Улӑп таврӑнни

VI

Ҫынна ӑна пурӑнса ирттернӗ ҫулсенчен ытларах хуйхӑ-суйхӑ ватӑлтарать, сывлӑха кӑшлать. Алмаса илсе кайни, халӗ тата Пӑрчкана пытарни Ватрасшӑн та ахаль иртмерӗ: сӑнран та улшӑнчӗ, утнӑ чухне те туйи ҫине ытларах тайӑнма пуҫларӗ. Тӑр кӑнтӑрлах выртса каннине те асӑрхама пулать. Вӑйӗ чакса пынине туять вӑл, керем патӗнчен иртнӗ чухне унта кӗрсе тухатех. Улӑпа ҫавӑрса кил тесе турра кӗлӗ тунӑ чухне те мӑчавӑрпа пӗрле пулчӗ. Паян вара ирхине тӑрса кӑштах утса ҫӳрерӗ те тепӗр хут выртрӗ. Мӗн ыратнине те каламасть.

Кӑнтӑрла тӗлнелле Ватрас патне мӑчавӑрпа ҫамрӑк арҫын пычӗҫ. Лешӗ кӗнӗ-кӗменех чӗркуҫленсе ларчӗ те хӑй сӑмахне пуҫларӗ:

— Аслӑ турхан, каҫар пире, эсӗ хушнӑ ӗҫе тӑваймарӑмӑр. Ҫичӗ юхан шыв урлӑ, тусем-сӑртсем урлӑ каҫрӑмӑр, Улӑп патне ҫывхарма май килмерӗ. Эсрел тарҫисем питӗ тимлӗн сыхлаҫҫӗ ӑна, унта пыракансене тӳрех вӗлереҫҫӗ. Иккӗн кӑна ҫӑлӑнса тухрӑмӑр. Тепри аманнине пула кунта килеймерӗ, вилес пекех выртать. Унта ҫитме вӑйлӑ ҫар кирлӗ. Пӗчӗк ушкӑнпа кайнин усси ҫук, ҫынсене вӗлерсе пӗтерни кӑна.

— Ун пек ҫара ӑҫтан пухӑпӑр-ха, вӑйлӑ каччӑсене Эсрел валли суйлаҫҫӗ вӗт, — пӑшӑрханса каларӗ мӑчавӑр. — Тармалла кунтан, тармалла. Ватрас, эсӗ мӗн шутлатӑн. Пӗр кунне калаҫса татӑлнӑччӗ мар-и ҫак.

Турхан пӗр вӑхӑт нимех те шарламарӗ. Чӑнах та, кун пирки калаҫнӑччӗ-ха вӗсем. Анчах унтанпа самай пысӑк улшӑнусем пулса иртрӗҫ. Уйрӑмах Алмаса Эсрел патне илсе кайни шухӑша тепӗр майлӑ ҫавӑрса ячӗ. Кунтан тапранма юрамасть. Унсӑрӑн Алмаса йывӑр килет, вӗлерме те пултарӗҫ. Чӑтас пулать.

— Хӑвӑрах куратӑр вӗт, кун пек сывлӑхпа ӑҫта кайӑпӑр ӗнтӗ. Эсрел ҫыннисем шыраса тупсан тата… Ҫук, хальлӗхе кунтах пурӑнар-ха, — лӑплантарма пикенчӗ Ватрас. — Кӑштах вӑй илем-ха, ун чухне калаҫӑпӑр.

Мӑчавӑр нимех те шарламарӗ. Мӗн калӑн ӗнтӗ, чирлӗ ҫынпа тавлашни пит вырӑнлӑ япалах мар.

— Алмаса та илсе кайнӑ терӗҫ. Хамӑр кунтах пулнӑ пулсассӑн, тен, ҫӑлса хӑвараттӑмӑр, — тӑсрӗ калаҫӑва ҫамрӑкки.

— Ҫук ӗнтӗ, йӑли ҫапла. Ҫапӑҫни кунта пачах та вырӑнсӑр, Эсреле тарӑхтарни ҫеҫ, — терӗ йӑваш сасӑпа унччен хӑйне хӑватлӑн тытакан турхан.

Ҫамрӑк арҫын калаҫу ҫапла пуласса кӗтмен иккен. Ватрас та самаях улшӑннӑ. Ун сӑмахӗсем вилӗмрен ҫӑлӑнса юлнӑ ҫынна тивӗҫтерме пултараймаҫҫӗ. Вара вӑл килелле кайма шухӑш тытрӗ. Мӑчавӑр ӑсатма тухрӗ те лешне шурсухалсене пухма хушрӗ, хӑй каллех Ватрас патне кӗчӗ, юн тымарне тытса пӑхрӗ, мӗн ыратнине ыйтса пӗлчӗ. Турхан каланинчен ҫакӑ паллӑ пулчӗ: ура вӑйӗ самай чакнӑ, утнӑ чухне сывлӑш пӳлӗнет, чӗре патӗнчен пӗрмаях темскер хӗсет. Мӑчавӑр Аминене чӗнсе илчӗ те чирлӗ ҫынна суккӑр вӗлтрен шывӗ ӗҫтерме хушрӗ.

— Ватрас, эсӗ вара тем пек йывӑр пулсассӑн та кереме ҫитме тӑрӑш, Турра парне парса кӗлӗ тӑвӑпӑр, сана сыватма ыйтӑпӑр, — терӗ мӑчавӑр тухса каяс умӗн.

Кӑшт вӑхӑт иртсессӗн Амине юмӑҫ карчӑк патне вӗҫтерчӗ. Ашшӗне пӑхма Калимана хушса хӑварчӗ.

— Атте, кала-ха, — терӗ Калима патнерех пырса ларса, — ман шӑпам пирки кӑштах та пулин шутлатӑн-и эсӗ? Мӗнлерех пурӑнмалла-ха манӑн малашне? Манпа пӗр ҫулти хӗрсен каччисем те пур, эпӗ вара пӗчченех.

— Турхан хӗрне тивӗҫ каччӑ ку таврара тупӑнмасан та пултарать.

— Тепӗр чухне тата сан хӗрӳ пулни те чӑрмав кӳрет пек. Именеҫҫӗ хӑшӗсем.

— Пайтах пуҫӑма ватрӑм: ӑру пирки те, сан пирки те… Эсрел капкӑнӗнчен ҫӑлӑнасси пулмарӗ. Тем сиксе тухсассӑн та турхан туйине хамӑр алӑран вӗҫертмелле мар пирӗн. Аслаҫу та турхан пулнӑ. Алмас валли ҫӑмӑллӑх шырасчӗ.

— Ытла та инҫе вӗт-ха вӑл. Хӗрхенетӗп ӑна, кашни кунах аса илетӗп.

— Пӗр варта выртнӑ ҫынсен яланах ҫапла ҫав. Вӗсен пӗрне-пӗри ҫывӑх пулма тӑрӑшмалла. Унсӑрӑн чуна тӑлӑх туйӑмӗ хӗсӗрлеме пуҫлать. Санӑн та ҫавӑн пек пуль.

— Йӗкӗреш ача ҫуратасси йӑхран килет теҫҫӗ, пирӗн аннен хӑш енчен-ши вара?

— Пирӗн йӑхра ун пек пулнине астумастӑп, аннӳ енченех пулӗ… Хӗрӗм, итле мана, лайӑх итле. Ӳссе ҫитрӗн ӗнтӗ. Кун пек калаҫу хыҫҫӑн хам шухӑша пӗлтерме те юрать пуль тетӗп.

Ватрас тӑрса ларчӗ те ӳсӗрсе илчӗ, калаҫӑва малалла айӑпа кӗнӗ ҫын евӗр тӑсрӗ. Ун сассинче темшӗн ӳкӗнӳ туйӑмӗ те пур пек.

— Хӗрӗм, — терӗ турхан, — тем тесессӗн те санӑн Эсрел ҫемйине ҫывӑх пулма тӑрӑшмалла.

— Атте! Эсӗ аташмастӑн пуль те. Чирлӗрен мар-и?

— Ҫук, ҫук, хӗрӗм. Ҫакна эпӗ тахҫанах шухӑшласа хунӑ. Эсрелӗн икӗ ывӑл пур, иккӗшӗ те вӑйпитти. Ашшӗпе калаҫса татӑлсассӑн ывӑлӗ хирӗҫ пулас ҫук. Алмаспа хамӑр ӑру шӑпи санран та нумай килет. Кӗскен каласассӑн, Алмас вырӑнне санӑн юлма тивет.

— Ав мӗнлерех иккен, юратнӑ аттем, санӑн ӗмӗтӳ. Ӑнланма та хӗн, ырлӑх-и ку, хурлӑх-и, ниепле те тавҫӑрса илейместӗп.

— Тӑванлашмалла вӗсемпе пирӗн, хамӑр валли ҫӑмӑллӑх шырамалла.

— Ывӑлӗсем авланнӑскерсем пулсассӑн вара мӗн тӑвӑпӑр?

— Уншӑн хӑрама кирлех мар. Пуян арҫынсем унта пурте тенӗ пекех темиҫе арӑмпа пурӑнаҫҫӗ.

— Атте, мӗн калаҫатӑн эсӗ? Нивушлӗ ҫавӑн пек ҫӗре пуҫӑма пырса чикмелле вара манӑн? Нивушлӗ ман валли ырӑ ҫын шӑпи ҫук?

— Ҫак утӑма пирӗн хамӑршӑн тума тивет. Сывалсассӑнах эпӗ Эсрел патне каясшӑн, Алмаса турхана лартма ыйтасшӑн. Иксӗмӗр пӗрле кайӑпӑр. Ӑрӑва упраса хӑварас тесе тӑрӑшрӑм. Тен, ку тӗлӗшпе сирӗн, ҫамрӑксен, ӑнӑҫлӑрах пулӗ. Ывӑнтӑм эпӗ, ывӑнтӑм… Хӗрӗм, санран та нумай килет, текех пӗчӗк ача мар.

— Енчен те Эсрел килӗшмесессӗн…

— Килӗшет. Мӗн тумаллине, мӗн памаллине веҫех шухӑшласа хунӑ. Чеелӗхӳ ҫитсессӗн Эсрел ҫемйине шалтан аркатас ӗҫе те чӗртсе яма пулать. Ҫамрӑк хӗрарӑмӑн ун мел нумай, ашшӗпе ывӑлӗсене е пиччӗшӗпе шӑллӗне хирӗҫтерсе яма та юрать. Тен, ваттине пуҫтарса хумалли мел те тупӑнӗ…

— Ав мӗнле инҫе пӑхатӑн эсӗ, атте. Атя-ха, тытман упан тирне сӗвер мар.

Шӑп ҫав вӑхӑтра Чӗкеҫ пырса кӗчӗ, Амине ӑҫтине ыйтрӗ, пӗр самант нимӗн шарламасӑр пӑхса тӑчӗ, турхан сывах маррине тавҫӑрса илчӗ пулас.

— Мӗн ыйтма килтӗн-ха каллех? — терӗ сиввӗн Калима.

— Ҫук, мӗн кирли манӑн хамӑн та ҫителӗклӗ. Каламалли пур ман.

— Кала эппин, анчах кӗскен. Аттене халӗ канӑҫ кирлӗ.

— Ватрас, ҫынсем шанми пулчӗҫ сана, урӑх турхан кирлӗ текенсем те пур. Мӗншӗн Алмаса Эсреле сутрӑн? Хӑв вырӑнна йышӑнасран хӑрарӑн-им?

— Кам вара эсӗ мана вӗрентме? — тарӑхса кайрӗ Ватрас. — Хамӑнне хам пӗлетӗп… Чӗнмесӗрех килсе кӗреҫҫӗ, хурал ӑҫта ҫак…

Ватрасӑн чӗри хыттӑнрах тапма пуҫларӗ, тӑнлавӗ те хӗрсе кайрӗ, сылтӑм алли ирӗксӗрех чӗре патнелле туртӑнчӗ. Калима ӑна выртма пулӑшрӗ.

— Ҫӳреҫҫӗ кунта… Хӑв ытлашши ҫын пулнине курмастӑн-им? Уттар хӑв ҫулупа, — хушрӗ Калима.

— Хӑвалатӑн эппин, — терӗ те Чӗкеҫ тухса ӑсанчӗ.

— Вӗлтрен шывӗ пар-ха, ҫавна ӗҫсен ҫӑмӑлрах пек.

Калима ашшӗ патӗнчен каймарӗ, амӑшӗ киличченех ларчӗ. Ҫывӑрса кайнӑ турхана вӑратма шутламарӗҫ.

Мӑчавӑр килӗнче вара урӑхла калаҫу пырать, шурсухалсем канашлаҫҫӗ. Кун пекех пулсассӑн ӑру пӗтсе ларас хӑрушлӑх пур. Мӗнле пурӑнмалла, мӗн тумалла? Миҫе хутчен Эсреле ылханса кӗлӗ туман пулӗ, усси пулмарӗ. Турӑ хӑвачӗ ун патне ҫитмест. Улӑп ҫывӑрнипе усӑ курса алхасать те алхасать.

— Тармалла кунтан, вӑрманлӑ вырӑна каймалла, — терӗ пӗри. — Улӑп килессе шанни кӑлӑхах пулчӗ.

— Эсрелӗ вара пирӗн юна ӗмсех вӑйланса кайрӗ. Ун умӗнче халь тӗнче чӗтрет, — терӗ тепри. — Тен, чӑнах та тарса пытаннинчен ырри ҫук-тӑр.

Вара мӑчавӑр сӑмах илчӗ, турхан ҫак шухӑша хирӗҫленине пӗлтерчӗ.

— Ӑна та ӑнланма пулать, кунтан кайни ывӑлне пӑрахса хӑварни пулмасть-и-ха. Хамӑр та ватӑ турханпа инҫех каяймӑпӑр. Ҫамрӑкки кирлӗ, ҫамрӑкки, — терӗ мӑчавӑр.

— Тем ҫав, Эсрел ӑна та хӑйне майлӑ ӗҫлеме вӗрентесси пирки манӑн нимӗнле иккӗленӳ те ҫук, — каларӗ хирӗҫлесе юнашар ялтан килнӗ шурсухал. — Мӗншӗн кайӑк пулса вӗҫсе кайма май ҫук-ши, Улӑпа вӑратнӑ пулӑттӑм.

Сасартӑк Нарпи тухса тӑчӗ. Вӑл тӗпелте кунта мӗн калаҫнине веҫех итлесе тӑнӑ иккен.

— Кукаҫи, — терӗ Нарпи, — куртӑм ӗнтӗ арҫынсем виле-виле выртнине. Каялла килнисем те аманса пӗтнӗ. Улӑпа вӑратма хам каятӑп. Ирӗк пар мана.

Шурсухалсем пӗр-пӗрин ҫине пӑхса илчӗҫ те ним калама аптраса тӑчӗҫ. Ҫапах та пӗри сӑмах пуҫларӗ.

— Ку вара пачах та хӗрупраҫ ӗҫӗ мар. Хӑй мӗн каланине ӑнланать-ши вӑл?

— Кун пирки нумай вӑхӑт хушши шухӑшласа ҫӳрерӗм, Улӑпа вӑратмасӑр ӗҫ тухманнине пӗлтӗм. Унсӑр пирӗн телей пулас ҫук, — хуравларӗ Нарпи.

— Ку ҫаплах ӗнтӗ, пӗртен-пӗр мӑнукӑм. Пирӗн ҫӑлӑнӑҫ Улӑпра.

— Апла пулсассӑн ирӗк пар мана, кукаҫи.

— Шурсухалсем, эсир тата мӗн шутлатӑр? — ыйтрӗ мӑчавӑр. — Тен, чӑнах та… Ҫук, ватлӑхра пӗччен тӑрса юлас килмест манӑн.

— Асаттесем, ирӗк парӑр мана. Ҫак ӗҫе мӗнле тумаллине чухлатӑп эпӗ.

— Мӗн тӑвас тен? Хӑвна кирлӗ паттӑрсене суйласа ил, эппин. Хӗҫпе ухӑ тупассине хамӑр ҫине илӗпӗр, — парӑнчӗ кукашшӗ.

— Ҫук, эпӗ пӗчченех каятӑп. Мана никам та кирлӗ мар.

Ку сӑмахсем вара шурсухалсен пуҫне анратсах ячӗҫ. Чылайӑшӗ Нарпие ҫӑмӑлттай хӗрача вырӑнне хучӗҫ, кулкаласа илчӗҫ.

— Хӗҫпе ухӑсӑр Эсрел тарҫисене ҫӗнтереймӗн, — терӗ пӗри.

— Курӑпӑр-ха унта кам кама ҫӗнтернине, — хуравларӗ хӑюллӑ хӗрача.

— Апла эппин Турӑ пулӑштӑр сана. Эпир вара кунта саншӑн кӗл тӑвӑпӑр, — килӗшрӗҫ ваттисем. Кӗҫех пурте килӗсене саланса пӗтрӗҫ.

Нарпи вӑрӑм ҫула хатӗрленме пуҫларӗ…