Суровая дабрата

АД ГОМАНУ БАРОЎ...

Яго ўзгадаваў край балот, лясоў, казак і легенд.

Казкі жылі спрадвеку, пераходзілі з роду ў род. Жылі яны ў дзедавай памяці і ў матчынай калыханцы, іх шапталі за аселіцай векавыя дубы і гонкія бярозкі. У ранішнім тумане казачнымі прывідамі здаваліся спутаныя коні і надбярэжныя вербы.

Ноччу пушча палохала савіным вухканнем і п у рачыным плачам, спарахнелыя пні тлелі халоднымі зялёнымі агеньчыкамі і здавалася, глядзяць застылыя вочы лесуна ці вядзьмаркі.

Палохала ўсё, невядомае і таямнічае.

Доўгімі зімовымі начамі шастала на завуголлю і скуголіла дзіцячым енкам завіруха, гула ў коміне, нібы наклікала пагібель, а ўпоцемку па сценах шапацелі прусакі, нібы нехта цёрся кажухом аб заінелае бярвенне.

На печы пахла падсохлымі смалякамі і кіславатаю рошчынаю: каля коміна падыходзіла накрытая дзяружкаю дзяжа.

Васілю, нібы хто пяску насыпаў у вочы. Да поўначы ў галаве раіліся прывіды з дзедавых казак. Вярзліся то люты князь з прыгожаю і злою, як змяя, князёўнам», то статны русявы цымбаліст Іванка ў доўгай зрэбнай кашулі. Ён так іграў, так іграў, што князёўна загадала паклікаць музыку ў палац, каб ёй пад ціхае гранне ўсю ноч сніліся дзівосныя сны.

Апоўначы змардаваны цымбаліст заснуў. Князёўна званочкам паклікала варту. Павялі гайдукі Івана на стайню. Толькі выйшлі на дзядзінец, цымбаліст раскінуў рукі і стаўся белым лебедзем. Гайдукі памкнуліся схапіць, а ён замахаў крыламі і ўзвіўся ў паднябессе.

У пушчы лебедзь зрабіўся зноў Іванам. Зляцеліся дзятлы з усяе пушчы і да раніцы з елкі выдзеўблі Івану цымбалы. Развіднела. Праз гушчар прабіліся залатыя струны сонечных праменняў. Нацягнуў іх Іван на цымбалы і так зайграў, што збегліся да яго хлопцы з усяго наваколля.

Іван заспяваў: «Бярыце рагаціны і паходні на панства ў Нясвіжы і ў Гродні. Ад гневу няхай загарацца лютага князя палацы».

Пакацілася песня па свеце. І пайшлі да Івана дужыя і смелыя хлопцы. Схаваў Іван сваё войска на ўзлессі, а сам падышоў да палаца, стаў пад дубам і так зайграў, аж шыбы зазвінелі ў княскіх пакоях.

Зноў загадала князёўна схапіць цымбаліста і прывесці да яе. Высыпала ўся чэлядзь у поле. А Іван грае і ўсё адыходзіць да лесу. Панскія служкі ідуць, як загавораныя. Выскачыла з пушчы мужычае войска, павязала панскіх гайдукоў, князя з князёўнай замкнула ў склепе і абвясціла Івана князем.

«Не трэба,— сказаў Іван.— Хай кожны сам сабе будзе князем, уладаром зямлі і лесу, азёраў і рэк, рыбы і звера, грыбоў і ягад».

Сказаў, заіграў на цымбалах і пайшоў у блізкія і далёкія княствы падымаць народ на князёў, паноў і падпанкаў.

Васілёк сам сабе пераказаў усю дзедаву казку, і здалося — сам стаў адважным Іванам. Успомніўся суседні маёнтак пана Нятунскага, злосная пані Броня з кароценькім гнуткім бізуном у маленькай дужай руцэ. От, каб іх замкнуць у склеп, а зямлю і заліўныя лугі ўздоўж Лані раздаць хворастаўскай галечы! Цымбаламі іх, мабыць, не ашукаеш. Стрэльбы патрэбны і вялікая сіла...— засынаючы пад спеў цвыркуна, думаў Васіль на цёплай печы.

З ранняга маленства на ўсё жыццё запомніліся першыя крокі па вільготнай баразне і жніўная песня, бясконцая і журботная, як нацятая струна небасхілу, што трымціць адвечным болем або бліскае зарніцамі ліпеньскіх навальніц.

У кожным хоры ён пазнаваў матчын голас, празрысты і звонкі, як веснавая ручаінка, як срэбны званочак, раскалыханы ў паднябессі жаўруковым крылом:

Над палявымі дарогамі плыў залацісты пыл, над цяжкімі снапамі ў пясчаных выбоінах рыпелі калёсы, слаліся доўгія цені ад прысад і чубатых жытнёвых бабак на полі.

А над зжатым прасторам пераклікаліся жніўныя песні. Нібы жаліліся жанкі на цяжкі лёс, галасілі па страчанай на чужых гонях маладосці.

Васілёк выбягаў за аселіцу, узлазіў на плот і ўглядаўся ў палявую далеч. Недзе там, за слупамі ружаватага пылу, маці разам з жанкамі вяла высокую і звонкую песню. Калі з пыльнага мроіва выплывалі постаці жней, Васілёк бег насустрач маці. Засмяглая, асмужаная сонцам, у прапацелай да чарнаты зрэбнай кашулі, яна атрасала з твару салёныя кроплі, папраўляла на плячы кармазанавы ад вечаровага сонца серп. З торбачкі яна давала сыну шурпаты «заечы акрайчык». Васіль браў з учарнелых матчыных рук пустую гладышку, бег паперадзе па пыльнай дарозе і прагна жаваў учарсцвелую скарынку. А думы, «чаму бог няроўна дзеліць», не пакідалі яго. Шкода было ўчарнелую змардаваную маці, такую ласкавую і добрую, працавітую і шчырую. З нянавісцю ўспамінаў лютую пані Броню. Яна сама хвастала парабкаў кароценькім гнуткім стэкам, нацкоўвала страшэнных куртатых бульдогаў на вясковых хлапчукоў, а сама заходзілася ад смеху.

Чаму бог даруе здзекі панам, а працавітым і добрым душою гарапашнікам пасылае адны пакуты? Ці праўдзівы ён? Калі не, дык каму такі бог патрэбен? А можа, яго і зусім нямашака? Калі б бачыў, што чаўпецца на зямлі, громам пабіў бы ўсіх вінаватых.

Неадчэпныя думкі не давалі збыту маленькаму Васілю.

Над полем з жаночых засмяглых вуснаў плылі тужлівыя песні:

Ёй адгукалася матчына:

У двары маці ўтыркала ў падстрэшша серп і бегла з лясёнкаю ў гарод па бацвінне і гарбузнік кароўцы, Васіля пасылала вылучыць з чарады і прыгнаць у двор авечак.

Толькі ўвечары збіралася за сталом уся вялікая сям'я Каржоў. Пасярэдзіне махрастага абруса ў вялізнай паліванай місе дымілася бульба, а ў другой — скрылямі зыбалася аж сіняватая сыракваша. Бацька з дзедам вярталіся з панскіх расцяробаў, брат Сцяпан прыганяў чужых кароў з лясных выжарын. Ён кожны вечар енчыў, мажучы дзёгцем папрэлыя ў іржавай балотнай вадзе ногі. Чацвёра сясцёр прыходзілі з заработкаў: хто жаў чужое жыта, хто вязаў снапы за жняяркаю у суседніх засцянкоўцаў.

Перад вячэраю ўсе мылі рукі з конаўкі і не садзіліся за стол, пакуль не сядуць дзед з бацькам (работнікі!), потым бабка, за ёю шасцёра дзяцей. Маці не выпадала расседжвацца за сталом: як той конь у малатарні, усё снавала ад нечы да стала, ад стала ў сенцы — то лыжкі падаць, то солі дасыпаць, то даліць сыраквашы. І так заўсёды — пахапае на хаду або пажуе каля прыпечка. Браліся за лыжкі толькі пасля дзеда, да міскі цягнуліся, калі зачарпнуць старэйшыя, ім саступалі тлусцейшы кавалак. Вячэралі моўчкі, было толькі чутно, як сапуць і сёрбаюць меншыя.

Пасля вячэры дзед хрысціўся на абразы, за ім усе кланяліся багародзіцы і Ягорыю з пікаю на кані. Васілёк толькі дзеля прыклёпу пазіраў на святых, абы-як круціў перад сабою закажанелаю далонькаю і ўсё часцей думаў: калі сапраўды бог убачыць і дазнаецца, што хрышчуся абы-як, а замест «Отча наш, Іжа ясі», шапчу: «Вочап наш бліжай вісіць», дык мусіць мяне пакараць. Колькі ні блазную — бог не чуе. А кара? Яна спрадвечная ўсёй галечы, што поўзае на каленях перад абразамі і моліцца змею, якога не адважыцца працяць пікаю святы Ягорый.

...Сонечным асеннім днём дзед Рыгор збіраўся касіць атаву. На жнеўніку, на прыдарояшым бадыллі халодным срэбрай паблісквалі сіцечкі павуціння. У цёмна-сінім ельніку чырвоным золатам гарэлі трапяткія асіны, ярым воскам аплывалі бярозы, як парудзелая бляха, шумела дубовае лісце. Дзед узяў з сабою ўнука. Звечара адбіў маленькую коску, насадзіў яе на ўкарочанае касільна, на ручку прывязаў мянташку — няхай прывучаецца.

У Васіля гэта быў самы шчаслівы дзень — ён станавіўся работнікам. Вось зараз пагоніць пракос побач з дзедам. Ён ужо не толькі памагае сваім, а сам улягае ў цяжкую работу. І на ўсё жыццё. Васіль любіў работу, а яна не абмінала яго — сама ішла ў ягоныя здатныя рукі.

У тое ранне ён успароўся раней за ўсіх. Хіба што маці апярэдзіла яго — ўжо даіла карову. Васіль размачыў ссохлыя лапцікі, пацёр закарэлыя анучы, хацеў было сам памянташыць коску, але спахапіўся, каб не нарабіць звону на ўвесь падворак.

Пасля снедання яны ішлі з дзедам па вузенькай сцяжынцы праз малады ельнік на прырэчную балаціну. Колькі гадоў на ёй вішавала трава! Пазалетась дзед расцерабіў няўдобіцу і за два ўкосы выбіваў коп з дзесятак ціпцу з асакою. Балацянка была куп'істая, і Васілёва коска часта да самае пяткі ўядалася ў купіну, зразала мурашыныя стажкі. Дзед вучыў, як выбіваць касільна, каб не парваць палатно, як гнаць раўнейшы пракос.

Убачыў дзед, што ўнук панабіваў на далонях мазалі, паслаў яго ў лес па ламачча.

— Раскладзеш цяпельца, бульбы напячэш, тады і папалуднуем.

Васілёк ахвотна пабег на ўзлессе. Цягаў яловае галлё, сушняк і ламачча. За апошнім разам прыкаціў пчаліную калоду. Яна яшчэ пахла мёдам і воскам, да бакоў папрыліпалі пчаліныя крыльцы. Не іначай, паласаваўся мядзведзь, загубіў сям'ю і патрушчыў калоду.

Дзед убіў у пракос касу і падышоў да Васіля.

— Ці не паліць надумаўся?

Васіль не ведаў, што адказаць. А дзед Рыгор перакаціў калоду з боку на бок, агледзеў, паставіў старчма.

— Паправіць яшчэ можна. І пчолы, дасць бог, завядуць. Нейкі чарнадушац не столькі нажэрся, колькі загубіў жывых стварэнняў.

— А часам не мядзведзева гэта работа? — спытаў Васіль.

— Не падобна. Мядзведзь падскрабаў ды вылізваў бы... Даўней пчаляры летавалі ў буданах пры сваіх калодах. Калі адыходзіліся шукаць рой, у будане пакідалі міску з мёдам і лыжку, гладышку ўкіслага бярозавага: хто хоча — заходзь, частуйся, але нічога не руш. Тады людзі совесныя былі, дабрэйшыя, верылі адзін аднаму, шанавалі старога і малога... От так, унучак, зламаць — вялікага розуму мець не трэба. А колькі чалавек пападзёўб гэтую калодзіну, колькі ў аддзяку яму пашчыравалі пчолкі! Аж прыйшоў нейкі злыдзень, усё роўна на дзвюх ці на чатырох нагах — аднае пароды скаціна, і, бач, што нарабіў. Глядзі ж, дзеткі, ніколі нікому не рабі шкоды. За дабро людзі дабром і аддзячаць.

— А паны?

— Я ж, унучак, пра людзей кажу. А паны? Паны і ёсць.— Азірнуўся і ціха дадаў: — Калі хочаш ведаць, не мужык перад панам павінен шапку скідаць, а пан перад мужыком, і ў ногі кланяцца: шануй таго, хто корміць цябе, хто крывавым мазалём усё гэтае дабро нажыў. А тыя пустабрэхі,— ён кіўнуў на маёнтак,— цвіка ўбіць не ўмеюць, а жэрці, не раўнуючы, як у прорву пруць. З беднага гарэтніка апошнія порткі спусцяць, абы сабе ў заморскім віне купацца.

Так ад дзеда Рыгора спасцігаў мудрасць малы Васілёк. І на ўсё жыццё запомніў іх Герой Савецкага Саюза генерал Васіль Захаравіч Корж. Тая дзедава «палітграмата» змушала самога думаць, сумленна жыць, шукаць і знаходзіць адказы на ўсё, што рупіла і не давала спакою.

Таму Васіль Кори;, выхаваны і загартаваны партыяй камуністаў, вызваленню роднага краю прысвяціў гарачую маладосць, вынес усе пакуты і страты ў партызанскіх лясах і ў гарах Іспаніі, а пазней росквіту палескай зямлі аддаў усю сваю кіпучую энергію, любоў і мудрасць добрай і шчодрай душы.

* * *

Прыцярушаная тонкім іскрыстым снегам сцяжынка прывяла ў калгасны парк. Звіслі ашклелыя ад марозу косы плакучых вербаў, шапоча заінелым лісцем азімак-дуб, блакітам пабліскваюць пасівелыя ад марозу стромкія елкі, клююць мерзлыя гронкі рабіны шустрыя сініцы. Бляклае сонца скрозь тонкую смугу сцеле сінія цені.

У цэнтры парку — прыпарушаны снегам бронзавы бюст. На бетонным пастаменце надпіс:

Сюды мы прышпілі з Марыяй Захараўнай. Яна ўважліва глядзіць прыжмуранымі вачыма на бюст, рукавіцаю змятае з пастамента сняжынкі, варушыць абветранымі губамі, нібы нешта пытае ў брата. Павольна, ні да кога не звяртаючыся, пачынае ўспамінаць:

— У нашым сяле лічы ў кожнай другой хаце Каржы жывуць. Можа, некалі і сваякамі былі, ішлі ад аднаго кораню. Цяпер, ат, так, дзесятая вада на кісялі. Але Каржа з Каржом не зблытаюць ніколі: спрадвеку да кожнага мянушка прыліпла. З каго пайшла, ніхто і не ўспомніць. От нас па дзеду «Мудрымі» празываюць. А чаму? Я-то памятаю кепска, а Васіль, царства яму нябеснае, часцяком расказваў.

Быў у нас дзед. Рыгорам празывалі. Да скону так і пражыў з намі. Рукі ў яго, кажуць, залатыя былі. За што ні возьмецца, усё, як лялька, выходзіць: печ складзе — гаспадыня не нахваліцца, кадоўбчык зробіць, як звон, гудзе, вазок ці там якія саначкі акаваць, пан толькі дзеда Рыгора кліча. А што ўжо совесны быў! Ні малога ні старога зроду не пакрыўдзіў. Кожнаму гатовы быў дагадзіць, а няма чым,— параіць ці добрым словам суцешыць. Таму, мусі быць, і мудрым празвалі.

Васіль з ім у маленстве ніколі не разлучаўся. Першая ягадзіна, арэх там які ці баравік — заўсёды іхнія. І авечак пасвіць на бераг Лані разам ганялі. Казкі яму дзед баяў, птушыныя галасы пазнаваць вучыў, звярыныя сляды і сцежкі наказваў.

Лясы ў нас яшчэ за маёю памяццю за саменькаю аселіцаю пачыналіся. Цяперака вунь куды адышлі, а дзе і саўсім звяліся. А даўней — ого! Канца-краю не відаць было.

За ракою панскі двор стаяў. Часам пані з паненкаю праз Лань на парцы гнедых стаеннікаў да касцёла ездзілі. А на выгане селевыя хлопчыкі свіннёй ды гусей пасвілі. Аднойчы дзед з Васілём да вадапою прыгналіся, аж якраз прагрукатаў па мосце фаэтон і спыніўся. Пані гукнула хлапчукоў, сыпнула ў траву жменьку медзякоў і крыкнула: «Лавіце!» Рынуліся малыя, зямлю кіпцікамі дзяруць, ілбамі, не раўнуючы марнелі, адно аднаго збіваюць, а пані з паненкаю аж заходзяцца ад смеху. Памкнуўся было і Васіль туды, а дзед за плячук цоп: «Куды гэта ты? І не брыдка, Васіль, за панскім паўгрошам на карачках поўзаць? Нягожа, унучак, пацяшаць дармаедаў. Ды і ад міласціны тае — радасці аніякай. Паўгроша той нашым крывавым потам умыты. Ніколі, дзетхгі, не кідайся на панскую ласку, не прадавай за ламаны грош душу свою чыстую».

З тае пары Васіль ані шэлега дарам не браў. Усё, што мог, аддаваў людзям. Сам спакою не ведаў і нікому не даваў біць лынды.

Марыя Захараўна абвяла рукою наваколле.

— Куды ні зірнеш, усё, што ёсць на нашай зямельцы, яго клопатам ды людскою сілачкаю здабыта. Унь, бачыце, як разбудаваліся: на дошкі ды на гонту і глядзець не хочуць, шыхвер ім той падавай, а целявізары не дзешавей за «Гарызонт» купляюць. Дрыгву, лічы, ушчэнт звялі. Цяпер там жыта, як гай, з небам гамоніць. Камары і тыя пагінулі...

— А дзе ж даўнейшыя палеткі? — пацікавіўся я.

— Пясочкі тыя даўно хвойнікам параслі... Пра што гэта я? Ага. Як вярнуліся з лесу, куды ні глянеш — пагарэлішчы адны ды закураныя печы тырчалі, не раўнуючы помнікі на кладах... А колькі тут палегла нашых! Бацюхны, бацюхны! — і змоўкла.

За паркам, залітыя вечаровым сонцам, мігцелі чырванню вокны новай трохпавярховай школы. Уздоўж вуліцы — дамы адзін другога харашэйшыя, з карункамі на ліштвах, ганачкі з размаляванымі падстрэшкамі, а над дамамі — лес тэлевізійных антэн. Блакітам неонавага святла заліты зашклёныя да столі магазіны. Усё гэта задумана, заснавана і ў сваёй большасці зроблена смелым летуценнікам, дбайным калгасным гаспадаром Васілём Захаравічам. З тых самых Каржоў, якіх у сяле завуць «Мудрымі».

І Васіля ў маленстве дражнілі дзедаваю мянушкаю. Спярша крыўдзіўся, а скеміў, што да чаго, задавацца пачаў. Тады і дражніць перасталі.

Зайздросцілі равеснікі каржакаватаму, як вузельчык, Васілю. Башкавіты ён быў не па гадах. У першым класе царкоўна-парафіянскай школы так лузаў задачкі, што настаўнік нахваліцца не мог, а хлапчукі не давалі збыту: то раскажы, то пакажы, то дай спісаць. Калі ніхто не мог рашыць, колькі аршынаў зялёнага, чорнага і сіняга сукна прадаў за тыдзень купец і колькі зарабіў на продажы, да дошкі выклікалі Васіля, і ён тлумачыў класу задачку, а паставіўшы кропку, уголас дзівіўся: «От нажыўся дык нажыўся, не хварэючы, не балеючы».

Стары настаўнік толькі пасміхаўся, ссоўваў на кончык носа драцяныя акуляры, пазіраў злінялымі вачыма на Васіля і казаў: «Калі так будзеш старацца і ў бацькі выстарчыць вывучыць цябе, вя-лі-кім можаш стаць чалавекам».

Стараннасці і кемлівасці ў Васіля хапала, ды ў Захара Каржа не выстарчыла давучыць сына нават у пачатковай школцы. Тры зімы пахадзіў, на тым і кончылася яго навука. Трэба было баранаваць і скародзіць, да самага снегу пасвіць з дзедам авечак, досвіткамі ў чатыры цапы малаціць жыта, а завейнаю зімою за адработкі вазіць дровы ў панскі двор. Ён здалёк пазіраў на шыкоўны палац, а зблізку бачыў парабецкія хаткі, галечу і нэндзу ў афіцыне для чэлядзі.

Дадому вяртаўся на развалках, прыцярушаных замеценаю снегам саломаю, туліўся ў шарачковую світку і думаў, думаў... «Чаму так няроўна людзі жывуць на свеце? Адны гарбеюць да самага скону, пераварочваюць горы дабра і ўсё аддаюць абібокам, а самі пухнуць з голаду і ў зрэбніках выпраўляюцца на той свет. Паны пальцам не паварушаць, каліва з зямлі не паднімуць, а з усім сваім кодлам жывуць у раскошы, псярню мясам кормяць, на стаенніках гарцуюць, у карты маёнткі прасвістваюць, і ўсё роўна як сыр у масле качаюцца. Чаму?»

Так сваім розумам даходзіў Васіль да праўды. Разумець разумеў, а што зробіш, як дасі рады, каб усе людзі па-людску жылі?

За тры гады вайны з германцам зусім аташчала вёска: усіх мужчын, як мятлою падмялі, лепшых коней у войска забралі, да каліва апаражнілі засекі. І ні канца ні краю не відаць той вайне. Вільгельмавы салдаты з гармат б'юць пад Баранавічамі і Клецкам. У Хорастава сяды-тады вяртаюцца бязногія ды бязрукія ратнікі з медалямі ды «Ягорыямі» на старэнькіх шынялях.

Кожную нядзелю селевы попік у маленькай драўлянай царкве гугнявіў імёны «убіенных ратнікаў воінства яго імператарскага вялічаства...»

Кожны тыдзень на аналоі рос стус памінальных граматак, а з хаты ў хату кацілася галашэнне ўдоў і сірат.

...Разам з усімі радаваўся Васіль, што скінулі цара. Думалі, нешта зменіцца, палягчэе. Хоць бы вайне які канец быў. Дзе там! Што ні дзень — усё горай і горай: пан заставаўся папам, парабак — парабкам. Ураднік толькі пагоны зняў ды арлёныя гузікі сукном паабшываў, а шабля з бізуном асталіся тыя ж. Як ліліся рэкі крыві, так і льюцца.

Неўзабаве і Васілю станавіцца на прызыў — васемнаццаты гадок пайшоў. «Не, трасцу! — думаў Корж.— Хай ваюе той, каму ёсць за што ваяваць. А нам за што? Горай ужо не бывае: нават нішчымніца і тая парадзела. Калі ўжо ісці вайною, дык на сваіх паноў ды падпанкаў. На іх хоць сёння гатовы!»

Цара скінулі на прадвесні, а позняй восенню зноў пакацілася набатным гулам; «Рэ-ва-лю-цыя!», «Ле-е-нін», «Са-ве-ты!» І над Хораставам затрапятаў чырвоны сцяг.

У сяло прыехаў высокі, бялявы, павольны ў рухах латыш таварыш Крэслер. Гаварыў ён марудна, нібы адмяраў кожнае слова. Але ўсё, што казаў, аднолькава даходзіла да старога і да малога. Паверылі яму, як самім сабе, і дружна абралі старшынёй рэўкома. Васіль памагаў Крэслеру наразаць вяскоўцам панскую зямлю, збіраць сходы, кожную вольную хвіліну круціўся ў рэўкоме. Маладога, разважлівага і гарачага Васіля Каржа ўпадабаў і таварыш Крэслер: даваў яму газеты: танюсенькія кніжачкі з дэкрэтамі Савецкай улады і з прамовамі таварыша Леніна. Вечарамі часта заходзіў у аселую, з глінянаю падлогаю хату Захара Каржа. Расказваў, як зажывуць людзі пры Саветах, нібы казку баяў, ай« не верылася. З восені збіраўся адкрыць школу для дарослых — вучыць грамаце непісьменных і ўсіх недавукаў. Васілю не цярпелася хутчэй узяцца за кніжкі, карцела хутчэй дазнацца, што трэба рабіць, каб усім людзям жылося па-людску.

Але не суджана было Васілю і яго равеснікам сесці за парты. То цёмнаю хмараю насунуліся немцы, то хлюставатыя белапалякі прыйшлі ім на змену. Прасіўся Васіль у Крэслера, каб узяў з сабою, а той паклаў руку на плячо і лагодна спытаў:

— А бацькоў і сясцёр сваіх на каго пакінеш? Хто іх абароніць ад бізуноў і здзекаў? Тут тваё месца, Васіль. Калі хочаш, каб хутчэй вярнуліся Саветы, з розумам памагай адсюль.

Усе хорастаўцы высыпалі праводзіць таварыша Крэслера і атрад чырвонагвардзейцаў. «На каго ж вы нас пакідаеце, саколікі,— галасілі жанкі,— зноў нам не будзе адхлання ад паноў ды войтаў».

Васіль ледзьве стрымліваў слязу. Здавалася, босы, бяззбройны рынуўся б следам, каб толькі ніколі не разлучацца з рэўкомаўцамі. Гэта спакойны і ўпэўнены латыш адкрыў Васілю свет спадзяванняў, у далёкай далечы запаліў яскравую знічку, да якое нялёгка дайсці.

Паехалі чырвонагвардзейцы.

Непадалёк ад Хорастава пралягла мяжа.