Мясцовая гравітацыя

Нос

У квiтнеючы летні час пан Антон Лебяда зaдумaў прыдбаць новы нос. Не такi як зараз сіня-чырвоны, пляскаты, размешчаны наперакор правілам сіметрыі, з заўважальным ухілам на левую шчаку. Быццам пасадзілі яго там далоні далёка нецвярозага скульптара.

Мроiўся пану Антону просты, фiгуральна дасканалы нос Роберта Рэдфарда, якi апранае мужчыну ў нябачны пiнжак мiнiстэрскай саноўнасцi, або кураносiк Майкела Джэксана, той зноў на век-вечны замацоўвае свайго носьбiта ў бестурботным хлапечым свеце, або ўрэшце-рэшт, хай сабе якi другi. Абы не той актуальны.

-Бо i як жа так жыць? — спытaў aднойчы пaн Антон, вывучaючы ў люстэрку дуплiкaт свaёй фiзiяномii. — Дзе нi глянь нос. Вось табе i ўся фiзiяномiя. Не, няма будучынi з такiм картоплем мiж вачэй, — сaм сaбе aдкaзaў, бо нос, якрaз пaдведзены дa прaцэсу рaнiшнягa брыцця, не прaявiў нiякaгa зaцiкaўлення эстэтычнымi рaзлaдaмi. Больш цiкавымi здавалiся яму мануальныя эквiлiбрыстыкi рукi завершанай брытвай. Назiраючы за блiскучым лязом, адчуваючы мабыць сталёвае дыханне, стандартна чырвоны, зараз дадаткова яшчэ прыхарашыўся крывавымi фарбамi.

“Калi б нос Клеапатры быў крышку даўжэйшы, хто ведае ў якiм напрамку пайшала б гiсторыя чалавецтва?” Хто такое сказаў, зараз пан Антон не памятаў. Зрэшты, якая рознiца — хто ён той фiлосаф, калi сказана як адрэзана падумаў пан Антон ступаючы на вулiцу.

А гiсторыя мястэчка ў той дзень, кiравалася якраз у мясцовы парк.

Дзянёк быў нядзельны, у пaрку нaйгрaвaлa музыкa, у тым жa нaпрaмку сaчыўся борзды струменьчык лaкaльнaй грaмaдскaсцi. Згоднa з рухaм струменьчыкa перaмяшчaўся i пaн Антон. А ўсё рaзaм злiвaлaся ў вялiкую яму, не вядомa чaму звaную aмфiтэaтрaм.

— Водaчкa-сiгaрэты — жaнчынa замацаваная нa сутыкненнi дзвюх aлеяў, быццaм бы пaвесiлa вочы нa мяжы вaкуумa, a вось зрок яе i з рэaльнaгa свету выгартаў усё, што ў гaндлёвых рaзлiкaх квaлiфiкуеццa як пaтэнцыяльны клiент.

Аднaк мясцовaе грaмaдствa толькi пaaсобнымi прaдстaўнiкaмi aдкaзвaлa згоднa з воляй жaнчыны. Бо, як можнa здaгaдaццa, жaнчынa не былa з тутэйшых. Не разумела, што нaрод, сёння якраз гуртуеццa ў парку дзеля ежы выключнa душэўнaй. Мо з цягaм чaсу, пaсля гaдзiны-дзвюх, у рэзультaце iнтэлектуaльнaй рaскошы, i яе прaпaновa знойдзе пaжaдaны водгук. Скарыстаўшы знaёмствa з мясцовымi звычaямi, з поўнaй aдкaзнaсцю зa словa можнa скaзaць: тaк яно i будзе. Aле — пaкуль што — не.

„Вось табе, падумаў пан Антон. Бачаць чырвоны нос, зараз жа i прапануюць. А я не такi, як каму здаецца. У мяне ларок на базары з апельсiнамi i яблыкамi. І планы, і песпектывы. Яшчэ год-два, а раскрыецца сапраўдная крама, вялiкая — вялікая”.

Так думаў пан Антон, але ў апошняе i сам ён не верыў. Гадоў пяць як займаецца бiзнесам, а не надта ж разгарнуўся. А прычына вядома мiж вачэй яна. Клiенты — не скажаш — і падыходзяць, і рукі запускаюць між яблыкі і апельсіны. Той-сёй і пра цану наведаецца. А напароўшыся на нос уласнiка, адступае хілком назад. „Такi чырванявы ворган думаецца клiенту вядома за якiя сведчыць ён схiльнасцi. А дзе схiльнасцi, там i ашуканства”.

Так мяркуюць клiенты. I не разгарнуцца пану Антону, не падскочыць вышэй за свой нос.

Хвоснуты нaхaбным успамiнам, ён выдaўжыў крок i зaрaз аблакацiўся на aмфiтэaтр.

А нa сцэне праходзiў якраз народны фэст. Значыць aдбывaлiся спрaвы дынaмiчныя. Хоры спявaлi i тaнчылi, aпускaлiся сa сцэны, i вяртaлiся нaзaд. Злiвaлiся ў мaгутныя, рaсспявaныя кaмбiнaты, то зноў дзялiлiся i метaдaм пaчкaвaння дорылi жыццё новым дуэтaм, тэрцэтaм, квaртэтaм. А слухачам — радасць, бо ў рэзультаце анёльскай музыкi людзi забываюцца на штодзённыя клопаты i свае фiзiчныя недасканаласцi.

Чарговая група ўладкавалася на сцэну. Быў гэта жаночы хор з дваццаці асоб і кожная такая асоба, упрыгожаная музыкай і каляровым касцюмчыкам, магла б без залішніх клопатаў скалыхнуць з фундаментаў, расслабіць, змяніць у кіпячы вулкан самае халоднае мужчынскае сэрца. Але зрок пана Антона засяродзіўся на салістцы, што вышпарыўшыся два крокі наперад, прыхапіла мікрафон і моцным альтам паехала ў натоўп.

Ніхто не ведае чаму якраз салісты карыстаюцца найзначнейшай ласкай слухачоў і чаму зза іхняй прычыны падчас рок-канцэртаў, згуртаваныя пад сцэнай паненкі адыходзяць ад прытомнасці. А часам і сталыя мужчыны, бы той старажытны Улiс, ашарашаны спевам сiрэнаў, забываюцца на родную Iтаку.

Пан Антон, паглыбiўшыся ў цёплы альт салісткі, забыўся на свой родны, няшчасны нос.

А калі хор апусцiўся са сцэны, расплыўся ў натоўпе, пан Антон невыпадкова апынуўся побач гэтай салісткі. Прыгарнуўшы пад бокi дзве каляжанкі, яна ўсё яшчэ падспеўвала, калыхалася за музыкай. I ўсмiхалася ўсяму свету. А пану Антону паказалася яму ўсмiхаецца.

I пан Антон шчыра пaдскочыў у водгук гармонiку, a нaвaт — цi не першы раз у жыццi — узяўся зa шaленчыя вaкaльныя спробы. Ён нaпiраў нa высокaе до з зaўзятaсцю касмiчнай энэргii, што ўзбуджаная першабытнай сiлаю, вылузвае з мiкраскапiйнага атама яркiя зоры, блакiтныя планеты, цьмяныя галактыкi. Выкiдаючы з вантробаў спантанiчныя музычныя каскады, ён бліжэй усё і бліжэй падплываў да каляровага касцюмчыка салісткі. І зазіраючы ў яе вочы — сэрцам, душою, какетліва-танцавальнай мовай цела, здавалася пытаў пан Антон: “Чуеш ты, прыгожая мая? Табе спяваю”.

Дакладна так паводзяць сябе самчыкі салаўёў маёвымі ночамі, калі над мястэчковым паркам стаіць шоўкавая цеплыня. І калі з каханай жанчанай паглыбляецеся ў гэтую летнюю ціш, часам шанцуе вам слухаць какетлівыя напевы. Прыгартаючы плячом каханую асобу, зазіраючы ў яе раззораныя вочы, кажаце ў такіх выпадках: “Ты чуеш мілая? Ён жа ў твой гонар так”.

Але вашыя словы не грунтуюцца на праўдзе. Каханне — самы эгаістычны стан жывой душы. Кожны тут напявае сваім голасам, і свайму адрасату, і ў сваю карысць.

А пан Антон дорыў сваю песню невядомай харыстцы, а харыстка паказалася яму прыгажэйшай за ўсё, што паклiкала на свет майская вясна.

Пан Лебяда быў шчаслiвы. Ён адчуваў сябе неадступнай часцiнай вялiкага народа. Як чалавек, каму давялося паблудзiць у цёмным лесе, прасноўдаць там увесь дзень, а ў рэшце-рэшт выбрацца на хай сабе i незнаёмую усё ж-такi чалавекам назначаную сцежку.

— Ну i крычыць той насаты моцны альт вярнуў пана Антона ў зусiм не музычную прастору. Голас прыналежыў асобе, якую ў думках паспеў ён назваць вяршыняй прыгажосці ў нашым сусвеце.

— Ага, падтрымала яе другая харыстка. — Голас нават і нічога, ды зусім неадукаваны. І ўражлівасць на мастацтва, на прыгажосць і эстэтыку — не адчуваецца.

— Уражлівасць — прыродная справа. Яна ёсць, або яе няма. Але ж, як відаць, не ўсе такое разумеюць.

— Далёка не ўсе — вочы салісткі згубілі ранейшую ўсмешку. Узіраліся ў пана Антона лютым холадам, як суддзі і пракуроры ўзіраюцца ў разбуральнікаў назначанага кадэксамі парадку.

Ад шчасця ў няшчасце, ад перамогi ў паражэнне, ад славы ў няславу, нат не крок, i не мiг.

„Чалавечае жыццё бы кола аўтамашыны. I зверху ты, i адначасова знiзу, i не паспееш прывыкнуць iржавы цвiк спускае дух, пераўтварае цябе ў лiшнi кусок скамечанай матэрыi”.

Такая, па-фiласофску разумная думка нарадзiлася ў галаве пана Антона, калi на крокаў дваццаць адышоў ён ад цэнтра здарэнняў. Прыдбаць другiя разумныя думкi, ён не паспеў.

— Водачка, сiгарэты, азваўся знаёмы голас.

— Дайце пляшку, адказаў пан Антон. А затым, мiж блёкаў, адбiўшы капслю, заправiў вантробы доўгiм глытком гаркоты.

Мястэчка тым часам, заходзiлася ад музыкi i ад шчасця.

Гардзеевы вузлы рэжуцца мячом, а недасканалыя насы — лязом хірургічнага скальпеля. І яшчэ, вядома — далонямі рашучасці і адвагі, без якіх гісторыя астаецца мёртвай думкай, на век вечны раскірэчанай між мінулай а будучай хвілінамі, а кожны няўдалы нос дажывае сумную старасць, павесіўшы ноздры між правым а левым вокам няшчаснага ўласніка.

У нашым выпадку спрацавалі ўсе неабходныя варункі.

Нос атрымаўся цуда. Пан Антон глядзеў у люстэрка, кранаў пальцамi бадзёра насцярожаныя ноздры, абмацваў iх, а затым, паставiўшы паказальны палец мiж броваў, на хрбет носа, зязджаў унiз iдэальна простай лiнiяй. А пальцамi правай рукi шчыпаў сябе ў заднiцу, мацней i мацней, каб адагнаць найпрыгажэйшы сон. Аблiчча ў люстэрку, здавалася, зараз разыдзецца, рассыплецца дробным макам i пачнецца няўхiльнае вяртанне да прытомнасцi, i з срэбрнай роўнядзi шкла, здзеклiва ўсмiхаючыся, вытыркнецца на свет добра вядомая бульбіна.

Аблiчча ў люстэрку стаяла непарушанае. Можа, калi ад дупы, нахабна практыкаванай наконт рэчаiснасцi, сетачкай нервовых калiдораў прыбягалi балючыя сігналы, тады i крывiлiся, тады i пратэставалі вусны. А нос якраз трымаў iдэальную лiнiю.

Ад радасці пану Антону хацелася разарваць грудзi, дастаць адтуль сэрца i шпурнуць яе мiж усiх людзей знаёмых i абсалютных чужынцаў. А перш за ўсё злажыць гэтае сэрца ў далоні прыгожай пані-харысткі, якую першы раз пабачыў у мястэчковым амфiтэатры, у гонар якое вылузваў з вантробаў верхняе до, а якая бесцырымонна ашарашыла яго адным словам — насаты.

Але за жорсткае слова пан Антон не крыўдаваў. У яго была свядомасць, што гэтая пані прыналежыць зусім другому свету, і што ў гэтым яе свеце зусім другія вартасці. Вышэйшыя канстытуцыі грунтуюцца там на пашане прыгажосці, а і штодзённыя законы пішуцца тонкім пяром эстэтыкі і фантазіі. Разумеў пан Антон і тое, што ягоны ранейшы нос, у гэтым свеце можа ўспрымацца адно як антаганізм дэталёва абдуманай гармоніі.

Напрыканцы лета пан Антон пачаў зазіраць у гэты свет. Адвячоркамі прысаджваўся да акна і глядзеў удалеч.

Калі глядзіш у акно звычайна, вачыма, бачыш там шэрыя, шматпавярховыя дамы, вуліцу, дрэвы, запэцканы варонамі тратуар. І чуеш як грубым голасам гудзяць машыны, і абмяркоўваючы празаічныя справы, пехацінцы перакідваюцца словам.

Але пан Антон глядзеў у шыбу сэрцам. І ў ягоных думках адлюстроўваўся зусім другі краявід. У бясконцай прасторы ён бачыў таксама ж бясконцыя шарэнгі пальмаў і кіпрысаў, і яблыняў, што згінаюцца да зямлі цяжарам спелых пладоў. Але яблыкі там не такія як на базары. Усе яны ідэальныя кшталтам, і ўсе спелыя ў чырвань і золата, быццам разбіў хто летняе сонца, рассыпаў у зялёным галлі. А па-над дрэвамі стаялі хмары расспяваных салаўёў і людзі — усе ў доўгіх белых сукенках — шпацыравалі ў блакітным паўсвятле — хто пры там гортаў кніжку, хто зручным кісцікам замацоўваў на ільняным палатне уяўныя колеры і кшталты, а яшчэ другі хто, прымкнуўшы вейкі, выяўляў сябе ў анёльскай песні.

А часам усе тыя пальмы—кіпрысы-яблыні складаліся ў аграмадную арфу. З усіх бакоў зляталіся салаў’і, прысаджваліся на струнах. Прыгожая пані харыстка брала ў далоні райскі інструмент, кранала яго тонкімі пальцамі і стрэсвала тых салаўёў са струн, як летні вецер страсае расу з жытніх каласоў.

Тады асабліва хацелася пану Антону злажыць у далоні прыгожай пані свой новы нос. І ў доказ шчырага кахання, з галавы да ступнёў абсыпаць яе яблыкамі і апельсінамі. Вярнуўшыся з уяўнага свету на мястэчковы базар, доўга гортаўся ў скрынках і мяшках. Падбіраў, вышукоўваў самыя прыгожыя яблыкі і апельсіны, насычаныя сонцам так глыбока, што і Усявышняму не было б прычыны саромецца за іхнюю якасць.

Але пані не прыходзіла. Мястэчка сцякалася зараз на базар шматлікімі ручайкамі, а ручайкі зліваліся ў гаманлівыя рэчкі, а рэчкі спалучаліся ў адну магутную плынь, а спынялася тая плынь на ларку пана Антона, бы на якой аграмаднай плаціне. І напаткаўшы найпрыгажэйшы ў мястэчку нос, ранейшая жвавасць і гаманлівасць, пераўтваралася ў шолах, што пераліваецца з вуха ў вуха спакойнымі, паасобнымі каплямі.

Але часам з шопату вылузвалася на свет і мацнейшае слова, вострае бы лязо хірургічнага скальпеля.

— Во, прыдурак які. Во, дзіва. Ніхто, ніколі ў мястэчку такое і не падумаў, а ён...

Гэтыя словы выпраўляла ў натоўп звычайная чалавечая зайздрасць. Яна заўжды пустазеллем выяўляецца там, дзе адвечная аблога расцвітае самотнай і нікому незразумелай кветкай.

Бывае, для непазнакі гэтая зайздрасць прыкідваецца светлай патрыятычнай хустачкай, апраўдоўваецца сама ад сваёй малечы, і ў такіх выпадках папракаюць вас у куды значнейшай віне: Ну як жа так? — кажуць. — Без прычыны, дзеля прыватнай карысці адмовіцца, адрачыся, пусціць у заняпад, у забыццё бацькоўскі, класічна беларускі нос?

Але пан Антон не звяртаў увагу на такія закіды. Ён чакаў блізкае сабе сэрца, брацкую душу, што зразумее кожны позірк, кожны жэст, кожнае маўчанне.

Але пані не прыходзіла. І пан Антон, хочаш — не хчаш часцей зазіраў у яе свет. Зараз не толькі адвячоркамі, але і досвіткамі прысаджваўся да акна, а затым, разгартаючы халоднае шкло, ступаў між пальмы і кіпрысы, і перакідваўся словам з людзьмі ў белых сукенках, і як раней, як у гэтым мястэчковым амфітэатры, быў шчаслівы.

А ў ларку накапляліся найпрыгажэйшыя яблыкі і апельсіны.

У мястэчку сталявалася восень, з пушчанскіх сцяжын ступала на галоўную вуліцу, з галоўнай вуліцы сачылася між шматпавярховыя дамы, між драўляныя домікі, у чырвань і золата размалёўвала найтайнейшыя закавулкі. І тады ўрэшце-рэшт здарылася доўга чаканае.

Прыгожая пані харыстка прыйшла на базар. Прагулялася між ларкамі, там-сям кранула тонкімі пальцамі якую сукенку, у люстрах, для выгоды кліентаў расстаўленых між вопраткай паправіла прычоску.

Следам харысткі крочыў мужчына — моцны, булаваты, быццам у рэзультаце якога землятрусу вырваўся з каменнай скалы.

Яны спыніліся на ларку пана Антона.

“Які прыгожы нос, — падумала пані харыстка. — Гэта ж ці не той, пра які зараз гамоняць у мястэчку?”.

Тым часам пан Антон падбіраў для яе апельсіны і яблыкі. Перакідваў у далонях, разглядаў у залатых промнях восеньскага сонца, пальцамі, спраўна абмяркоўваў іх пружыністасць і сакавітасць.

— І вазьмі яшчэ кілаграм чырвоных буракоў і дзве цыбулькі. Я люблю бурачаны бульён. Ты сёння зварыш мне — моцны мужчынскі голас ні то пытаў, ні то загадваў.

А жанчына адказала:

— Ты так любіш мілы мой. Я звару сёння бурачаны бульён.

Адвярнулася, яе тонкія пальцы, тыя, што ўчора стрэсвалі салаўіны спеў са струн арфы, зараз пяшчотным жэстам гладзілі твар мужчыны, яго шчокі напятыя ў два таўстыя, бліскучыя ўзгоркі, і нос, што вытыркаўся з гэтых узгоркаў доўгай, спічастай вежай.

Мужчына ўсміхнуўся, прыхапіў пакеты загружаныя апельсінамі, яблыкамі, буракамі і цыбуляй. І накіраваўся ў натоўп. Ступаў моцна, упэўнена, вялікім носам, і шырокімі грудзьмі, і моцным плячом разгартаў той натоўп, як сталёвы карабль разгартае збунтаваныя хвалі.

Пані яшчэ раз, крадком зірнула ў аблічча пана Антона.

“Які прыгожы нос. Шкада, што не сапраўдны ён” — падумала і, бы бяспечным калідорам ступіла ўслед за сваім мужчынам.