, хто і куды іду. Хлусіў я нешта неверагоднае, а яна шэпча: «Пасядзі тут. Побач жандарскі пост. Не высоўвайся. Я табе есці прынясу». Ускінула на плечы лясёнку з ламаччам і пайшла. Першая думка была — уцякаць. Паварушыўся, а ногі не слухаюцца, нібы гіры на іх пачапілі. Далёка не адбяжышся. Калі выкажа, ўсё адно зловяць. Ляжу, слухаю ўласнае сэрца, у вачах мітусяцца матылі і чорныя кругі, павекі зліпаюцца, плыву ў нейкую прорву. Прахапіўся ад лёгкага дотыку. Стаіць тая яе жанчына з чайнікам гарачай кавы і ежаю ў хусцінцы. Пакуль еў, яна расказала, што працуе на тэкстыльнай фабрыцы, муж загінуў на вайне, але ні імя, ні прозвішча так і не назвала.

Развітваючыся, я ўпершыню ў жыцці пацалаваў жанчыне руку і зразумеў сутнасць братэрства людзей аднолькавага лёсу.

Вось так я вывучаў палітграмату.

Парторг прагна курыў і ўважліва глядзеў на дырэктара.

— Прысядзь, Васіль Захаравіч, супакойся. Але гавары, гавары, калі ласка.

— У красавіку прыплёўся ў родныя мясціны. Разумею, дамоў — нельга. У суседняй вёсцы жыла стрыечная сястра. Праз яе наказаў, каб прыйшлі бацька з братам... «Шукаюць, шукаюць цябе, сынок. Што думаеш рабіць? Куды падацца?»

Чуў я, што недзе непадалёк ёсць партызаны, што ў тым атрадзе і мой стрыечны брат Грыша Карасёў. Бацька паабяцаў дазнацца і звесці з імі.

Праз два дні Грыша прывёў мяне ў атрад Аршынава. Так тады звалі Кірылу Арлоўскага. Пра яго партызан расказвалі легенды па ўсёй Заходняй Беларусі. Камандзір адразу пачаў мяне дапытваць, ды так дзёрзка, што я не мог стрымаць сваю крыўду. Камандзір ляпнуў мяне па плячы: «Нам, хлопча, трэба ўсё пра цябе ведаць. Не ў сваты збіраемся,— ваяваць разам будзем. Так што выкладай усё, як на споведзі. А пакрыўдзіўся ты па-сапраўднаму. Гэта добра».

Так я зрабіўся чырвоным партызанам. Кіравалі намі Камуністычная партыя Польшчы і Кампартыя Заходняй Беларусі. У атрад ішлі даведзеныя да адчаю вясковыя хлопцы, каб адпомсціць панам і жандарам за свае пакуты і крыўды. Мы ахоўвалі безабаронных сялян ад рабункаў і здзекаў і наганялі страх на асаднікаў і паліцыянтаў. Калаціліся перад намі цэлыя ваяводствы, а мы заўсёды з'яўляліся там, дзе нас не чакалі. Памагалі партызанам простыя сяляне, бо бачылі ў нас сваіх заступнікаў і абаронцаў.

Мы ўмелі без адзінага стрэлу раззброіць паліцыю і заўсёды папярэджвалі асабліва ўвішных служакаў, што за здзекі над сялянамі не міне іх суровая кара. Усяго і не ўспомніш. Але сёе-тое, калі хочаш, раскажу,— Корж паглядзеў на гадзіннік, прыжмурыўся, нешта ўспамінаючы.

— Паны ўсяляк апраўдваліся ў друку, называючы атрад Аршынава «маскалямі», бандаю з усходніх прэсаў. Асаблівы страх мы нагналі на паліцыю і асаднікаў, калі пачалі называцца атрадам Мухі-Міхальскага. Муха быў паляк, родам з-пад Варшавы, і маскалём яго ўжо ніяк не назавеш. Гэтым імем карысталіся Арлоўскі, Швайко, ды і я не раз прадстаўляўся панам Мухай-Міхальскім.

— Прозвішча чутае,— перабіў Шахаў,— у тыя гады яно часта мільгала ў друку.

— А як жа! З польскіх газет яно не сыходзіла аж да дваццаць пятага года. Быў, быў і сапраўдны Муха-Міхальскі. Служыў ён у чыне «харунжага» ў мястэчку Ляхавічы. Сумленны быў і дэмакратычна настроены афіцэр. Не баяўся гаварыць тое, што думае: лаяў Пілсудскага і яго парадкі. За гэта не вылазіў з гаўптвахты. А выпусцяць — зноў за сваё. Тады арыштавалі Юзэфа Муху-Міхальскага і справу перадалі ваеннаму трыбуналу. Убачыўшы, што жарцікі кепскія, па дарозе ў Баранавіцкую турму мяцежны харунжы ўцёк з-пад варты. Знайшоў ён надзейны прытулак у вёсцы Пашкаўцы. Там некалі стаяў яго ўзвод, а Юзэф сябраваў з многімі хлопцамі, давяраў ім свае думкі. Хлопцы павыцягвалі з падстрэшшаў карабіны і шаблі і пад камандаю Мухі-Міхальскага пачалі граміць маёнткі лютых паноў і асадніцкія хутары ў Баранавіцкім і ў Нясвіжскім паветах, нападалі на лясніцтвы князя Радзівіла, бо той загадаў сваім служкам высочваць партызанаў.

Імя Мухі замільгала на старонках варшаўскіх газет. Напалоханыя пісакі сцвярджалі, што ў яго атрадзе больш за 500 коннікаў, узброеных кулямётамі, вінтоўкамі і гранатамі. Ведама, страх заўсёды лупаты.

Дачуўся пра Муху Аршынаў-Арлоўскі і занепакоіўся, каб часам анархісцкія напады групы харунжага не скампраметавалі партызанскую барацьбу. Неўзабаве абодва камандзіры сустрэліся каля вёскі Дзяніскавічы. Да Арлоўскага падышоў невысокі, зграбны франтаваты афіцэр з карабінам, двума наганамі, гранатамі і шабляй.

Доўга яны пра нешта саймаваліся, і Муха-Міхальскі згадзіўся перайсці са сваімі хлопцамі ў наш атрад. Так і пачалі дзейнічаць разам.

Кожны, хто вёў групу партызан на аперацыю, выдаваў сябе за Муху-Міхальскага. Уяўляеш, які пярэпалах апаноўваў паноў і паліцыю, калі ў адзін і той жа дзень былі разгромлены маёнткі і пастарункі пад Нясвіжам і Навагрудкам, каля Ганцавіч і пад Пінскам. І ўсюды наспяваў няўлоўны Муха. Лавілі яго сапраўды, як муху: пастку паставяць тут, а ён вёрст за паўсотні азавецца.

Памятаю, зімою 1924 года іду я з Трыглам Карасёвым і Раманам Далінаю праз вёску Гоцк. Сустракаецца па дарозе сагнуты ў тры пагібелі чалавек. Прыглядаецца да нас. Падыходзім, павіталіся і пытаем:

— Ну, як жывецца пры панах?

— Душаць,— кажа,— свету божага не бачым. Вунь прыехаў крэнговы, гэты значыць акруговы начальнік, а з ім сямёра паліцаяў. Душу будуць вытрасаць за падаткі.

— Дзе яны цяпер? — пытаемся.

— Вунь, бачыце, вокны зырка свецяцца. Там яны балююць у свайго сышчыка.

Гэтаму чалавеку мы загадалі ісці ў суседнюю хату і папярэдзіць гаспадароў, каб пакуль што не вытыркаліся, а самі зазірнулі ў асветленае акно. За сталом сядзелі надпітыя паліцаі і расказвалі байкі пра няўлоўнага Муху-Міхальскага. Карасёва я пакінуў на варце пад акном, а сам з Раманам ускочыў у дом. «Панове, рэйцы до гурыі Жуць бронь! То естэсь Муха-Міхальскі». Паны анямелі з перапуду і не адважыліся паварушыцца. Мы іх усіх паклалі на падлогу, забралі Ю пісталетаў, 7 вінтовак і «цэнтралку» крэнговага. Папярэдзілі паноў да раніцы не ўставаць з падлогі, бо наша варта адразу застрэліць, больш ніколі не паказвацца сюды і не крыўдзіць сялян. Гаспадар хаты запрог стаенніка і адвёз нас бліжэй да атрада.

Паны былі паслухмяныя. Кажуць, праляжалі да самае раніцы, а каб апраўдацца перад начальствам, расказвалі, што на іх напаў Муха-Міхальскі з паўсотняй бандытаў і ледзь усіх не перабіў. Сялянам, якія даводзілі, што было ўсяго толькі тры партызаны, прыгразілі бізунамі і загадалі маўчаць.

Усіх разгромленых пастарункаў і асадніцкіх хутароў і не ўспомніш.

Але адна аперацыя дасталася мне дарагой цаной і не забудзецца ніколі.

Было гэта, як цяпер памятаю, 22 верасня 1924 года. На пачатку восені ў Пінску пачаў наводзіць парадкі новы ваявода пан Даўнаровіч. Люты быў — жах! І вось наш разведчык Іван Жалезны паведаміў, што праз два дні ваявода выязджае службовым цягніком у Лунінец знаёміцца са сваімі ўладаннямі і правесці інспекцыю падначаленых. Чыгунка і цягнік пільна ахоўваюцца.

Раніцаю сорак хлопцаў з нашага атрада падышлі да станцыі Лоўча. Агледзеліся і вырашылі тут пазнаёміцца з панам ваяводам. Хмызнякамі падпаўзлі да вакзальчыка і ўзялі пад варту начальніка станцыі і тэлеграфіста. Яны выконвалі ўсё, што мы загадвалі.

Пад масток заклалі два пуды дынаміту і пачалі чакаць. Тэлеграфіст дакладваў Арлоўскаму, праз якія станцыі прайшоў цягнік, калі будзе ў Лоўчы.

Роўна ў дзве гадзіны над лесам запыхкаў слупок дыму, загулі рэйкі, набліжаўся грукат. Арлоўскі метраў за сто да станцыі пачаў сігналіць чырвоным сцяжком. Цягнік запаволіў хаду, забразгаў буферамі і спыніўся.

— Што здарылася? — крыкнуў з паравоза машыніст. Арлоўскі тым жа сцяжком падаў знак, але не яму, а сваім хлопцам. Грымнуў залп. Другі. Пасыпаліся шыбы з вагонаў. Падхопленае рэхам «Ур-ра!» пакацілася па лесе. Здавалася, што ў ім поўна партызанаў. З ваяводавага цягніка ніхто не вытыркнуўся, ніхто нават не адважыўся адстрэльвацца.

Мы адразу ж атакавалі салон-вагон і чатыры класныя вагоны, абяззброілі ахову, і Арлоўскі пайшоў да ваяводы. Разам з ім былі камендант акруговай паліцыі Мянеевіч, біскуп Лазінскі і сенатар Віславух. Арлоўскі загадаў Даўнаровічу неадкладна падаць у адстаўку. Калоцячыся, ваявода паклыпаў на тэлеграф і паведаміў польскаму сейму, што пакідае сваю пасаду.

Тым часам мы сабралі зброю, правялі «рэвізію» паштовага вагона, адагналі паравоз за мост, а мост узарвалі. На развітанне пажадалі скінутаму намі ваяводзе хутчэй дачакацца дапамогі.

Праўда, некаторыя нашы хлопцы незадаволена бурчалі, шкадавалі, што так лёгка адкупіліся паны. Кірыла Пракопавіч тлумачыў: «Застрэліць прасцей за ўсё. Яго ж у святыя пакутнікі залічаць, а нас бандытамі і забойцамі празавуць. А так мы маральна перамаглі: ваяводамі, як хочам, камандуем і сейм слухаецца нас».

Потым, казалі, што Даўнаровіч ад сораму не то ўдушыўся, не то за мяжу ўцёк. Адным словам, знік.

Праўда, гэтая аперацыя мне дорага каштавала. Пазнаў мяне ў вагоне нейкі купчык, патайны агент жандармерыі, данёс сваім гаспадарам. Мяне яны дастаць не маглі, дык упяклі маіх старых у Лунінецкую турму. Дачуўся я пра гэта і праз надзейных людзей папярэдзіў таго здрадніка: калі не адмовіцца ад свайго даносу, не скажа, што ўкляпаўся, то няхай купляе свечкі і заказвае па сабе хаўтуры. Што ты думаеш? Спалохаўся, гад, адумаўся. Як выкручваўся перад начальствам, не ведаю, але бацькоў маіх выпусцілі. Праўда, нядоўга яны пражылі пасля Лунінецкай крывавай лазні. У адзін год сканалі.

Розных гісторый магу табе во-о-сь на такую кнігу нагаварыць. Але позна ўжо. Буду скарачацца.

У 1925 годзе па рашэнню ЦК Кампартыі Польшчы і Заходняй Беларусі мы спынілі партызанскія дзеянні, перайшлі на савецкую тэрыторыю і арганізавалі нашу партызанскую камуну «Пралетары». Мяне абралі за старшыню. Так араў і сеяў у розных гаспадарках Слуцкага і Старобінскага раёнаў ай« да 1931 года. Потым служыў у органах НКВД. А калі пачалася грамадзянская вайна ў Іспаніі, напрасіўся разам з былым камандзірам нашага атрада Арлоўскім змагацца супраць фашыстаў Франка. Выйшла, як у тым вершы:

За два гады барацьбы сумесна з іспанскімі партызанамі да драбніц спазнаў звярынае аблічча фашызму. Вось і два ордэны за Іспанію з рук самога Міхаіла Іванавіча Калініна атрымаў. Але гэта ўжо другая тэма.

А цяпер фашысты падышлі да нашых граніц, палову Еўропы пад сябе падмялі і на нашу зямлю зяпу разяўляюць. Як думаеш, таварыш парторг, дзе маё месца цяпер? Зірні на карту. Бачыш, якая тоненькая рысачка падзяляе нас з фашыстамі.

На тутэйшым чарназёме кожны, абы толькі не ленаваўся, лепшую за нас з табою пшаніцу выгадуе. А калі што здарыцца там, на Захадзе, мой партызанскі вопыт вунь як яшчэ спатрэбіцца.

Дык як, падтрымаеш?

Шахаў паківаў галавою:

— Ну, браце, ніколі не думаў, што ты такі. Суровае, нялёгкае, але прыгожае жыццё ў цябе, Васіль Захаравіч. А што да твае просьбы, дык, калі глядзець па-дзяржаўнаму, сапраўды, там ты болей патрэбен. Хоць і разлучацца не хочацца. Шчыра скажу, лёгка з табою працуецца, з паўслова разумееш, душу людскую бачыш навылёт.

— Не дужа хвалі, бо магу зафанабэрыцца, чаго добрага, сам сябе на «вы» пачну называць,— усміхнуўся Корж.— Чуў я гэта. Дык як, падтрымаеш?

— Пярэчыць не буду. Дай руку. І за «споведзь» дзякую,— адказаў Шахаў.

Увесну 1940 года Корж выправіўся ў Беларусь.

З раённага цэнтра ў роднае Хорастава праз 19 гадоў Васіль Захаравіч ехаў на райкомаўскім аўтамабілі. Пазнаваў мілыя з маленства сцяжынкі, лагчынкі і пералескі, масткі і скрыжаванні дарог. У лесе Васіль Захаравіч папрасіў прыпыніцца. Праз хмызняк выйшаў на палянку, зняў шапку каля магілы свайго партызанскага друга Ігната Швайко, прыгадаў маладосць, баявых сяброў, смелыя аперацыі ў далёкія дваццатыя гады.

Васіля Каржа сустракала ўсё сяло. Але нават сёстры не адразу пазналі яго. Былі слёзы, абдымкі, пацалункі, гулі вясёлыя застоллі ледзь не ў кожнай хаце. Бо палова сяла — Каржы, сваякі, суседзі, даўнія сябры, а цяпер і зусім чужыя пераконвалі, што іх дзяды некалі пакуміліся ці былі сватамі, і цягнулі паваяганага госця да сябе. Дапытваліся пра ўсё да драбніц: як жывуць у калгасах, што гэта за машына камбайн? Няўжо, праўда, і жне і малоціць адразу? Васілю Захаравічу было пра што расказаць землякам. Яго баявыя ордэны разглядалі старыя і малыя: такія ўзнагароды бачылі ўпершыню. А паміж сабою разважалі: «Вось што значыць Саветы! Жыў бы Васька тут, лапці цягаў бы ды перад панам карак гнуў, Васькам бы і застаўся. А цяпер які чалавек Васіль Захаравіч! Гаспадаркаю на 18 тысяч гектараў камандаваў! Не жартачкі! Гэта ж болей, як у трох папоў! І баявыя ордэны абы за што не даюць».

Шумна сустракалі і шумна праводзілі.

За аселіцай Васіль Захаравіч завярнуў на вясковы пагост, пастаяў над роднымі магіламі, успомніў матчыну калыханку, адвярнуўся і доўга цёр кулакамі вочы.

З Хорастава Корж прыехаў у Пінск. Яму даручылі загадваць гаспадарча-фінансавым сектарам абкома КП(б)Б.