Камень з гары

36

Парторг Пятроўскі спыніў на калідоры Драгуна, павітаўся за руку.

«Нешта ў лесе здохла, што ён мяне ўгледзеў»,— падумаў Драгун.

— Хадзем там на канапе прысядзем,— сказаў яму Пятроўскі.— Хачу ў цябе нешта спытаць.

Яны прайшлі ў самы канец калідора, селі на чорнай канапе. Спружыны праваліліся да самае рамы — канапа ўжо аджыла свой век.

— Дык што вы хацелі ў мяне спытаць?

Пятроўскі акінуў яго вялікімі чырванаватымі і стомленымі вачыма, пацягнуў сябе за вялікі нос.

— Мяне цікавіць, як вы жывяце са сваімі суседзямі,— сказаў ён пасля паўзы.

«Ужо дайшло»,— мільганула ў Драгуна ў галаве.

— А вас не цікавіць, як мы жывём увогуле? — голас у Драгуна сарваўся адразу на высокую ноту.

— Навошта такі тон? — павярнуўся да яго Пятроўскі.

— Навошта? Я не магу далей цярпець! На дзесяць метраў у нас пяць чалавек. Вам гэта што-небудзь гаворыць?

— М-да... Мнагавата...

— Вось так і ўсе... Уздыхаюць. Спачуваюць... Нібы нам ад гэтага лягчэй. А каб памагчы — ніхто пальцам не хоча паварушыць... Нядаўна хадзіў з Маскалевічам да дырэктара, думаў, што паможа, каб далі па чарзе, дык дзе там! Кажа, не варушы справы, а то зусім здымуць. І яшчэ сказаў: я табе ў выдавецтве кватэры не дам, хай даюць з Саюза пісьменнікаў. А я там паўгода яшчэ не прабыў. Але я вам як парторгу кажу, каб ведалі: я або атрымаю кватэру, або сяду ў турму. Адно з двух!

— Не кіпяціся, Драгун, што ты гаворыш! — стаў супакойваць яго Пятроўскі.— Трэба трымаць свае нервы. Ведаеш прымаўку? Дай сэрцу волю — завядзе ў няволю.

— Не страшце, я не баюся. Усе страхі ў мяне ззаду.

— Я і не збіраюся страшыць, але трэба спакойна разабрацца. Памятаеш, як з тым тваім выбаршчыкам, здаецца, Хурсікам? Спакойна разабраліся, пенсію далі...

— Доўга збіраліся... Дакуль можна спакойна? Спакойна ў нас даўно скончылася. Ад мяне жонка ўцякае... З дваіма дзецьмі... А куды яна пойдзе? Дзе яе чакаюць? Вы ведаеце, што яна даведзена да крайнасці, гатова палезці ў пятлю?

Пятроўскі цяжка ўздыхнуў, паварушыўся на канапе, потым пагладзіў далонню сваю бліскучую голеную галаву.

— Дарэчы, твая жонка... Ты ведаеш, што ваш сусед Шварцман падаў на яе скаргу ў ЦК?

— Ад яго можна чакаць яшчэ і не гэтага...

— І гэтую скаргу накіравалі нам — на разгляд і на рэагаванне, так сказаць. Так што рыхтуйцеся. Недзе на тым тыдні збяромся.

— Добра, будзем рыхтавацца.— Драгун устаў.— Дзякую за ўвагу.

Не адкладваючы, Драгун надумаў схадзіць у райком партыі, хоць і быў беспартыйны. Усё ж такі райком рашае ўсе важнейшыя пытанні ў раёне. Сакратаром райкома была жанчына, нехта Жалейка. На яе імя Драгун напісаў заяву і пайшоў на прыём. Перад ім сядзела некалькі чалавек, давялося чакаць з гадзіну. Урэшце ён зайшоў. Яшчэ даволі маладжавая поўная русавалосая жанчына прыемна ўсміхнулася яму і запрасіла сесці. Перад ёю на пісьмовым стале, засланым зялёным сукном, ляжаў блакнот і побач — дарагая, замежнай вытворчасці аўтаручка.

— У вас заява? Ці якая скарга? — голас у яе быў трохі басавіты, падобны на мужчынскі.

— Заява... А мо і скарга... на жыццё...

— Што, вам кепска жывецца?

— Шчыра кажучы, далей ужо няма куды.

— Што ў вас такое?

— Кватэра... Цеснавата. Пяць душ на дзесяць метраў. Восем год стаю на чарзе. Трэці год абяцаюць. То інвалідам, то дэмабілізаваным, а я на месцы... Але, ўрэшце, не гэта страшна.

Драгун расказаў, як яго пачынаюць пасылаць з месца на месца.

— Так я і зусім магу застацца без кватэры. А яна для мяне цяпер — усё: маё жыццё, мой прэстыж мужа і бацькі...

— Жонка папракае?

— Яшчэ горай! Яна ўвогуле збіраецца ўцячы ад мяне...

— А мо вы перабольшваеце?

— Наадварот, я змякчаю. Сітуацыя вельмі цяжкая. Мы пасварыліся з суседзямі, яны напісалі на нас скаргу ў ЦК... Бачыце, мы ім перашкаджаем жыць, а яны нам — нічуць. Яго зяць з сям’ёй — чатыры чалавекі — прыехалі недзе з Гомеля, жылі тры месяцы і атрымалі кватэру. А я восем год стаю на чарзе! Якім жа вокам глядзіць на мяне Шварцман? Ён насміхаецца... І ён мае рацыю. Яго зяць нейкі там інжынер, атрымаў трохпакаёвую кватэру, а я рэдактар, нейкі нават пісьменнік — і жыву ў нары. Тут ужо дамешваецца палітыка.

Сакратар нешта запісвала ў сваім блакноце.

У канцы Драгун сказаў:

— Я вельмі прашу вас як-небудзь пераканаць ці паўплываць на нашага дырэктара Важніка — каб ён не ганяў мяне, як футбольны мяч па полі. Усё-такі я ў яго працую сем год...

— Я вам абяцаю прасачыць за гэтым.— Сакратар паклала ручку на раскрыты блакнот.— І пагаварыць з Важнікам. Дарэчы, гэта мы зробім цяпер. Які ў яго тэлефон?

Драгун сказаў. Яна зняла трубку і стала набіраць нумар. Спачатку было занята. Яна пачакала хвіліну і пазваніла яшчэ раз.

— Алё! Таварыш Важнік?.. Добры дзень! Гэта з райкома, Жалейка. Мяне цікавіць, як у вас там з кватэрамі, калі маецеся здаваць дом?.. Пад Новы год?.. А ці намячаеце вы кватэру Драгуну, вашаму рэдактару?.. Чаму? Ага... Ага... Ага... Вы так лічыце? Для яго крыўдна... Добра, добра. Бывайце здаровы... Я пакідаю за сабой права пазваніць вам яшчэ раз... Калі ласка.— І яна паклала трубку.

Потым узяла ручку, перапытала яшчэ раз нумар тэлефона.

— Дырэктар паўтарыў тое, што і вы сказалі. Аднак ён абяцаў дамовіцца з Саюзам пісьменнікаў, а не рашаць без яго... Вас, здаецца, два члены Саюза? Вось ён і кажа: аднаму я дам, а другому хай дае Саюз.

— Калі ўжо так, дык мой таварыш стары член Саюза, а ў выдавецтве нядаўна... Каму як не яму ісці ў Саюз па кватэру?

— Мо тут што асабістае? — Жалейка ўсміхнулася шматзначна.— Бывае ж і так?

Драгун сцепануў плячыма.

— Можа, і так...

— Але вам, відаць, усё роўна, ад каго атрымаць кватэру...

— Пры цяперашняй сітуацыі — то так, а ўвогуле гэта несправядліва... Аднак я заседзеўся ў вас... Ведаеце, у мяне трохі палягчэла на сэрцы... Шчыра вам дзякую,— сказаў Драгун і ўстаў з крэсла.

— Няма за што,— сціпла адказала Жалейка.

Цяпер Драгуны з дня на дзень чакалі, калі ім скажуць прыйсці на разбор «персанальнай справы». І, як ні дзіўна, настрой іх палегчаў, была нейкая надзея на развязку, а якая тая развязка — ужо нават не важна. Ды, урэшце, што яны зрабілі Шварцманам? Укралі што, білі іх, здзекаваліся?.. А Шварцманы нешта хадзілі панылыя, і ніяк не радаваў іх той дзень і час, калі трэба будзе перад людзьмі даказаць тое, што яны напісалі ў ЦК.

Нарэшце дзень прызначылі. Але па просьбе Шварцманаў тэрмін пераняслі. І яшчэ адзін раз пераняслі. Шварцман не згодзен са складам камісіі. Недзе скардзіцца, недзе піша яшчэ адну заяву. Кожны дзень у Шварцманаў нейкія людзі. Нешта раяцца, пра нешта спрачаюцца, нешта даказваюць.

Аднак хопіць адкладваць!

Разбор намячаюць перад самым Новым годам, далей цягнуць няма куды: пятніца, восем гадзін вечара, выдавецтва.

І вось усе сабраліся, няма толькі Шварцманаў. З невялікім спазненнем прыходзяць яго жонка і дачка. А самога Шварцмана няма, яны кажуць, што захварэў. Камісія радзіцца. Адкладваць яшчэ раз? Не, калі Шварцман не прыйдзе, справу закрыюць — і канец... Тады дачка спускаецца ўніз на некалькі паверхаў і прыводзіць «хворага» бацьку ўласнай персонай.

Урэшце ўсе ў зборы. Ад выдавецтва — парторг Пятроўскі і старшыня мясцкома Маскалевіч. Ад арганізацыі, дзе працуе Шварцман, таксама два чалавекі — Каткоў і Абражэвіч.

Справу вядзе Маскалевіч.

— Таварышы! У ЦК прыйшла скарга ад таварыша Шварцмана. Паколькі скарга датычыцца нашых работнікаў Драгуноў, і, перш за ўсё, Веры Драгун, то ЦК пераслала нам гэтую скаргу, каб мы разабраліся і далі адказ — не пазней як праз два тыдні. Сёння якраз апошні дзень... Як будзем рабіць? Я думаю, што спачатку мы зачытаем заяву таварыша Шварцмана?

— Зачытаць, зачытаць,— кажуць мужчыны.

Маскалевіч бярэ заяву, садзіцца за стол і чытае. Заява доўгая, чатыры старонкі на машынцы. Многа агульных фраз, палітычных вывадаў, але зусім мала фактаў. Яна (Вера Драгун) грубая, невыносная, высакамерная, ярая антысемітка. Ён (Драгун) спачатку вёў сябе культурна, а пад канец рэзка перайшоў на яе бок. Іх мэта — выжыць суседзяў і захапіць іх жылплошчу. Некультурныя, неахайныя, нявыхаваныя, у такім жа духу выхоўваюць сваіх дзяцей, настройваюць супраць іх сваю няньку.

Маскалевіч скончыў чытаць, памаўчаў, а потым спытаўся:

— Як цяпер? Мо будзем разбіраць па пунктах?

— Правільна. Хай Вера Платонаўна дае адказы на ўсе закіды таварыша Шварцмана,— прапанаваў Пятроўскі.

Сталі разбіраць па пунктах. За агульнымі фразамі, за вялізным уступам стаяла на першым месцы, што Вера Драгун абазвала іх сына «жыдзянём пархатым».

— Было гэта ці не? — спытаў Маскалевіч у Веры.

— Было... Не стану пярэчыць... Але за што яго сын атрымаў такую абразу, Шварцман не напісаў. А чаму? Варта было б напісаць! Яго сынок выйшаў на кухню і стаў чысціць чаравікі, а я варыла абед. Я сказала яму, што так некультурна рабіць, можна выйсці на балкон, на дварэ цёпла. А ён нават не зварухнуўся, чысціць далей. Тады я ўсыпала яму гарачых... А што, я павінна цярпець усякаму хаму?

— Сама ты хамка! — ускочыла з канапы Шварцманіха.— Ты не ўмееш з людзьмі гаварыць!

— З якімі людзьмі? З вамі? Вас я не лічу за людзей...

— Таварышы жанчыны, перастаньце! Мы не прыйшлі сюды сварыцца! — спыніў іх Маскалевіч.

— Вы чуеце, яна сама прызнаецца, што не лічыць нас за людзей! — трагічна ўсклікнуў Шварцман, паказваючы на Веру.

— Дазвольце мне скончыць сваю думку,— папрасіла Вера і ўзняла ўгору руку.

— Канчайце, толькі спакойна,— папярэдзіў Маскалевіч.

— Чаму я не лічу іх за людзей?.. Не таму, што я антысемітка, як хоча даказаць Шварцман... А таму, што самі Шварцманы, яшчэ не перасяліўшыся сюды, ужо не лічылі нас за людзей. Яны перасяліліся, прабачце, як зладзеі, не палічылі нават, што з намі, суседзямі, трэба пазнаёміцца. Яны перш-наперш устаўлялі новыя замкі, бо думалі, што да старых мы ўжо дарабілі ключы. Цэлы тыдзень Шварцман начаваў там адзін, баяўся, што мы ўсё-такі ўломімся ў іх кватэру.

— Бо мы вас ведалі яшчэ да таго, як перасяляліся,— уставіў Шварцман.

— Вам нагаварылі Плоткіны... Яны знарок раздзімалі кадзідла, каб ачарніць нас, даказаць, што з намі нельга жыць, што ім трэба даць новую кватэру. І вы з першага ж дня перанялі іх тактыку — і хочаце зноў спекуляваць на гэтым, дабівацца сабе лепшае кватэры. Прабачце, мы не марскія свінкі, каб ставіць на нас такія доследы. Мы людзі і не дазволім вам прыніжаць нашу чалавечую годнасць...

— Вы страцілі ўсякую чалавечую годнасць яшчэ даўно, яшчэ як працавалі ў немцаў! — крыкнуў Шварцман і рукою, як пікай, зрабіў выпад у Верын бок.

— Не лезьце бруднымі рукамі не ў сваё! — ускіпела Вера.— Я працавала ў немцаў па заданні атрада і не збіраюся перад вамі рабіць справаздачу! А наконт чалавечай годнасці вы памаўчыце! Вы не ведаеце, што гэта такое!

Маскалевіч устаў з-за стала.

— Канчайце сварку... Пераходзім да другога пункту... Прашу цішэй! Другое абвінавачанне, што Драгуны настройвалі супраць іх сваё дзіця, што малая нават наліла вады ў іх варэнне... Што вы на гэта скажаце, Вера Платонаўна?

Вера абвяла ўсіх вачыма, толькі не дайшла да Шварцманаў, якія займалі канапу.

— Тут усе бацькі, гадавалі дзяцей і, думаю, ведаеце, што дзеці часам лепш за нас адчуваюць, хто ім жадае дабра, а хто іх вораг. Наша дзіця ніколі не хацела ісці да Плоткіных, хоць яго мы ніколі не агітавалі не хадзіць туды. І да Шварцманаў яно не гарнулася. Дык ім здалося, што мы настройваем дзіця... І вось Шварцман ужо ўцягвае ў гэтыя кухонныя памыі нават малое дзіця, хоча выставіць яго сваім ворагам: бачыце, яно наліло вады ў варэнне. Як вам не сорамна гаварыць такое глупства, вы, стары чалавек!

Маскалевіч перабіў Веру.

— Вера Платонаўна, дык вы кажаце, што дзіця не ліло вады ў варэнне?

— Даю галаву на адрэз, што не ліло!

— А Шварцманы... Вы бачылі, што дзіця ліло ваду?

Шварцман глянуў на жонку, тая панікла, апусціла долу вочы.

— Я не бачыла... але я пакаштавала варэнне, і мне здалося, што ў ім замнога вады,— выціснула з сябе Шварцманіха.— А на кухні нікога не было, толькі дзіця выбягала на балкон... да суседзяў.

— І ўсё-такі вы сцвярджаеце, што дзіця наліло вам у варэнне вады? — не адставаў Маскалевіч.

— Я не сцвярджаю... але думаю, што гэта яго... работа...

— Гэта работа вашай хворай фантазіі! — сказала Вера.

Маскалевіч толькі глянуў на яе, але нічога не сказаў.

— Пайшлі далей.— Ён зашастаў аркушамі заявы.— Тут сказана, што Драгуны натраўлялі на іх сваю няньку, дазвалялі ёй гаварыць усялякія грубасці суседзям. Скажыце, Вера Платонаўна, праўда гэта ці не?

— Ніякай праўды тут няма... Гэта яны настройвалі нашу няньку супраць нас, чарнілі нас перад ёю, гаварылі, што мы ёй мала плацім, кепска апранаем, дрэнна кормім, прымушаем многа працаваць. А нянька нам усё расказвала, і мы разам смяяліся з вас. Вам не спадабалася тое, што наша нянька не захацела быць вам служанкай, не згадзілася купляць вам малако і бульбу. Вам хацелася, каб яна ад нас уцякла, каб мы зноў жылі на адну зарплату, каб мы не вылезлі з беднасці. Вось чаго вы дабіваліся. Мой муж папярэдзіў іх, і ад нянькі яны адчапіліся.

— Таварыш Шварцман, ці папярэджваў вас Драгун наконт нянькі? — спытаўся Маскалевіч у Шварцмана.

— Ён гаварыў, але гэта было беспадстаўнае абвінавачанне. Мы да іх нянькі нічога не мелі.

— А ці скардзілася больш нянька пасля таго, як вы, Драгун, гаварылі з таварышам Шварцманам? — спытаў Маскалевіч у Драгуна.

— Пакуль што не скардзілася.

— Ясна,— падвёў вынік Маскалевіч.— Пайшлі далей. Самае цяжкае абвінавачанне... Надпісы... Прыкладаецца фотакопія... Гэта вы пісалі, Вера Платонаўна?

— Я...

— Чым гэта было выклікана?

— Хай вам на гэта адкажа Шварцман. Ён спецыяліст... Павучальныя надпісы на сценах — гэта яго вынаходства.

Маскалевіч недаверліва глянуў на Веру, потым на Шварцмана.

— Растлумачце, таварыш Шварцман,— папрасіў Маскалевіч.

— Я сапраўды прыклеіў запіску, як карыстацца вадой на кухні і як карыстацца туалетам... У мяне былі самыя лепшыя намеры. А яна сарвала іх і напісала такое, што я рашыў зняць копіі... Вы толькі пачытайце. Гэта ж сорамна!

— А што сорамна? — ускочыла Вера.— Вы вучыце мяне, як карыстацца туалетам? Навучыце лепей свайго сына, які праседжвае ў туалеце па паўгадзіны і невядома чым там займаецца, а я павінна бегчы да суседзяў па патрэбе, прабачце за натуралізм. Я восем год пражыла ў інтэрнаце, правілы агульнажыцця ведаю лепей за вас. Таму я і прыклеіла на месцы вашага плаката свой!..

Прыблізна ў такім плане ішоў і далей разбор «палітычнай» заявы Шварцманаў.

Вось некалькі вытрымак з выступленняў, якія цягнуліся ажно да гадзіны ночы.

Пятроўскі. Шварцман не сказаў у сваёй заяве, у якім становішчы знаходзяцца Драгуны, а ў якім яны самі. Калі людзям цяжка, не трэба наступаць ім на балючае месца. Шварцман злоўжываў цярпеннем Драгуна, і мо ў тым яго віна, што Вера Платонаўна брала ўвесь цяжар кухоннай вайны на сябе. Мужу не варта было пускаць жонку першай.

Каткоў. Шварцмана я ведаю даўно. Ён добрасумленны работнік. Але скажу адкрыта: ён цяжкі чалавек. Хто з ім жыў, усе скардзяцца на яго. Праўдзівей, ён на ўсіх скардзіцца, хоць, як правіла, пачынае першы ён сам.

Абражэвіч. Такія людзі, як Шварцман, кідаюць цень на сваю нацыю, бо рысы яго цяжкага характару механічна пераносяцца на ўсіх яўрэяў. Вось чаму мы здзіўляемся, што антысемітызм такі жывучы. Якраз ён і жывіцца за кошт такіх людзей, як Шварцман.

Драгун. Упэўнены, што Шварцманы зноў пачнуць першыя. Але цяпер я не стану ўжываць стары метад, бо ён сябе не апраўдаў. Яны палічылі, што я іх баюся, і лезлі на галаву. Цяпер гэтага не будзе.

Маскалевіч. Нічога палітычнага я тут не бачу. Звычайная кухонная баталія. Калі б у Веры Драгун былі мацнейшыя нервы і больш гумару, з усяго гэтага можна было б смяяцца.