Камень з гары

33

«Партызанская адысея» запомнілася Драгуну мо не менш, чым яе аўтару. Аўтар быў родам з Заходняй, беларускі гімназіст, падпольшчык-камсамолец, потым смелы партызан у час нямецкай акупацыі. Гэта быў рослы, плячысты, моцнага складу мужчына, інтэлігентны з выгляду.

Нягледзячы на сваю вышэйшую адукацыю, ён гаварыў на дыялекце свае мясцовасці. І не толькі гаварыў, а нават пісаў на ім. Яго трэба было многа правіць, асабліва з мовы, са стылю, але радавала тое, што правіць ёсць што. Адразу відаць, што чалавек, перш чым узяцца за пяро, прайшоў вялікую школу жыцця, што ён не фантазіруе, не выдумляе, а апісвае тое, што сам перажыў, бо такога не прыдумаеш ніколі... І апісвае не абы-як, а цікава.

Лагер смерці Штутгоф. Уцёкі, дарога дадому. Ён прыходзіць у родную хату, а там немцы... Ідзе да суседа, і той, каб ніхто нічога не падумаў, кладзе яго паміж сабою і жонкай... Потым партызаншчына, жыццё на валаску. Крыўда на лёс: ён уцёк з лагера смерці, а яго падазраюць нямецкім шпіёнам... Урэшце ўсё гэта ззаду. Ён — камандзір партызанскага атрада... Апошні ці перадапошні эпізод: немцы адступаюць пад ударамі Чырвонай Арміі. Партызаны, усяго некалькі чалавек, хочуць раззброіць вялікую калону — мо цэлы батальён. Немцы не адстрэльваюцца, але і не хочуць здавацца. Яны разбягаюцца па лесе. Герой, камандзір партызанскага атрада, адчувае, як халадзее ў яго сэрца, як яму сорамна і крыўдна, што ён не можа авалодаць сітуацыяй, што падзеі не падуладныя яго волі...

І вось гэтую кніжку затрымліваюць, вяртаюць у выдавецтва, і начальства садзіцца яе чытаць.

Як заўсёды ў такім выпадку, рэдактара не чапаюць. Цішыня! Драгун сам ідзе да дырэктара і ставіць пытанне рубам:

— Павел Іванавіч, ці лічыце вы, што нам зрабілі сур’ёзныя і слушныя заўвагі?

Дырэктар пракалоў яго вачыма і сярдзіта сказаў:

— Якраз гэтае самае я хацеў спытаць у вас...

— Калі вы хочаце ведаць маю думку,— тут жа выпаліў Драгун,— то я вам скажу: заўвагі зусім несур’ёзныя, яны проста смешныя!

— Вы заўсёды так лічыце! — сярдзіта адказаў дырэктар.— Вы ніколі не згодны з заўвагамі, хто б іх ні рабіў!

— Разумную заўвагу я заўсёды прымаю... Але ж гэта дзіцячыя прыдзіркі! Сабраліся партызаны: немец, бельгіец, паляк, беларус, чэх — збор багародзіцы, кажа герой. Што ж тут такога? Так гавораць, гэта ж ідыёма, яе ведае кожны дзед у вёсцы, а цэнзар бачыць у гэтым абразу для партызан. Або гэты эпізод з наганам, калі стары бацька вучыць матку, як з яго страляць, і яна, разгневаная, пасылае яго ў... прабачце, с... Гэта ж класічны эпізод, чыста ў народным духу. Маці павінна нараджаць, гадаваць, даваць жыццё, а не забіваць некага!.. Ці што герой адразу не можа забіць здрадніка, шкадуе яго... Што ж у гэтым заганнага? Наадварот! Ён паказвае свайго героя чулым, чалавечным, якога толькі цяжкія абставіны прымусілі ўзяць зброю і забіваць. На яго напалі, ён вымушаны абараняцца. Няўжо лепш, каб аўтар паказаў яго бяздушным забойцам, які толькі і прагне крыві — хоць бы сабе і варожай?

— Я не збіраюся з вамі спрачацца, Драгун. На днях будзе абмеркаванне аповесці — вось тут, у маім кабінеце. Тады і скажаце ўсё.

З гэтым Драгун і пайшоў ад дырэктара.

Аповесць далі чытаць яшчэ некалькім чалавекам з іх рэдакцыі.

І вось усё паўтараецца, як і многа разоў назад. Рэдакцыя ўся сядзіць за вялікім сталом для нарадаў. Дырэктар Важнік чытае свае тэзісы... Кніга прасякнута скепсісам, яна не паказвае перамогі, адны няўдачы, паражэнні, уцёкі, сумненні. Урэшце, галоўны герой хоча апраўдаць свайго бацьку, фактычна кулака — у яго каля трыццаці гектараў зямлі, хоць ён і член падпольнай КПЗБ... А чаго варты гэты эпізод: чалавек з Заходняй пераходзіць у СССР, потым вяртаецца назад. Ён расказвае сваім людзям, што ў Савецкай Беларусі бачыў чэргі па хлеб і па крамніну, што там многія людзі ходзяць у гумовых галёшах... Яму не вераць, лічаць, што ён прадаўся панам і агітуе супроць Савецкай улады. Чалавек не перанёс гэтага, пайшоў і ўтапіўся...

«Што ж у гэтым эпізодзе крамольнага? — думае Драгун.— Што ў Савецкім Саюзе былі чэргі па хлеб і па крамніну? Гэта ж праўда! Што чалавеку не паверылі, палічыўшы яго за панскага агітатара? Гэта вельмі натуральна, бо Савецкі Саюз у Заходняй Беларусі лічылі да вайны зямным раем. Гэта ведае кожны, хто жыў у Заходняй Беларусі хоць адзін год. Значыць, у гэтым таксама няма ніякай крамолы... А што чалавек утапіўся? Гэта зусім не азначае, што ён расчараваўся ў Савецкім Саюзе, бо ў такім разе ён утапіўся б раней. Ён пакончыў з жыццём таму, што страціў давер сваіх аднавяскоўцаў. Ён нічым не мог даказаць праўды сваіх слоў, як толькі ўласнай гібеллю, хоць у той час людзі расцанілі яго смерць як слабасць. Толькі потым, праз многа год, яны пераканаліся, што той чалавек гаварыў ім праўду. Але хіба гэта адштурхнула людзей ад Савецкага Саюза, хоць бы таго бацьку героя ці яго самога? Значыць, тут усё законна, усё на сваім месцы! Дык чаму ж дырэктар Важнік услед за нейкім там цэнзарам-палітыканам выкрэслівае гэты эпізод як шкодны? Ён толькі на першы няўважлівы погляд можа паказацца не ў нашу карысць. А падумаўшы? Празмернае захапленне, асляпленне, замазванне недахопаў — шкодна таксама. Рана ці позна людзі зірнуць на свет цвярозымі вачыма. І можна смела сказаць, што, чым раней гэта будзе, тым лепш. Бо ўжо калі літаратура стане служыць для абдурвання, а не для прасвятлення розуму, то хай яна прападзе! Развіццё магчыма толькі тады, калі працэс ідзе ад малога да большага, ад горшага да лепшага, а не наадварот! Толькі тады ён неадольны і непадуладны ніякім модным уплывам і шкодзе».

...Успамінаюцца ўсе тыя эпізоды, пра якія Драгун некалькі дзён раней гаварыў з дырэктарам. Дырэктар з пафасам разбівае пункт погляду Драгуна:

— У той час, калі нашы савецкія жанчыны ў вайну хапаліся за зброю, маці нашага партызана гаворыць: «Заткні ты яго (наган) у с..., я яго і ў рукі не вазьму». Гэта ж ганьба, таварышы!

Драгун толькі круціцца на крэсле, як уюн на патэльні. Вось як разумеюць літаратуру людзі, ад якіх яна залежыць больш як ад каго!

Потым выступаюць тыя, што чыталі ў рэдакцыі. Драгуну проста шкада было гэтых людзей, бо душою ён адчуваў, што яны гавораць няшчыра, што яны ведаюць, што азначае цяпер для іх пахваліць твор, які трапіў у няміласць начальства.

Найменш знайшоў недахопаў у аповесці рэдактар Малышка.

— На мой погляд, аповесць Карповіча цікавая. Я сам былы партызан, таму мне вельмі блізка тое, пра што піша Карповіч. Што мне асабліва кінулася ў вочы, дык гэта тое, што аўтар не прыгладжвае падзеі, а паказвае партызанскія будні з усімі іх цяжкасцямі. Білі не толькі мы, білі і нас, цяжка нам было страшэнна — да слёз, да скрыгату зубоў. Але ўсё ж мы перамаглі! Значыць, мы дужыя, і слава нам! Так я разумею аповесць Карповіча... Праўда, сёе-тое можна было б падправіць у аповесці, мова ў Карповіча засмечана дыялектызмамі, ёсць нават няправільныя канструкцыі сказаў, ёсць паланізмы і русізмы адначасова, што вельмі здзіўляе...

Дырэктар рэзка перабіў Малышку:

— Вас гэта здзіўляе? А другое вас не здзіўляе? А што Карповіч на кожным кроку выказвае непавагу да вышэйшага камандавання, увесь час выхваляе сябе?

Малышка не разгубіўся ад грознага тону.

— Карповіч і яго герой — гэта зусім розныя рэчы, нельга прыпісваць аўтару таго, што кажа яго герой...

— Глупства гаворыце! — Дырэктар пачырванеў.— Карповіч скрозь і ўсюды піша пра сябе, і вы мне рот не затыкайце.

Малышка толькі крыва ўсміхнуўся.

— Невядома хто каму,— сказаў ён ціха.— Гэта яго справа, з каго спісваць героя... Але герой і аўтар не адно...

— Што вы, як папугай, прабачце: не адно, не адно! — ускіпеў дырэктар.— Тут не літаратурны дыспут, а абмеркаванне работы рэдакцыі, і я прашу гаварыць канкрэтней — што трэба зрабіць, каб выратаваць аповесць, каб яна ўсё ж убачыла свет, паколькі яна стаіць у плане і мы звязаны матэрыяльнымі затратамі.

Малышка сеў, чырвоны як рак, нешта памыкаўся яшчэ сказаць, але потым толькі махнуў рукою.

Пасля такіх слоў дырэктара ніхто не захацеў выступаць. Тады дырэктар знайшоў вачыма загадчыка рэдакцыі Гушчынскага.

— А што скажа таварыш Гушчынскі? Каторы раз мы ставім на абмеркаванне работу яго рэдакцыі? Хто не так даўно мне абяцаў, што падобных зрываў болей не здарыцца? Дакуль мы будзем абмяркоўваць кнігі не ў рукапісах, а ў другой, падпісной, карэктуры?

Гушчынскі толькі раскрыў рот, каб адказаць на ўсе гэтыя, такія страшныя, пытанні, як нечакана зазваніў тэлефон. Іх у дырэктара было два: адзін звычайны, а другі так званая вяртушка, прамы. Толькі адзін дырэктар умеў пазнаваць іх галасы. Гэты раз, відаць, званілі па прамому. Дырэктар павітаўся па-свойску, некаму адказваў на «ты».

— Добра, харашо... Улічу... Харашо, добра... Усяго! — і, павесіўшы трубку, падышоў, стаў насупраць Гушчынскага.— Дык што скажаш, таварыш загадчык?

Гушчынскі разгубіўся спачатку, а потым пачаў здалёк:

— Павел Іванавіч, гэта такая справа, што вельмі цяжка... У нас уся арыгінальная літаратура.

— Не загаворвай мне зубоў! — дырэктар стаяў перад ім і пастукваў наском чаравіка па ножцы крэсла, на якім сядзеў Гушчынскі.

— Другім рэдакцыям лягчэй — у іх няма палітыкі, ідэйнасці, мастацкасці...

— Затое ў іх ёсць дакладнасць навукі,— пачынаў зноў даказваць дырэктар,— чаго ў вас няма і не будзе. Вы ўсё можаце высмактаць з пальца і пісаць тоўстыя раманы, далёкія і ад палітыкі, і ад ідэйнасці, і ад мастацкасці.

— Жартаваць можна, Павел Іванавіч, а я кажу сур’ёзна. Гэта не так проста. Сёння кніга адпавядае патрабаванням часу, веянням эпохі, а заўтра недзе некага змясцілі — і ўсё трэба мяняць, увесь кірунак думак паварочваць у другі бок, перамяшчаць акцэнты, выкідваць цэлыя раздзелы, дапісваць новыя.

— Ну, ты пайшоў, як цыган на неба па драбіне,— сказаў дырэктар і адышоўся ад Гушчынскага, сеў за свой стол.— Кан’юнктурная праўка была і будзе... Ты канкрэтней, пра «Партызанскую адысею». Што тут залежала ад тых змен, пра якія ты гаворыш?

— А што? І залежала,— ажывіўся Гушчынскі, нават прыўстаў з крэсла.— Не прыкідвайцеся, Павел Іванавіч, бо нават я ведаю, як некаторыя з тых, пра каго непрыязна намякаў у сваёй аповесці Карповіч (або горай таго — зусім не ўпамянуў), званілі ў некаторыя інстанцыі. І я так думаю, гэткія заўвагі невыпадковыя, пры іншай атмасферы іх магло б не быць.

— Слухай, Гушчынскі, гэтага я нічога не ведаю і ведаць не хачу. Не апраўдвайся, а праглыні пілюлю — і ўсё. Не выкруцішся! — ён пагразіў Гушчынскаму чырвоным алоўкам.— Рэдакцыю ты распусціў. Я не кажу пра аднаго Драгуна, хоць ён мо на першым месцы, але ёсць і другія. Напрыклад, Каляда... Мала кантралюеш, не чытаеш рукапісаў, а калі і чытаеш, то павярхоўна, не ўдумваючыся ў кожны радок, без партыйнай адказнасці за даручаную справу... Мы не можам даваць лішняй стравы сваім ідэйным ворагам, сам разумееш. Мы пастаўлены зусім для другога... Скажу шчыра, што ў мяне быў намер скарыстаць сваё права дырэктара на ўсю сілу ў адносінах да Драгуна... Але нешта мне яго стала шкада. Усё-такі сям’я, дзіця... Хай абдумае ўсё як след, узважыць.

На гэтым нарада і скончылася.