Суровая дабрата

«МАСКАРАД»

Насоўвалася восень. Імжа і дробныя дажджы праціналі да касцей. Шамацела апалае лісце, свіціліся пушчы і прыдарожныя кусты. Няўтульна і золка было ў звільжэлым асеннім лесе. Кашлялі і тэмпературылі прастуджаныя партызаны. Ратаваліся кіпетнем ды грэлі бакі каля начных вогнішчаў.

Спахмурнеў камандзір, не ведаючы, як ратаваць хворых. І якраз успомніў, што Эдзік Нордман нібыта вучыўся ў медыцынскім вучылішчы. Падышоў да маленькага, схуднелага камсамольца:

— Чаму ж ты, доктар Нордман, не лечыш людзей і ўтойваеш сваю спецыяльнасць? — знарок сурова спытаў камандзір.

— Які з мяне доктар, Васіль Захаравіч? Два курсы Гомельскага медвучылішча. Банкі ды гарчычнікі толькі і навучыўся ставіць...

— Вось што, Эдзік, хлопцы ў мікашэвіцкага ветэрынара прыхапілі нейкія медыкаменты. Дык ты разбярыся, што ад чаго. А то ад кашлю слабіцельнае пачнуць прымаць. Ну, і сачы, каб каторы конскую дозу не хапіў. Агледзь хлопцаў: Ваня Чуклай яварам палае, Саша хрыпіць, як кавальскі мех. Адным словам, бярыся за работу, доктар ІІордман.

— Ёсць, быць доктарам, таварыш камандзір! — з усмешкаю адрапартаваў Нордман.

Эдуард драбніў таблеткі, успамінаў дозы і дзяліў парашкі, з купальнага палатна выкройваў бінты і, як умеў, лячыў таварышаў.

Рэдка перанадалі пагодныя дні: дзень і ноч ліў дождж. Набраклі балоты, распаўзліся дарогі, выйшлі з берагоў палескія рэчкі. Здавалася, туман ахутаў увесь свет. Такая слата — гора, а часцей — ратунак для партызана. Пад навіссю туману і дажджу, пераскокваючы з купіны на купіну, атрад Камарова выправіўся ў старобінскія лясы.

Неўзабаве падышлі да Случы. На плыткіх берагах шамацела сухое трысцё, дробныя халодныя хвалі пялёскаліся ў паніклым аеры. Абышлі ўвесь бераг — нідзе ні лодкі, ні чоўна. А за ракою — прыціхла невялічкая вёска, на пяску чарнеюць перавернутыя вялікія лодкі.

— Бачыць вока, ды дастаць далёка,— прамармытаў Корж.

— Не так і далёка, Васіль Захаравіч,— спакойна паглядзеў на сівыя хвалі Ваня Чуклай.

— Ды яму і Волга да калена, таварыш камандзір,— пажартаваў Віктар Ліфанцьеў.— А калі сур'ёзна, дык ёсць план: мы з Ванем распранаемся, пераплываем на той бок і прыганяем дзве лодкі.

— Адубееце, чэрці! І доктар Нордман конскімі пілюлямі не паможа... Вось што, хлопцы, бярыце плашч-палатку і самую доўгую вяроўку,— загадаў камандзір.

Ліфанцьеў усё прынёс, яшчэ не разумеючы навошта.

— А цяпер распранайцеся. Адзежу добра закруціце ў палатку... Ды не так, не так. Каб вада нідзе не прасачылася. Вяроўку прывяжыце да грудзей і плывіце. Як толькі выскачыце на бераг, разатрыце добра адзін аднаго — і хутчэй апранацца. Знайдзіце вёслы і плывіце сюды.

Хвілін праз дваццаць да берага прысталі дзве вялікія лодкі. Пасінелым, у гусіных пупышках камсамольцам Васіль Захаравіч наліў па добраму глытку трафейнага спірту і загадаў «бегаць да дзесятага поту».

На світанні атрад пераправіўся ў Старобінскі раён. Непадалёк былі родныя мясціны Васіля Захаравіча. Тут ён у дваццатыя гады ўзначальваў камуну, быў старшынёй калгаса, тут яго прымалі ў партыю. Амаль усіх ведаў Корж у суседніх вёсках. Гэта было і добра і небяспечна.

Да вайны ўсе здаваліся добрымі людзьмі: гаварылі правільныя прамовы, выконвалі абавязкі, ветліва ўсміхаліся і гасцінна частавалі таварышаў з раёна. А навалілася бяда, і сёй-той з тых гасцінных «прамоўцаў», з непрыкметных і ціхіх няўдачнікаў па-воўчы ашчэрыўся на сваіх. Вось і прыглядайся, хто друг, а па кім асіна плача.

Значыць, трэба звязацца з мясцовымі таварышамі.

Чуў Корж, што на Старобіншчыне Мінскі падпольны абком партыі стварыў атрад. Камандуе ім Васіль Меркуль. Але дзейнічае атрад пакуль што асцярожна. Корж даўно марыў аб'яднаць асобныя атрады, каб вораг адчуў сілу партызанскіх удараў. Наспеў час разгортваць масавую партызанскую барацьбу з гітлераўцамі, каб утрымаць у тыле як мага больш варожых сіл і знішчаць іх нечакана і бязлітасна. Трэба адкрыць сапраўдны другі фронт на часова захопленай тэрыторыі.

Золкімі бяссоннымі начамі пра многае ўспомніў, многае перадумаў Васіль Захаравіч. Засмучала яго, што некаторыя таварышы пакінулі атрад і пайшлі за лінію фронту. Ці дойдуць? Дакараў сябе, што не вельмі ўважліва падбіраў людзей. Дзівіўся, як яны не разумеюць, што тут кожны партызан варты цэлага ўзвода. Вось узарвалі машыну, і на фронт не дайшло 20 галаварэзаў. А калі пусціць пад адхон састаў з танкамі і жывою сілаю? У апошні час думка пра варожыя эшалоны не давала яму спакою.

Неўзабаве Камароўцы адшукалі атрад Меркуля і сустрэліся без «парламенцёраў» і ўзаемных праверак: Васіля Захаравіча тут ведаў кожны, а слава камароўцаў дакацілася да самых далёкіх вёсак і глухіх леснічовак.

Сустрэча ўзрадавала партызан. Хлопцы частаваліся самасадам, распытвалі адзін аднаго, расказвалі пра агульных знаёмых. Камандзіры адышлі ў хвойнічак і пачалі меркаваць, як ім дзейнічаць супольна.

Праз колькі дзён у трэскі пачалі разлятацца масткі і грэблі, на дарогах запалалі варожыя грузавікі, паляцелі ў кюветы матацыклы. А з сяла ў сяло пакацілася пагалоска, што ў раёне з'явілася цэлая партызанская армія, узброеная гарматамі і кулямётамі. Партызанскія аперацыі ўсцешылі людзей у навакольных вёсках. Моладзь здабывала зброю і знаходзіла сцежкі да народных мсціўцаў.

7 лістапада ў лясных буданах прагучалі ўрачыстыя ўдары Крамлёўскіх курантаў, чуўся гул крокаў і цокат капытоў па Краснай плошчы.

Саша Бярковіч прынік да прыёмніка і пачаў ліхаманкава запісваць кожнае слова святочнай прамовы Вярхоўнага Галоўнакамандуючага: «Браты і сёстры ў тыле нашага ворага, часова трапіўшыя пад прыгнёт нямецкіх разбойнікаў, нашы слаўныя партызаны і партызанкі, якія разбураюць тылы нямецкіх захопнікаў... Вораг разлічваў, што пасля маланкавага ўдару яму ўдасца разграміць нашу армію. Але нягледзячы на часовыя няўдачы, наша армія гераічна адстойвае нашу краіну, і планы ворага рухнулі... Хіба можна сумнявацца ў тым, што мы перможам! Не такая страшная нямецкая армія, як пра яе гавораць, не такі страшны чорт, як яго малююць... Нямецка-фашысцкія захопнікі стаяць перад катастрофай...»

Нехта не ўтрымаўся:

— Во дзе праўда!

— Ц-с-с! Змоўкні! — суцішылі яго і ўслухоўваліся ў спакойныя словы: «Таварышы чырвонаармейцы і чырвонафлотцы, партызаны і партызанкі! На вас глядзіць увесь свет, як на сілу, здольную знішчыць рабаўнічыя полчышчы нямецкіх захопнікаў... Вялікая вызваленчая місія выпала на вашу долю. Будзьце ж вартыя гэтай місіі! Вайна, якую вы вядзеце, ёсць вайна вызваленчая, вайна справядлівая».

Пасля перадачы дзесяткі партызан перапісалі тэкст прамовы і панеслі яе па сёлах як надзейную і вострую зброю. А Васіль Захаравіч з новым камандзірам Старобінскага атрада Мікітам Іванавічам Бандараўцом думалі, які паднесці падарунак фрыцам да Кастрычніцкай гадавіны, як тут, у глыбокім тыле, адзначыць вялікае свята.

Восьмага лістапада Камароўцы ўварваліся ў Міхнавічы і з ходу разграмілі нямецкі гарнізон. Каму пашэнціла размінуцца з партызанскаю куляю, той так урэзаў з сяла, што след прастыў да канца вайны.

Жанкі, старыя і дзеці радасна сустракалі партызан.

— Прыходзьце, таварышы, у школу, там і пагаворым,— запрашаў Васіль Захаравіч вяскоўцаў.

Салдаткі і партызанскія маці ішлі побач з камандзірам, перабіваючы адна адну, расказвалі пра свае пакуты, пра здзекі фашыстаў. Усіх гняла адна бяда, у кожнай было сваё гора.

Калі населі і сцішыліся, Васіль Захаравіч загаварыў спакойна і разважліва, нібы пачаў гаворку дома, са сваёй сям'ёй.

— Ніхто з нас, не думаў, дарагія таварышы, што прыйдзецца сёлета нам святкаваць Кастрычнік у такой бядзе, як цяпер. Цяжка нам. Вялікія страты панесла наша краіна. Многіх і многае прыйдзецца страціць яшчэ. Але перамога будзе за намі. Прыйдзе свята і на нашу вуліцу. Калі б мы не былі ўпэўнены ў гэтым, не варта было б так ваяваць, як цяпер ваюе наша слаўная Чырвоная Армія. Вораг будзе разбіты і знішчаны там, адкуль ён прыпоўз. От пабачыце! Як кажуць, куранят увосень лічаць, а бітых фашыстаў кожны дзень. Колькі мы сёння іх тут налузалі?! І так будзе з кожным, хто прынёс нашаму народу гора. Пра нязломнасць нашага народа, пра тое, што перамога будзе за намі гаварыў учора ў Маскве, на Краснай плошчы Галоўнакамандуючы...

Апошняе слова заглушылі доўгія воплескі. Яны часта ўспыхвалі ў настылым, з абшарпанымі сценамі класе, пакуль Мікіта Бандэравец чытаў тэкст учарашняй прамовы Вярхоўнага Галоўнакамандуючага.

Да стала праціснуўся русявы хлопец у закарэлым палапленым кажушку.

— Таварыш камандзір і ўсе партызаны! Нас тутака трынаццаць хлопцаў. Можна сказаць, чортаў тузін. Дык нас ужо колькі дзён жывасілам гоняць у паліцыю. Але трасцу! Во ім! Сёння пашанцавала, а заўтра, калі не пастраляюць, дык звязуць у сваю Нямчурню ці, як пыл з дзяружкі, душу выб'юць з-пад рэбраў. Ра-туй-це, таварышы! — ал« закрычаў хлопец.— Вінтоўкамі і патронамі мы трохі разжыліся. Васьмёра камсамольцаў, пяцёра — беспартыйныя бальшавікі. Адным словам, чым прыйдзе больш у лес, тым горай для эс-эс.

— Малайцы, хлопцы! Як, таварышы, вартыя яны быць чырвонымі партызанамі? Ніхто не загнюсіў душу гітлераўскім смуродам?

— Бярыце. Не ашукаецеся. Совесныя хлопцы! — адказвала людское рознагалоссе.

Паднялася высокая сухая жанчына. Глыбока запалыя вочы здаваліся чорнымі шчылінамі, тонкія вусны ледзьве варушыліся, а голас быў асіплы і грубы:

— Мы б усе падаліся ў лес. Кінулі б, рынулі б усё дашчэнту, абы толькі душу ўратаваць. Дык хіба ж пойдзеш? Гэтыя во зіркатыя ды макраносыя папрыкіпалі нас да хаты і не пускаюць. Можа, і горай яно будзе: пастраляць могуць усіх, але ж і ў лесе ім зіму не вытрымаць — пазаходзяцца, не раўнуючы як тыя каравякі на марозе. А што да хлопцаў? Дык хлопцы вартыя, совесныя, савецкія хлопцы. Бярыце, не пашкадуеце... Ды некаму ж і вас карміць трэба. Праўду я калеў, га? Так што сядзецьмем, пакуль усіх гітлераў не выб'еце чыста. А вы біце, не шкадуйце іх, гадаў.

Пасля мітынгу камароўцаў запрашалі вячэраць, частавалі, чым толькі былі багатыя, што ўдалося прыхаваць ад фашысцкіх «выбівалаў». Васіль Захаравіч папярэджваў сваіх хлопцаў: «Глядзіце мне. Ні-ні! Ні грама». Некаторыя скардзіліся на прастуду і прасілі дазволу хоць трохі «падлячыцца».

— Свята ж, таварыш камандзір, дазвольце хоць па маленькай.

— Ёсць загад — ні грама і ніякіх прастуд. А то накрыюць фрыцы цёпленькіх, вось тады і пасвяткуеце. Трыццаць хвілін на пачастунак і ніводнай секунды болей.

У атрадзе быў сухі закон. Корж любіў паўтараць: «Ад гарэлкі розум мелкі, а цвярозы мае спрыт і розум». Толькі адубелым у разведцы ці сапраўды хворым сам камандзір часам наліваў сто грамаў.

Праз паўгадзіны атрад сабраўся на аселіцы Міхлавіч. Пад нагамі ўгіналіся храпкі падшэрхлай зямлі, заінелі платы, пачарнелыя ад сцюжы вяргіні і мальвы. Атрад вялі мясцовыя хлопцы толькі ім вядомымі сцежкамі.

У змроку выйшлі на луг каля Паварчыц. Нібыта казачныя шаломы, цямнелі стагі.

— Сяліцеся, хлопчыкі, кожнаму асобная кватэра: зацішна, мякка і мухі не кусаюць. Дазоры маскіруюцца каля стагоў,— сказаў Васіль Захаравіч і пачаў раскопваць сабе нару пад вялікім мурожным стогам.

Месячная ноч была халодная. Атава зіхацела срабрыстай шэранню, ад стагоў падалі доўгія цені, і ў іх хаваліся дазорцы.

Васілю Захаравічу прыгадалася, як у дзяцінстве ездзіў з хлопцамі на начлег, як дурэлі і расказвалі страшныя казкі, лежачы на кажушках каля зыркіх вогнішчаў. Прыпомнілася дружная працавітая сям'я. Даўно ўжо няма ні таты, ні мамы, ні мудрага дзеда Рыгора.

З Паварчыц даносіліся бязладныя стрэлы ды сабачы брэх. Часам загараліся ракеты, заліваючы хісткім святлом усё наваколле. «Значыць, баяцца. Палахлівы вартаўнік заўсёды мацней грукае ў калатушку і крычыць, каб смялей было. Няхай сабе пастрэльваюць. Да раніцы абрыдзее»,— думаў у сваёй утульнай нары Васіль Захаравіч, правальваючыся ў чуйную дрымоту.

У чатыры гадзіны раніцы вылез з цёплае нары. Месяц зайшоў за чорныя зубцы бору. На небе мігцелі вялікія колкія зоркі, марознае паветра дыхнула бадзёрасцю. Камандзір асцярожна і ласкава пачаў будзіць сваіх байцоў. Пад стогам знайшоў скурчанага заінелага Эдуарда Нордмана.

— Што, доктар, загартоўваешся?

— Вінаваты, Васіль Захаравіч, не дапоўз да нары. Сон змарыў.

— А ну, бягом да таго стога з падпоркаю і назад. Бегай, пакуль не ўпарышся... Немцы і паліцаі ўсю ноч нас вартавалі, а цяпер змарыліся. Чуеш, як ціха ў Паварчыцах?

Праз падшэрхлае балотца атрад вёў мясцовы жыхар. Ён ведаў кожную хату ў вёсцы, імя і прозвішча старога і малога. Спыніліся каля першага дома, паціху пастукалі. Да шыбіны прытулілася жаночае аблічча.

— Агата, будзі Саўку. Хутчэй толькі. Начальства патрабуе,— сказаў сусед.

— А ён у адрыне. Толькі пад раніцу прылёг.

Саўку абяззброілі і ўзялі ў абдымкі, што ён і ачухацца не паспеў.

Па вуліцы, поплеч з ім ішлі Камароўцы з паліцыянцкімі нарукаўнікамі. Перапалоханы Саўка будзіў сваіх «бобікаў». Тыя, распатланыя і заспаныя, у адных сподніках, адразу траплялі да партызан. Перапалоханыя паліцаі высыпалі патроны, аддавалі вінтоўкі і бадаліся, што іх сілком прымусілі ўзяць зброю супраць сваіх.

Двое спрабавалі ўцячы, але далёка не адбегліся. Пачуўшы стрэлы, заварушыліся паліцаі на другім канцы Паварчыц: будзілі адзін аднаго і з вінтоўкамі выскаквалі з хат. Там выпадкова апынуўся Эдзік Нордман. Убачыўшы, што проста на яго бягуць два паліцаі, Эдзік скамандаваў:

— Стой! Кідай зброю, а то зараз прыстрэлю! Хлопцы, сюды!

Ашаломленыя нечаканай «засадай», паліцаі пакідалі вінтоўкі і патранташы, а калі пераканаліся, што апрача невялічкага хлопца з аўтаматам паблізу нікога няма, ірванулі куды каторы. Нордман пачапіў на плячо вінтоўкі і пайшоў да сваіх.

— Глядзіце, глядзіце, хлопцы, як узброіўся Эдзік,— зарагатаў Чуклай.— Ну ж і дасць табе камандзір. Куды адбіўся ад сваіх?

А Васіль Захаравіч абняў і пахваліў кемлівага партызана.

У той жа дзень была ліквідавана фашысцкая паліцыя ў саўгасе «Плянта». Дапамагаў партызанам мясцовы чалавек Пятро Быкаў. Фрыцы спрабавалі яго прымусіць служыць «новаму парадку», выклікалі ў раённую паліцыю, а ён усяляк выкручваўся. Потым прыйшоў у атрад Камарова, расказаў пра сваю бяду і прывёў партызан у саўгас.

Каб не наклікаць кары на сям'ю Быкава, яму для прыклёпу звязалі рукі, штурхалі руляю вінтоўкі, а жонцы яго параілі мацней галасіць. І яна выдатна выканала гэтую ролю.

Партызан акружылі ўсе сяляне, распытвалі пра навіны на фронце. У адказ Васіль Захаравіч прачытаў прамову Галоўнакамандуючага ў дзень 24-й гадавіны Кастрычніцкай рэвалюцыі. Людзі радаваліся, што Масква наша, што Чырвоная Армія гераічна змагаецца з ворагам.

Сілком загнаныя ў паліцыю радаваліся, што іх раззброілі, і пачалі прасіцца ў атрад. Васіль Захаравіч да кожнага ўважліва прыглядаўся, з кожным сам гаварыў і, калі пераконваўся ў шчырасці хлопца, казаў: «Добра. Звяжам табе рух«, патузаем трохі і забяром у атрад».

— Навошта звязваць, таварыш камандзір? Я сам пабягу.

— Ну і дурань, калі пабяжыш. А пра бацькоў, пра жонку, пра дзяцей падумаў? Ты пабяжыш, а іх на шыбеніцу павалакуць. Звязанага павядзём,— немцы ім яшчэ і паспагадаюць.

Васіль Захаравіч да кожнага пільна прыглядаўся, з кожным гутарыў, распытваў пра сям'ю, сваякоў, пра ранейшую работу. Партызаны дзівіліся, што камандзір наскрозь бачыць кожнага чалавека: яму не схлусіш, ад яго не затоішся. А Корж часта дакараў сябе, што ў самым пачатку паспешліва падбіраў людзей у атрад: многія не вытрымалі нягодаў партызанскага жыцця і падаліся на ўсход. Што ж, і гэта някепска. Калі дабяруцца да сваіх, будуць біць гітлераўцаў там. І суцяшаўся, што ў атрадзе ўсё ж не было ніводнага здрадніка і баязліўца.

З саўгаса ішлі ўзлессем, залітым святлом месяца. Доўгія цені падвойвалі партызанскі строй, і здалёк здавалася, што ідзе цэлая партызанская армія.

Паваліў густы снег. Сцежку таптаў камандзір. Ён часам спыняўся, прапускаў наперад атрад і прыглядаўся, ці добра завея зараўняла сляды. Бег наперад, падбадзёрваў змораных байцоў і вёў далей атрад па цаліку.

На досвітку падышлі да маленькай вёсачкі Стамагілы. У суседнім сяле Чыжэвічы стаяў вялікі нямецкі гарнізон. На левы бераг Случы пераправіцца трэба непрыкметна і хутка. Паблізу няма пі мастоў, ні лодак. Усе глядзелі з надзеяй на камандзіра: да чаго дадумаецца? Што загадае?

— Вёску заняць без адзінага стрэлу. Сабраць колькі можна вяровак і дроту. Групе Чуклая разабраць свіран, што стаіць бліжэй да ракі. Аперацыю правесці за сорак хвілін.

Работа закіпела. На бераг падкочвалі бярвенні, прыносілі вяроўкі, лейцы, скруткі дроту. Васіль Захаравіч спрытна вязаў плыты. На першым пераправілі два кулямёты і паставілі іх на тым беразе, каб можна было прыкрыць пераправу астатніх.

Плылі плыт за плытом. Іх цягнулі за абледзянелыя вяроўкі — смылелі паабдзіраныя далоні, у ботах хлюпала настылая вада. Апошнім пераправіўся камандзір і зноў павёў атрад па лясных сцежках. Мяцеліца засцілала сляды.

Так і не дазналіся немцы, што ў іх над носам пераправіўся атрад Камарова, які яны так упарта шукалі. Толькі дзівіліся ўсе, куды дзеўся свіран і адкуль да таго берага прыбіліся плыты?

На базу трапілі толькі надвячоркам. У гушчары стаялі замеценыя снегам буданы з сена і яловага лапніку, датлявалі вогнішчы, у вялікім катле булькала і дражніла спакуслівым пахам бульбяная поліўка. Саша Бярковіч адразу перадаў камандзіру апошнія зводкі Савінфармбюро, а Грыша Карасёў пазнаёміў з новым папаўненнем.

— Гаўрыла Сцешыц.

— Трахім Рудзеня.

— Філановіч.

І яшчэ чалавек з дзесяць іх баявых сяброў. Усе былі мясцовыя, старобінскія, і партызанілі невялічкай групай. Яны ведалі ўсіх у навакольных вёсках, падтрымлівалі сувязь з надзейнымі людзьмі, якіх наслалі «служыць» у паліцыю і раённую ўправу.

А Саша Бярковіч у суседніх вёсках стварыў некалькі камсамольскіх арганізацый і груп, надабраў надзейных разведчыкаў і сувязных.

— Дзе збіраешся райком адкрыць?— пажартаваў Васіль Захаравіч.

— Пачакайце, і райком будзе. Няхай падпольны, але райком. Людзі гатовы змагацца з акупантамі.

Камандзір радаваўся, што расце і загартоўваецца ў баях атрад, што хлопцы становяцца добрымі арганізатарамі. Абышоў лагер, агледзеў буданы з лапніку і сена. У іх не перазімуеш. Трэба ўсталёўвацца, каб было цёпла і зручна. І звярнуўся да Сцешыца:

— Як лічыш, Гаўрыла Пятровіч, знойдзем непадалёк добрае месца?

— Я ўжо нагледзеў у Вялікім лесе сухі ўзгорак. Падысці туды нялёгка, а з яго ўсё добра відаць,— адказаў разважлівы Сцешыц.

Узгорак у Вялікім лесе сапраўды быў вельмі зручны: крутыя схілы зараслі густым ельнікам, за ім пачыналіся балоты і лясныя азярынкі. Неўзабаве на ўзгорку выкапалі і абсталявалі дзве прасторныя зямлянкі, злучылі іх ходамі, вакол лагера пракапалі акопы, а выкінуты пясок разраўнялі і прыцерушылі снегам: падыдзеш да самага ўзгорка і нічога не заўважыш.

Партызаны рабілі пары, усталёўваліся грунтоўна, нават думалі пра лазню. Памыцца даводзілася не часта, таму многія чухаліся, трэслі над вогнішчамі споднія кашулі.

Камароўцы і старобінскія хлопцы разам хадзілі на заданні: разжываліся вінтоўкамі, патронамі ў разгромленых гарнізонах, прыносілі харчы і нават паліцэйскія нарукаўнікі. Адны думалі, што камандзір збірае іх для больш дакладнага ўліку, іншыя лічылі гэта дзівацтвам Каржа.

Ноччу Васіль Захаравіч паклікаў Бандараўца, Меркуля, Сцешыца, Карасёва, Нордмана і Чуклая і расказаў пра свой намер разграміць варожыя гарнізоны ў Заброддзі, Чырвоным возеры і ў Осаве.

— План, як бачыце, просты, але і рызыкоўны. Патрэбна жалезная вытрымка, спакой і кемлівасць у самых непрадбачаных сітуацыях.

— От гэта здорава, Васіль Захаравіч. Як у кіно,— заіскрыліся гарэзлівыя вочы Нордмана.

— І ў гэтым кіно табе прыйдзецца выконваць галоўную ролю.— Корж уважліва глядзеў на невысокага зграбнага Эдзіка.

— Які з мяне артыст? Няхай лепей Ваня. Ён большы за мяне.

— Ваня не падыдзе. А ты з паўсотні нямецкіх слоў ведаеш і... абліччам інтэлігентней выглядаеш. Што ні кажы — «без пяці хвілін дохтур».

— Усё жартуеце, Васіль Захаравіч. Ад гэтай кайстры з конскімі таблеткамі ў мяне ўсе бакі ў сіняках,— прызнаўся Нордман.

— Вось што, хлопцы, пакуль не выйдзем на аперацыю, нікому — ні слова. Усіх трэба надзяліць на групы па 4—5 чалавек. Адзежу і амуніцыю падагнаць, каб і камар носа не ўтачыў.

На тым і разышліся.

На дасвецці адзінаццатага лістапада, ацярэбленыя ад ігліцы і пяску, з белымі паліцэйскімі перавязямі на рукавах, партызаны пакідалі лагер. У добра наглянцаваных афіцэрскіх ботах, у зграбным шынялі з пакручастымі срэбнымі пагончыкамі паперадзе важна ішоў Эдзік Нордман, мармытаў нейкія нямецкія словы, ляскаў па халяве стэкам, то сасмыкваў, то нацягваў тугія скураныя пальчаткі.

Хлопцы пазіралі на яго і ледзьве стрымлівалі рогат.

— Ну, артыст! Чысты Фрыц, га? — дзівіўся Іван Чуклай.— Не, так у мяне не выйдзе.

— Можа, і сапраўды Фрыц. Прозвішча ж не наша,— азваўся хлопец са старобінскага атрада.

— Сам ты Фрыц. З дзіцячага дому ён. А прозвішча яго цяпер Севераў,— запярэчыў Чуклай.

— Ён такі Севераў, як ты Іваноў,— не сунімаўся старобінскі.

— А як жа, я і ёсць Іваноў.

У ранішнім змроку падышлі да Заброддзя. Мясцовыя хлопцы павялі партызан да хат, у якіх спалі паліцаі.

Корж з «камендантам» спыніліся каля дома солтыса і пастукалі ў шыбу. Убачыўшы высокае начальства, солтыс кінуўся ў сенцы, загрымела завала, шырока расчыніліся дзверы.

— Проша, проша, паночкі,— мармытаў разгублены солтыс. А раз'юшаны «камендант» нешта крычаў па-нямецку. Калі выкрычаўся, «перакладчык» пераказаў солтысу, чым абураны пан «камендант».

— Дайдакуеце тут, абібокі і здраднікі! Самагонку смокчаце ды спіце да паўдня, а партызаны, што хочуць, тое і робяць у вас пад носам. Мы прыехалі на барацьбу з гэтымі бандытамі. Пан камендант загадвае зараз жа на трывозе сабраць усіх паліцэйскіх. На зборы даю дваццаць хвілін.

— Я, я, цванціг мінутэн,— пастукаў па шкельцу гадзінніка «камендант».

Солтыс засоўваў калашыны штаноў у шырокія халявы, нацягваў суконны курцік і ніяк не мог уцэліць у рукаў, мітусіўся і мармытаў:

— Я іх ментам падыму, панове. У тую ж хвілю. Што з імі зробіш: жлукцяць пяршак, па ўдовах валочацца ды спяць да паўдня. Хоць бы вы іх трохі прыструнілі. Не слухаюцца, басата!

— Пра-ву-чым! Таму і прыехалі,— суцешыў солтыса суровы «перакладчык», і яны ўтрох найшлі ўздоўж вуліцы. Солтыс грукаў у вокны і загадваў: «Пан камендант патрабуе зараз жа на збор. Пры поўнай баявой. Хутчэй, хутчэй, лежні!» І ішоў да наступнай хаты. А заспаны паліцай, падпяразваючыся на хаду, адразу з парога трапляў у абдымкі да партызан, узнімаў угору рукі і, калоцячыся, енчыў: «Браточкі, не сіраціце дзетак. Ile сам я, дальбог, не сам. Сілком, гады, загналі».

Раптам у апошняй паліцэйскай хаце грымнуў стрэл, пачуліся крыкі і валтузня. Корж перадаў солтыса «каменданту», а сам кінуўся ў хату. На падлозе качаліся партызаны Сымон Данілевіч і Раман Быкаў, а з-пад іх вылузваўся здаравенны паліцай і крычаў жонцы: «Сякераю іх, сякераю антыхрыстаў». Жанчыну на дрывотні перахапіў Нордман і паставіў побач з солтысам. А Корж так ухапіў паліцая за нос, што той за ім пабег, як цяля на павадку.

На світанні ўсіх паліцаяў у Заброддзі абяззброілі і ўзялі пад варту, вінтоўкі склалі на сані і рушылі ў вёску Чырвонае возера.

Пры дарозе ў калгасным гумне сяляне малацілі жыта. Афіцэра на чале атрада паліцаяў заўважыў солтыс, кінуўся насустрач, выцягнуўся і далажыў:

— Малоцім збожжа для адпраўкі вялікай Германіі.

«Камендант» крычаў нешта з падручніка для сямігодкі, а ў «перакладзе» гэта азначала:

— Пан камендант абураны вашай бяздзейнасцю. Каля вёскі арудуюць партызаны, а вы баіцеся з хаты нос выткнуць. Колькі ў вас гэтых абібокаў? Зараз яга сабраць усіх і выйсці разам з нашым атрадам па барацьбу з ляснымі бандытамі.

— Вінаваты, пан камендант. Паліцэйскіх 28, а ўзброена толькі 20. Астатнія яшчэ не маюць вінтовак. Зараз усіх збяру ў школу.

— Вінтоўкі здасце, а замест іх атрымаеце аўтаматы,— кіўнуў Корж на фурманку са зброяю з Заброддзя.

Солтыс, як падмецены, ірвануўся збіраць у школу сваё «войска». Хутка ўсе былі ў вялікім класе. Каля сцен станавіліся прыезджыя «паліцаі».

Угневаны «камендант» падышоў да стала, нервова ляпаў па далоні скураною пальчаткаю і нешта крычаў.

— Пан камендант выказвае вам недавер,— «перакладаў» Корж.— Як вы дапусцілі такое мноства партызан у сваіх лясах? Сёння пачынаем рашучую аперацыю супраць бандытаў. Зараз жа строем ідзіце да калгаснага гумна, там замест гэтых ламачын атрымаеце новую аўтаматычную зброю і пакажаце, дзе хаваецца зброд нейкага там Камарова.

Унурыўшыся, паліцаі пайшлі да аселіцы. Там іх чакалі ўзброеныя людзі з белымі павязкамі на рукавах. Раптам «перакладчык» занепакоіўся: здалёк заўважыў Бандэраўца. Загадаў жа яму не вытыркацца да канца аперацыі. Мікіту Іванавіча — партыйнага работніка — у раёне ведаў, бадай, кожны. А ён, відаць, не ўтрымаўся. Тут яго і пазнаў хтосьці з чырвонаазёрскіх паліцаяў і памкнуўся ўцякаць. За ім кінуўся другі. Уцекачоў спынілі трапныя партызанскія стрэлы.

Раптам «камендант» голасна і выразна загадаў:

— Рукі ўгору, здраднікі! Скласці зброю! Усім лажыцца!

Камароўцы з белымі павязкамі імгненна абяззброілі паліцаяў, пазвязвалі ім рукі і паклалі на прыцярушаную снегам зямлю.

Стрэлы ў Чырвоным возеры напалохалі Осаўскую паліцыю, і яна рушыла на дапамогу сваім.

Метраў за трыста ад гумна паліцаі спыніліся і заляглі ў прыдарожнай канаве.

Корж на хвіліну задумаўся і ледзь чутна сказаў:

— Хадзем, Эдзік!

«Камендант», абыякава махаючы стэкам, ішоў праз поле да канавы. За ім падхалімскім трушком спяшаўся «перакладчык». Калі падышлі зусім блізка, ён загадаў, каб да іх наблізіўся адзін паліцэйскі. Неўзабаве выпаўз даўгалыгі хлопец з вінтоўкаю ў руцэ і пайшоў насустрач да бяззбройнага «начальства».

— Пакладзі вінтоўку і падыдзі сюды,— спакойна сказаў перакладчык.

Паліцай паслухаўся. «Камендант» падаў яму руку, паляпаў па плячы і весела сказаў: «Паліцай гут, партызан капут!»

— Хлоп-цы! Давайце сюды! Свае. Пан камендант кліча.

З канавы выйшла васемнаццаць дзецюкоў... «Перакладчык» загадаў ім скласці зброю каля вінтоўкі «парламенцёра», падысці бліжэй і пастроіцца для праверкі.

Ад гумна падышлі дзесяць аўтаматчыкаў з белымі павязкамі на рукавах, сталі паміж вінтоўкамі і строем осаўскай паліцыі. «Камендант» у прыгожай кніжачцы, тым самым Tagebuch,пачаў запісваць прозвішчы паліцаяў. Па знаку Васіля Захаравіча партызаны паднялі аўтаматы.

— Ні з месца, здраднікі! Рукі ўгору! Звязаць і адвесці да тых выжлятнікаў,— загадаў Корж.

Партызаны спрытна выканалі загад камандзіра.

Паліцаяў рассартавалі па іх «заслугах». Тым, што не заплямілі сябе злачынствамі, далі магчымасць актыўна змагацца супраць захопнікаў. Многія з іх пачалі прасіцца ў атрад.

— Гэтае права трэба заслужыць сумленнай барацьбой з фашыстамі. Заслужыце — самі знойдзем і прымем у свае шэрагі.

Калгаснікаў і людзей, затрыманых на дарозе ў час аперацыі, партызаны запрасілі на мітынг.

Людзей набілася поўная школа. Ім чыталі матэрыялы ўрачыстага святкавання 24-й гадавіны Вялікага Кастрычніка ў Маскве, знаёмілі з апошнімі зводкамі, заклікалі кожнага пачынаць барацьбу з ворагам, усімі сродкамі дапамагаць народным мсціўцам.

— Мы з вамі, сябры, будзем святкаваць перамогу над фашызмам не толькі ў Маскве, не толькі ў кожным горадзе і калгасе, а і ў самім Берліне. Памятайце, што савецкі народ ніхто не перамагаў і не пераможа! — закончыў прамову партызанскі камандзір.

Калгаснікі паціскалі рукі камароўцам, з замілаваннем разглядалі і слухалі вясёлага і гаваркога «каменданта».

Пасля мітынгу атрад строем рушыў у Осава. Корж з Нордмапам ішлі паперадзе, за імі — партызаны з белымі павязкамі на рукавах. Жонкі і сваякі паліцаяў выбеглі іх сустракаць, шукалі сваіх, пыталіся, дзе яны, ім няпэўна адказвалі: «Там» і тлумачылі, што ў страі гаварыць не дазваляецца.

А сумленныя сяляне туляліся за парканамі, паглядалі праз шчыліны з сянец і свіронкаў. «Перакладчык» загадаў сабраць усіх дарослых. Нехаця, трывожна азіраючыся, падыходзілі мужчыны, жанкі і падлеткі, хаваліся за нечыя спіны, тулілі да сябе дзяцей.

На складзеныя пры плоце бярвенні ўскочыў шыракатвары мужчына ў кароткай паддзёўцы і падняў руку. Усе сціхлі.

— Таварышы, вы палічылі нас фашысцкімі паслугачамі і памыліліся. Мы — чырвоныя партызаны, прадстаўнікі Савецкай улады і Камуністычнай партыі тут, на часова захопленай ворагам тэрыторыі.

Натоўп заварушыўся. Тыя, што туляліся за спінамі пярэдніх, праціскаліся бліжэй да прамоўцы.

— Здраднікі з Чырвонага возера, Заброддзя і Осава раззброены і арыштаваны. Тых, што здзекаваліся з савецкіх людзей, чакае суровая кара па законах ваеннага часу. Той, хто не запляміў сваё сумленне злачынствамі, будзе мець магчымасць давесці сваю адданасць Радзіме і савецкаму народу. Апраўдаць давер магчыма толькі самаахвярнай барацьбой з ненавіснымі фашыстамі. Яны разбураюць нашы гарады, паляць вёскі, забіваюць сумленных людзей, здзекуюцца з нашых жонак, сясцёр і дачок. Трэба стварыць такія ўмовы, каб ні ўдзень, ні ўночы ворагі не ведалі спакою.

Сёння яны застрэлілі твайго суседа, а заўтра навесяць цябе. Здабывайце зброю, ідзіце ў лясы, бараніце сябе, сваіх бацькоў і дзяцей, нашу Радзіму ад фашысцкай навалачы. Гэта наш абавязак, да гэтага нас заклікалі кіраўнікі партыі ў дзень святкавання Кастрычніцкай гадавіны на Краснай плошчы.

— А хіба Масква яшчэ наша? — запыталі з натоўпу,

— Наша і заўсёды будзе нашаю!

Корж прачытаў тэкст выступления Сталіна і заклікаў кожнага, здольнага трымаць зброю, уступаць у партызанскія атрады, усяляк дапамагаць партызанам і папярэдзіў, что народ ніколі і нікому не даруе здрады.

На змярканні осаўцы праводзілі партызан далёка за сяло. Палускваў лёгкі марозік. Снег засцілаў сляды камароўцаў. Партызаны праз Скаўшын вярталіся ў свой лагер.

Па прывале каля вогнішча Васіль Захаравіч запісаў ў свой дзённік: «ІІ/ХІ-41 у тры гадзіны раніцы ўзялі 21 чалавека і разам з суседнім атрадам найшлі на сумесную аперацыю. Пасля кароткага адпачынку ў б гадзін раніцы пачалі аперацыю. Яна прайшла ўдала: самая актыўная паліцыя ў Заброддзі, Чырвоным возеры і Осаве ліквідавана, зброю забралі. Аперацыя закончылася ў 2 гадзіны дня. Узнікла неабходнасць аб'яднацца з суседнім атрадам».

На палянцы сышліся ўсе партызаны і аднагалосна абралі камандзірам аб'яднанага атрада Васіля Захаравіча Каржа, яго намеснікам — Меркуля, камісарам — Бандэраўца.

— Толькі ў далейшым, Мікіта Іванавіч, там, дзе цябе добра ведаюць, не вытыркайся,— з усмешкаю папярэдзіў Корж і паківаў пальцам.