Камень з гары

25

Косця Драгун недзе з сёмага-восьмага класа стаў глядзець на сябе самакрытычна, як бы збоку. Да гэтага ён пра сябе не думаў, не параўноўваў ні з кім, не глядзеў далёка ні наперад, ні назад — жыў сённяшнім днём. У школе ён лічыўся не то што першым вучнем, а ішоў недзе ў першай тройцы-пяцёрцы. Як у алфавіце «Д» займае пятае месца, так у класным журнале часам пятым, часам трэцім ці сёмым, але ўсё ж у авангардзе. І калі да сёмага класа ён быў выскачкам, сам ірваўся наперад, то ў гэты час зусім па-іншаму стаў глядзець на першае месца. Будзь ты здольны, развіты, начытаны, толькі не трэба пра гэта крычаць, выстаўляць напаказ, хваліцца перад іншымі, задзіраць нос. Раней ён з насмешкай пазіраў на таго, хто не вывучыў урока, мог пасмяяцца з яго, а потым падумаў, што калі вучань не ведае ўрока, то на гэта былі свае прычыны, і смяяцца няма з чаго. Ці — вучань ходзіць у школу ў палапленай, беднай вопратцы... Не падумаўшы, можна пасмяяцца і з яго... Можа, гэтую перамену ў Драгуновай свядомасці зрабілі кнігі, якіх ён многа для вясковага хлопца чытаў, мо людзі, да якіх стаў уважліва прыглядацца, мо настаўнікі ў школе, мо нават яго ўзрост, гады, ім пражытыя, а мо ўсё разам,— але Драгун глянуў на сябе збоку. І адразу сказаў: не будзь выскачкам, гэта брыдка.. Навошта каб усім, што маеш, што носіш у сабе, хваліцца перад людзьмі? Не вырывайся першы, але і не адставай. На ўсякі выпадак будзь гатовы. Калі прыстане першы, каб ты змог замяніць яго, але не паказвай гэтага, не хваліся, што ты ўсё ўмееш.

Быць першым — гэта вельмі цяжка, і не так фізічна, як маральна. Як у бегу на доўгую адлегласць. Памятае крос, здаецца, у восьмым класе, тры кіламетры. Выбеглі ўсёй масай, адразу рванулі. Драгун ішоў апошні, не спяшаўся, ведаў, што тры кіламетры адным рыўком не возьмеш. На палавіне дарогі пярэднія пачыналі ўжо прыставаць, адвальвацца ад авангарду, а Драгун адчуваў, што ён толькі разбегся. Ён пачаў павялічваць хуткасць — і лёгка, аднаго за адным, пакідаць ззаду таварышаў. Толькі адзін, з суседняе вёскі хлопец, яшчэ быў перад Драгуном. Ён націскае на ногі — і вось яны побач, але Драгун адчувае, што можа пакінуць ззаду і яго, але не апярэджвае. «Бяжым разам»,— кажа ён таварышу. І яны бягуць побач, рука ў руку, да самага фінішу.

«Лаўры мне не патрэбны. Хачу толькі больш ведаць для сябе, некалі спатрэбіцца, ды і цяпер цікава»,— тады не мог яшчэ сказаць Косця Драгун, але памалу ён прыходзіў і, галоўнае, дзейнічаў, жыў па такой вось формуле.

Школу скончыў на чатыры і пяць, нават «цягнуў» на сярэбраны медаль, але матэматыка была тым бар’ерам, які ён не ўзяў на «выдатна».

Хацеў ісці ў армію, але сябры і настаўнікі ўгаварылі падавацца ў студэнты. І ўгаворвалі яшчэ маці і сёстры, а гэта было самае важнае. Ён паслухаў іх, хоць ведаў, што давядзецца паспытаць усяго — і яму, і ім... Здаў добра, стаў студэнтам. Галодныя, але вясёлыя гады студэнцтва застануцца ў памяці назаўсёды.

Потым, нечакана для сябе, стаў рэдактарам — прафесія, аб якой ніколі і не сніў, і не думаў... І на гэтай рабоце не вырываўся, не лез у перадавікі, хоць адчуваў, што мог бы. Ён рабіў сваю справу спакойна, з уласным перакананнем, што трэба яе рабіць менавіта так. У яго быў свой погляд на сваю прафесію, на літаратурны працэс. Ён разумеў яго так. Рэдактар мае вялікія правы. Рэдактар — вяршыцель лёсу пісьменніка, лёсу яго кнігі. Калі рэдактар «зарэжа» кнігу, ніхто ў вышэйшых інстанцыях не заступіцца за аўтара — пачынаючы галоўным рэдактарам і канчаючы старшынёй камітэта па друку. Каб хадзіць у перадавых і надзейных, трэба «зарэзаць» некалькі кніжак, і табе будуць верыць, і да твайго голасу будуць прыслухоўвацца. Трэба сказаць, што «рэзаў» і Драгун, але не для таго, каб вызначыцца. Проста кніга была слабая, дапрацаваць яе аўтар не мог — і пускаць яе ў свет было б проста шкодай для літаратуры. Надта многа выпусцілі мы такіх кніжак. Чытач бярэ такую кнігу, чытае, потым параўноўвае з тым, што бачыць у жыцці. І адразу кідае кнігу. У жыцці ён бачыць многа чаго цікавейшага, чым у кнізе. У жыцці не ўсё проста, не ўсё гладка. А ў кнізе — ружовая вадзічка, усё падфарбавана ў колер вясёлкі, усё лёгка і проста. Рабочы — то перадавік, вучыцца на завочным, не п’е, з жонкай не б’ецца, суседзяў паважае, дае паўтары нормы. Божа барані, не адсячэ сыну руку за тое, што дзіця сапсавала тэлевізар! Селянін — калгаснік, трактарыст ці хто іншы — у горад не рвецца, яму добра і ў вёсцы, выхоўвае ўнукаў, дзеці — вучоныя, настаўнікі... Сучасны канфлікт! Інтэлігент — абавязкова вучоны, мае перадавы светапогляд, ваюе з дробяззю — кар’ерыстамі, лёгка перамагае, вынаходзіць новую супермашыну-аўтамат, яму лаўры і пашана! І так з кнігі ў кнігу... Чытач пытае: сучасная тэма? Не хачу! Давайце што з класікі, дакументальнае пра вайну ці пра шпіёнаў. Там больш-менш так, як у жыцці — і цяжка, і трудна, а людзі змагаюцца, перамагаюць, там рэальныя страсці, там у пашане сіла, розум і спрыт. Там хоць часам ды памрэ ці заўчасна загіне герой. А ў сучаснай — на цэлы раман адна аплявуха, і то за тое, што герой без дазволу хацеў пацалаваць сваю любую... А пісьменніку крычаць з усіх бакоў: давай сучаснасць, свежанькую, гарачанькую, толькі сучаснасць! Пойдзе зялёнай вуліцай! І многія даюць, забываюць, што гнацца за сучаснасцю — значыць, ператвараць кнігу ў газету. А гэта розныя рэчы. Калі газета жыве дзень, то кніга — гады і стагоддзі. Па кнізе, а не па газеце будуць вывучаць жыццё. Калі кніга будзе ілюстрацыяй нядаўняга пленума, то яна будзе жыць датуль, покуль успамінаюць той пленум.

Паказаць можна толькі тое, што адстаялася, што стала гісторыяй. А мо не? Але дайце прыклады таго, як нехта апярэдзіў жыццё, сказаў сваё слова, прадбачыў, як пойдуць падзеі — і не памыліўся, не прамахнуўся? А мо ўся бяда ў тым, што ён не змог усяго паказаць і сказаць, чаго хацеў? Дайце такую мажлівасць, і ўсе — а мо і не ўсе — стануць пісаць сучасную тэму, сённяшні дзень — і чытачу будзе цікава, і ён перастане глядзець на сучасную кніжку крывым вокам... А ўрэшце, калі літаратура стане жыць толькі сённяшнім днём — яна прападзе, вырадзіцца ў нарыс. Яе запатрабаванні, яе інтарэсы — гэта запатрабаванні і інтарэсы чалавецтва, а не аднаго чалавека. Гэта яго мінулае, сённяшняе і заўтрашняе. Сёння — гэта канец таго, што было, і, разам з тым, гэта пачатак таго, што будзе заўтра. Дык як можна пісаць толькі пра сённяшні дзень, калі ён не звязаны, калі яго не злучыш з тым, што было? Сёння — вынік развіцця: гістарычнага, псіхалагічнага, палітычнага і якога хочаш...

Не трэба пісьменніку падказваць тэму, не трэба вучыць, як яе асвятляць, куды, у які бок вярнуць, чым канчаць. Калі пісьменнік з галавою, ён зробіць усё сам. Калі ж без галавы — ніхто яму не паможа і не выратуе, твора не выйдзе, і ніякія рэцэпты, падказкі і ўказанні не дапамогуць. Мастацкі твор — гэта не даклад на справаздачна-выбарчым сходзе, які падпраўляюць пяць рук. Мастацкі твор — гэта дзіця, якое адразу родзіцца дарослым. І як дзіця нельга перарабіць: памяняць яму нос, вочы, валасы, так нельга перарабіць твор, каб не знявечыць яго. Перарабляць можа толькі аўтар па закліку свайго ўласнага сэрца — толькі тады твор можна палепшыць.

Бываюць і выключэнні: калі аўтар сам не бачыць промаху. Тады і трэба яму даказаць, што будзе лепей, калі ён перапіша, пераробіць тую ці іншую сцэну, выкіне ці дадасць дэталь. І калі ён не згодзіцца — яго на гэта права... Ды што аўтарскае права, калі дырэктар можа сказаць: «Не хочаш дапрацоўваць — нясі друкуй у другое выдавецтва». А куды панясеш, калі такое выдавецтва ўсяго адно? Аўтар «дапрацуе» — будзе рэзаць па жывым, будзе сцякаць крывёю, але дапрацуе, бо неяк трэба жыць, трэба друкавацца...

Так глядзеў на сваю нялёгкую прафесію Драгун. Не станавіцца пнём на дарозе, а колькі ёсць сілы памагаць, каб добрыя творы ўбачылі свет, каб выхоўвалі, адкрывалі вочы тым, хто вузка бачыць, хто не ўсё разумее, хто верыць у банальную праўду сцёртых слоў.

І яшчэ што з першага дня адчуў Драгун і з чым не мог мірыцца на рабоце ў выдавецтве — гэта з тым недаверам да аўтара, з недаверам, непавагай і нават пагардай, што адчувалася ва ўсіх учынках і паводзінах начальства. Нібы аўтар — гэта чалавек з іншай планеты, і прыйшоў ён у выдавецтва толькі нашкодзіць ды яшчэ ўзяць за гэта грошы... Асоба пісьменніка, як і асоба чалавека ўвогуле, за гады культу асобы была так страшэнна прыніжана, так аплёвана, што пройдуць яшчэ дзесяцігоддзі, покуль мы навучымся як след паважаць чалавека, цаніць яго талент, верыць у яго шчырасць, не падазраваць ва ўсіх грахах, покуль мы перастанем баяцца самі сябе, покуль выпрастаем як след свае сагнутыя плечы.

Потым, праз шэсць год рэдактарскай работы, Драгун сам пачаў друкавацца. Першае яго апавяданне змясціў юнацкі часопіс «Маладосць». Пазней Драгун чуў ад людзей, што надрукавалі яго па знаёмстве. Можа, і так, бо ў нас чалавека паважаюць не за яго самога, а за тое месца, пасаду, якую ён займае. Ва ўсякім разе, першае апавяданне яго надрукавалі, як здавалася Драгуну, з ахвотай: вітаем маладыя таленты! Затое потым адчуваў, як цяжка было праціснуць у друк другія рэчы... Але нават і ў першым апавяданні з ім рабілі аперацыю абсякання сукоў, габлявання вострых вуглоў. Гэтую аперацыю пазней рабілі з кожным яго апавяданнем, аповесцю, і кожны раз у душы ён сцякаў крывёю.

Тры апавяданні да першай кніжкі ён напісаў далёка ад дому, у Крыме, куды адправіла яго Вера, каб адпачыў ад клопатаў, ад сям’і, ад цеснаты.

У Доме творчасці ў Кактыбелі жылося яму добра. Пакойчык на аднаго, пісьмовы столік, нават чарніла і ручка. За дваццаць крокаў сталоўка, за трыццаць мора, за сто — горы. Рабі што хочаш: працуй, адпачывай, валяйся на пляжы ці хадзі па гарах. Мора ён бачыў упершыню, як, дарэчы, і горы. І мора яму прыйшлося па сэрцы бліжэй, чым застылыя, нерухомыя аграмадзіны-горы. Мора падабалася яму сваёй рухомасцю, шматколернасцю, сваім вечным неспакоем, у той час як ад гор веяла манументальнай застыласцю, апатыяй і абыякавасцю да ўсяго. А мора ніколі не было раўнадушным: яно то іскрылася ўсмешкай, то пяшчотна гуляла з прыбярэжным пяском, то глуха біла ў бераг неспакойнай зялёнай хваляй, патрабуючы сабе прастору, спрабуючы выскачыць са свае вечнае клеткі — берагоў. Яно ўвесь час было новае, у ім было тысячы абліччаў, і нават кожную наступную гадзіну яно ўжо выглядала інакш, здзіўляючы багаццем колераў: ад густога сіне-зялёнага пераходзіла ў бліскуча-зялёны, то рабілася малочным, то ружова-серабрыстым, то цёмным, каламутна-грозным, халодным і бяздонна-глыбокім і страшным.

Спадабалася яму і расліннасць, пышная, яркая на пачатку вясны, з мноствам дзікіх траў і кветак, з тонкім, духмяным, хмельным пахам ружовых суквеццяў тамарыску, з густым, да болю ў галаве, строкатам цыкадаў, з нізкім, з буйнымі зоркамі, паўдзённым небам.

Але было і такое, ад чаго хацелася ўцякаць. Гэта — мноства людзей, усё гасцей, цікаўных ці перанасычаных экзотыкай, раскормленых, сытых, задаволеных усім ці з’едліва-ўедлівых і прыдзірлівых з тымі, хто падае ці паказвае не так і не тое, што ім хочацца. Людзей, якія толькі ядуць і адпачываюць, ён не любіў, нават у нейкай меры ім зайздросціў, што яны ўмеюць адпачываць. Ён сам не ўмеў. Працаваў ён у дзень гадзін пяць-шэсць, як калі пад настрой, ні да якой кампаніі не прыстаў, бо ведаў, што тады ні пра якую работу не думай. Да таго ж ён не меў грошай, каб заводзіць кампанію.

Адзін толькі раз ён дазволіў сабе раскошу выпіць бутэльку мускату: сустрэў у далёкім татарскім Крыме свайго земляка, дзядзьку з-пад Ляхавіч. Тая сустрэча яго проста ўразіла. Перад ім стаяў чалавек, зусім нязвыклы для Крыма: у тапачках, у картовых штанах, у сіняй байкавай футболцы з расшпіленай грудзінай, у шэрай кепцы на вочы. Але самая адметная на яго твары дэталь быў нос: вялікі, мясісты, шырокі, ён займаў добрую палову твару і быў адзіным, можна сказаць, яго аздабленнем, бо шчокі былі запалыя, вочы маленькія, а вусны тонкія. Праўда, твар быў увесь загарэлы, як асмалены, а знізу да шчок падступала даволі ніштаватая чорная шчаціна. Здавалася, чалавек недзе з Клецка, з кірмашу ці з царквы, зваліўся на гэты крымскі пляж. А яго запытанне «Ці цёплая вада?» адразу падштурхнула Драгуна спытаць, адкуль ён. Дзядзька аказаўся з Волькі, звалі яго Жытко Кастусь, прыехаў да сына ў госці, які жаніўся і жыве ў Краснагвардзейску, але нешта ніяк не ладзяцца ў яго справы, і вось бацька прыехаў на дапамогу, ды мо і сам тут застанецца, бо трактарысты ўсюды патрэбны...

Пайшлі ў чайную, узялі бутэльку мускату, пагаварылі... Сустрэць свайго чалавека за светам — што знайсці калісьці згубленую дарагую рэч або на хвіліну самому апынуцца ў родных, дарагіх сэрцу мясцінах, у якіх не быў дзесяткі год...

А так праца была яго і адпачынкам для душы. У ёй ён хаваўся ад людзей, з якімі хутка стамляўся. І ў горы ён таксама хадзіў адзін, хоць гэта не вельмі весела — аднаму ў гарах. Нечаканую для сябе рэч адкрыў ён у гарах: спускацца ўніз намнога цяжэй, чым узнімацца ўгору. Мо як і ў жыцці: угору ўзнімацца прыемна, затое як цяжка падаць! У горы ён схадзіў два разы і болей не захацеў. Усё здалося там знаёмым. Ці мо чужым? Горы маўчалі, тоячы нейкія свае загадкі. Адзін раз, ужо недалёка ад дому, забіў вялізную, мо метровую, змяю. Драгуну спачатку здалося, што яна кінулася на яго. Але не: побач з ім быў стары закінуты татарскі калодзеж без зруба, складзены з каменю і абмазаны цэментам. Відаць, ён быў для змяі яе домам. Драгун схапіў камень, але не трапіў у цэль; прамазаў і другі раз, і толькі за трэцім угадзіў: змяя да палавіны ўжо схавалася ў нары, камень перабіў яе напалам, і другая палова сутаргава круцілася, звесіўшыся над калодзежам...

Затое ля мора Драгун мог прасядзець цэлы дзень, і яму не надакучала. Здавалася, мора гаварыла на яго мове, як той дзядзька з Волькі — было ўсё зразумела і ясна. Ці мо гэта была ўяўная прастата і яснасць? Можа быць... Мора прыемнае і нястрашнае, калі глядзіш на яго з берага. А гасцей яно сустракае часам няветла і страшэнна не любіць баязлівых, слабых целам і духам. Мора любіць і скараецца толькі перад такімі, як само...

Але Драгун, хоць і жыў далёка ад дому і далёка ад таго, з чым вырас і чым дыхаў усе свае трыццаць год,— усё ў ім ажывала, калі ён садзіўся за стол і пачынаў пісаць.

Дзіўна, але і пазней, калі Драгуну і даводзілася дзе быць, то думаў ён і пісаў не пра тое, што вакол яго, а што ўсярэдзіне, у памяці, у свядомасці. Ён неяк заўсёды адставаў... І цяпер пасля снядання садзіўся адразу за стол — і пісаў гадзін колькі без адпачынку. Работа ішла даволі лёгка, крэсліў ён мала, думкі наплывалі, як хвалі, трэба было паспяваць толькі запісваць.

Паўставалі перад ім малюнкі далёкага маленства, калі ўсё бачыцца так ярка і жыва, што ўсё стаіць перад вачыма, як у нямым кіно, і толькі трэба даць голас тым людзям, з якімі жыў, якіх ведаў і любіў. Родная беларуская вёска, яе людзі, іх лёс, іх жыццё, поўнае да краёў працай, клопатамі, радасцямі і горам, паўставала і ажывала перад Драгуном.

Пасля абеду, можна сказаць, не працаваў. Ішоў на пляж, купаўся і загараў. Калі толькі прыехаў, у душы смяяўся з тых, што, як буслы на балоце, брадзілі па беразе і збіралі каменьчыкі. А потым непрыкметна для сябе і сам стаў збіраць, усё болей адчуваючы, які гэта слаўны занятак. Гэта нешта падобнае да збірання грыбоў, толькі яшчэ больш бесклапотнае... У курортныя гісторыі мала ўдаваўся, праз пальцы глядзеў на парачкі, якія разыходзіліся то ў горы, то на пляж, то яшчэ куды. Кожны шукаў таго, чаго хацеў. Намазоліў толькі ўсім вочы нейкі яшчэ не стары барадач з маладою, але, няйначай, бывалаю кабетай. Яны хадзілі ўсюды толькі ўдваіх — у сталовую, у горы, на пляж. Усе да гэтага неяк прывыклі, хоць і пазіралі з іроніяй (а мо хто з зайздрасцю?), бо ведалі, што гэта не муж і жонка, а выпадкова знаёмыя людзі. Драгуну нават давялося бачыць, як яны развітваліся: ад’язджаў ён першы, яна заставалася. Па наіўнасці Драгун думаў, што яна будзе плакаць... Яны расставаліся як прыяцелі, як добрыя знаёмыя: спакойна, з усмешкамі на вуснах, нават не пацалаваліся...

Адным словам, паездка ў далёкі Крым была Драгуну карыснай. Упершыню яму ўдалося так далёка адарвацца ад дому. Рэдактарская работа такая, што нікуды не пусціць — свой план рабі сам. Ды і грошай лішніх Драгун ніяк не мог выкраіць. За першы ганарар ён купіў сабе паліто і жонцы сукенку, засталося яшчэ трохі на пуцёўку — яму аднаму. А каб на ўсю сям’ю?

Але затое тры доўгія апавяданні прывёз ён з Крыма...

Зборнічак з пяці апавяданняў аддалі на рэцэнзію... З якім страхам чакаў ён яе! І калі яна прыйшла і ён прачытаў яе, не спаў усю ноч. Ніяк не мог паверыць, што ён напісаў тое, што можна выдаваць, што гэта ўжо ў нейкай меры літаратура. «Малады пісьменнік Драгун...» Як гэта сказана... Як гэта страшна!.. Але падзякуй рэцэнзенту, Драгун!