Суровая дабрата

І ЗНОЎ БОЙ...

Васіль Захаравіч любіў смажыць на ражэнчыку сала. Прымошчваўся каля вогнішча: у левай руцэ — луста хлеба, у правай — ражэнчык з нанізанай скваркаю. Здавалася, камандзір заклапочаны толькі адным — каб як мага меней туку капнула ў агонь. Спрытна надстаўляе лусту над гарачыя бурштынавыя кропелькі. Толькі што ён насварыўся на кухара, што хацеў падкінуць яму большую скварку. І выдаў загад: «Камандзірам і радавым харчы дзяліць толькі пароўну. За парушэнне — суровая кара».

І партызаны трымаюць ражончыкі над зыркімі языкамі полымя, задуменна глядзяць, як у змроку знікаюць іскры і дым. Кожнаму прыгадваецца далёкае маленства, начлежныя вогнішчы і тупат коней на туманных лугах. Мараць хлопцы, як зажывуць пасля вайны.

— А ведаеце, Васіль Захаравіч,— звярнуўся да камандзіра Іван Некрашэвіч,— калі вы з Эдзікам пайшлі насустрач осаўскім паліцаям, мяне дрыжыкі калацілі. Думаю, пастраляюць. А яны сабе стаяць і вухам не вядуць.

Корж, не спяшаючыся, здымае скварку, дзьмухае на яе і спакойна гаворыць:

— Я заўсёды памятаю словы Далорэс Ібаруры: «Лепш памерці стоячы, чым жыць на каленях».

— А вы бачылі Далорэс?

— Бачыў і чуў... Там, у Іспаніі. Хоць і не кожнае слова разумеў, але здавалася ўсё ясным. Столькі агню, сілы і веры было ў кожным яе выступленні.

— Раскажыце, Васіль Захаравіч, як ваявалі ў Іспаніі,— просяць камсамольцы.

— Доўгая гэта гісторыя, хлопцы. За раз не раскажаш.

— Хоць самае галоўнае,— не адстае Віктар Ліфанцьеў.

— Ну добра. Было яно так: у лістападзе 1936 года вяртаюся я з адпачынку праз Маскву. Ніякіх асаблівых спраў у сталіцы не было. Дай, думаю, адведаю добрага таварыша па ранейшай сум ссі і ай рабоце, і зайшоў да чэкіста Мікалая Іларыёнавіча Церашатава. Хвалюся загарам, распытваю пра справы, сям'ю і агульных знаёмых. Потым разгаварыліся пра падзеі ў Іспаніі.

«А ведаеш, кажу, адчуваю я сябе дэзерцірам. Дапамажы паехаць туды. Упэўнены, што мой партызанскі вопыт спатрэбіцца ў вайне з фашызмам». Паспрабаваў Мікалай мяне адгаворваць. А я стаю на сваім, і сам пераконваюся, што маё месца толькі там. Калі ж упэўніўся, што не пераканае, найшоў да начальства. Усё вырашылася амаль адразу. І, не пабачыўшы сям'ю, праз некалькі дзён я ўжо быў у цягніку. Толькі паспеў паведаміць сваім: «Не хвалюйцеся. Выяздягаю ў доўгатэрміновую камандзіроўку».

За акном мільгаюць знаёмыя станцыі з польскімі назвамі. У свой час мы тут з атрадам Кірылы Арлоўскага наганялі страх на паноў, асаднікаў і жандараў. Успамінаю, а сам азіраюся, каб часам не пазнаў мяне які-небудзь сышчык. Некалі ж мае здымкі разаслалі па ўсіх пастарунках. Пакуль ехаў праз Польшчу, прыкідваўся, што сплю. На світанні перасеклі мяжу з Германіяй. На вакзалах пахаджвалі бамбізы ў карычневых кашулях з павуком свастыкі на рукавах, скрозь шнырылі гітлераўскія малойчыкі. Не, не страшна, агідна было глядзець на іх.

Неўзабаве цягнік ішоў паміж узгоркаў Бельгіі, мільгалі маляўнічыя домікі, дагледжаныя палі і вінаграднікі. Па наступны дзень прыехалі ў Парыя«. Вось гэта, сапраўды, го-о-рад! Тры дні блукалі па шыкоўных бульварах, па ўзбярэжжах Сены, дзіваваліся з Эйфелевай вежы, хадзілі на плошчу Бастыліі і на Елісейскія налі. Але гэта так, паміж іншым.

На чацвёрты дзень я апынуўся ў аўтобусе. Прыслухаўся — кожны гаворыць на нейкай незразумелай мове: тут і немцы, і чэхі, македонцы і славакі, французы і латышы.

— Як яга вы разумелі адзін аднаго? — не ўтрымаўся Нордман.

— Гаварылі: «Рот-фронт», «Но пасаран», «Віва Іспанія!» — і ўсё было зразумела.

Толькі прыехалі ў гарадок Порт-Боу, адразу пачалася бамбёжка. Пацягнула смуродам выбухаў і пажараў, убачылі пакалечаных дзяцей і жанчын. Вось тады я ўпершыню сутыкнуўся з фашызмам, запомніў яго аблічча і ўзненавідзеў на ўсё жыццё.

Мадрыд сустрэў нас жахлівымі руінамі, заваламі на вуліцах, друзам на месцы дамоў. Пасялілі нас у атэлі. Так у іх гасцініцы завуцца. Усіх размеркавалі па баявых атрадах. Адзін я аказаўся лішнім. Кавалёў тады было маё прозвішча. Жыву ў пакоі на апошнім паверсе, а ўнізе шпіталь размясціўся. Адамкнуў свой чамадан і пачаў прымяраць набытую ў Парыжы новую форму: чорны берэт, якраз такі, як у нас дзяўчаты насілі, гімнасцёрку з вялікімі кішэнямі, зялёныя галіфэ, крагі і чаравікі па тоўстай падэшве. Зірнуў у люстэрка — ні сам сябе, ні маці родная не пазнала б.

— О-о, вы ўжо ў форме, Кавалёў,— нечакана пачуў за спіною.

У пакоі стаяў і ўсміхаўся мужчына ў паўвайсковай форме. У яго гаворцы адчувалася каўказскае вымаўленне. Ён назваўся — Ксанці. «Ваш абавязак, таварыш Пабла, так, з гэтага часу вы — Пабла, вучыць іспанцаў і інтэрбрыгадаўцаў стратэгіі і тактыцы партызанскай барацьбы. Інструкцыі атрымаеце, а цяпер хадзем вячэраць».

За доўгім сталом рэстарана гучала руская гаворка. Усе ўважліва слухалі невысокага мужчыну ў акулярах. Расказаў ён пра пахаванне лётчыка Антоніо і дастаў з кішэнькі маленькі ключык. У Іспаніі звычайна замыкаюць дамавіну, а ключ аддаюць бліжэйшаму сваяку нябожчыка. У Антоніо не было нікога бліжэй за вядомага савецкага журналіста Міхаіла Кальцова. Гэта ён сядзеў у цэнтры агульнага стала.

Корж паварушыў кійком вуголле і галавешкі. На ружаватым снезе чарнелі цені партызан. Вакол датлелага вогнішча стаялі маўклівыя і задуменныя хлопцы.

— Ну, на сёння, мабыць, хопіць?

— Што вы, Васіль Захаравіч! На самым цікавым спыніліся.

— Пра баі, пра іспанскіх партызан раскажыце.

— А як вы гаварылі з падначаленымі. Ці разумелі яны вашы каманды? — дапытваўся Віктар Ліфанцьеў.

— Ох і назолы ж вы! Як на споведзі, усё выкладай,— і, памаўчаўшы, працягваў: — Спачатку быў у мяне перакладчык. Аляксеем звалі. Потым і сам трохі навучыўся па-іспанску гаманіць... Цікавы хлопец быў гэты Аляксей. Былы белагвардзеец. Так, так, самы сапраўдны, ды яшчэ які люты. Прыйшоў ён да мяне і папярэдзіў: «Спачатку я павінен вам расказаць сваю гісторыю, тады рашайце — браць мяне ці не браць».

А гісторыя складаная. Паходзіў ён з багатага чачэнскага роду. Каня, шаблю, джыгітоўку палюбіў з дзяцінства. Прыйшоў час, і прызвалі яго на службу ў гвардзейскі полк яго імператарскай вялікасці. У стайні гарачага горца абразіў нейкі вахмістр. Бліснула шабля над галавою, але ззаду нехта моцна сціснуў Аляксееву руку. Азірнуўся — аж сам палкоўнік трымае яго. Калі астыў і супакоіўся, зразумеў, хто яго ўратаваў ад бяды, і застаўся служыць пры ім ардынарцам. Пасля рэвалюцыі, доўга не думаючы, пайшоў разам з палкоўнікам у белую армію, зрабіўся бязлітасным рубакам. Потым разам уцяклі ў Турцыю. Туляліся, галадалі. Спадзеючыся на лепшае, пераехалі ў Францыю, і Аляксей найшоў у парабкі да фермера каля горада Бардо. На рабоце пакалечыў руку і апынуўся на вуліцы, без прытулку і кавалка хлеба. Французскія таварышы сталі на яго абарону і абвясцілі забастоўку. Баставалі, пакуль не прымусілі гаспадара зноў узяць Аляксея на ферму. Тады і працверазеў былы белагвардзеец, адчуў сілу інтэрнацыянальнага адзінства рабочых. Сябрам і дарадцам пакалечанага парабка стаў французскі камуніст П'ер Ліго. На многае ён адкрыў Аляксею вочы, а калі пераканаўся, што той стаў іншым чалавекам, прапанаваў уступіць у камуністычную партыю Францыі. «Я не варты яшчэ такога гонару»,— адказаў Аляксей. А мне ён прызнаўся: «Спадзяюся гэтае права заслужыць у барацьбе з фашызмам».

Я яго ўзяў за перакладчыка і не памыліўся.

Васіль Захаравіч памаўчаў, паглядзеў на ўсыпанае зоркамі неба, загадаў Івану Некрашэвічу праверыць пасты, да хрусту пацягнуўся, устаў з паленца.

— Пара, таварышы, спаць. Спаць, спаць! Заўтра — цяжкая і адказная работа. Ды і спіна нешта здранцвела.

Прайшоўся па лагеры, пагаварыў з паставымі і падаўся ў сваю зямлянку. Дакончыць іспанскую гісторыю ні заўтра, ні праз месяц так і не ўдалося.

У дзённіку Васіль Захаравіч таропка запісаў:

«20/ХІ-41. У 16 гадзін на лагер напала 60 гітлераўцаў. Нашы пасты абстралялі іх. Непрыяцель рассеяны агнём нашых кулямётаў. Пасля бою прыйшлося пакінуць абжытыя зямлянкі, хоць і вельмі шкада іх. Начавалі ў лесе. Пайшоў снег: холадна і следна. Але сёння была добрая зводка — вынікі за 5 месяцаў вайны».

Гітлераўцаў у лесе першы заўважыў дазорны Яновіч і паведаміў у лагер. Там адразу падрыхтаваліся да бою. Ворагі падкрадаліся, разлічваючы знянацку напасці на лагер. А іх ужо трымалі на мушцы, падпускалі ўсё бліжэй і бліжэй. І раптам з паднятых люкаў, секанулі кулямётныя чэргі. Без прамашкі касіў варожы ланцуг Язэп Максімавіч Лабач. Партызаны ўзнікалі з-пад зямлі і бязлітасна білі ворагаў. Яны скочваліся з узгорка, уцякалі ў лясны гушчар. Корж шкадаваў, што фашысты ўхіліліся ад бою, а партызанам дасталоея толькі 12 вінтовак, трохі патронаў і такая-сякая амуніцыя. Асабліва шкада было пакідаць абсталяваны і абжыты лагер.

Некаторыя партызаны пераконвалі сябе, сваіх сяброў і ўгаворвалі камандзіра, што трэба аставацца на месцы, бо немцы больш не наважацца сюды паткнуцца.

Пасля нарады з Бандараўцом, Сцешыцам і Меркулем Васіль Захаравіч загадаў: «Усім сабрацца!» Перакусілі рэшткамі астылага крупніку, закапалі катлы, каб, як вернуцца, можна было іх зноў дастаць, і пачалі збірацца ў дарогу.

Шкада было разлучацца з утульнымі зямлянкамі ў Вялікім лесе, але, калі загадвае камандзір, трэба слухацца. Відаць, ён усё ўлічыў і прадугледзеў.

У начной цемры па замеценых сцежках ішлі след у след. Тужліва шумелі хвоі, з маладзенькіх елачак зрываліся камякі падшэрхлага снегу, пахруствала збуцвелае ламачча. Спачатку ішлі на поўнач, потым крута звярнулі на захад і апоўначы трапілі ў леснічоўку Хадыкі. Там жылі надзейныя, адданыя людзі. Яны трымалі сувязь з атрадам, чым маглі, дапамагалі партызанам. Усе былі рады, што да іх завіталі Камароўцы: распытвалі пра навіны на фронце, слухалі апошнія зводкі, шчодра частавалі сваіх абаронцаў.

— А тут надоечы казалі, што бытта да партызанаў перайшоў нямецкі ахвіцэр і дапамог нашым хлопцам разагнаць паліцыю ў Заброддзі, Чырвоным возеры і Осаве. Калі не брэшуць, дык усе стрэльбы ў гэтых цюцек пазабіралі і яшчэ ('убранне правялі. А той немчык і па-нашаму гаварыць можа.

Корж з асаблівай цікавасцю распытваў у дзеда пра таго перабежчыка-афіцэра і здзіўляўся: «Няўжо праўда?», «Не можа быць!» Гаспадары, перабіваючы адзін аднаго, даводзілі, што той афіцэрых? стаў адважным партызанам і аб'явіўся недзе аж каля Жыткавіч. А Эдзік Нордман моўчкі выскрабаў з патэльні тоўчаную бульбу і ледзь прыкметна ўсміхаўся. Партызаны спакойна спалі ў зацішнай леснічоўцы, а дзяды і кабеты да світання ўглядаліся і ўслухоўваліся ў наваколле.

Раніцаю камандзір даведаўся, што на Вялікі лес па Слуцкім гасцінцы ідуць танкі і часці СС.

— Дык як, хлопцы, можа, вернемся ў свае зямлянкі? — пытаўся Корж у тых упартых «аптымістаў», што не хацелі пакідаць лагер.

Партызаны зноў пераканаліся, што іх камандзір і на гэты раз не памыліўся. Затрымлівацца ў вёсцы было нельга. Людзей, што давалі прытулак партызанам, гітлераўцы жорстка каралі, а вёскі палілі. Трэба было неадкладна ісці далей, не пакідаючы ніякага следу. Заходзіць у іншыя вёскі і спыняцца ў суседніх лясах таксама было небяспечна: раз'юшаныя дзёрзкімі аперацыямі партызан, ворагі сцягвалі карнікаў з суседніх раёнаў, пасылалі супраць атрада артылерыю і танкі.

Корж растлумачыў чарговую задачу:

— Цяжкасці нашы часовыя. Немцы не супакояцца, пакуль мы будзем тут. Ды яшчэ зіма памагае не нам, а ім — кожны след відзён, і харчу ў нас малавата. Што ж, прыйдзецца зацягнуць папруягкі на апошняе вочка. Але гэта не бяда. Былі б цэлыя галовы ды косці. І памерзнуць прыйдзецца: паліць вогнішчы небяспечна. Расцягвайце харчы да канца паходу, а ён будзе нялёгкі і доўгі. Ідзём на Любаншчыну. Там, кажуць, дзейнічае некалькі партызанскіх атрадаў. Установім з імі сувязь, абмяркуем планы дзеяння, умацуемся і звалімся сюды, як снег з яснага неба. Задача ясная? Ну, калі зразумела, наперад, марш!

Хоць і быў канец лістапада, а палусквалі ад марозу яліны, дубелі рукі і ногі, снег хвастаў у твары і густою сеткаю засціў прагалы і сцежкі.

Корж радаваўся:

— І прырода нам памагае. Цяпер трасцу адшукаюць нашы сляды. Зніклі. Няма нас. Няхай пакруцяцца, высалапіўшы языкі.

Начавалі ў глухім лесе без вогнішчаў і прыварку, грэлі адзін аднаго, тулячыся спіной да спіны, расціралі закляклыя ад сцюжы далоні, тупалі і падскоквалі, каб адышлі ногі.

А на дасвецці камандзір зноў пратоптваў сцежку, за ім ішлі след у след партызаны. Яны дзівіліся сіле свайго камандзіра: на пераправе за вяршыню сасны бяруцца тры хлопцы, а камель нясе адзін Васіль Захаравіч і не ўгінаецца. Яшчэ прыспешвае: «Давай! Давай! Хутчэй!»

Начавалі Камароўцы ў настылых стагах, туліліся пад густым яловым веццем, дзялілі на роўныя драбочкі апошні сухар. А каб зусім не абленаваліся сківіцы, смакталі і грызлі звіслыя з вецця ледзяшы.

Па карце Васіль Захаравіч вызначыў, што пад вечар дабрыдуць да вёскі Ніжы u на правым беразе Арэсы. Ён чуў, што там няма ні немцаў, ні паліцаяў, а насельніцтва ахвотна дапамагае партызанам, дзеліцца з імі апошнім. Але камандзіра апанавала новая трывога: згаладалыя хлопцы могуць прагна накінуцца на пачастунак, а ніжынцы будуць дзівіцца: «Ну і партызаны — самі сябе пракарміць не могуць!» Нельга, каб людзі кепска пра партызан думалі.

І Васіль Захаравіч папярэдзіў хлопцаў:

— Пастарайцеся не кідацца сквапна на яду. Нічога не патрабуйце і не прасіце. Людзі нашы добрыя і шчодрыя, апошнім падзеляцца. Трымайцеся прыстойна, як вартыя павагі абаронцы Радзімы.

— Зразумела, таварыш камандзір. Пастараемся трымаць марку савецкага партызана,— адказалі змораныя, схуднелыя хлопцы, з галодным бляскам у запалых вачах.

Корж нават расчуліўся, гледзячы на іх. Кожнага ён разумеў сэрцам, ведаў пра адважныя ўчынкі, памылкі і слабасці, але верыў, што хлопцы не падвядуць ні яго, ні сябе. А іх уяго сто трынаццаць. Людзі рознага лёсу і звычак. Адны сталі ў строй адразу па загаду сумлення і абавязку, некаторых давялося ратаваць з ліпкага павуціння варожай прапаганды і гвалту.

У Ніжын увайшлі надвячоркам. Доўгая вёска расцягнулася над рачною кручаю. У хатах міргалі цьмяныя агеньчыкі, рыпелі калодзежныя жураўлі, мэкалі авечкі. Нават чуваць было, як цыркаюць і звіняць у даёнках пругкія струменьчыкі малака. Здавалася, вёска жыве спакойным мірным жыццём. Хтосьці ціха прадэкламаваў:

— Вось мы і на Арэсе, услаўленай Янкам Купалам. Пра яе хлопцы ў школе пісалі сачыненні. Адны пяцёркі, а нехта, мабыць, і двойкі хапаў,— звярнуўся Корж да камісара.

— Двойкі наўрад,— запярэчыў Бандэравец.— Паэму бадай кожны ведае на памяць. Нават цяпер не забыліся.

А ўжо ніжынцы гасцінна сустракалі партызан. Слава камароўцаў дакацілася сюды. Расказвалі пра іх незвычайную адвагу, пра сумленнасць і дабрыню. Гаспадыні ставілі ў печ вялікія чыгуны бульбы, на патэльнях цвірчэлі скваркі, пахла квашанаю капустай.

— Піце, хлопчыкі, сырадойчык,— частавалі кабеты і ставілі гладышы на стол.— Не саромейцеся. Як-кольвек перабіваемся. А вы ж нешта вельмі перапалі. Відаць, нялёгка туляцца па лесе? Каб гэтыя кручаныя выжлятнікі да свайго апошняга дня з жабрацкімі торбамі валачыліся.

— Вельмі ж вы, гаспадынька, літасцівыя да іх,— запярэчыў разважлівы Іван Некрашэвіч і зірнуў на абразы ў куце.— Нават у свяшчэнным пісанні гаворыцца: «Хто з мечам прыйдзе, той ад меча і загіне».

— А мы таго пісання не чыталі,— усміхнулася гаспадыня, ссоўваючы на патыліцу старую канаплянку. Адкрылася маладое прыгожае аблічча.— Гэта мы святога пачапілі дзеля ратунку. А то наляцяць гэтыя гіцлі з чарапамі на шапках, калі абразоў няма, аж дзяруцца: «А, камуністы!» Кідаюцца, нібы кручаныя сабакі, і ніякага ратунку не вымаліш. Маладзіцы ўсе ў сяле ў жалобныя хусткі ды старэчыя спадніцы паўбіраліся, валасы мукою пасыпаюць, сажаю замурзаюцца, каб старымі здавацца, і як могуць ратуюцца ад гэтых выжлятнікаў. Дзякуй ім, партызаны нас у крыўду не даюць. Тут яны, блізенька стаяць. У Барыкове атрад і на Зыславе ёсць.

Штаб Камарова размясціўся ў будынку былой меліярацыйнай станцыі. Ранічкою камандзір паслаў свайго прадстаўніка ў саўгас, каб звязацца з кіраўніцтвам суседняга атрада. А партызаны тым часам галіліся, адмываліся, адпачывалі пасля цяжкага пераходу. Адразу памаладзелі, павесялелі, заўсміхаліся, сыпалі жарцікамі, пакеплівалі адзін з аднаго, дапамагалі гаспадарам рэзаць дровы, насілі ваду і сена,— з асабліваю асалодаю рабілі знаёмую змалку работу.

Надвячоркам каля штаба спынілася фурманка, і ў пакой увайшоў падцягнуты мужчына ў белым паўкажушку, вайсковай шапцы і ў «лётных» бурках. Ён адразу пазнаў камандзіра і назваў сябе:

— Розаў Мікалай Мікалаевіч. Камандзір атрада.

Корж працягнуў шырокую моцную далонь:

— Камароў Васіль Захаравіч.

— Пра камароўцаў шмат чулі. Самі збіраліся адшукаць вас. А пра вашы даўнейшыя партызанскія справы расказваў Васіль Іванавіч Казлоў.

— І ён тут? Мы ж з ім некалі ў Старобінскім раёне працавалі, калгасы на ногі ставілі. Ну, тады мы, можна лічыць, трапілі да радні і зможам яшчэ дзянёк абскрабацца і трохі акрыяць.

— Як у сябе дома,— усміхнуўся Розаў.

— А цяпер, Мікалай Мікалаевіч, давайце разбяромся ў абстаноўцы,— схіліўся над нартаю Корж.

— Вось тут, у Барыкове, частка майго атрада,— тлумачыў Мікалай Мікалаевіч.— Астатнія — у зямлянках каля хутара Опій. Атрад Далідовіча ў буданах на ўсходзе вёскі Старасек. Група Патрына ў лесе каля Слаўевіч. У Акцябрскім раёне дзейнічае атрад Героя Савецкага Саюза Фёдара Іларыёнавіча Шклоўскага. Яны яго разам з Бумажковым у першы дзень ванны стварылі. Пэўна, чулі. Штаб знаходзіцца ў раённым цэнтры і кантралюе вялікую зону. Там фактычна існуе Савецкая ўлада: сельскім Саветам талковы дзядзька Барыс Адзінец кіруе, выдаецца газета, праводзяцца раённыя партыйныя канферэнцыі, нават у школе дзяцей вучаць.

— Выходзіць, тут і вайны няма,— усміхнуўся Васіль Захаравіч.

— Асноўныя варожыя сілы знаходзяцца ў Любані, у саўгасе Сосны, і кіламетраў за дзесяць адсюль у вёсцы Кузьмічы. З Кузьмічамі трымаем сталую сувязь. Надзейныя людзі заўсёды нам паведамляюць, якія аперацыі рыхтуюць гітлераўцы. Прыходзіцца, вядома, сустракаць іх належным чынам там, дзе нас не чакаюць,— расказваў Розаў і адзначаў на карце найбольш важныя стратэгічныя пункты. Корж уважліва слухаў і час ад часу нешта занатоўваў у блакноціку.

Дамовіліся ўсё прадумаць і ўзважыць, каб, сустрэўшыся заўтра, скласці план сумесных дзеянняў.

Корж падлічваў партызанскія сілы, і яму бачылася цэлая армія народных мсціўцаў, здольная ўзяць пад кантроль і абарону некалькі раёнаў. Хутка манеўруючы, можна будзе біць ворага ў райцэнтрах і самых далёкіх кутках Палесся.

Назаўтра Васіль Захаравіч адвёў свой атрад у лясныя і балотныя нетры, каб не наклікаць бяду на ніжынцаў, што так гасцінна сустрэлі сваіх абаронцаў: ён ведаў, як бязлітасна распраўляюцца фашысты за дапамогу партызанам.

Каля хутара Опій выкапалі зямлянкі, паставілі буданы і пачалі рыхтавацца да сумесных дзеянняў з атрадамі Любанскай зоны. Але доўга затрымацца на новым месцы не прыйшлося. 13 снежня ў ІІ гадзін раніцы дазорныя Сцяпанава і Чарняк заўважылі ў лесе ланцугі ворагаў. Узброеныя аўтаматамі немцы паперадзе гналі паліцаяў. Пачуўшы стрэл, група Шырына адкрыла агонь, усе партызаны занялі зручныя пазіцыі.

Кулямётчыкі групы Чуклая касілі гітлераўцаў шквальным агнём. Запальныя варожыя кулі падпалілі на хутары хлеў і гумно. Партызаны гналі ворагаў у глыбіню лесу, а там іх сустрэла агнём група Фёдара Шырына. Гэта і вырашыла вынікі бою: фашысты пачалі панічна разбягацца, пакінуўшы ў лесе ІІ забітых і б параненых. Партызаны падабралі шмат накінутых вінтовак, патронаў. Многія ўцекачы, каб лягчэй было ратавацца, скідалі кажухі і шынялі. І яны не былі лішнія партызанам.

Калі змоўкла страляніна, Корж загадаў камандзірам сабраць і праверыць сваіх байцоў.

— Усе ў наяўнасці, параненых няма!

— Страт няма! — дакладвалі камандзіры.

У гэты дзень Васіль Захаравіч запісаў у сваім дзённіку: «Сёння асабліва вылучыліся Іваноў (Чуклай), Севераў (Нордман), Іван Некрашэвіч, Філановіч, Раманаў і многія іншыя. Перад пачаткам бою мы з камісарам былі ў байцоў загадзя выстаўленай засады. Мясцовасць прастрэльвалася наскрозь, і бегчы да асноўных сіл было немагчыма. Давялося прапаўзаць па замерзлай канаве. Па дарозе сустрэлі групу Бобрыца, накіравалі яе на хутар і загадалі адкрыць кулямётны агонь».

На сумеснай нарадзе з камандзірамі пяці любанскіх атрадаў было вырашана ў бліжэйшы час заняць саўгасы Барыкоў, Сосны і Жалы, кантраляваць усю тэрыторыю раёна. Не абараняцца, а наступаць, шырэй разгарнуць работу сярод насельніцтва, папаўняць атрады адданымі патрыётамі.

— Пераходы пехатою замаруджваюць нашы дзеянні, стамляюць людзей,— гаварыў на нарадзе Корж.— Трэба, каб у кожным атрадзе было дастаткова коней і саней. Тады мы зможам нечакана з'яўляцца ў патрэбным нам месцы і гэтак жа хутка знікаць, каб апынуцца ў супрацьлеглым кутку раёна.

Прапанову Каржа падтрымалі ўсе камандзіры атрадаў і вырашылі адправіць у Старобінскі раён 15 чалавек на чале з Таўрыдай Сцешыцам. Яны павінны мабілізаваць коней, сабраць сані і вупраж, нарыхтаваць фураж і прадукты харчавання і адначасова весці агітацыйную работу сярод насельніцтва. Групе Пратасені даручылі малоць збожжа і нарыхтоўваць харчы на ўвесь час рэйду.

Корж з Бандараўцом узначалілі групу, якая разграміла паліцэйскія ўчасткі ў вёсках Крываносы, Рухава, Пасека і Прусы. Кожная аперацыя заканчвалася вялікім мітынгам. Партызаны расказвалі пра мужнасць Чырвонай Арміі, зачытвалі апошнія зводкі, уключалі радыёпрыёмнік, і голас Масквы нахтняў людзей: яны ўступалі ў атрады, здабывалі ў ворагаў зброю, станавіліся разведчыкамі і сувязнымі.

12 лютага 1942 г. у дзённіку Коряг запісаў: «Накіраваў 35 партызан на чале з Мікітам Іванавічам у вёскі Барбароў, Бабровічы і Касарычы на барацьбу з карнікамі. Знішчылі 7 немцаў, узялі 17 коней».

На мітынгу ў Прусах вырашылі раздаць калгаснікам усю грамадскую жывёлу, збожжа і насенне, падрыхтаваныя да адпраўкі ў Германію. Некалькі тон хлеба калгаснікі перадалі партызанам.

Неўзабаве атрады Камарова, Рогава, Патрыца і Далідовіча на конях рушылі на Кузьмініцкую воласць і разграмілі магутны фашысцкі гарнізон. Партызаны, якія ехалі на сотні фурманак, зрабілі моцнае ўражанне на насельніцтва. У вёсках расказвалі пра вялізную партызанскую армію. Людское ўяўленне падвойвала і патройвала сілы народных мсціўцаў, а перабольшаныя чуткі наганялі жах на акупантаў.

Сфера дзеянняў і ўплыву партызан пашыралася з кожным днём: вёскі і цэлыя сельсаветы вызваляліся ад гітлераўцаў, мацнелі дух, упэўненасць і сілы сялян. У розных кутках ствараліся партызанскія групы і атрады, іх арганізоўвалі і ўзначальвалі мясцовыя камуністы і камсамольцы, у многіх вёсках дзейнічалі камсамольскія і нават вучнёўскія падпольныя арганізацыі. Яны дапамагалі партызанам і заўсёды адчувалі надзейную падтрымку лясных салдат. Юныя патрыёты распаўсюджвалі антыфашысцкія лістоўкі, збіралі важныя весткі і праз сваіх разведчыкаў і сувязных перадавалі ў штабы партызанскіх атрадаў.

Стыхійны патрыятычны рух трэба было ўзначаліць і скіраваць у патрэбнае рэчышча, навучыць маладых патрыётаў канспірацыі і метадам партызанскай барацьбы, найбольш моцных і здатных арганізаваць у баявыя адзінкі. Дзеля гэтага Васіль Захаравіч накіраваў вопытных партызан, выпрабаваных камуністаў Рыгора Карасёва і Харлампій Савасцянчыка ў Лясковічы і Забалоцце.

У гэтыя вялікія сёлы часта прыязджалі Корж і Сцешыц. Яны шчыра і проста гаварылі с сялянамі, даведваліся пра перадыслакацыю нямецкіх войск, пра колькасць зброі. Сяляне расказвалі партызанскім камандзірам пра зверствы фашыстаў у мястэчках і вёсках, выкрывалі здраднікаў і розных памагатых акупантаў. Васіль Захаравіч умеў па-простаму нагаварыць з кожным дзедам, хлопцам і малым дзіцем. Ён добра разумеў душу і характар палешукоў, ведаў побыт і звычаі тутэйшых людзей. Пра яго звычайна казалі: «А гэты камандзір свойскі хлопец. Душа-чалавек, сваіх шкадуе і абараняе, а гэтым «гіцлераўцам» адхлання не дае».

У гэтым было, бадай, самае дакладнае разуменне характару і паводзін Васіля Захаравіча, якога тады ўсе звалі таварышам Камаровым.

Неўзабаве ў Лясковічах і ў Забалоцці 60 чалавек уступілі ў партызанскі атрад і камандзірам абралі свайго аднавяскоўца Папуша. Атрад адразу пачаў актыўныя дзеянні — граміў нямецкія гарнізоны, ратаваў савецкіх грамадзян і заслужыў павагу ў насельніцтва і ў кіраўнікоў Мінскага падпольнага абкома.

А Васіля Захаравіча па-ранейшаму не задавальнялі аперацыі асобных атрадаў. Ён марыў пра масавую барацьбу з акупантамі і рыхтаваў план супольнага партызанскага рэйду па некалькіх раёнах. Нездарма яшчэ на першай нарадзе камандзіраў ён настойваў на мабілізацыі коней. Г. П. Сцешыц паспяхова выканаў гэтае заданне: у атрадзе больш не было «пехацінцаў» — партызаны селі на коней, а з саўгасаў і калгасаў Старобінскага і Любанскага раёнаў прыбывалі і прыбывалі новыя фурманкі.

Некаторыя не верылі ў план Каржа. Казалі, што з коньмі шмат клопату — карміць, паіць, даглядаць трэба.

— І не абы-як карміць,— настойваў Корж,— а пеставаць і берагчы кожную жываціну але да самай перамогі. Вы падумалі, што будзем рабіць, калі пратурым фрыцаў? Трэба я« будзе араць і засяваць калгасныя палі. А чым узарэш? Трактары знішчаны, коней гоняць у Германію або перакручваюць на фашырку. Дзе выйсце? Самім запрагацца прыйдзецца.

— Ой, вельмі ж пра далёкае дбаеш, Васіль Захаравіч,— пярэчылі некаторыя камандзіры.— Спачатку перамажа, а там ужо думай пра сяўбу.

— Кепскі той гаспадар, хто не думае, як заўтра жыць будзе,— адказаў Коряс. Ён загадаў партызанам, вольным ад заданняў і нарадаў, нарыхтоўваць аглоблі і дугі.

— Блазнуе стары,— упіналіся некаторыя гультаяватыя, хоць гэтаму старому ішоў толькі сорак трэці год. Праўда, па стажу і па вопыту барацьбы ён быў старэйшы за ўсіх.

Васіль Захаравіч не толькі загадваў, але і цярпліва тлумачыў:

— Садовая твая галава! Рушаць сотні фурманак, а ў цябе ў дарозе зламалася аглобля ці лопнула дуга. Што, пабяжыш у лес? А ўсе будуць чакаць, пакуль высечаш бярозку, абстругаеш, прыкруціш новую аглоблю? Так? Чаго маўчыш? А тут запасныя часткі ў санях. Саскочыў, прыкруціў — но-о! І паехаў.

У пачатку сакавіка 1942 года у Загалле з вострава Зыслаў прыехалі сакратар Мінскага падпольнага абкома партыі Васіль Іванавіч Казлоў, члены абкома Бондар, Бельскі, Мачульскі і камандзіры атрадаў.

На нарадзе Корж пазнаёміў камандзіраў з планам коннага рэйду:

— Два атрады пакідаем тут, у любанскіх лясах. Яны праводзяць звычайныя аперацыі, скоўваюць непрыяцеля і ствараюць уражанне стабільнасці нашых пазіцый. Атрады Камарова, Далідовіча і Розава размяшчаюцца па тры чалавекі на сані, запасаюцца фуражом, прадуктамі і ляснымі дарогамі праходзяць па Любанскім, Старобінскім і Чырвонаслабадскім раёнах,— ён схіліўся над картай.— Пройдзем вось праз гэтыя паселішчы Пінскай вобласці, у раёне вёскі Філіповічы праз Вераб'ёўскія лясы, наведаем Капыльскі і Трэскі раёны і паўз Старыя Дарогі вернемся сюды, на асноўную базу. Мэта нашага рэйду,— лаканічна тлумачыў Корж,— ліквідаваць варожыя гарнізоны ў вялікіх сёлах і ў самой Чырвонай Слабадзе. Каля Філіповіч неабходна знішчыць фашысцкія транспарты, якія ідуць на фронт. У кожным паселішчы па сваім шляху будзем праводзіць палітыка-выхаваўчую работу сярод насельніцтва. Я думаю, таварышы, гэты рэйд трэба лічыць не толькі стратэгічным, а і прапагандысцкім.

— Аглоблі стругаем, каб ад фашыстаў адбівацца? —« нехта з'едліва падкусіў Каржа.

Ён паблажліва ўсміхнуўся і спакойна адказаў:

— І дугамі таксама. Паспрабуй! Пабачыш, як добра выходзіць. Бяда, браце, што забыўся, з якога боку каня запрагаюць,— і, памаўчаўшы, спакойна растлумачыў, чаму ў такім рэйдзе неабходны «запасныя часткі», паведаміў, колькі яго атрад нарыхтаваў дуг і аглобляў.

— Ну і хітры ж мужык ты, Васіль Захаравіч. На тры аршыны пад сабою бачыш,— сказаў Розаў.

— Мужык і ёсць. Хорастаўскі. Дзеда майго, між іншым, «Мудрым» звалі. А я толькі яго ўнук.

За нарыхтоўку запасных дуг, аглобляў, гужоў і закрутак узяліся ўсе атрады.

У дзённіку ў гэтыя дні Васіль Захаравіч запісвае: «З 16 студзеня 42 г. па 10 лютага — разведка ў розныя канцы. Набываем харчаванне і забяспечваемся транспартам».

Пасля некалькіх запісаў пра баявыя дзеянні асобных груп, камандзір занатоўвае зноў: «З 16/ІІ па 20/ІІ — разведка. Набыццё харчу сабе і коням».

Карацейшых запісаў быць не можа. Напружаны лаканізм сведчыць, наколькі быў заняты камандзір, колькі хваляванняў, турбот, бяссонных начэй, душэўнага і фізічнага напалу крыецца за адным кароткім словам «разведка».

Разведка вялася на ўсіх дарогах будучага рэйду, з вёскамі наладжвалася самая цесная сувязь — кожны разведчык дасканала ведаў свой аб'ект, меў надзейных людзей у кожным паселішчы.

Васіль Захаравіч сам падбіраў, сам рыхтаваў, маскаваў разведчыкаў, прыдумляў ім надзейныя легенды, забяспечваў бездакорнымі дакументамі. Першы сустракаў сваіх адважных хлопцаў і выпытваў усё да самых драбніц.

Перад такім рэйдам трэба ведаць усё.

У канцы лютага камандзіры яшчэ раз абмеркавалі маршрут і ўсе дэталі дзёрзкага паходу па варожых тылах.

Камандаваць рэйдам было даручана яго ініцыятаpy — Васілю Захаравічу. Калону адкрываў яго атрад, за ім ішоў атрад Розава, замыкаў атрад Далідовіча.

Васіль Захаравіч яшчэ раз праверыў усе дэталі, і ў пачатку сакавіка з любанскіх балот выехала каля 300 саней. На кожных санях сядзела тры ўзброеныя партызаны. Развалкі былі напакаваны сенам, у перадку ляжаў мех аўса, запас харчавання, разлічаны на ўвесь рэйд. Ехалі ноччу, ляснымі дарогамі. Паперадзе коннікі вялі разведку і накіроўвалі калону, сачылі, каб ніхто не збіўся з маршруту і не збочыў на якую-небудзь лясную прасеку або дарожку. Усё прадугледзеў Корж: «Бывае, задрэмле фурман, адстане, а конь зверне ўбок і павядзе за сабою астатніх куды-небудзь на вароягуго засаду».

Выехаўшы на ўзлессе, камандзір спыняўся, праз бінокль углядаўся у наваколле, сачыў, што робіцца ў суседніх вёсках. Сустракаўся які-небудзь дзядзька з сенам або з дровамі,— цікавіўся, дзе стаяць гарнізоны, колькі ў вёсцы гітлераўцаў, дапытваўся, ў каго яны кватаруюць, чым узброены. Прасіў перачакаць, пакуль праедуць партызаны, каб не замінаць ім. Звычайна казаў:

— Прыедзеш пасля нас. А часам спытаюць, адкажаш: «Бачыць не бачыў, чуць не чуў».

І нечакана ўрывалася на вясковую вуліцу конная партызанская армія, займала ўсе выхады, абязбройвала паліцаяў і здраднікаў — ніхто не адважваўся супраціўляцца такой сіле. Тыя, што пад прымусам трапілі ў паліцыю, малілі літасці, зрывалі агідныя павязкі і прасіліся ў атрад. Іншых выпорвалі з свіронкаў, сцягвалі з гарышчаў. Судзілі іх самі аднавяскоўцы, расказвалі пра ўсе грахі і злачынствы здраднікаў.

Разгром гарнізона звычайна заканчваўся вялікім мітынгам: камандзіры і камісары атрадаў расказвалі пра становішча на фронце, нічога не ўтойвалі і не прыхарошвалі, гаварылі пра жорсткія баі і страты, пра гераізм Чырвонай Арміі, выкрывалі хлусню гебельсаўскай прапаганды, якая ўжо каторы раз «займала Маскву». Уключалі прыёмнік — і радасці не было межаў. У тыле ворага на вясковай вуліцы гучалі знаёмыя пазыўныя і спакойны голас: «Гаворыць Масква».

Зноў пад сотнямі капытоў курылася снежным пылам дарога.

А паперадзе рэйду з вёскі ў вёску кацілася народная пагалоска: маленькія гарнізоны паліцаяў разбягаліся да з'яўлення партызан, тыя, што спрабавалі супраціўляцца, ліквідаваліся з ходу.

Рэйд пракаціўся па некалькіх раёнах, памнажаючы партызанскую сілу і славу, папаўняліся атрады адданымі патрыётамі, у насельніцтва мацнела вера ў непераможнасць савецкай зброі.

На мітынгі пераважна збіраліся жанчыны і падлеткі.

— Давайце, таварышы, шчыра пагаворым,— звярнуўся да іх камандзір.— Гітлераўская бандыцкая навалач знішчае наш народ, разбурае гарады і паліць вёскі, ды яшчэ плявузгае рознае глупства пра партызан. А мы, не шкадуючы ясыцця, ратуем нашых людзей ад фашысцкіх катаў, ад здзекаў і знішчэння.

Вы добра намятаеце, як мы шчасліва жылі і працавалі да нападу гэтых вылюдкаў на нашу Радзіму. Цяпер яны заліваюць зямлю нашай крывёю. Колькі расстраляе, павешана, спалена жывымі сумленных савецкіх людзей, жанчын і дзяцей толькі за тое, што яны любяць Радзіму і наш савецкі лад,— і Корж расказваў пра масавыя расстрэлы ў Жыткавічах і ў Мікашэвічах, пра тысячы юнакоў і дзяўчат, забраных у фашысцкае рабства.

— Асабліва балюча і крыўдна, што ворагу ўдалося ашукаць, запалохаць, а часцей, прымусіць некаторых дурняў узяць зброю супраць сваіх братоў. Фашысты даручаюць ім крывавую работу, каб потым знішчыць саміх — небяспечных сведак жахлівых злачынстваў. А суд будзе. Справядлівы, бязлітасны суд над усёю гітлераўскаю навалаччу, над усімі злачынцамі і іх памагатымі. Нават ворагі ненавідзяць сваіх служак-здраднікаў і распраўляюцца з імі, як толькі тыя ўжо не патрэбны. Так будзе і з тутэйшымі «бобікамі». Калі ж яны яшчэ не заплямілі свае душы народнай крывёю, апамятаюцца, шчыра прыйдуць да нас і змыюць з сябе віну ў барацьбе з фашызмам, яны выратуюць сябе ад кары, а сваіх блізкіх ад ганьбы і людской нянавісці. Скончыўшы прамову, камандзір загадваў Чуклаю: — Дай, Ваня, людзям нашу памятку, няхай пачытаюць нягоднікам, што завяліся ў сяле і недзе, як цюцькі, туляюцца па завуголлю.

Чуклай даставаў з палявой сумкі лістоўкі, надрукаваныя на паперы з вучнёўскіх сшыткаў. У іх было грознае папярэджанне ўсім здраднікам:

«...Вы ўзялі зброю. Вашы гаспадары ўжо некалькі разоў гналі вас, дурняў, у лес на партызан. Вы баіцеся партызан гэтак жа, як і сваіх гаспадароў. Здраднікі, апамятайцеся! Вы яшчэ не паспелі запляміць свае рукі крывёю, дык павярніце зброю супраць фашыстаў, супраць сваіх сапраўдных ворагаў, ідзіце да партызан разам з імі змагацца за праўду, за наш народ, за нашу савецкую Радзіму. Гэтым вы змыеце ганебную пляму з сябе і са сваіх сем'яў. Калі ж вы гэтага не зробіце, дык памятайце, не далёка той час, калі наша непераможная Чырвоная Армія, патрыёты нашай Радзімы ачысцяць савецкую зямлю ад чужынцаў, вашых гаспадароў і вас. Ад вас застанецца мокрае месца і ганьба назаўсёды. Камандзір партызанскага атрада Камароў. Памочнік сакратара па камсамолу Чуклай». Жонкі паліцаяў выціралі слёзы, лаялі, клялі сваіх дурняў і абяцалі выправіць іх у партызаны.

Але самаю пераканаўчаю прапагандаю былі баявыя дзеянні партызан. Пра іх у дзённіку Васіля Захаравіча засталіся кароткія запісы. Таропкія няроўныя радкі сям-там размыты сняжынкамі ці кроплямі дажджу.

«6/ІІІ-42. Разгром Доўгаўскага гарнізона. Знішчана 11 чалавек. Узялі 25 вінтовак, разбілі воласць.

7/ІІІ-42. Разгромлена Капацэвіцкая воласць. Вызвалены ўсе арыштаваныя.

9/ІІІ-42. У Вялічкавічах прастаялі два дні. Атрад адбіў налёт немцаў. Знішчана некалькі салдат...

18/ІІІ-42. Разграмілі Скаўшынскі гарнізон. Знішчылі два варожыя грузавікі».

На старонках дзённіка пералічваецца, колькі ліквідавана ворагаў, якія ўзяты трафеі, называюцца вызваленыя вёскі. І на кожнай старонцы — «гутарка з народам».

Рэйд быў нялёгкі. Пачыналася веснавое разводдзе, правальваліся і распаўзаліся балотныя зімнікі, канчаліся фураж і харчы. Камандзіры любанскіх атрадаў патрабавалі вярнуцца на свае базы. Атрады Розава і Далідовіча ўзялі кірунак на Князь-возера. Камароў разграміў яшчэ некалькі вароягых гарнізонаў і, мінаючы Старобін і Слуцк, павёў свой атрад на Любаншчыну.

Каля вёскі Вялікія Мілевічы Розаў з Далідовічам сустрэлі невялікі, але добра ўзброены атрад генерал-маёра Міхаіла Пятровіча Канстанцінава. Прабіраючыся на ўсход да лініі фронту, атрад ішоў па тылах гітлераўцаў, знішчаючы варожыя гарнізоны. Генерал узрадваўся сустрэчы з партызанамі і далучыўся да іх.

23 сакавіка атрад Камарова вярнуўся ў Загалле, а праз некалькі дзён партызаны занялі невялікую лясную вёску Бібачкі.

Камароўцы парыліся ў гарачых лазнях і сушнях, галіліся, латаліся, чысцілі і рамантавалі зброю. Камандзір быў узорам падцягнутасці і чысціні. Ён не мог цярпець у атрадзе неахайных.

— Памятайце, мы ж савецкія партызаны, і выгляд у кожнага павінен быць прыстойны. Неахайны знешне — неахайныя і паводзіны. Чэрава пустое, а ты песні спявай,— навучаў Васіль Захаравіч партызан...

Любанскія лясы і Загальскія балоты зрабіліся партызанскай рэспублікай — на дзесяткі кіламетраў людзі жылі па савецкіх законах, у Акцябрскі раён гітлераўцы баяліся паткнуцца. Тут можна было адпачыць перад наступнымі паходамі і баямі.

Агледзеў Васіль Захаравіч сваіх байцоў, праверыў зброю, загадаў перакаваць коней, упарадкаваць вупраж. Значыць, неўзабаве зноў у паход — здагадаліся партызаны.

— А чаго нам адседжвацца? Тут управяцца і любанскія атрады. А па асноўных магістралях і па чыгунцы гітлераўцы пруцца на ўсход. Нас чакае работа там,— і камандзір загадаў збірацца ў дарогу. Перад самым адыходам дачуўся, што ў Пасталах ёсць паліцэйскі ўчастак, і гітлераўцы люта здзекуюцца з сялян, знішчаюць савецкіх актывістаў і партызанскіх сувязных. Вырашылі ліквідаваць фашысцкае котлішча. Кіраваць аперацыяй даручылі генералу Канстанцінаву.

Выправіліся ў Пасталы на досвітку. Без адзінага стрэлу знялі вартавых. Перапалоханыя паліцаі адцураліся кулямёта і кінуліся наўцёкі. Следам свісталі кулі стужкі, якую яны самі заправілі ў кулямёт. Дымным вогнішчам запалаў невялікі заводзіў які працаваў на фашыстаў.

У той жа дзень Корж запісаў у сваім дзённіку :

«Налёт на ўмацаваны варожы ўчастак. Разгром яго. Спалілі завод, узялі станкавы і ручны кулямёты. Знішчана 25 паліцэйскіх».

Горача развітваўся Васіль Захаравіч з Казловым, Канстанцінавым, Мачульскім, Рогавым і Далідовічам. Дамаўляліся трымаць сувязь, калі спатрэбіцца — дзейнічаць разам. Партызанская армія Каржа зноў рушыла ў дарогу.

— Дзе цябе на ўсякі выпадак шукаць? — крыкнуў наўздагон Канстанцінаў.

— У Старобінскім і Ленінскім раёнах.

Захлюпалі па перамешаным з гразёю снезе капыты, партызаны памахалі на развітанне баявым таварышам, і атрад знік у густым ельніку.