Свята пчалы

Ад кропкі маленькай

гнязда чмяля

Да маладзіковай коскі —

Падорана ўсё мне бацькамі,

Зямля

Таму i завецца бацькоўскай.

Я шчасны,

што сыпам быць гэтай зямлі

Мне лёсам наканавана.

Мае землякі —

цесляры,

кавалі,

Адважныя партызаны.

Дык гэта ж з іхгяй лёгкай рукі

Гамоняць бары i звіняць крыніцы.

Пасляваеннай цяжкой талакі

Я не магу забыцца.

Сваіх землякоў буду помніць век;

Патроны й сухар з маім бацькам дзялілі,

Яны памаглі маёй маці-ўдаве

Спагадай,

плячом у цяжкую хвілю.

І гэты мой сціплы трыпціх

Ca шчырасці чэснай высновай,

Зялёным лістком ён трымціць

Нa дрэве ўдзякі сыноўняй...

Маленства,

ў тваёй старане

Простыя ўсе дарогі.

Там,

помню,

вучылі мяне

Хлеб не кідаць пад ногі.

Як свята,

па вечарах

Чакаў я з работы бацьку.

Ён сонцам,

зямлёю пах,

Яго я здалёку бачыў.

Я шапку яму шукаў

Уранку.

I цацкай цікавай

Быў мне кусок вушака,

Што бацька прыносіў,

з цвікамі...

Мне пальцы рудзіла іржа,

Покуль цвікі раўнелі.

Рудзеў малатка дзяржак —

Ды радасцю вочы рунелі.

Ад бацькі свайго ў радню

Я атрымаў з дзяцінства

Шырокую даланю —

Тапарышча

любое

сцісну!

*

Для бацькі абед насіў.

Помню,

як з хітрай мінай,

Уткнуўшы ў бярвенне насы,

Сякеры драмалі

мірна.

Палудзень,

прымяўшы быллё,

Цені кустоўя трушчыў.

Пахла свежай зямлёй,

Троху дурманілі стружкі...

I сёння мне

пахне зямля

Цвікамі,

смалой,

сукамі

I дужымі —

ў мазалях —

Бацькавымі рукамі,

*

Тата,

аўтобус якраз

Праходзіць ля дома заўсёды,

Які не здаў камунгас

Да сорак першага года.

Затупаўся да цемнаты

Цясляр камунгаса старанны,

Апошнюю раму ты

Пакінуць рашыў на ранак.

Дня не счакаў той гром,

Ранак

прыйшоў ранавата.

I даваеннымі сталі

дом,

Цвікі,

што параўнаваў я.

Стаіць твой апошні дом —

Устаўлены

новыя рамы —

І слухае, як на дол

Расу абтрасае

ранак...

*

Мы з маці —

ўсёй сям'ёй —

Рэзалі дровы зімою.

Два крокі

я йшоў

за пілой,

Тры крокі —

назад

з пілою.

Скакала

тупая піла,

Звінела,

як шкло,

асіна.

А хата прасіла цяпла,

Ды сцюжу нялёгка асіліць.

Дровы

ў вачах

плылі.

Дрыжэў я,

ад поту мокры.

І пальцы ў маці былі,

Як дзесяць падмёрзлых морквін.

А к поўначы,

як бабёр,

Плакала ў печы

асіна,

Быццам

за ўсіх сясцёр

Злітавацца прасіла,

Мне не забыць даўніну...

*

Як вучыць звычай спрадвечча —

Торкае маці ў сцяну

Купалкі ў купальскі вечар.

Што...

раніца...

прынясе?..

Калі...

раскудлацяць галовы

Купалкі...—

значыць...

усе,

На каго загадалі...—

здаровы...

Тата,

што на цябе,

Загадвае маці,

тая

Купалка яшчэ й цяпер

Па раніцах...

расцвітае...

1961

Кожны мае

свае Ўшачы,

Хату

І двор,

пазарастаны маркоўнікам,

Дзе можна пасля дарогі,

Скінуўшы чаравікі

І потную шапку,

Адчуць халадок зямлі,

Пачуць шум лісця,

маркотны і памяркоўны.

Басанож

прастуеш да студні —

Жарства шурпатая

коле ступні.

Успамінам вядро ўсплывае,

Золкай лускою пырскаў

у твар страляе

Ланцуг,

на корбу наматваючыся.

Я даўно быў задумаў

паэму

пра рукі матчыны.

Ды так i не мог знайсці

Строгай

сюжэтнай лініі.

Словы з радка вырываліся

Выслізгваліся, як з рук ліні.

Iрыфма —

рыба —

Сагне вудзільно

радка,

Сугуччаў кручок на дно

Пацягне матчынай мовы рака.

Затое

Якая радасць,

Калі плаўнікамі тугімі рантам

Залапоча рыфма

на беразе белай паперы.

Баючыся ўступ зацягнуць празмерна,

Канкрэтна пачну з таго, што

*

Маці завуць Кулінай.

Я ўспамінаю, калі нам

Падчас блакады

Прыйшлося сядзець у лесе.

Я адышоўся ад маці

i не застаўся ледзьве,

У вялікім лесе

нас многа малых згубілася.

Кожны крычаў штосілы.

Лес паўтараў, нібы дражнячы,

кароткае слова:

— Мама!..

Крычалі многа,

ды толку мала.

Тады я гукнуў:

— Ку-лі-на!

I маці

мне адгукнулася.

Цішыня неўзабаве

ва Ўшачы вярнулася.

Ды мне яшчэ доўга потым здавалася,

Калі жураўліны вырай

збіраў па імшарыне журавіны,

Што жураўлянятка недзе засталася

i маму таксама гукае:

— Ку-лі-на!..

*

I цяпер ва Ўшачах

завуць, мяне проста

«Кулінін малец».

I гэтым ні росту майго,

ні заслуг не маляць.

Са мной заўсёды вітаюцца ветліва.

I нават, што вершы пішу я,

многія ведаюць.

Наогул паэзіі тут не чытаюць —

Aні класічнай, aні навейшай,

Хоць, праўда,

бывае, пытаюць:

— Ці многа плоцяць за вершы?..

Шафёр райсаюза аднойчы

Ва Ўшачы вёз мяне з Полацка ноччу.

Позняй парою, вядома,

Добрыя сны сняцца аўтаінспекцыі.

Мы з шафёрам рашылі,

што будзе не грэх пагрэцца.

Закусілі сухою воблаю.

Павесялелы шафёр расказваў:

— Па выпітай гарэлцы

Раён наш займае

першае месца ў вобласці.

Землякі мае выпіць могуць,

Але і не зломкі па працу.

Яны, партызаны смелыя, былі

на «ты» з перамогай,

Пасля вайны не сашуліся,

калі ix гора пратала.

А мы, маладое племя,

скончыўшы дзесяцігодку,

Сплываем, як верхаводка.

Спяшаемся ў горад

па работу,

па адукацыю.

Пасля забываемся на пісьмы,

на словы мацярок

адгукацца...

Мы справамі перагружаны,

Усё мы не можам

выбраць вольнай хвіліны,

Каб наведаць

Свае мясціны —

Глыбачкі,

Жывалкі,

Замошшы.

І, як мацерыкі забытыя,

Мацяркі

Нашы часам жывуць,

Забітыя

Самотай,

Работай,

Горам.

Адны залатыя дзеткі

іх забіраюць у горад,

Каб яны ўздыхнулі з палёгкай

І чорныя рукі крыху адмылі,

Мыючы ўнукам пялёнкі.

Іншыя мацярок успамінаюць,

Калі родных прымае зямля сырая.

Пасля нялёгкай

Сямейнай парады

На цэмент адпускаюць грошы

І потым бязмежна рады,

Што абышоўся нядорага помнік

I за такую цану

атрымаўся даволі харошы.

Убачыўшы гэтакі помнік,

умомант

гаспадарнікаў я прыгадваю,

Што ад лесу пакінулі адны прагаліны

I, у дадатак спляжыўшы

гектараў пяток маладзенькага гаю,

З бярозак збіваюць словы

найпершай важнасці:

«Шануйце лес —

ён багацце нашага краю!»

*

Мы ганім у нашых бацькоў

перажыткі,

А рунi ячменнай

не адрознім

ад жыта.

Вясну маладую з пас кожны хваліць,

Калі ідзе па сухім асфальце.

Нам дождж не трэба —

Нам досыць хлеба!

Мы хлеб будзем есці —

Хай сеюць яны,

Што не змаглі ў сталіцу забрацца.

Людзей мы знаем:

Блішчаць, як люстэрка, штаны —

Няйнакш, прадстаўнік разумовай працы.

*

Іншыя з пас па меры магчымасці

бралі

скупыя веды,

Праўда, стараліся болей

выбіцца ў паэты.

А потым рэдакцыі бралі блакадай,

Аселі на крэслах

i сёння рады.

Ды ўсё ж зрэдчас адчуваем патрэбу

Паплакаць,

што нас адарвалі

ад роднай глебы,

Што хочацца ў родную вёску —

Прайсціся роснаю сцежкай.

Маленства босага адгалоскі

Там сэрца нам будуць цешыць.

За сябе мы такія гордыя,

Што перад спакусай трываем:

Пеша ідзём вечаровым горадам,

Хоць побач імчацца трамваі!

Мы ўпарта лезем

на трыбуны,

Мы пратэстуем,

патрабуем,

Мы клічам на пярэдні край —

Там,

на пярэднім краі,—

рай!..

Самім паехаць нам —

ды дзе там!

У першую чаргу нам дай

Кватэру з цёплым туалетам.

Мы й запявалы,

мы й харысты,

Мы ўславім працу трактарыста,

Цялятніцы i пастуха,

Мы рыфмамі сячэм ззаўха:

Няхай даюць нам

хлеб i мяса,

А мы ім —

ямбаваны пафас!

*

Шкада, што да нас так позна

Прыходзіць суровай позвай

Сумленне,

якое завецца

Словам кароткім —

мама.

Мы, ведамі ўзброеныя,

асветленыя асветай,

Гэтае слова спрадвечнае

ужываць пачынаем мала.

А нашы матулі сціплыя

Думаюць думкі ціхія.

Як i у часы Скарыны,

Не забываюць за нас памаліцца,

Абнашчыцца ў пост скарынкай.

Калі ж нам нялёгка робіцца,

Калі мы зусім заблудзім —

Мы сон нашай памяці будзім,

Выйсця шукаем,

Матку гукаем.

Заўжды я ў цяжкую часіну

Успамінаю блакаду,

Лес каля вёскі ўшацкай Пліна

I маму гукаю:

— Ку-лі-на!

Я ведаю —

адгукнецца...

1962

За сувязь з партызанамі

бацькаву хату

немцы спалілі пры адступленні.

Мы вярнуліся ўчатырох:

маці,

бабуля,

я

i хатулёк пляцкаты.

Стаялі ля пагарэлішча,

дзе яшчэ галавешкі тлелі.

І ад куродыму горкага

слёзы ў маці нагортваліся.

Да блакады штаб партызанскі

размяшчаўся ў хаце.

У блакаду антэна на даху

тырчала ў самоце.

I яшчэ асталіся доказы сувязі,

хаця

партызаны забралі рацыю,

а матацыкл схавалі ў балоце.

На дзве раніцы спазнілася

Чырвоная Армія:

бацька загінуў у акружэнні

у перадапошняй бойцы з карнікамі.

Маці гэтую вестку паведаміў

у дзень вызвалення радасны

знаёмы, які ў канцы сорак першага

з бацькам пайшоў у партызаны разам.

*

На лузе пахнуць туман пачынаў

па-даваеннаму —

прыцемкам,

потнымі коньмі.

Нa пажарышчы сірацеў

абгарэлы комін.

Здавалася, усё яшчэ шыю цягнуў

ён праз агонь са страху,

упарта спадзеючыся недзе вышэй

уперціся ў страху.

Калі разбіралі царкву,

бацька, ад пылу шэры,

навазіў паўцагелкаў,

а потым з ix склалі печку.

Відаць, усявышпі злосць затаіў,

бо нашу хату спалілі першую,

a гліпе святой абгарэць

давялося яшчэ раз.

*

Сядзібу нашу прыгледзеў

сусед недалёкі,

па ёй паставіць мсціўся

хату для зяця.

А маці, як тая ластаўка,

з усёй Ушачы

цягнула да печы

абгарак,

аполак,

цалёўку,—

санітарка з работы

вярталася зацемна.

Маці падоўгу стаяла ля коміна.

Круглымі поўнямі

глядзелі ночы, як совы.

Сумавала ўдава

па разбуранаму куту.

Сусед у попеле рыўся,

насіў дадому крукі, завесы.

Праз два гады прыйшоў сорак сёмы —

суседу, што немцаў хваліў за парадак,

жонка пасылкі слаць

пачала ў Варкуту.

*

За чатыры гады вайны

нябёсы ўдосыць нагрэліся

i цяпер

на восеньскім сіверы стылі.

Быльнягі ўрадзілі на пагарэлішчах.

Кускі вадасточных труб

баўталіся рукавамі пустыні.

Вятры па пачах

абгарэлай бляхай шасталі.

Засохлыя дрэвы,

як шыбеніцы,

цішыню разразалі скрыпам.

У дзіцячыя сны прыходзілі

шынялі мышастыя —

i малыя апоўначы

прачыналіся з крыкам...

Глыбокая рапа зямлі

смылела.

Вераб'і змалацілі калоссе

на здратаванай ніўцы.

Звечара

з лесу выходзілі

ваўкі асмялелыя.

Лясамі на захад ішлі

уцалелыя немцы...

*

Будыніна гэта стаяла

i не ў пасёлку i не наводшыбе,

узгорак трымаў яе на плячах,

але яна не кідалася ў вочы.

Улетку сорак першага года

з тэлеграфных слупоў

зрубіў яе паліцэйскі.

Зазімкам, калі раён наш стаў

партызанскай зонай,

уцёк гаспадар з немцамі.

За днямі дні паляцелі.

Стаяла хаціна нецеллю.

Не паспеў паліцэйскі

хату дабудаваць i дагледзець.

У ёй у блакаду

каркі карніцкіх коней тлусцелі.

Мы, вярнуўшыся на пагарэлішча,

накватараваўшы крыху ў суседзяў,

без дазволу толькі арганізаванага

райкамунгаса

пасяліліся ў маленькім трысцене.

*

Зоры глядзелі ў аконца адзінае

у нейкім суме i роздуме.

Галасы на гарышчы

штоночы гучалі розныя.

Пакрэктвала столь —

там варочаліся i цяжка тупалі:

прытулак знаходзілі ўсе,

хто не меў прытулку.

Відаць,

i уцалелыя немцы начавалі зрэдчас,

хоць на суседству кватаравалі

партызаны з атрада знішчальнага,

у якіх задача была

лавіць гэтых немцаў якраз.

*

Быў нейкі зусім незвычайны дзень.

Сонца многа!

Макалі ў разведзены дзёгаць

нешта сярэдняе

паміж квачом i пэндзлікам

i акуратна па сценах пэцкалі.

Без маёй не абышлося помачы.

Наносілі мы дацямна

пачатковую літару ўсходу i захаду,

поўдня i поўначы

i нумар кожнага бервяна.

*

Колы рыпелі,

нібы калісьці арэлі

у цэнтры райцэнтра

даваеннай восенню.

Страху, разрэзаную натрос,

па пагарэлішча

кавалкамі перавозілі.

На блізкім балоце

моху надралі з жабіным кархавіннем,

для пас быў далёкім

зялёны i мяккі на баравіне.

Ціха зрабілася ў наваколлі.

Хату імшылі.

Дажджы-грыбасеі

з прычыны такой не імжылі.

Клалі моху пароўну на кожны вянец,

прыціскалі вянцом наступным.

Каб добра лягло бервяно,

злёгку абухам пастуквалі.

З усімі шчырэў i палонны немец,

густа мох накладаў

i часта хакаў.

Яму гаварылі:

— Старайся зараз, хай цябе немач,

Навошта паліў хату.

Немец бянтэжыўся i пярэчыў,

паказваў рукамі, што ён тут нявінен.

Уся талака невялікая

гарачую бульбу ела вечарам.

I на апошні вянец

імхом баравым клаліся

дымок ад агню

i цёплы туман,

што плыў з лугавіны.

*

Маці сталярыла i цяслярыла

без гэбля, без ватэрпаса.

Сякера была адна,

як доля ўдавіная, чэзлая.

З усяго, што можна было прыбіць

цвікамі іржавымі,

маці падлогу масціла,

калі аполак які вытыркаўся,

пад яго падкладвала трэску

або сякерай тупой

спадыспаду счэсвала.

Палавік, сатканы з розных акраўкаў,

падлога нагадвала —

дошкі з зялёных i сініх дзвярын,

a у кожнай сукоў,

як зор у Галактыцы.

Блішчала пяць фарбаваных дошак,

астатнія — аполкі шурпатыя.

Па іх было страшна ступаць

босымі нагамі.

Маці, відаць, цэлы гай

сярдзітых гальнёў сшаравала,

пакуль падлога зрабілася гладкая.

*

Газетамі покут спачатку абклеілі,

па часе — i усе чатыры сцяны

аж да запеччыка.

Багатыя дні выдаваліся —

хлеб i цыбулю лютую

запраўлялі алеем.

Газоўка хліпала вечарам.

Узыходзіла сонца — глядзела ў вакно,

вышэй падымался — другое лашчыла.

За глухой сцяной паўднявала яно,

а ў застрэшку мецілася насяліцца,

відаць, сваячка даваеннай ластаўкі.

Нарэшце

сонца ў пас пачало паўднявадь —

акно прарэзалі трэцяе.

Праз колькі год

сонца ў чацвёртым акне заходзіла.

Сталі вятры вераснёўскія

пасляваенныя яблыні трэсці...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Матчына хата,

для мяне

яна так i стаіць

у 1944 годзе...

*

Кожнай вясной,

калі раўчукі бягуць

і, як сярдзітыя вожыкі,

вухкаюць,

калі з-пад брылёў удалеч

круглым вокам глядзяць шпакоўні,—

матчына хата слухае,

ці ўсё на зямлі спакойна?

Вяз ачунялы дрэмле

стамлёным аленем рагатым,

сніць, што ён ужо ў лісце апрануты

з нізу да верху.

Сялянка сціплая —

матчына хата

пры самай дарозе ўдавее.

1963

П р а п а н о в а Е р а н і м а

Пузачы-

гарлачы

Адтапырваюць лычы.

Бога сонца хвалячы,

Пі —

i бочак не лічы!

Ярыла,

вусы распрамень,

Расшчодрыся на свята.

Сынок твой, яравы ячмень,

Таксама быў вусаты.

Спазнаў твой гнеў

i твой сугрэў

Ціхманым галубочкам.

А зараз гэтак раздабрэў,

Што трушчыць рэбры бочкам,

I сёння ў гонар ячмяня

Наліць укоптур варта.

За сонцам ён ішоў штодня,

Ідзі па сонцу,

кварта!

Плячыстых бочак строгі строй

У ганаровай варце.

Дарогай звычаю старой

Плысці, як чоўну, кварце.

Да раніцы не страшна мель.

Плывём, душу вяселім.

Мы п'ём за дуб, мы п'ём за хмель,

За дружбу дуба з хмелем.

Чуб хмелеў сівер не саскуб,

Дружбак акрыў — не знішчыш!

Загуў пад абручамі дуб —

I хмель нырнуў на днішча!

У бочцы — глянь — не два шпунты,

А Бахус усявышні

Яе заторкнуў з дабраты,

Каб з піва клёк не выйшаў.

Цямней за ноч забіў струмень —

Самлелі ў бога пальцы.

На волю вырваўся ячмень,

Упарты, як латгалец.

Ужо i тосты не наўме,

П'ём традыцыйны ў стоме

За тых,

Хто ў моры,

Хто ў турме

I хто ў радзільным доме!

Бярэ сваё спакойна хмель,

Міргае хітрым вокам.

У галаве сярдзіты чмель

Ужо гудзе, як свёкар.

Дзе ганаровай варты строй?

Не налічыць паловы.

I загулі,

за роем рой,

Нібы вуллі,

галовы.

Песня рвецца напрасцяк,

Не дае ачомкацца:

— Так-сяк,

Накасяк.

Пад сталом карчомка!

Ах, чарачка-пазлачаначка.

Рукі ў бокі — выйшла ў круг

Ушачаначка:

— А чарачка-каточак,

Пакаціся ў раточак.

Не стукачы,

Не грукачы,

Толькі костачкі казычы!

Сунічная прагалачка,

На сонцы млей.

Русалачка-

латгалачка,

Хмялей

смялей:

— Стану супраць ветрыку,

Хай спаднічку развявае,

Хай у вёсцы хлопцы ўбачаць,

На які тавар багата!..

Плывём за трыдзевяць зямель,

Пне ветразь вецер добры,

Аж покуль раззлаваны хмель

Не дасць дубовай доўбняй.

Як сеў за стол — цярпі прымус,

Ён не завецца гвалтам.

Сам Бахус —

прозвішча на us —

На свет зірнуў прыбалтам!

Ну, яшчэ якой нагодзе

Лепшай быць

i дзе?

З летам шчодрым паўнагоддзе

Латвіяй ідзе.

Нават хочацца прызнацца

Пашпарту назло —

Мне таксама васемнаццаць!..

Некалі было.

Поўня з поўняй сталі ўпоплеч,

Серабрыцца бруй —

Васемнаццаць, Цёплы поплаў,

Цёмны гай — сябруй!

Васемнаццаць —

на ляшчыне

Спеюць спарышы.

Дзьмухаўцовы цёплы іней,

Сцежкі спарушы!

Вочы сняцца.

Васемнаццаць —

Зябкі скрып драча.

Хочуць рукі рук кранацца

I плячо — пляча.

Потым будзе шкліць лядочак

Першы недавер.

А матулям быць ля дочак

Хочацца цяпер.

Як на ліха на якое,

Дочкі не адны.

I стагі па-над ракою,

Быццам буданы.

Патаемнасць ціхіх змовін,

Палынок тугі.

Нецярплівы хітры човен

Б'ецца ў берагі.

Пасвяціла поўня — годзе,

Знікла за ракой.

Паўнаводдзе,

паўнагоддзе —

Матчын неспакой.

Пасля дажджу прыціхлыя нябёсы.

Вады набраўшы ў рот, у лебядзе

Замоўкла студня.

I мужчына босы

Вядро за вуха неслухам вядзе.

Спалоханая кнігаўка ўзлятае.

Так i гады кругамі адплылі.

I хочацца чым найдаўжэй ратаю

Нагою босай чуць цяпло зямлі.

Ён дабратою высветлен, як ясень

Увосень сонцам,

дзядзька Уладзіслаў.

Дык вось хто ўзяў капрызны дзень у засень,

Спакой на ўсю Латгалію паслаў.

Вядзе да лазні.

Венікі падвялі.

Парог вартуюць камяні жарон,

Як вязень, піва томіцца ў падвале.

Ключы ў гаспадара — няўмольны ён.

Як галуба чужога, трапяткога,

Пытанне я за пазухай нясу:

Шалее ярына і, выпадкова,

Не ён вясною адмыкаў расу?..

Спрадвечны Стулпан,

як туман, ссівелы,

А вочы захлынаюць сінізной.

У ix звініць жаўрук вясны лясной,

Зірнуў на хмары —

неба праяснела.

Латгалія —

зялёная дзяржава,

Стагоў мурожных ранішні абоз,

Я зразумеў,

адкуль блакіт ласкавы

Тваіх азёр спакойных i нябёс.

Тваіх ільноў не адсінее неба,

Блакіт не адзвініць, як лёд тугі.

А вочам дзядзыкі Уладзіслава трэба

Не ведаць ані воблачка тугі...

Вядома — Ліга!

Як парэчкі выспелі —

Янавы ягады!

Чабаровай выспаю

Даганяю я гады.

На душы адліга —

Ліга!..

Ліга!..

Даў пярун грымака

Зяцю, бо на прымака

Крыўдзілася прымаўка.

Кажа латышам спрадвеку:

«Лье, як на Ліга»,—

Ну, a лівень-недарэка

Разаспаўся як на ліха...

Тут яшчэ падумаць трэба,

Мазгаваць цярпліва,

Ліўняў болей у неба

Ці ў латгальцаў піва?..

Як Юпітэр, плыву

У вянку дубовым.

Песні кружаць галаву,

Стогнуць бочкі-бомы...

Расце з караня

Юны дубочак.

Далёка да дня,

Блізка — да бочак!

Ледзьве ўзяў у далонь

Кварту —

Прычашчаюся.

Скачу праз агонь —

Ачышчаюся

Ад грахоў былых

I — вядома, не ўслых —

П'ю за будучыя.

...Не забуду, чыя

Росы абівала,

Шыю абвівала

Маладая рука.

Знаю я

Ды рака...

Прапахламу зёлкамі, цёплай трухой,

Вясёламу ад ахалоды,

Прачнуцца на сене пад самай страхой

I жмурыцца ад асалоды.

Чакаць, покуль росы сцяжына страсе,

I слухаць у ранішнім гаме,

Як галкі ступаюць па гулкай страсе,

Нібы не сваімі нагамі.

Глядзець, як прабіўся прамень во тачкі,

Як кроквы жывіцай ржавеюць.

Нібы парасячыя пятачкі,

У гонтах сучкі ружавеюць.

Павук мітусіцца — праныру няўсцерп

Уплесці праменьчык у нерат.

У лаціну дзюбай уторкнуўся серп,

Завяз — ані ўзад ані ўперад.

Кот дрэмле спакойна — мінуў сакавік,

Сапернікі вушы аб'елі.

Высокія стрэхі прысніў адстаўнік

I хіб нашашэрыў ельнікам.

А певень баіцца свой голас згубіць,

Галосіць услед — даганяе.

Аж хочацца глупства самому зрабіць,

Ляцець з дзіваком над гаямі.

Ды час халадзёнкаю горла лудзіць.

Настыла вада ў падзямеллі —

Глыбокая студня у неба глядзіць,

Як мутнае вока з пахмелля...

Адчуў,

што нялёгкая праца — дружыць,

Дарога накусціла бровы.

Са свята ўстрывожана неяк дрыжыць

Спідометра палец нервовы.

...Да мора імчымся.

Не ўцямлю ніяк,

Што гэта са мною за дзіва:

Ці пену з заліва здзімае свяжак,

Ці можа з латгальскага піва?..

1966

Гэта позна ці рана!

Ад крыжавіны аконкай рамы

Адплыў маладзік

Членам Таварыства

Чырвонага Крыжа й Паўмесяца,

Якога

За няўплату членскіх узносаў

Выгналі.

Месіцца па нябесным выгане.

У тэлефоннай кабіне

На пупавіне

шнура

Трубка вісіць, як эмбрыён.

Якраз пара

Пазваніць у лясны раён.

А куды! Хоць у туман!

Дык гэта ж

тэлефон-аўтамат.

Вега так пазірае,

Хоць з Месяцам заручы.

Планета —

какетка старая —

Круціць арбіт абручы,

Каб сагрэцца.

У халадзільніка

Абрываецца сэрца.

Рабіна світае

Чырвоным грабянём,

Чакаю —

закукарэкае...

Наіўнасць святая,

Што за недарэка я!

Гэта неба маленства

Занялося агнём...

Доўга ў схоўнях сэрца

блукала

I скаланула спакою дол

Слова

глухое, як тол,—

БЛАКАДА.

Ад цішы —

ад злой каргі —

Я ўцёк,

мітусню пакінуў.

Усплываюць ад каменя ўспамінаў

З прадоння памяці

тры кругі.

Тры кругі

блакады суровай,

Падпаленыя крывавай зарою.

... Цягнік гадоў

у тунель забыцця.

Як трус у пашчу ўдава, нырае.

Жалезку ўзарваць

паспець бы хаця.

Выбух!

Пахне зямля сырая.

Ды вока

ралля

не радуе —

Зямля

ўзарана снарадамі.

Прыйшла не з краскамі

вясна-красна.

Распалілася даясна

Нізкага неба скляпенне.

Першы круг захлынае —

...Стогнуць калёсы,

Бежанцы сумныя.

Лес

да заўчасных

грымот прывык.

Рушылі ўсе,

Быццам новы

сунецца

Ледавік.

Панура

карова брыдзе

пры возе.

Крумкае хрыплы к рук.

Ціхай хвілінай

Б'ецца ў трывозе

Сэрца блакіту —

жаўрук.

Адзін кірунак —

усе за «жалезку».

Калёсы з раненым!

на ўзлеску.

Як надламаныя каласы

Асыпаюцца

раненых

галасы:

— Мы ў лёху смерці,

Над намі прама

Жахлівым небам зашклёная

«Рама».

Крыжы над намі,

Яшчэ жывымі.

Смерць

Ведае кожнага з нас па імю.

Над намі

бомбы адгаласілі.

Мы ў кожнай кулі

смерці прасілі.

Ды смерць марудзіць.

Мы ўстаць не ў сілe.

Нам болей не хлусіць

Нават зязюля.

Таварышы!

Просім апошнюю кулю,

Крыжастага неба

бачыць не можам.

Не пакідайце нас

кулям варожым...

На лузе

стажар'е выбухаў стыне.

Чарнеюць пад неба

стагі густыя.

Іржуць ашалела

здзічэлыя коні —

Не скублі гэткіх стагоў

ніколі.

Ды ціхнуць крыкі

ў імжы вечаровай.

Як некалі дома,

мычаць каровы.

Пякучыя раны

халодзіць кужаль.

Па гнёздах разбураных

кнігаўкі тужаць.

...Галінка расу за каўнер страсе.

Кажух туману акрыў лугавіны.

Як поўнач прыспіць трывогу.

Усе

Пайсці на прарыў павінны.

...Сурова

палец ляжыць на курку.

Маўчыць цішыня

у цяжкім неспакоі,

Нібыта

заціснутая ў кулаку

«Лімонка»

з вырванаю чакою.

Прайсці «жалезку»!

Прарвацца на захад!

...Жалезка» сустрэла

Жалезам,

Жакам.

Дарма!

Не прысела

поўнач трывогу —

Вар'яцкую песню

ціша запела.

На зябкім поплаве

неба начнога

Цвітуць ракеты

кветкамі з пекла.

Расталі ў момант

змроку сумёты.

Кажух туману

з лугавін спаўзае.

Плачуць па дзецях

нямецкія кулямёты

Буйнакалібернымі слязамі.

...Разведчыку развярнула жывот.

Пісталет да скроні:

— Не трэба, мама...

Не плач...

Выходзь з заклятых балот.

— Сынок...

i мяне таксама....

На міг змаўчалі абое,

Але

Куля ў абойме.

Куля ў ствале...

...Назад падаліся

Жакеткі,

Клумкі,

Дзе хто —

невядома.

Жудасна...

Тлумна...

...Патухлымі ад пакут

вачыма

Балюча

ў неба глядзіць жанчына.

А ля яе

Казлянятка бляе,

Аж заходзіцца —

І не адыходзіцца.

...На свежым пяньку

хлапчук малы

Сплакаўся —

ўсхліпвае ледзьве.

Мурзаты ад дыму

i ад смалы.

Шапка на вочы лезе.

У зайцавай шапцы,

Як зайчаня.

A маці

не йдзе i не чуе.

Ціха.

Яе не стала

яшчэ да дня.

За сына

не хоча прызнаць зайчыха.

...Лес плакаў,

Стагнаў,

Галасіў да рання.

Як ідал паганскі,

ашчодран дарамі.

А тут яшчэ

Салавей стараецца —

У чорным алешніку

цёхкае.

За хмару

Схавала раніца

Вока, крывёю зацёклае.

...Да вёскі лясной

Дацягнула знямога.

Уратаваў ад імжакі хлявок.

Каб скрыпнулі дзверы.

Нікога жывога.

Вяскоўцы ў лодкі —

i на астравок.

Вяртаецца вырай,

Кружыць тужліва,

Нязвыклай

палохаецца глухаты.

Зубам: скрыгочуць

жорны без мліва.

Спакойна сабе

памаўзуюць каты.

Што гэта

ўзяліся сарокі чаркаць?

Ці пастухі згубілі цялят!

Блішчастыя бляхі.

Крыжы.

Аўчаркі.

Астылае рулі

тупы пагляд.

Шнуром бікфордавым

schnell зашыпела

І ўдарыла раптам

рэзкае weg!

Страшна глядзяць

на дзень белы

Цяжкіх не ўзняць павек.

Злятае,

падстрэлены,

Ліст зялёны.

Строчаць

Па астраўку.

Бярэзай ссечанаю

Калона

Шуміць прыглушана па бальшаку.

Над азярынамі затуманенымі

матчыных вачэй

Малыя кігікаюць жаласна:

— Піць!..

Шнуром бікфордавым

schnell сіпіць.

Дарога ўзляцела б хутчэй!

...На падлозе салома злежыцца,

Прапахне голадам, тыфусам

Бяздомным бежанцам

Блакада

ў патыліцу дыхае.

Нішчымніца —

злая дзядзіна,

З ёй ніяк не згаворышся.

Усё памяняна,

прададзена.

На руках

толькі дзеці хворыя,

Іx усмешкі вайна адпрэчыла.

Яны на скарынку

чэрствую

Глядзяць

вачыма старэчымі.

Сасмягла рачулку чэрпаюць.

За спіной —

каміны абсмылелыя,

Беспрытульнасць —

уперадзе.

Над галавой—

груганы асмялелыя,

Ды ўсё яшчэ

ў нешта верыцца.

Бяда не чакае,

прыспешвае.

Прапячэ пясочак

сляза скупая.

Маіх восем гадоў —

Галодныя бежанцы

i дагэтуль

У сны мае

Адступаюць.

...Зноў вёска над возерам —

Качаны.

Прыпынак, відаць, часовы.

Пілоткамі згубленымі —

Чаўны.

Чые галовы

аплакваюць совы!

Магільнік у самой вёсцы.

Штодня

Маўкліва нехта

яму капае.

Труну не збіваюць.

Не трэба каня.

Жвір сыпле з далоні

Палата тупая.

Матуля ўтрапёная

сыну малому

Крыж на магілку

вяжа з саломы,

...Даедзены ўсе прыпасы.

Маліннік.

Крушня старая.

Хлапчук,

як мядзведзік ласы,

Маліну з куста абірае.

І голад забудзецца ўлетку —

Спакойна малінка паспела.

Ратуйся, малы! —

ўнепрыкметку

Змяя падпаўзці паспела.

Нашто ты ўрадзіла,

маліна,

Салодкая,

сакаўная!..

Матуля бога маліла,

Лячыла як знала —

Канае...

А заўтра ж

усіх павінны

Пагнаць з гэтай вёскі

рана.

Пакінуць хворага сына.

Не браць з сабой

загадана.

Канае мурзаты мядзведзік,

Вясёлыя вочы тухнуць.

Паспела матуля ледзьве —

Знайшла старую шаптуху.

На сэрцы холад зімовы

Старая

Шэпча

Замовы:

— Госпадзі, памілуй, баславі, госпадзі.

На моры на Кіяні, на быстрым буяні

стаіць ліпавы куст; пад тым кустом

ляжыць бел камень, у белым камні

чорна руна, у чорнай руне змяя —

Шкарлупея, сястра Палагея,

цётухна Аўхім'я.

А ты, змяя Шкарлупея, систра Пелагея,

цётухна Аўхім'я, змірай сваіх змей,

а то буду прасіць Міхайла-архангела,—

ён цябе громам заб'ець, маланнёю

спаліць, буйным ветрам попел разнясець.

Узнімі сваіх змей сіпучых, лятучых,

паўзучых, земляных, вадзякых, навозных,

дзярновых, крышачных, бярновых,

падкалодных,

карчавых, падмежных, падкаменных,

запечных,

качарэжных.

Госпадзі, памілуй, баславі, госпадзі.

Заснуў

мядзведзік мурзаты.

Не спяць чарадзейныя словы.

Наведала хату свята —

Устаў раніцой здаровы.

«Стала Купалка бедаваць:

— А дзе ж мне ночку начаваць!..»

Невясёлае ты, Купалле.

Адкуль жа словы ўпалі,

Як слёзы на прысак гарачы!

Чую,

Як мама

песню плача;

— Ноч сягоння кароткая самая,

Ветах мыецца

ў ціхай вадзе.

Як каса,

Як раса,

краса мая,

Пасячэцца i ападзе.

Неба ясніцца

небу горача —

Не купальскія гэта агні.

Пахне жудасцю,

пахне горыччу.

Вецер,

Чорныя хмары

згані!

Я — Купалінька,

Я — самотная.

Крывянее чорны туман.

Мне нядзеляй не быць,

Бьщь суботаю.

Я — Купалінька,

Дзе ты,

Іван!

А ласкага ж сышліся некалі

Рукі нашыя

i вянкі.

І, здавалася,

добрымі рэкамі

Плыць купальскім вянкам

Праз вякі.

Рукі я заламаю

калінаю.

Дзень, як ветах,

на сход ідзе,

Векаваць мне

ўдавой Купінаю.

Гора з кім падзялю

і дзе?

Не зарою

неба падпалена,

У купальскіх красках дзірван.

Я гукаю цябе,

Я — Купалінька.

Хоць падай мне голас,

Іван...

...На горле

спалоханага астраўка

Сціскаюцца пальцы аблавы.

Да поўні

не дастае рука —

Ракетам падвеснай плавае.

Сядзі,

Захлынайся

ў іржавай вадзе

Ад твані,

што звер калматы.

Глядзі,

Як аўчарка па следу вядзе

Ашчэраныя аўтаматы.

Халодна

змяя слізгане па шчацэ.

Але

Не выпусціць джала.

Халодная кропля

за шыю сцячэ.

Лось гляне,

Як госць нехаджалы.

Патронаў мала —

Чаргой у адказ

Шанцуе зрэдчас

агрызацца.

Астаўся

недатыкальны запас —

Густая капуста зайцава.

Пад вывернутым карчом —

Карчма.

Карчмаркаю —

смерць кашчавая.

На баравіне —

Рады няма —

Раптоўна запахла шчаўем.

Што гэта была за трава,

Каго запытаць!

Журавоў на імшарыне!

Кругам ішла галава.

Маўчала гадзіна шарая.

...Вёска

Каля

Валовай гары.

Валы тут даўно не рыкалі.

Ніводнай хаты —

хочаш бяры

Ды жар заграбай

Сваімі рукамі...

Лес зрэдку падміргвае,

Што ні кажы.

Забылі на момант

«жалезку».

Рошчына

Падышла ў дзяжы —

Дзяжа ацалела на ўзлеску.

Хутка прышчыліся праснакі:

З пажарышча

толькі патэльня,

І зноў наўпрасткі,

І зноў нацянькі.

Начы — і той

не даверышся вельмі.

Хоць ты з лазы напляці лапцей,

Каб з чортам лазатым палаяцца.

На нервах іграюць,

Хоць звар'яцей,

Апрыклыя «балалайкі» [⁷].

Цецерукі такуюць

да хрыпаты.

Ды выбухнула

Ціша ранняя.

Кашулю спатнелую —

на бінты.

Медсястру параніла.

Каб не закрычаць.

Траву жуе

Каторую раніцу — нашча).

Ды радасцю ўспыхваюць

вочы яе:

— Самалёты!

Нарэшце,

нашы!..

Травы маладой перацяты жмут

Ляжыць у канаве...

— Брат мой лётчык...

Ён, мабыць, тут,—

Балюча гаворыць.

Канае...

...З-пад шапкі кудзеліцца чуб.

За бараною ідзе хлапчук.

Барануе патроху,

Барануе дарогу.

Зводдаль глядзяць зірката

Нямецкія аўтаматы.

Ступае буланы міма, міма.

Жвіру трывожны хруст...

Выбухне зараз

партызанская міна

Вырасце чорны куст...

Памалу хлапчук ідзе

На бядзе...

...Болей не да забаў —

Сумны абоз склыгоча.

У бяздомных сабак

Прыйшлося пазычыць вочы.

Скончыліся забавы,

Засталіся паслугачы.

Позна!

Цяпер зубам!

Скрыгачы Ці не скрыгачы.

Баяліся партызан

І баравога азону.

Трэба вяртацца назад,

У партызанскую зону.

Паны афіцэры

З сабой не ўзялі каханак.

Як адчыніць

забытыя дзверы,

Ступіць на бацькоўскі ганак!

Болей за маркі

Нічога не купіш.

А тут яшчэ чуюцца сваркі

З балотных купін:

— Кур-рва!

кур-рва!

— Сама тта-ккая!

сама тта-ккая!

Лес, дымам пракурамы,

Рэхам ахрыплым

ім патакае.

...Ці куля, ці дзяцел!

Стукнула туша.

У лесе стаіць

духата цяжкая.

У лесе яшчэ

засталіся трупы.

Мама бацьку шукае,

Дзе ён ляжыць»

не абмыты, забыты!

Прыкрыць бы хоць косці

сырой зямлёю.

Казалі, ля возера,

тут, нібыта

Упаў,

падкошаны куляй злою.

Дзе ён схаваны,

скажыце, паляны!

Маўчаць паляны,

маўчаць трывожна.

Прылеглі навек адпачыць партызаны.

І на Івана

падобны кожны.

Не адгукнуцца ўжо болей самі.

На тым —

паддзёўка зусім не такая.

А гэты — з чорнымі валасамі.

Мама бацьку шукае.

Юнак парудзеў

(птушкі не закранулі),

A ногі ў вадзе да калень —

набрынялі.

Хто скажа, дзе ён,

яго матулі!

З дарогі ногі —

абмыйце, хвалі!

Кляне балота

i моліць бога.

Аддай хоць косці,

сквапная багна.

Раней не выносіла паху любога,

А тут —

паветра глытае прагна.

Нюхае,

паветра патыхае смуродам,

Глядзіць,

дзе сцежка глухая якая.

У лесе ўчадзелым

нялёгкі одум.

Мама бацьку шукае...

...Вядома,

што ў бежанкі

Ні хлеба,

Ні мешанкі.

Нібы ў той бабылкі-бабулькі,

Якой надакучыла жыць,

Ані цыбулінкі,

Ані ў што ўкрышыць,

Двары вашы,

ўдовы,

Мінае лёс.

Загон арэцца

ў крывавыя барозны.

Сын дзесяцігадовы

Мохам аброс,

Як пянёк бярозавы.

Сягоння зноў рана

Запяяла Ўлляна.

Запяяла Ўлляна —

Значыць, кепскія весці:

Сыну хочацца есці.

А пад снегам спяць паплавы.

І далёка —

да крапівы.

Некалі голад —

нішчымніцы хрэснік —

Жартаваў

на Белай Русі:

«Пяі песні,

Хоць трэсні,

Толькі есці не прасі...»

Ноччу плавае поўня.

Як сыр.

Не дастаць. Улляне яе.

Каб не чулі,

як плача сын,

Каб самой не заплакаць —

Пяе...

...Трымайся,

рабро,

Хоць не соладка.

Гаварыць —

серабро,

Маўчаць —

золата.

Нязнай ляжыць,

А Знайка далёка бяжыць.

Потым будуць

шукаць герояў

Чырвоныя следапыты,

Герояў,

Што за Радзіму стаялі гарою:

«Нішто не забыта,

Ніхто не забыты!»

Потым узыдуць

грозныя танкі

На гранітныя п'едэсталы,

Знясуць i прапішуць астанкі

У брацкіх магілах стала.

Потым геpoi

увойдуць у казкі

І ў прамовы

ўрачыстых мітынгаў,

( Салдаты бетонныя

здымуць бетонныя каскі

Над курганамі.

слязьмі абмытымі.

Потым будуць

Ракеты,

салюты,

авацыі.

А покуль анкеты

Пытаюцца люта:

«Ці быў

у акупацыі!»

Горш, чым ад выбухаў,

ад нематы

Аглухнеш,

Крыкам здасца мычанне.

Мае нораў круты.

Tyга рэчкамі падперазаны

Курганы —

безыменныя узвышшы.

Тут маўчаць партызаны,

Што з блакады выйшлі.

Па варонках—

па свежых ранах

Гнала іх смерць,

смерць не драмала,

Іx, знясіленых,

Зацкаваных,

Толькі вера трымана.

Пагубляліся ўзводы,

роты.

Хто куды

Разбрыліся барамі.

Не спускаліся самалёты,

Іх за лінію фронту не бралі.

Пераправы,

цяжкія прарывы

Загацілі хлопцы сабою.

Палыну пасівелыя грывы

І цяпер

Вецер гладзіць з болем.

...Даўно стаў ветахам

Месяц мядовы.

Ды ён, і мядовы,

не быў салодкі.

У складчыну

горную п'юць

удовы.

Пеўні галовы

Кладуць на калодкі.

Вясну забрал:

блакада,

балоты.

Удовы

І ў дзень завейны пацелі.

Хапала спякоты.

Хапала слоты,

І толькі пяшчота

мінала пасцелі.

І верылі:

Прыйдзе чаканы,

адзіны.

Блакада-зайздросніца

не адпускала.

Халодная коўдра,

Падушкі-ільдзіны.

Усмешка плыла ў забыццё ласкава.

Маток цыбулі —

ну, чым не каралі!

Бывала,

І брыгадзірам гадзілі.

За трох касілі.

За двух аралі.

За плугам і ў плузе

сваё адхадзілі.

Бабіна пета

Прабудзе нядоўга.

П'юць,

як радоўку сваю адбываюць.

Старых бабылёў

ахмялелыя

ўдовы

Раўніва

Адна ў адной адбіваюць,

...Сасна,

падсочаная перуном,

Спрадвеку казалі людзі,

Не можа стаць бервяном —

Гусці ў навальніцу будзе.

Дзе знойдзеш саску

Хоць адну

У партызанскім краі

такую,

Што выстаяла вайну.

Легла звонка ў сцяну

І навальніцу не ўчуе.

Ад грому аглухлі бары,

Падсочвалі сосны

снарады.

Тупіліся

Склюды і тапары

Па папялішчах

пасля блакады.

Антэнам

Маланкі ўсе напавер

Даўно аддалі,

Каб з тропу не збіцца.

Ды ў кожнай хаце

Яшчэ і цяпер

Трывожна

у навальніцу.

Калі над Ушачай

лятуць журавы

І поўня спакойна барвее,

Запахне трывогаю

Мох баравы,

Жывіцай

заплачуць бярвенні.

...Па вясноваму цаліку

Партызанскай сцежкай патайнай

Сёння я прыйшоў

К Паліку

З невясёлым сваім пытаннем:

— Ты,

крывёю паліты

Палік,

Смуткам кожнае сэрца поўніш,

Хоць гадам сваім

Страціў лік,

Можа

бацьку майго прыпомніш!

Не адказвае мне

Палік.

Недзе плача самотны кулік,

Як душа,

Што збавення просіць.

Засмучоная,

змоўкла просіць...

На Палік

Адступалі яны —

Бацькавы дружбакі прыгадалі.

Пах трывожны

адталай сасны.

Да цішы

прывыкаеш гадамі.

Успаміны не варушы.

Захлынае

вясны бязмежжа.

Завіхаюцца мурашы —

Вавілонскую

ўзводзяць вежу,

Раскашуецца мурава,

Быццам раіць

На ўсё забыцца.

Ды сумуе

зямлянка-ўдава

У сваёй парудзелай світцы.

І ляціць баравое ку-ку

Па зялёнаму Паліку.

— А мой Іваначка,

набудзілася я цябе.

А цяпер

Цябе дуб караніць,—

Над магілаю

Б'ецца матка...

Адыходжу.

Мне ў сэрца звініць

Імя спаленай вёскі —

Звінятка...

...Зноў вяшчае прыёмнік,

Што i як за марамі,

А ў бальніцы раённай

Партызан памірае.

Быў на сцюжах, на слотах,

Толькі не на Каўказе.

Ён прымаў у балогах

Зледзянелыя гразі.

Мае нават даведку

З подпісам камандзіра,

Што хадзіў у разведку,

Быў адважны i шчыры.

Быў крыху на вышынях

У раённых маштабах —

Пахадзіў у старшынях,

Брыгадзірах, прарабах.

Еў i спаў як папала

i не думаў пра гэта.

Самагонкі хапала.

Не хапала

асветы.

У гадах, а завочна

Людзі вучацца дзесьці,

Думаў — позна,

навошта.

Хай стараюцца дзеці.

І медаль юбілейны

Атрымаў да бальніцы.

Ранак белы, завейны.

Толькі голас сініцы.

Як тады,

ў блакаду,

У балоце заклятым

Кулямётныя звады...

Ён з пустым аўтаматам...).

Як тады, у блакаду,

Сіні голас сініцы.

Сэрца...

І нішто не дасць рады;

Гэта ява

Ці сніцца!

Калі ўсё йдзе да ладу,

Ліха блізка пасецца.

Зноў сціскае блакада —

Узышлі палыны тугі —

Ты сваё ўзарвала ляда.

Замыкаюцца тры кругі.

Што ты хочаш яшчэ,

Блакада!

Патрабуеш яшчэ

чаго!

У глухмені балотных кладак

Ты забрала бацьку майго.

Ты забрала мой смех,

Блакада.

Хай на звод

Пойдзе люты род.

За матуль,

што жыццю

не рады,

За калек.

За ўдоў.

За сірот

Праклінаю цябе,

Блакада!

Што ты ходзіш!

Шукаеш аброць

Ад каня,

што вазіў снарады!

Хоць

У сны мае не прыходзь,

Я прашу цябе!

Чуеш,

Блакада!...

1968, Ушачы