Камень з гары

53

Калі камень коціцца з гары, не старайся затрымаць яго на паўдарозе, дай дакаціцца яму да самага нізу.

Калі муж і жонка пасварыліся і не дойдуць да ладу, грызуцца, як звяры, дай ім зрабіць усё, што яны самі хочуць, не міры, бо яшчэ невядома, што ты робіш — тушыш пажар ці заганяеш яго ўглыб. Толькі самі яны могуць разабрацца ў сваёй гісторыі і зрабіць так, як падказвае ім іх разуменне і вопыт, мо нават выберуць трагічную развязку. Але гэта лепей, чым навязаць ім нешта чужое. Бо пройдзе час, і яны зноў захочуць перагледзець навязаны ім мір, чужое рашэнне іх лёсу, і пачнецца ўсё зноў нанава, покуль яны не дойдуць да свайго. Бо чужы вопыт — не вопыт.

Праўду гэтых слоў Драгун адчуў недзе праз месяц пасля іх першай сваркі. Здавалася, што пасля першых бурных сутычак, калі ўсё выходзіла наверх, калі яны гаварылі адно аднаму ўсе непрыемныя рэчы, усё тое, што збіралася гадамі і, здавалася, не будзе ніколі патрэбна,— цяпер гэта стала такою важкаю і пераканальнаю зброяй, што можа зваліць з ног насарога, а не толькі чалавека. Драгун не пазнаваў сябе: ён вырастаў са слоў Веры страшэннай пачварай, без сораму і сумлення, якая ніколі не была і не будзе чалавекам. Яго здзіўляла, як шмат яна сабрала і як доўга маўчала, насіла ўсё гэта ў памяці і ў сэрцы і, няйначай, выбірала момант. Цяпер ён зразумеў, што ёй было нялёгка, што тая халоднасць, якая ўзнікала між імі ні з таго ні з сяго, нараджалася менавіта гэтым.

Усе яе довады і закіды ён лёгка адмятаў, але яна не верыла цяпер ні аднаму яго слову. І горай за ўсё, што сваіх слоў ён не мог пацвердзіць. А яшчэ горай — ён раптам спалохаўся таго, што яго чакала. Як і большасць людзей, ён быў кансерватар, вельмі цяжкі быў на пад’ём, марудна прывыкаў да нечага новага, але, прывыкшы, гэтак жа цяжка не мог ад яго адрачыся, не мог адкаснуцца і выцерці рукі. А цяпер душа яго, уся натура яго пратэставала супроць гэтай штучнай непрыемнай катавасіі, у якой ён апынуўся, хоць розумам ён прызнаваў, што гэтага ніяк не абысці, што гэта непазбежна і нават патрэбна. Першы раз ён пагаджаўся з Верыным тэзісам, які яна любіла паўтараць жартам і сур’ёзна: усё, што ні робіцца — к лепшаму. Толькі да гэтага «лепшага» дарога вяла цераз такое балота, цераз такія горы, цераз такое гора! Мо першы раз ён амаль што фізічна адчуў, як яму шкода дзяцей, асабліва меншай. Са старэйшай апошні час ён не ладзіў, яна была падобная да яго характарам, і чуць што — сварыліся, хоць, праўда, потым маглі памірыцца тут жа, варта было катораму з іх усміхнуцца ці сказаць які жарт. А малодшая сумавала без яго. Вера кажа, што першае слова, якое яна сказала, было «тата». Потым яна не злазіла ў яго з рук, ён яе выкарміў, лічы, малаком, якое браў у донараў-жанчын, бо ў Веры не было, ссаджваў потым па начах на гаршчок. Першыя словы, калі яна прачыналася, былі: «Дзе тата?» А калі яна раздурэецца і закапрызіць, то каб супакоіць яе, Драгуну варта было сказаць: «Перастань, а то я пайду ў бібліятэку», як яна адразу сціхала і казала: «Я болей не буду, толькі не ідзі». Цяпер без яе Драгун не мог ступіць і кроку: у магазін, да суседзяў ці куды — толькі з ёю. Расказвала Вера, што, калі ён служыў на Далёкім Усходзе, дзіця першы месяц кожны вечар перад сном плакала і ўсё пытала, дзе тата. А колькі ён панасіў яе на руках, калі дзіця хварэла на запаленне лёгкіх — раз і другі! І вось гэтае дзіця, якое так нялёгка табе прыйшлося, у якое так многа ўкладзена сіл і бяссонных начэй, і нерваў, гэтае яшчэ слабае і жаўтаротае птушаня давядзецца кінуць...

Праўда, нешта з год назад, калі ў яго ўжо зусім выспела думка пакінуць сям’ю, ён пачаў без прычыны і па прычыне крычаць на дзяцей, прыставаў да іх з-за глупства і часам біў, хоць яму самому балела болей, чым таму дзіцяці. Ён хацеў, каб дзеці яго ўзненавідзелі, каб не шкадавалі яго і не плакалі, бо тады, у адказную хвіліну, ён не знойдзе ў сабе сіл уцячы ад іх, бязжаласна адарваць іх цёплыя ручкі ад свае шыі. Аднак, здаецца, гэта нічога не давала: дзеці толькі пацішэлі, менш турбавалі яго сваімі дзіцячымі клопатамі, але па-ранейшаму гарнуліся да яго.

Ды што казаць! Хто гэта з бацькоў лічыцца з тым, што хочацца дзецям? У іх не пытаюць, іх ставяць перад фактам — няўмольным і жорсткім, як лёс.

Так было і ў гісторыі з Драгунамі. Усё, што мела пачатак, мае канец...

На Веру адчай і злосць находзілі хвалямі. Яна ніяк не магла змірыцца з тым, што яе муж так бязлітасна насмяяўся з яе, так жорстка і дашчэнту разбурыў усе яе планы і мары.

Была майская сонечная раніца ў нядзелю. Сонца яшчэ кідала свае чыстыя промні ў кватэру Драгуноў, але не пройдзе і гадзіны, як яно развітаецца з імі, будзе свяціць тым, у каго вокны пазіраюць на ўсход і на поўдзень. Але хоць сонца яшчэ свяціла, у Драгуноў панаваў холад. Яны моўчкі паснедалі, дзеці адразу пабеглі на двор, а Вера пачала збіраць са стала. Драгун галіўся. Разоў колькі яны сутыкнуліся ў ваннай, на кухні, але нават не глянулі адно аднаму ў вочы. Кожны нешта думаў, нешта таіў, але маўчаў. Нават Вера маўчала, а яна цяпер гаварыла столькі, што ў яго пачынала балець галава. Былі такія ночы, што яны не зводзілі вокам. Драгун, сцяўшы зубы, маўчаў. Ён яшчэ мог цярпець, калі яна гаварыла больш-менш тое, што было блізка да праўды. Калі ж яна пачынала плясці ўсякае глупства, якое і можа толькі прыйсці ў галаву ашуканай жонцы, Драгун кіпяціўся, і, здаецца, каб не тое галоўнае, для чаго ён цяпер жыў, ён даў бы волю свайму дзікаму шаленству, і ўсё скончылася б чорт ведае чым.

Цяпер ён збіраўся ў бібліятэку, а мо нават і не, гледзячы, як стукне яму ў галаву ў апошнюю хвіліну. Але перад адыходам сказаў — нібы сам сабе, але даволі гучна, каб пачула Вера:

— Я іду ў бібліятэку...

Вера як быццам не чула яго слоў, хоць Драгун ведаў: яна чула, і гэтыя словы, больш чым што, выклікаюць у яе злосць, яна не можа іх спакойна пераносіць. Ён адчуваў, што ў яе душы бушуе бура. І ён знарок выклікаў яе: хай будзе тое, што павінна быць. Ён чакаў яе адказу.

— Ты яшчэ не нахадзіўся? Табе яшчэ мала?

— Мне трэба скончыць адну рэч...

— Канчай дома.

— Я прывык да бібліятэкі...

— Адвыкай! Калі хочаш мець сям’ю — адвыкай!

— На гэта патрэбен час...

Яна выйшла з кухні ў пакой, выціраючы закасаныя да локцяў рукі.

— Не, ты нікуды не будзеш цяпер хадзіць! — сказала яна цвёрда і зірнула яму ў вочы.

— Ты страшыш мяне? — спакойна, нават надзіва спакойна спытаўся Драгун.

— А калі хочаш быць вольным, то ідзі — на ўсе чатыры вятры.

— Я быў вольны і буду...

— Не, не будзеш! Я праклінаю сябе, што дала табе волю.

— Ведай, што мяне не прывяжаш!

— Прывяжу! — яна падышла да яго ўпрытык.— Ты будзеш як на прывязі!

— Ніколі не буду!

Яна адвяла руку і стукнула яму па твары.

У Драгуна закіпела ў грудзях. Ён хацеў схапіць яе за руку, але яна выкруцілася і ўдарыла яго яшчэ раз. Тады ён штурхануў яе ад сябе, і так моцна, з такою злосцю, што яна не ўтрымалася на нагах і грымнулася на падлогу. Па твары яе прабегла грымаса болю. Яна ўставала, скрыўленая, а ён глядзеў і не зрабіў і кроку, каб памагчы ёй падняцца. Але як толькі яна ўстала, выраз болю раптоўна змяніўся на гнеў, яна, як дзікая кошка, кінулася да яго з пазногцямі. Але цяпер ён ужо быў гатовы да любое нечаканасці — і лёгка адкінуў яе ад сябе. Яна зноў упала, але якраз на канапу. Закрыла твар рукамі і заплакала ад бяссільнай злосці.

І раптам усхапілася з канапы: твар яе быў страшны, вочы расшырыліся і блішчалі бялкамі.

— Вон адгэтуль, каб і духу твайго тут не было!

Драгун стаяў як укопаны.

Тады яна сарвалася з месца і кінулася ў спальню. Бразнулі дзверцы ў шафе.

— Вымятайся адгэтуль, падлюга, каб не смярдзеў!

Яна выкінула яму пад ногі ахапак яго вопраткі: паліто, кашулі, касцюм, бялізну. Потым шпурнула з прамуды вялікі чорны чамадан. Драгун пастаяў яшчэ трохі, раздумваючы, а потым адчыніў чамадан і стаў складваць тое, што яму здалося болей патрэбным: новы касцюм, лішнія штаны, бялізну, некалькі кашуляў і асенняе паліто. А Вера хадзіла па пакоі і шпурляла на падлогу ўсё, што хоць трохі мела да яго дачыненне. Апошнімі былі яго кніжкі. Ён узяў з падлогі штук пяць, паклаў у чамадан і зачыніў. Астатняе ўсё — рукапісы, вопратку — ссунуў нагою да кніжнай паліцы. Потым дастаў з задняй кішэні штаноў грошы, падзяліў на дзве роўныя часткі і адну кінуў на стол.

— Бывай! — сказаў глуха і ўзяў чамадан.

Вера нічога не адказала.

Ён ступіў за парог, нібы ў нейкі новы, нязведаны, невядомы, поўны нечаканасці свет — халодны, няўтульны, чужы. Тыя ж дрэвы, людзі былі на дварэ, а для яго яны сталі раптам чужыя, незнаёмыя і непрыветлівыя. І мо каб спаткаў ён сваіх дзяцей на дварэ, то сэрца яго не здрыганулася б, а засталося б спакойнае, халоднае і роўнае. Быў дагэтуль адзін Драгун, цяпер ён памёр назаўсёды. Гэты, што ідзе цяпер з чамаданам у руцэ, ужо зусім другі чалавек...

Трамвай прывёз яго на вакзал. Там ён здаў чамадан у багажню і, не ведаючы, куды цяпер падзецца, стаў снаваць сярод натоўпу пасажыраў, які віраваў, як вада ў паводку, і яму захацелася ўцячы недзе ад людзей, пабыць аднаму, падумаць над усім яшчэ раз, ацаніць і ўзважыць усё нанава.

Ён сеў на жодзінскі аўтобус, але злез каля Калодзішчаў і пайшоў налева, у лес, у той самы лес, куды яны не раз усёй сям’ёю прыязджалі адпачываць вясною ці летам, а восенню часам збіралі грыбы.

Лес атуліў яго зразу, сваім вечным шумам і птушыным звонам асвяжыў яго гарачую галаву, разагнаў цяжкія думкі. Драгун зайшоў у бярозавы гушчар і ўпаў на мох. Ляжаў доўга, не варушыўся, нічога не чуючы і не бачачы. І дзіўна — першы раз за ўсё сваё жыццё пачуў, што ў яго ёсць сэрца. Раней ён яго ніколі не адчуваў — яно білася так роўна і спакойна, без перабояў і парушэння рытму, што здавалася — яго і зусім няма. А цяпер яно адазвалася... Толькі не само сэрца, а нейкі тугі, як жалезны, абруч вакол яго, які то сціскаўся, то паслабляўся. Жалезны тугі абруч ціснуў на яго сэрца, не даваў моцна дыхнуць. А што, калі вось тут, у лесе, яго схопіць інфаркт? Але наўрад... У яго сэрца такое, як у яго бацькі, яно з вялікім запасам трываласці, вынесе ўсё. Мо яшчэ тужэй давядзецца, чым сёння... Сёння... Сёння высокі перавал удалося адолець яму. І Вера рабіла ўсё так, нібы яна ведала, што так трэба... Аднак абруч вакол сэрца сціскаецца яшчэ мацней... Мо ад таго, што Драгун ляжыць? Ён устаў, пахадзіў, памахаў рукамі — зрабіў размінку. Стала як бы лягчэй, але абруч не прапаў.

Чаму ж пацягнула яго ў лес, а не куды-небудзь туды, да знаёмых, да сяброў? Мусіць, таму, што тут не паможа ніхто, калі не паможаш сабе сам. Наадварот, людзі могуць толькі сапсаваць. Трэба самому, аднаму.