Мясцовая гравітацыя

Ветэраны

Гэтыя мужчыны даўно ўжо вызваліліся з жалезных абдымкаў часу, цяжкіх яго ланцугоў, што звязваюць чалавека з канкрэтным месцам, канкрэтнымі абавязкамі. Маглі б яны без залішніх цырымоній пазбыцца ад сваіх каляндароў і гадзіннікаў, аддаць іх у які музей, або звычайна, абдорыць унукаў для гульні. І не пацярпеў бы свет. Так ці іначай ён выканаў бы свае сравы тэрмінова і паспяхова.

Але яны ўсё яшчэ ішлі плячо ў плячо з каляндарамі і гадзіннікамі. Кожную першую суботу месяца, дакладна ў васемнаццаць гадзін пераступалі парог рэстаранчыка.

Заходзілі камплетам, або паасобна, але наогул у назначаны час усе пяць фігур запаўнялі месца за сталом. Прасілі гарбату. Разгортвалі газеты. Глядзелі сабе ў вочы, параўноўваючы запісаныя ў памяці вобразы з замалёўкамі актуальнай хвіліны.

Былі гэта звычайныя мужчыны. Па іх біяграфіях не здымалася кіно, не пісаліся гераічныя аповеды, не складаліся школьныя падручнікі. А калі нат і пісаліся якія гісторыі, тады не фантазійнымі, выкручастымі літарамі, а дробным макам штодзённых мазалёў. Чыгуначнік на пенсіі Іван Пракопавіч, селянін Віктар Сцяпанавіч, што гадоў больш за дзесяць як аддаўшы наймалодшаму сыну лейцы, з’ехаў у мястэчка, дзе прытуліўся да нейкай удавы. Максім Карпавіч і Пётр Паўлавіч адпрацавалі жыццё на мясцовай фабрыцы.

Мэту гэтых сустрэч дарма замыкаць у рамкі якое колечы логікі. Не вырашаліся тут справы ні сённяшняга дня, ні будучыні. Не прымаліся ніякія пастановы, ні рашэнні. Ніхто не назіраў за ходам падзеяў, нат так сабе, без прычыны, каб праз дзесяць-дваццаць год, прыгарнуўшы на калені ўнука, прашаптаць у ягонае вуха банальнае — “Я бачыў”.

Мабыць склікала іх у гэтае месца своеасаблівая дэманстрацыя — доказ прысутнасці, існавання, перамогі над чарговым днём.

Часам нехта спазняўся і моцна яны ў такіх выпадках хваляваліся.

“А дзе Пётр Паўлавіч?” Або: “А дзе Віктар Сцяпанавіч?” — неспакойным голасам самы старэйшы выклікаў непрысутную асобу. — Бачыў хто сёння Віктара?

— Я бачыў. Учора раніцой у малочнай краме. Усё нармальна, у жывых ён быў, — чыйсці голас супакойваў апошніх.

І яны засядалі за стол. Але неспакой не аступаў далей як на крокаў два, таптаўся за спіною, прысаджваўся на парожняе крэсла. Нават калі і не гаварылася пра тое ўголас, яны дасканала ведалі цану аднаго дня, разумелі, што кожная хвіліна павышае яе, падвоівае, патроівае, аж урэшце рэшт заўтрашні дзень пераўтвараецца ў тавар не на чалавечую кішэню.

Афіцыянтка махала на стол шклянкі з гарбатай, папёлку, абдорвала іх ветлівай усмешкай і, хвалюючы бязмежнымі клубамі, плыла на сваю службовую прыстань. Гортаючы каляровы журнал, час ад часу абмацвала іх службова чуйнымі зрэнкамі, а яны сачылі за яе чорным, бліскучым боцікам, што махінальна гойсаўся на назе закінутай на другую нагу.

— Эх, зоранька Iван Пракопавіч папраўляў гальштук, штурхаў наперад грудзi, а жывот i сам здагадваўся, што не ён першачарговы тут герой, ды ўпотайкi адступаў у ёмiстыя абдымкi пiнжака.

— Гэ-гэ, загуляў бы, а? падморгіваў Максiм Карпавiч i ад такіх слоў Пракопавiч напаўняўся асалодай. Ну, табе што? Малады ж яшчэ. Сярун.

Дэкларацыі ў адрас жаночага полу не ўспрымаліся сур’ёзна. Яны заходзілі ў той этап жыцця, калі без крыўды для гонару, мужчынам дазваляецца жартаваць або і здзеквацца над сваёй недасканаласцю. Бо і яна, актуальная няспраўнасць, як доказ, як рэзультат ранейшай мужнасці. Балючая, усё-такі ўзнагарода за перамогі маладосці.

Але нешта хлапечае, астаецца ў мужчын па апошнія іх дні. Няўлоўнае, неназванае адгукваецца рэхам у застольных размовах, прыхоўваецца між слоў, апранаецца ў шматзначныя ўсмешкі.

— Я, у шэсцьдзесят, о-го, — абводзіў зрокам афіцыянтку Максім Карпавіч. І прыкідваючыся смуткам, уздыхаў. — Божа ж ты мой! Забраў сілы, вазьмі і ахвоту.

Такі цырыманіял паўтараўся кожны месяц. Мяняліся адно сцежкі гэтых, па-хлапечаму канспірацыйных, па-хлапечаму недалёкіх бацькоўскай хаце эскападаў. Адзін раз кіраваліся яны на афіцыянтку, а другім разам бралі напрамак на зусім выпадковую паненку, што прытулілася якраз да суседняга століка.

Але маладыя паненкі натоўпам сюды не заходзілі. Рэстаранчык быў з другой, прызабытай зараз палоскі часу. У далёкай мінуўшчыне — можна б падумаць — разгарнуў хто на сталах цыратовыя загончыкі, абсеяў іх алюмініевымі лыжкамі і відэльцамі, там-сям уваткнуў хісткое драўлянае крэсла. А затым, не чакаючы жніво, з’ехаў у другую краіну, або ў вечнасць. А можа невыпадкова, можа з думкай аб такіх якраз кліентах, адвяла якая міласэрная рука гэты куточак з гаманлівай сучаснай прасторы?

— Каму забраў, а каму і не, — на нараканні Карпавіча адгукваўся таямнічай усмешкай Віктар Сцяпанавіч. — Мне таксама семдзесят пяць. А пакуль яшчэ мая Маня не наракае.

Паўслоўцамі, зразумелымі толькі мужчынам, называліся карысці, якія можа мець мястэчковая ўдава ад кансерваванага сонцам, дажджом і ветрам вясковага хлопца.

Але наогул Сцяпанавіч не паспяваў падзяліцца з сябрамі гэтай радасцю, што час ад часу выпадае на долю ягонай Мані. Гутарка стаўлялася на зусім другія рэйкі. Пётр Паўлавіч з кішэні пінжака выгартаў насавую хустачку, згартаў пот, што бліскучымі жамчужынамі гуртаваўся на кончыку носа — ад гарачай гарбаты, а мо на які жахлівы ўспамін.

— А я ўчора ўпаў, — заяўляў сумным голасам.

— Як, упаў? Дзе? — хваляваліся апошнія. Але хваляванні былі павярхоўныя і зараз знікалі. Калі ты зараз тут — значыць падняўся, нічога страшнага не адбылося.

— Нармальна, на вуліцы. Ішоў і зваліўся. Цяжкое штосці села на грудзі, потым свінцовым холадам пералілося на плечы, і ў ногі. А потым сцямнела ў вачах і я адышоў ад прытомнасці. А калі разбудзіўся, нейкія маладыя людзі акружалі мяне шчыльным вяночкам. На фоне чыстага неба я бачыў іхнія голавы, і чуў іхнія галасы. І яны разважалі: пяны, ці хворы я. А я ж і ў рот не бяру. З маім сэрцам, самі ведаеце, было б самагубства.

— Нічога не разумеюць маладыя, нічога не ведаюць — горка ўсміхаўся Іван Пракопавіч.

— А ў мяне грыжа, — адзываўся Віктар Сцяпанавіч. — Такая, во, — згартаў далоні ў кшталт футбольнага мячыка. — Усе тыя мяшэчкі картопляў і жыта, што вамі, гарадскімі скарміліся, зараз і выбіраюцца на белы свет. Аперацыя неадкладная. Сам не знаю — паміраць ад нажоў лепш, ці ўсё ж — такі ў сваім ложку?

Грыжу Віктара Сцяпанавіча дасканала ведалі. Тут яна нараджалася, пачыналася з маленькага гарохавага зярната, надзімалася ў тэнісны шарык, аж зараз дасягнула размераў футбольнага мяча. Карыстаючыся правамі, належнымі поўнацэнным удзельнікам застолля, уключалася ў размову ў любы момант, не чакаючы сваю чаргу. І была пры тым прэлюдыяй, запрашэннем у своеасаблівы акцыён, біржу, дзе чалавек стараецца апярэдзіць другіх, узляцець вышэй, галасней за ўсіх апошніх назваць сваё імя, накрыць козырам усе, раней разложаныя на стале карты.

— А ў мяне лёгкія на кволых нітачках чапяць. Як сказаў лекар: “Інжынер які, або другі панок, даўно з зямлёю шлюб узяў бы”. І яшчэ сказаў лекар: “Адракацца трэба ад гэтага гаўна” — Максім Карпавіч вылузваў з кішэні пачак папяросаў, шпургаў на стол. А потым пяшчотным жэстам прыгартаў яго бліжэй, да сябе. — А як пакінеш, калі шэсцьдзесят год курыш? У сорак чацвёртым вывучыў, у савецкай перадавой. Махорка была ў іх — моцная, бы спірт. Увогуле, моцныя былі яны хлопцы, адважныя. Жыццё аддаць — тое, што і сплюнуць.

І паўтараючы адвагу савецкіх разведчыкаў, разгартаў пачак, спраўна пстрыкаў у тэктуровае дно, а папяроса, бы на якой пружыне выскаківала між пальцы. Каўкаў дым, аж напіналіся грудзі — горда, рашуча, можна б падумаць — выходзілі на сустрэчу свінцоваму дажджу, агнявой лавіне.

— А ты Пракопавіч, што можаш ведаць пра перадавую? Сярун быў...

Гэтым словам Карпавіч называў Пракопавіча часта а густа. Часам яно Пракопавічу падабалася, а часам не. Асабліва, калі размова кранала справы важкія, адлеглыя на шэсць дзесяцігоддзяў, рабілася крыўдна Пракопавічу. Бо ў чым вінаваты чалавек, што якраз у той гераічны час, хадзіў ён у пяцігадовых смургалях? І тады Пракопавіч выкладаў на стол свой, ці не адзіны джокер, што крадком прыхоўваўся ў абшастанай калодзе дзён.:

— А ў восемдзесят пятым, як мяне вагоны сціснулі, так і думалі ўсе: памрэ, не выжыве. А як бачыце — не памёр.

Гісторыю пра вагоны яны дасканала ведалі, не першы ж раз прыводзілася за гэтым сталом.

У восемдзесят пятым Пракопавіч працаваў на чыгунцы. Спіналі аднойчы вагоны ў адзін даўжэзны эшалон, машыніст памыліўся, лакаматыў заўчасна тузануўся назад. Усе паспелі, а Пракопавіч не паспеў, апынуўся між буферамі вагонаў. Штосці трэснула, нешта ляснула і ён паваліўся на рэйкі. Доўга там ляжаў, ці коратка — дакладна не ведае. Але мабыць даволі доўга, бо калі расплюшчыў вочы, першае, што ўбачыў — пабялелае, спалоханае аблічча начальніка вакзала. І зрабілася Пракопавічу сорамна. Ён ляжыць, а начальнік, бы радавы жаўнер, выструніўшыся перад афіцэрам, хвалюецца: “Дыхае, ці не дыхае Пракопавіч?” Учапіўшыся растапыранамі пальцамі за чорныя хмурыны, што плылі перад вачыма, пачаў узводзіцца на ногі.

— Другі хто нат і не зіпнуў бы, — казаў потым. А мне, быццам і нічога. Праўда, правая нага не зусім у калені згінаецца. Ды што там — нага?

— А ў мяне вада ў каленях, — карыстаючы аказію, што гутарка ідзе пра канчыны, уключаўся ў размову Хведар Антонавіч.

Але прэтэнзіі Хведара, напалову жартам, а напалову і ў сур’ёз ігнараваліся. Як адзіны тут, ён значную частку жыцця прахадзіў у начальніках прафсаюзаў. На пачатку ўсё было нармальна, спалучала іх адна вуліца, і адзін фабрычны станок, а потым у Антонавіча з’явіўся свой офіс і свой пісьмовы стол, і яшчэ маленькі столік, дзе, бы які турэцкі султан драмаў кумпясты чайнік. А наўкол чайніка антычнымі служкі вартавалі шклянкі. Часам, па інэрцыі, або карыстаючыся ранейшымі вузламі, заходзілі на гэты офіс. Прысаджваліся ў мяккія крэслы, глядзелі як спраўныя далоні сакратаркі пераліваюць з чайніка ў шклянкі кіпячую ваду.

— Хіба ж ад кавы і гарбаты тая вада ў каленях, — падморгіваў Іван Пракопавіч.

— Або ад гэтай сакратаркі, што ззаду, стоячы на каленях яе, — выскальваўся жоўтай усмешкай Максім Карпавіч.

Насміхаліся жартам, па сяброўску, але ж быў у словах і тонкі папрок, слушны закід: “Смешнае і далёка несправядлівае, стаўляць у адну шарэнгу, параўноўваць прыдбаныя ў барацьбе кантузіі і раны з звычайнымі хваробамі, што бы тыя байструкі, прывалакліся ў хату невядомя адкуль, прыліплі да чалавека невядомя чаму”.

Крыўдуючы на ўвесь свет, Хведар Антонавіч задзіраў нагавічыну. Сіня-белую, худую лытку завяршала непрапарцыянальна круглая булава. Сціскаў гэту булаву пальцамі, затым забіраў руку, а на бела-сіняй скуры аставаліся кругленькія ямачкі.

— О, бяда якая. А вы тут кава-гарбата, кажаце, сакратаркамі папракаеце.

І яны маўчалі. Мабыць у гэтай цішыні, за падтрымкай шматгадовага сяброўства, адабраўся, прызнаваўся за роўнацэнны і Хведара Антонавіча жыццёвы ордэн, яго пакута і ўзнагарода за поспех гэтага мястэчка.

— Усё-такі пайду ў той шпіталь. Ці не ў бліжэйшую сераду, — спыняў цішыню Віктар Сцяпанавіч.

— Будзем цябе наведваць, — казаў Іван Пракопавіч.

Афіцыянтка прыбірала парожнія шклянкі, а яны сачылі за яе няспешнымі жэстамі. І зноў маўчалі. І думалі, што ўсё-такі не ў шпіталі, а тут, у маленькім рэстаранчыку стрэнуцца чарговы раз.

Былі гэта звычайныя мужчыны, яны паміраюць у сваіх ложках, на сваіх падушках. Так ціха, што мюжна падумаць — не паміраюць ніколі.