Камень з гары

29

Калі ў чалавека якая бяда, то ён не бачыць сонца. А калі на душы радасць, то і ў асеннюю слоту яму спяваюць птушкі.

А ў Драгуноў нешта ўсё перамяшалася. На гарызонце пачала вырысоўвацца работа для Веры.

Неяк Гушчынскі пажартаваў, што Івановіч, загадчык сельскагаспадарчай рэдакцыі, застаецца без работнікаў: адразу пайшло ад яго два чалавекі. Драгун умяшаўся ў размову і сказаў, што ён ведае чалавека, былога заатэхніка, які шукае работы.

— То прысылай таго чалавека да Івановіча, хай пагаворыць,— тут жа перайшоў да справы Гушчынскі.

Драгун абяцаў. «Што ж, можа, што і выйдзе,— думаў ён, ідучы дадому.— Вось толькі куды падзець Вальку?..» Гэта не давала яму спакою.

Жонку з дзіцем ён убачыў у скверыку ля опернага тэатра. Вясенняе сонца ўжо добра прыгравала. Усе лаўкі былі заняты жанчынамі, толькі сям-там пракідаўся пажылы пенсіянер. Жанчыны былі ўсякія: старыя і маладыя, але амаль што ўсе з дзецьмі: хто трымаў у калясачцы, чыё бегала само, чыё на трохкалёсным самакаце каталася. Драгун трохі пастаяў на дарожцы, покуль Вера скончыла гаварыць з нейкай старой поўнаю жанчынай у зімовым паліто і ў валёнках. Малая Валька кінулася да бацькі.

— Татка! Там хлопчык маленькі... На веласіпедзе,— заспяшалася яна і паказала ручкай на тэатр.— На веласіпедзе ехаў... Яго забіў трамвай!

— Забіў? Які трамвай? — нічога не зразумеў Драгун.— Мо хіба аўтобус?

— Аўтобус... Я забылася... Ён ехаў на веласіпедзе...

Драгун пахаладзеў. На дзіцячыя веласіпеды ён заўсёды пазіраў са страхам.

— Вось бачыш! А ты ўвесь час просіш купіць веласіпед.

— Цяпер я не буду,— запішчала Валька.

Падышла Вера.

— Што тут такое было?

— Страшна сказаць! Хлопчыка аўтобус забіў. Вунь там, на павароце, ля самых сходаў... Цёткі тут расказвалі... Бацька купіў дзіцячы самакат, зайшоў у садзік, забраў малога. Той адразу сеў і паехаў... А тут якраз аўтобус. Ён яго абмінуў, а пры павароце задам як стукнуў... Дзіця галоўкаю аб асфальт — і канцы... Бацька тут вар’яцеў, людзі трымалі, а так шафёру нешта зрабіў бы... Хоць шафёр, кажуць, зусім не вінаваты.

— Я не буду больш прасіць веласіпеда,— сказала Валька, уткнуўшыся матцы галавой у калені.

— Маладзец, дачушка. Ну іх, гэтыя веласіпеды!

— Тут і без іх можна колы падмазаць.

Валька вылезла наперад:

— А навошта колы падмазваць? Каб лепей машына кацілася?

Драгун паправіў шапачку на русай дзіцячай галоўцы і засмяяўся.

— Каб ні на кога не наязджала, дурнічка ты...

Яны ішлі па дарожцы, сонца лагодна кідала на іх свае шчодрыя промні, навокал стаяў густы пах вясны, сквер звінеў дзіцячымі галасамі, а гадзіну назад... вось тут разыгралася звычайная і незвычайная трагедыя тэхнічнага веку...

— Слухай, Вера! Давай тут пасядзім на лаўцы. А ты, Валька, пабегай ля нас.

— Толькі на дарогу не вылазь! — строга наказала Вера.

Дзіця пайшло, але далёка не адыходзілася: збірала на траве жоўты, яркі з вясны малачайнік.

— Ну, дык што мы з Валькай будзем рабіць?

Вера ажно падскочыла на лаўцы ад такога запытання.

— Пра што ты?

— Ты ўжо і збялела. Ну і мімоза... Работа для цябе наклёўваецца, ведаеш?

— Няўжо? — вочы яе адразу ажылі, загарэліся.

Драгун расказаў пра гутарку з Гушчынскім.

— Ты думаеш, мяне прымуць? Я ж слаба ведаю беларускую мову... Лёс інтэлігента... Толькі і чула яе дома ды ў школе...

— Так і многія нашы... Думаюць, што яна ім ужо ніколі і не спатрэбіцца... Не плюй у пусты калодзеж — давядзецца вады напіцца...

— А што я магла зрабіць?

— Вось так і ўсе разважаюць... Многа мы не можам зрабіць, а сёе-тое можам. Можам мы з табою хоць у сям’і гаварыць па-беларуску?

— Дык ты ж гаворыш...

— Я — яшчэ не ўсё. Трэба, каб і ты. Тады будуць і дзеці... А так за гэтыя дні пачытаеш граматыку, дам табе дыктант, пераклад. Нічога, успомніш!

— Ой, баюся...

— Мяне больш за ўсё турбуе Валька...

Вера апусціла галаву, спахмурнела.

— Напішам сваім, хай зноў шукаюць якое дзяўчо.

— Думаеш, знойдуць? — спытала Вера.

— А чаму не?

Вера ўвесь канец дня была ўзвінчаная, то пачынала спяваць, то замаўкала, нібы нешта ўспомніўшы.

Праз тры дні прыехала да іх Верына маці і прывязла дзяўчынку гадоў чатырнаццаці, кволую, невялічкую, але рухавую і смелую. Праўда, яна не ўмела нічога рабіць, хоць і вырасла ў вёсцы, ды гэта ўжо было паўбяды.

А Вера пайшла на «экзамен», які па просьбе Івановіча праводзіў сам галоўны рэдактар Быліна. Ён даў Веры запоўніць анкету, а потым пасадзіў яе за пераклад. Гэта універсальны сродак праверыць, ці чалавек пісьменны: тут адразу відаць, як ён ведае абедзве мовы: і тую, з якой перакладае і на якую перакладае.

Вера доўга не выходзіла з кабінета галоўнага. Драгун выбягаў на калідор праз кожныя дзесяць хвілін, спадзеючыся злавіць яе і даведацца, чым усё скончылася. Але так і не ўбачыў: яна прашмыгнула непрыкметна, а ў рэдакцыю, відаць, пасаромелася зайсці.

І ўсё ж Драгун хоць трохі, а дазнаўся — ад самога Быліны. Ён паклікаў яго ў свой кабінет і запрасіў сесці. Драгуну здалося, што галоўны паклікаў яго, каб апраўдацца: маўляў, твая шаноўная жонка не справілася з заданнем, нарабіла многа грубых памылак, вось яе работа, таму прабачце... Але адгадаць, чаго пакліча Быліна, было не заўсёды проста. Галоўны прагледзеў паперу, спісаную знаёмым Драгуну хуткім почыркам і сказаў нечакана:

— Я паклікаў вас, каб спытаць... Не, проста параіцца з вамі... Як вы лічыце: можна браць вашу жонку рэдактарам ці не?

Драгун разгубіўся і не ведаў, што казаць: ён раптоўна робіцца вяршыцелем лёсу свае жонкі!

— Павел Пятровіч, каб вы ў мяне яшчэ спыталі, ці выйдзе з маёй жонкі рэдактар, то я, падумаўшы, мог бы вам адказаць, а так я маўчу. Гэта ваша справа...

— Ну ўсё ж такі... Вы ж зацікаўленая асоба...— Ён перагарнуў паперу.— Увогуле яна беларускую мову ведае, толькі відаць, што доўга ёю не карысталася, была адарвана ад жывой моўнай практыкі... Але ж яна спецыяліст, а такія людзі нам патрэбны... Філолаг будзе ведаць мову, але ён наўрад ці асвоіць заатэхнію так, як спецыяліст. А «вучоны заатэхнік», як у дыпломе напісана, мову, калі захоча, то адужае. Як вы лічыце?

— Тут я з вамі згодзен... Тонкасці мовы і рэдагавання да чалавека дойдуць праз год, не раней. Гэта я памятаю па сабе, хоць я і канчаў беларускае аддзяленне і, здаецца, няблага ведаў мову. За год я толькі пераканаўся, як я кепска яе ведаў.

— Дык вы лічыце, што з яе выйшаў бы рэдактар?

Драгун зрабіў на твары грымасу няпэўнасці.

— Я не магу сцвярджаць катэгарычна, таму што гэта было б раўназначна словам: бярыце маю жонку ў рэдактары... Але я ведаю яе стараннасць, працавітасць....— Ён змоўк і пачырванеў: не заўважыў, як пачаў хваліць сваю жонку.— Прабачце, я многа нагаварыў.

І Драгун выйшаў. Яго рассмяшыў галоўны сваім наіўна-недыпламатычным пытаннем: ці хоча ён, каб яго жонку ўзялі на працу? А які гэта муж скажа: не бярыце! Тым болей пасля таго, як Драгунам колькі год даводзіцца жыць на адну зарплату. І ўсё ж у яго не было ўпэўненасці, што Веру возьмуць.

А сама Вера нават не думала, што яна стане рэдактарам. Яна пераказала Драгуну, як прайшоў яе «экзамен», як потым галоўны крэсліў яе пераклад і гаварыў, што тут не так, а тут недакладна, а тут зусім непісьменна — старая форма, якая цяпер ужо зусім не ўжываецца. Адным словам, даказаў ёй пераканаўча, што беларускай мовы яна не ведае. А Драгун расказаў, як гаварыў галоўны з ім і як пытаў, ці браць яе, Веру, на работу.

— І што ты сказаў?

Драгун рагатаў.

— Сказаў: не бярыце! І са мной вам клопату многа.

— Няўжо праўда?

— Я смяюся... Сказаў, што рэдактар з цябе можа выйсці, бо ты чалавек сур’ёзны і працавіты.

— І ты думаеш, гэта што паможа?

— Паможа не паможа, але і не пашкодзіць, як казаў у нас адзін дзядзька, прымаючы лякарства.

Назаўтра дзень прайшоў у чаканні, але без ніякіх навін-перамен. Думалася ўжо: або хай так, або хай гэтак, але каб ведаць, што там вырашылі.

А яшчэ праз дзень заходзяць у рэдакцыю Гушчынскі з Івановічам, загадчыкам сельскагаспадарчай рэдакцыі. Івановіч быў прыгожы з твару мужчына сярэдніх год, толькі страшэнна павольны і флегматычны. Колькі памятае яго Драгун, ён не бачыў, каб гэты чалавек усміхнуўся або што-небудзь ажывіла яго бледны нерухомы твар. Ён быў роўны, як абгабляваная дошка, і таму трохі нудны.

— Дык як, адпускаеш на работу жонку? — спытаў ён адразу Драгуна.

Драгун з недаверам глянуў на Івановіча.

— Калі вы бераце, дык я адпушчу...

— А як з дзіцем?

— На ўсякі выпадак знайшлі там нейкую няньку...

— Дык чаго ж? — ажывіў гутарку заўсёды бадзёры і хуткі Гушчынскі.— Справа, можна сказаць, уладжана. Дырэктар падпісаў загад.

Драгуну ўсё здавалася, што яны жартуюць.

— Праўда, праўда, падпісаў,— пацвердзіў кіўком галавы Івановіч. Твар яго ў час гутаркі заставаўся як мёртвы, толькі вяла варушыліся вусны маленькага рота.— Сёння маем пятніцу... Скажы, хай з панядзелка прыходзіць на работу.

— То дзякую вам абодвум,— сказаў Драгун да Гушчынскага і Івановіча і ўстаў з-за стала.

— Дзякуем не адбудзеш! — гучна зарагатаў Гушчынскі.

І яны абодва выйшлі з пакоя — Гушчынскі усё так жа весела рагочучы, а Івановіч усё такі ж посны і забальзаміраваны.

У рэдакцыі зашумелі.

— Ну, цяпер Драгуны задрыгаюць!

— Панове рэдактожэ...

— Без хвігі ні да носа!

— Куды яны грошы будуць дзяваць!

Але пазубаскалілі і сціхлі. Адзін Драгун у душы не мог супакоіцца. Усё-такі цяпер яны змогуць жыць па-чалавечы... Каб яшчэ як агорацца на кватэру... Але пра ўсё адразу ён не хацеў і думаць — баяўся. Успамінаў чужую мудрасць: хто не разганяецца на многае, будзе мець усё. Хто хоча схапіць усё, страціць і тое, што меў... Галоўнае, што жонка перастане пакутаваць ад усякіх неадчэпных думак, якія ёй не давалі спакою: што яна няўдачніца, што нешчаслівая радзілася, што кепска выбрала пару, што нават не можа даваць сям’і тое, што павінна даваць кожная жанчына.

І вось з панядзелка Драгуны адправіліся на работу ўдваіх. Ехаць найлепш выпадала трамваем: прыпынак ля самага дома, ды і там да Дома друку дзесяць хвілін хады. У добрае надвор’е прыемна прайсціся, развеяцца пасля работы. Прыходзілі дадому стомленыя, але ў добрым гуморы, разам браліся гатаваць вячэру. Нянька яшчэ гуляла ў скверыку з малою, у пакоі стаяла цішыня, калі ў суседкі Турбан было далёка да пенсіі. Звычайна яна распускала сваю пенсію за тыдзень, шумела, спявала, плакала, крычала, шпурляла нечым у сцены і нават выбівала ўласныя шыбы, а потым тры тыдні сядзела ціхая, прыніжаная, баялася паказацца людзям на вочы. Вера часам давала ёй што-небудзь паесці, а іншы раз жанчына прасіла пазычыць ёй рублёў пяць грошай да пенсіі. Адным словам, была звычайным чалавекам, якога рабілася шкада.

Затое ўжо на трэці дзень нянька Нэля паскардзілася Драгунам, што Шварцманіха ўвесь час яе навучае, як трэба паводзіць сябе ў кватэры, дзе агульная кухня, што яна моцна бразгае дзвярыма і часта бегае ў туалет. І яшчэ ўсякія дробныя прычэпкі.

Аднойчы Драгун, спаткаўшы на кухні Шварцманаву жонку, прымусіў сябе — хоць яму вельмі не хацелася лезці ў гэтае кухоннае балота — сказаць:

— Паслухайце, суседка, я не ведаю толькі, як вас зваць, бо вы не знаёміцеся з намі...

Суседка глянула на Драгуна малымі палахлівымі вочкамі і, здаецца, яшчэ болей скурчылася, паменшала.

— Што вы хочаце? — пісклівым галаском спытала яна.

— Я хацеў сказаць... Я прашу вас, каб вы не займаліся выхаваннем нашай нянькі... Я не сказаў бы вам гэтага, калі б ведаў, што вы гэта робіце з добрымі намерамі. А так я бачу, што вы хочаце запалохаць вясковае дзіця, каб яно адгэтуль уцякло... А нам яна вельмі патрэбна... І прашу вас — не чапайце яе. Калі яна што зробіць не так — кажыце нам.

— Што вы, што вы! Я ёй і слова кепскага не сказала, хай не хлусіць. Навошта яна мне здалася? Хай робіць што хоча, хай хоць на галаве ходзіць! Вы думаеце, яна глядзіць ваша дзіця? Яно больш плача, чым смяецца... Бач, ужо паспела нагаварыць! Ну, падумайце!..— яна так разышлася, што Драгун ужо не рады быў, навошта чапаў.

— Прабачце, мне няма калі... Але я прашу вас: будзьце з суседзямі па-суседску.

А няньцы яны прачыталі вечарам цэлую лекцыю, як жыць у камунальнай кватэры.

Нянька пазірала на іх вялікімі вачыма, у якіх адбіваўся страх. Відаць, з таго, што ёй гаварылі, яна не запомніла нічога.