Камень з гары

31

У такія дні няпэўнасці і душэўнага неспакою Драгуну сніліся «прароцкія» сны. Ён узбіраўся на нейкія горы, хадзіў над бяздоннем, лазіў па лесвіцах і высозных дахах, балансаваў, і варта яму было зрабіць адзін неасцярожны, недакладны рух, як ён сарвецца і паляціць. Ён фізічна адчуваў сваю бязважкасць і бескантрольнасць над целам, якое жыло цяпер па нейкіх сваіх законах, для яго зусім незнаёмых, толькі свядомасцю ён разумеў, што так не павінна быць, што раней яго цела слухала ўсе яго каманды, якія ішлі з галавы... І страх! Страх дзікі, жывёльны халадзіў яго сэрца. Цікава, што страху наяве Драгун ніколі не перажываў — наадварот, у хвіліны небяспекі ў яго з’яўлялася сіла і безразважнасць, якая заглушала і перамагала страх, ён адступаў, меншаў і прападаў. А ў сне страх перамагаў, браў у палон усю яго істоту. Драгун прачынаўся ад уласнага крыку, у халодным поце. Ці яго будзіла жонка, калі ён пачынаў праз сон стагнаць, а крык ніяк не мог вырвацца з яго здушанага страхам горла...

Наяве, калі бачыш, чуеш, разважаеш — усё не такое страшнае, як у сне. Пасля Драгуновага выступлення ў Саюзе пісьменнікаў надышла часовая цішыня. Пэўна ж, часовая, бо казалі, што назаўтра пасля выступлення галоўны рэдактар пайшоў да дырэктара ў кабінет і сядзеў там з гадзіну. Пра што яны гаварылі — невядома, мо і пра Драгуна, бо галоўны якраз тады быў і нават выступаў пасля, каб неяк згладзіць уражанне. Пэўна ж, яму было непрыемна: Драгун перад усімі сказаў, што галоўны — пустое месца... Драгуну здалося, што тады галоўны нікога не пераканаў. Ён хваляваўся, блытаўся, адчуваў сябе сканфужана. Гаварыў, што Драгуна яны шкадуюць, а за яго памылкі трэба потым расплачвацца і ім. Ён нават назваў выпадкі з Маркавым і з Дабрасельскім, калі Драгун блаславіў яго прыгодніцка-шпіёнскую аповесць «Радзімая пляма», у той час як усе чамусьці паўсталі супроць яе, нават той «прынцыповы» рэцэнзент, які некалі хваліў слабы зборнік Бортніка. А гэта была сярэдняя аповесць на прыгодніцкую тэму, напісаная хоць не вельмі гладка, але праўдападобна — відаць, на фактычным матэрыяле.

Драгуна ў рэдакцыі хлопцы віншавалі ўжо з перамогай, ды, відаць, ранавата, бо праз колькі дзён Жывіца па сакрэту сказала яму, што на Мішчанкаву кнігу ў газеце хутка будзе разносная рэцэнзія... Тады толькі ўспомніў Драгун, што калісьці на нейкім вытворчым сходзе, калі яго скланялі на ўсе лады за нейкія грахі, ён выступіў і сказаў прыблізна такое. Ужо колькі год начальства даказвае яму і ўсім, што ён, Драгун, кепскі рэдактар, што кнігі, якія ён рэдагаваў і выдаваў, маюць памылкі і недахопы нават палітычнага характару. Ён ужо і сам паверыў бы ў гэта, ды ў нашым друку, як правіла, на тыя кнігі, што ён рэдагаваў, пішуць станоўчыя рэцэнзіі, нават хваляць. Ён перакананы, што з кніг, якія ён выпусціў у свет, ёсць многія выдатныя — і гэта якраз тыя, за якія яго найбольш лаялі і білі ў выдавецтве.

Цяпер Драгун зразумеў: у яго хочуць выбіць апошні козыр. Ну што ж, і гэтага трэба было чакаць...

Ды ўсё ж, як ён сябе ні рыхтаваў, рэцэнзія ў газеце яго ашаламіла. Такой беспардоннай лаянкі ён даўно не чытаў! «Пацяруха» — так назваў сваю рэцэнзію нехта Сідорчык. Гэта быў псеўданім, а сапраўднае прозвішча яго стала вядома пазней...

Начальства святкавала перамогу. Кнігу, якую рэдагаваў Драгун, разбілі ў друку, перацерлі на пацяруху! Хай ён цяпер скажа, што начальства не казала праўды! А ён толькі спрачаўся з-за свае ўпартасці, такі ўжо ў яго характар. Ты яго рэж, а ён не прызнаецца, што вінаваты. Прызнацца — не хапае смеласці, затое іграе ў прынцыповасць, прыкрываецца лічынай пакрыўджанага, шукае таннай папулярнасці ў мас... А сам не можа даць палітычнай ацэнкі кнізе, рукапісу... Аднойчы дырэктар у вузкім коле так і сказаў: «Я яшчэ дарую рэдактару звычайную непісьменнасць, калі ён не ведае, якую літару паставіць — на гэта ўрэшце ёсць аўтар і карэктары, а вось палітычнай неадукаванасці не дарую».

Дырэктар забываў, што той, хто не ведае граматыкі, як правіла, і палітычна непісьменны. Тупіца, які не можа адолець простай граматыкі, ніколі не раскусіць такой складанай рэчы, як палітыка. Хоць у нас лічаць, што палітыка — простая рэч. Паўтарай усё за начальствам — і не памылішся.

Палітычна спелы рэдактар павінен ведаць, што выразаць, а што пакінуць... Драгун выразаў не тое, што трэба. У гэтым уся яго бяда. І за гэта яго будуць біць, покуль ён працуе рэдактарам. Як той Карнейчук пісаў: «Што такое тэлеграфны слуп? Гэта адрэдагаваная сасна...» Вось так трэба рэдагаваць, шаноўны Драгун! Цяпер ты павінен расплачвацца за свае памылкі!

Дырэкцыя загадала разабраць Драгуна на рэдакцыйнай нарадзе — толькі загадчык рэдакцыі і ўсе свае, нават нікога ад дырэкцыі.

Драгуну намякалі і прама гаварылі, што ён павінен пакаяцца. Але нічога не выйшла з гэтай нарады. Драгун сказаў, што ён не адчувае сябе вінаватым: ён выпусціў добрую ў асноўным кнігу, у якой, магчыма, ёсць і слабыя ці невыразныя рэчы. Рэцэнзія ў газеце — гэта паклёп на пісьменніка, грубая, абразлівая і не да твару савецкага журналіста фальшыўка.

Гушчынскі, няйначай, быў заняты нейкімі сваімі клопатамі, нараду правёў толькі для формы, сам сказаў толькі некалькі слоў — ні за Драгуна, ні на яго. Пакрытыкавалі Драгуна трохі жанчыны — Роўба і Жывіца — за яго яршыстасць і ўпартасць. Нагорны прамаўчаў зусім.

У той жа дзень Драгуну далі падпісаць загад, у якім яму аб’яўлялася вымова з апошнім папярэджаннем.

Ён успрыняў гэта спакойна, нават усміхаўся, хоць у душы жыла крыўда.

Праз дзень ён напісаў ліст у газету, якая змясціла рэцэнзію. У лісце ён пісаў:

«Паважаны таварыш Пашкоў!

Мяне, як рэдактара кнігі С. Мішчанкі «Фарбы восені», абурыла, з дазволу сказаць, рэцэнзія пад назвай «Пацяруха», якая была змешчана на старонках Вашай газеты за 17 жніўня г. г. Таму вельмі прашу Вас змясціць мой ліст, у якім я хачу сказаць некалькі слоў у адказ на закіды Я. Сідорчыка.

Абуральны сам тон рэцэнзіі. Ад яго павявае для многіх добра знаёмым духам бэндаўскіх і рымараўскіх допісаў, якія мелі вельмі мала агульнага з літаратурнай крытыкай.

Рэцэнзент нагадвае мне тэндэнцыйна настроенага замежнага турыста, які прыехаў да нас і «ўбачыў» толькі тое, што яму патрэбна, што склалася ў яго галаве даўно. А назвы тых ці іншых геаграфічных пунктаў спатрэбіліся яму толькі для таго, каб стварыць ілюзію праўдападобнасці: маўляў, быў, бачыў, напісаў, верце!

Дзевяць твораў разбірае ці бегла ўпамінае рэцэнзент. А ў зборніку роўна пяцьдзесят твораў, у тым ліку дзве аповесці.

І яшчэ як разбірае! Хоць і малады рэцэнзент, як гэта відаць з рэцэнзіі, аднак ён ужо добра ведае законы чорнай магіі — як з белага зрабіць чорнае і наадварот, як, спрасціўшы, вульгарызаваўшы змест апавядання, можна перакруціць яго так, што нават сам аўтар не пазнае. Так робіць рэцэнзент з апавяданнямі «Канапляны чад», «Сынок», з аповесцю «Мальвіна».

А што ў Мішчанкі на справе? Апавяданне «Сынок»... Калі хлопчык даведаўся, што цётка Поля кінула сваё дзіця (у часе вайны ў Германіі, туды яе вывезлі на работы), ён падсвядома адвярнуўся ад яе. «Нешта падказвала мне,— кажа герой,— што жанчына, якая кінула роднае дзіця — кепская маці...»

Няўжо рэцэнзент не прачытаў канцоўкі?

Ці той жа «Канапляны чад». Рэцэнзент сцвярджае, што Мішчанка паказвае голую распусту, што каханне ў яго нейкае жывёльнае...

Кожны разумее ў меру свайго густу. Якраз Мішчанка змагаецца з распустай, ганьбіць яе сваім апавяданнем «Канапляны чад». Не канапляны чад вінаваты, як гаворыць рэцэнзент, а вінаваты бязвольны чалавек,— сцвярджае Мішчанка.

Пад рубрыку «Каханне ў Мішчанкі — распуста» рэцэнзент падганяе і аповесць «Мальвіна» і так згушчае фарбы, што сапраўды, хто не чытаў аповесці, таму робіцца страшна.

А чаму рэцэнзент лічыць, што калі пісьменнік паказвае здзек з чалавека, дык гэта ён сам здзекуецца з яго? Наадварот, калі бачыш несправядлівасць, гэта выклікае зусім процілеглыя пачуцці — хочацца справядлівасці. Такія пачуцці абуджае ў мяне апавяданне «Цяжкі ўспамін».

С. Мішчанка — пісьменнік-гуманіст, шчыры патрыёт Радзімы, і пра гэта сведчыць уся яго творчасць.

Пра гэта гаварылі, калі разбіралі яго першы зборнік «Дарога ішла цераз лес». Гэтую традыцыю ён працягвае і ў зборніку «Фарбы восені».

Мішчанка вінаваціць вайну, бо яна прынясла людзям не толькі фізічныя, але і душэўныя раны і пакуты. Вось чаму такія апавяданні, як «Слова пра маці», «Сынок», «Самагоначка», «Мама!», «Каб не вайна», «Зялёны камень», «Дзве сям’і», «Хай думае чалавек», аповесці «Мальвіна», «Палон»,— гучаць як гнеўнае абвінавачанне вайне.

І гэта таксама не заўважыў ці не хацеў заўважыць рэцэнзент. А добрага, таго, што выхоўвае нашага чытача, абуджае ў ім лепшыя пачуцці, ачышчае ад бруду мінулага, у кнізе Мішчанкі намнога болей, чым благога, таго, што рэцэнзент называе пацярухай. Думаю, што пра гэта скажуць яшчэ літаратурныя крытыкі, якія будуць кіравацца праўдай — і ацэняць зборнік так, як ён сапраўды гэтага заслугоўвае.

Вельмі галаслоўная, вельмі аднабокая і непрынцыповая атрымалася рэцэнзія ў Я. Сідорчыка. Мо таму ён і пасаромеўся назваць сваё сапраўднае прозвішча і схаваўся за псеўданім. Рэцэнзія гэтая не толькі абражае пісьменніка, але збівае з панталыку чытача. Такія рэцэнзіі прыносяць толькі шкоду літаратуры.

З павагай К. Драгун».

Як і чакаў Драгун, яго ліст газета не надрукавала. Супрацоўнік аддзела культуры Стральчэня сказаў неяк яму, што Пашкоў хоча з ім пагаварыць наконт ліста. Драгун хадзіў у газету два разы, але не застаў Пашкова. І больш не пайшоў.