Камень з гары

5

У рэдакцыі здараліся такія шумныя дні, што нічога нельга было рабіць. Прыходзілі без канца людзі: адзін прыносіў рукапіс, другі забіраў карэктуру, трэці здымаў пытанні з рэдактарам, ці карэктар здымаў тыя ж пытанні з рэдактарам і аўтарам. А яшчэ хто прыходзіў, каб адпачыць, развеяцца, расказаць апошнія анекдоты, падзяліцца навінамі. Прыходзілі і такія, што былі пакрыўджаны ці суровай рэцэнзіяй, ці строгасцю рэдактара. Цэлы дзень стаяў такі тлум, што апошнюю гадзіну людзі ўжо не працавалі, а сядзелі над рукапісамі і рабілі выгляд, што чытаюць.

Першы раз у жыцці Драгун убачыў п’янага паэта. Па вершах ён яго ўжо ведаў. Гэта быў сярэдняй сілы паэт, вельмі народны, вельмі напеўны, але трохі аднастайны, на адной ноце, і надта «юбілейны». Да любога свята, да ўсякай важнай даты — разгарні часопіс ці газету — тут ужо вершы Дубровіча. Пачытаеш — і бачыш, што чалавек піша не ад сэрца, не шчыра, а таму, што патрэбен лішні рубель або проста хочацца ўбачыць яшчэ раз сваё прозвішча.

Дубровіч выглядаў асілкам: меў моцныя плечы, быў каржакаваты, як дуб. З твару быў сімпатычны, мо нават прыгожы: прамы востры нос, упарты падбародак, высокі лоб, жывыя цёмныя вочы.

Адным словам, гэта была натура, багата адораная прыродай, бракавала ёй толькі інтэлекту, агульнай культуры, шырыні кругагляду. Паслухаўшы яго, адразу падумаеш: ён не паэт у поўным значэнні гэтага слова, а пісьменны селянін, які адолеў грамату, але застаўся яшчэ грубы, неадшліфаваны, каструбаваты.

Апрануты Дубровіч быў у чорнае паліто з каракулевым каўняром, на галаве — рыжы памяты капялюш, які сядзеў у яго ссунуты на патыліцу, як кепка ў хлапчука.

Ён гучна павітаўся, а потым падыходзіў да жанчын і паціскаў руку.

— Ты ўсё прыгажэеш? — спытаў круглавідую, смяшлівую Жывіцу і, не чакаючы адказу, падыходзіў да нахмуранага, засяроджанага Пракурата.— А ты трохі дзюбнуў ці сёння яшчэ не паспеў?

Той толькі збіраўся нешта сказаць, як Дубровіч ужо ціснуў руку Нагорнаму.

— Ну, як, наладзіў падвеску? Возьмеш мяне на падлёдны лоў? Чорта ты возьмеш! Кулак ты, браце, гэта точна. Не сярдуй, шчыра кажу...

— Што ты, Алесь, не сярдую... Божа барані! — казаў Нагорны, а сам, відаць, усё ж сердаваў.

— Добра, добра...— Дубровіч стаў пасярод пакоя.— А дзе гэты, кароткі, тоўсты, як кабан... Ну, Рымар! — успомніў ён.

— У надомніках Рымар,— адказвае Нагорны і з’едліва ўсміхаецца: а што на гэта скажа Дубровіч?

— У-у-у, клоп, гэты ўсюды жыве прыпяваючы. Закон для каго хочаш, толькі не для яго... У-у-у, крывасмок!

Нарэшце Дубровіч апынуўся перад Драгуном. Дубровіч глянуў неяк безуважліва і з пагардай сказаў:

— А дзе вы ўзялі гэтага абармота? Адкуль ён тут узяўся? Па-мойму, тут сядзеў нядаўна такі рыжы, лысы, насаты. Як яго?

Драгун не ведаў, што рабіць: ці адказаць грубасцю, ці звярнуць на жарт. Усе смяяліся, і Драгун, абвёўшы вачыма вясёлыя даверлівыя твары рэдактараў, сказаў у тон Дубровічу:

— Таго рыжага насатага павысілі за прынцыповасць, а мяне прыслалі на ўмацаванне рэдакцыі і на страх вам.

Ён яшчэ канчаў гэтую фразу і ўжо разумеў, што не змог патрапіць у тон Дубровічу. Твар у тога стаў барвовы, як у чалавека, які толькі што вырваўся з лазні.

— Цьфу! — плюнуў Дубровіч.— Мне на страх! Пастраш сваю маму, смаркач!

Драгун устаў з-за стала. Кроў адліла ў яго ад галавы.

— Паслухайце, ці не занадта вы...— ён запнуўся, падбіраючы слова.

— А што ты мяне страшыш? Ты ведаеш, каго страшыш? — ён стаяў перад Драгуновым сталом, здаецца, гатовы кінуцца ў бойку.

— Ды я вас не страшу,— сумеўся Драгун. З-за такога глупства ён ніколі не палез бы на ражон.— Проста я жартую...

— Жартаваць трэба ўмець... І ведаць з кім,— трохі збавіў тону Дубровіч. Ён падышоў да крэсла пры акне і з крэктам сеў, расшпіліў паліто, а капялюш насунуў на лоб, але не скідаў.— Ён жартуе! Ты яшчэ зялёны, а яны ўсе тут,— ён абвёў вачыма прыцішаных і зацікаўленых рэдактараў,— ведаюць, як мяне страшыць.— Ён дастаў пачак «Казбеку», не пытаючы дазволу, запаліў запалку, прыкурыў.— Ты ведаеш, хто такі генерал Дубровіч? — ужо зусім спакойна спытаў ён у Драгуна, які зноў сеў на сваё месца.

— Не ведаю,— прызнаўся Драгун, яшчэ больш зацікаўлены.

— А яны ведаюць... Каб Рымар быў, ён табе расказаў бы... Генерала Дубровіча ўся ваенная Масква ведала, а ты мяне страшыш... Ты яшчэ зялёны, братка, не ведаеш, хто такі Дубровіч. Я з самым Панамарэнкам на «ты»...

— Мне здаецца,— асмялеў Драгун,— што вы з самым богам на «ты».

— А што мне бог? Абыдуся і без яго.— Дубровіч не зразумеў іроніі.— Я з Твардоўскім на «ты»... з Сяльвінскім, з Маршаком... з кім хочаш!

— Раскажы лепей, як цябе скідвалі на парашуце ў партызанскую зону,— папрасіў яго Нагорны, відаць, для таго, каб адвясці гутарку ў другі бок.

— А, вельмі проста,— ажывіўся Дубровіч.— Сабраў нас Панамарэнка аднойчы ды кажа: «Ведаеце што, браткі беларусы, таму у вас дома партызанская вайна, а мы тут сядзім і фактычна нічога пра яе не ведаем: высмоктваем з пальца ўсякія неверагодныя гісторыі. Трэба нам свайго чалавека паслаць у тыл, каб ён адтуль перадаваў нам не толькі голую інфармацыю, а каб пісаў нарысы, апавяданні, вершы, рэпартажы. Адным словам, каб тое, што там робіцца, неяк адбівалася ў нашым друку тут. Дык вось, я сабраў вас для таго, каб разам абмеркаваць, каго мы пашлём. Ці мо хто хоча па сваёй ахвоце»? Скончыў ён гаварыць, а такая цішыня, што, здаецца, ніхто не дыхае. Кожны хацеў бы зрабіцца як мага меншы, каб з-за спіны таварыша не было відаць. Глядзяць усе ў падлогу, маўчаць. Бачу, Чорны на палачку апіраецца, нешта хоча сказаць. Бяда... Дай, думаю, выручу людзей... Устаю, прашу мяне паслаць добраахвотна... Усе зашумелі, ажылі адразу, як камень з плеч зваліўся. А дагэтуль толькі і чуваць было: «Каб я меў крылы, паляцеў бы хоць сёння... Змагацца, на радзіму...» Ну, тут мяне абдымаюць, цалуюць, ціснуць руку... Потым, значыць, пачалася проза: прайшоў інструктаж, і праз колькі дзён выкінулі мяне на парашуце ў Слуцкім раёне разам з групай разведчыкаў...

— Раскажы яшчэ, як вы хадзілі з Твардоўскім да Фальскага пазычаць гарэлку,— зноў папрасіў Нагорны. Відаць, ён ведаў усе гэтыя гісторыі не менш за самога Дубровіча.

А Дубровіча доўга не трэба было прасіць. Ён толькі прыкурыў яшчэ адну папяросу, пыхнуў дымам і пайшоў:

— Мы тады ў Маскве ў гасцініцы жылі. Сорак другі год, голад, беднасць, а паэту выпіць хочацца... Прыйшоў да мяне Твардоўскі, вершы нашых беларусаў перакладаў... Ну, выпілі мы паўлітру, учора на талоны ўзяў. Але што гэта значыць — паўлітра на дваіх? «Мо тут у каго з вашых яшчэ ёсць?» — пытае Твардоўскі. Ведаў я, што ў нашага старога Фальскага павінна быць, ён сам не п’е, а носіць на рынак і выменьвае на вітаміны — моркву і буракі. Пайшоў я да яго, пастукаў. А ён гімнастыкай займаецца, расцягвае нейкую спружыну, выгінаецца, як вужака. Жывоцік нішто сабе, порткі на шлейках, бародка, як у шляхціца. Кажу, так і так, пазыч паўлітру, там Твардоўскі прыйшоў, трэба пачаставаць. Адчыніў ён тумбачку, ажно ў яго чатыры пляшкі. Даў ён дзве ды кажа: глядзі, каб заўтра аддаў. Аддам, кажу, у мяне ў рэстаране знаёмая буфетчыца, яна дасць колькі трэба. Пайшоў я... Выпілі, пасядзелі, пагаварылі. Ён пачытаў пераклады, сёе-тое паправілі. Бачу, зусім цвярозыя сядзім. Твардоўскі кажа: «Ідзі яшчэ да Фальскага». Не, кажу, не пайду, не дасць гэты скнара, мо ўжо на рынак панёс. «Тады вядзі мяне да яго». Пайшлі. А ён ужо апрануўся, партфельчык у руках трымае. Але раз прыйшлі госці, то трэба прымаць. Пасадзіў ён нас на крэслы, круціцца, не ведае, што рабіць. «А знаете,— гаворыць Твардоўскі,— я вас давно приметил, еще когда вы были на первом съезде писателей. Вот, думаю, человек европейского типа, настоящий интеллигент...» Паслухаў яго Фальскі ды кажа мне: «То бярыце ўжо і гэтыя дзве». І дастаў з партфельчыка астатнія. Узялі мы і пайшлі да мяне...

Потым Дубровіч расказваў, як яны хадзілі да Сяльвінскага, той перакладаў на рускую мову Дубровічаву казку, як узялі з сабою літроўку і два колцы кілбасы...

Пасля яшчэ пайшлі гісторыі, у якіх паўтараліся варыяцыі з паўлітроўкамі, неверагоднымі здарэннямі, з мардабоем...

— Раскажыце яшчэ, як вы аблаялі палкоўніка ў рэстаране...

— Раскажыце, як вы затрымалі самалёт...

— А як «утаймоўвалі» ўтаймавальніцу тыграў...

— А як барукаліся з Яўхімовічам і зламалі яму нагу...

І Дубровіч расказваў — весела, з гумарам, а ўсе рагаталі. Урэшце ён стаміўся, насунуў капялюш на вочы і, трохі хістаючыся, пайшоў з пакоя.

Доўга яшчэ ў рэдакцыі не маглі супакоіцца.

Дзверы адчыніліся, зайшоў Гушчынскі.

— Што сёння ў вас так весела?

— Ды Дубровіч расказваў тут усялякія байкі,— адказаў за ўсіх Нагорны.

Гушчынскі сёння нешта быў хмурны.

— Трэба, каб аўтары заходзілі ў вызначаныя гадзіны і, відаць, найлепш пасля полудня. А то прыйдзе такі Дубровіч, стане мянціць языком, усе слухаюць, а работа стаіць.

— Нашу работу за нас усё роўна ніхто не зробіць,— заўважыла Жывіца.

— Усякую работу трэба рабіць з найменшымі затратамі.

— Ад каго мы чуем пра найменшыя затраты,— засмяялася Жывіца.— Нешта наш загадчык стаў эканоміць час. Ці не старэе ён часам? — Яна гаварыла з ім проста, па-панібрацку.

— Мне не да жарцікаў, Волька, я кажу сур’ёзна. Мы зноў не выканаем месячнага графіка. Думаеш, нас за гэта пахваляць?

— І не з’ядуць.

— Вас-то не, а мяне могуць з косткамі...

Зайшла сакратарка і папрасіла загадчыка да дырэктара.

— Вось бачыце, пачынаецца,— сказаў Гушчынскі і пайшоў.

Праз некалькі хвілін Драгуна папрасілі да тэлефона. Званіў Бортнік. Ён пытаўся, што з яго рукапісам. Драгун сказаў, што ён канчае рэдагаваць, але што праўка вельмі вялікая, прамоўчаў. Спытаў толькі, ці хоча аўтар паглядзець, як адрэдагавана. Бортнік памяркоўна адказаў, што лепей ён прачытае ў карэктуры, а цяпер не будзе глядзець. «Я веру вам і вашаму густу»,— сказаў ён Драгуну. На гэтым размова скончылася.

Драгуна гэта здзівіла. Адкуль Бортнік ведае яго густ і чаму ён верыць рэдактару, якога яшчэ не паспеў распазнаць, бо прайшоў які тыдзень часу ці болей, як яны пазнаёміліся. Першы раз ён сустракае такога памяркоўнага аўтара.

У сваім пакоі Драгун расказаў пра гутарку з Бортнікам і дадаў, што нічога не разумее.

— Дзівак,— пачаў Пракурат вучыць маладога рэдактара.— А ты хочаш, каб ён з табою сварыўся за кожнае слова? Гэта ідэальны аўтар. Ён дае канву, касцяк, рэдактар даводзіць да кандыцыі — і ўсё. Чао! Аўтар атрымае грошы, падзякуе рэдактару, можа нават паставіць паўкварты — і возьмецца за новую кнігу. А што ты фактычна суаўтар, а не рэдактар, дык пра гэта ніхто не ведае, апроч вас дваіх. Але ты будзеш маўчаць, ды і яму таксама не вельмі захочацца пра гэта ўспамінаць.

— Але ж арыгінал застаецца, ён ідзе ў архіў...

— Архіў — гэта магіла. Што туды папала, то прапала.

— Як хочаце, а для мяне гэта цёмны лес.

— Усе з гэтага пачыналі,— умяшалася Жывіца.— Мой першы аўтар адразу напісаў на мяне ліст у ЦК — што я яго рэжу. То хай ужо будзе лепей такі, як Бортнік.

— Не трэба браць крайнасці,— разважыў Пракурат.— А ўсё-такі аўтар павінен умець пастаяць за сябе, бо калі не ён сам, то хто за яго заступіцца? Ён першы адказвае за тое, што напісаў.

— Гэта ўсё на словах, таварыш Пракурат, а на практыцы, як вы самі ведаеце, усё наадварот. Калі што не так, то спачатку здымаюць стружку з рэдактара, потым з загадчыка рэдакцыі ці галоўнага, а аўтару могуць нават не сказаць,— упэўнена даводзіла Жывіца.

— Выходзіць, што аўтарам быць лягчэй, чым рэдактарам? — з недаверам спытаўся Драгун.

— Гледзячы якім аўтарам...— адказаў Пракурат.

Зайшоў загадчык рэдакцыі і паклаў перад Драгуном тоўсты, перавязаны шпагатам рукапіс.

— Не палохайся,— сказаў ён з усмешкай.— Гэта Маркаў, наш рэабілітаваны паэт, загінуў зусім малады. Паглядзіце, што тут ёсць. Па плане ў нас чатыры аркушы, а тут, відаць, у два разы болей. Адбярыце лепшае, падрыхтуйце ў набор.

— А хто гэты рукапіс рыхтаваў для выдавецтва?

— Адзін вучоны з акадэміі. Але вы яму вельмі не давярайце, тут ён сабраў усё, што ў чалавека было, згроб у адну кучу і прынёс. Да кнігі тут яшчэ ой як далёка.

— А правіць тут ужо няможна?

— Пэўна, не, гэта ў нейкай меры класіка, хоць яшчэ і няспелая: паэт яшчэ рос, як след не аформіўся. Так што глядзіце...

— Буду глядзець,— няўпэўнена адказаў Драгун.

Вершаў яму яшчэ не даводзілася рэдагаваць.