Начны палёт

IX

Калі Рыўер са стосам паперы ў руцэ ўвайшоў у свой кабінет, ён адчуў той востры боль у правым баку, які вось ужо некалькі тыдняў даймаў яго.

«Так і не праходзіць…»

На секунду прыхіліўся да сцяны:

«Якая недарэчнасць!»

Дабраўся да крэсла.

І зноў — каторы раз — ён, стары леў, адчуў на сабе путы, і глыбокі смутак агарнуў яго.

«Столькі працы — і прыйсці да такога завяршэння! Мне пяцьдзесят; пяцьдзесят гадоў я напаўняў сваё жыццё ўшчэрць, ствараў самога сябе, змагаўся, перайначваў ход падзей, — і вось што займае мяне цяпер, вось што поўніць мяне, вось што выцясняе ўсю рэшту свету…

Якая недарэчнасць!»

Ён выцер пот, перачакаў, пакуль боль адпусціць, і пачаў працаваць.

Няспешна гартаў паперы

«У час разборкі матора 301 у Буэнас-Айрэсе заўважана… Накласці на вінаватага строгае спагнанне».

Ён падпісаў.

«На пасадачнай пляцоўцы Фларыянопаліса насуперак інструкцыям…»

Ён падпісаў.

«У дысцыплінарным парадку замяніць начальніка аэрадрома Рышара, які…»

Ён падпісаў.

Боль у баку прытупіўся, але назусім не знікаў, ён жыў у Рыўеру як нешта новае, надаючы жыццю новы сэнс і прымушаючы Рыўера думаць пра сябе самога — думаць з горыччу.

«Справядлівы я ці несправядлівы? Не ведаю. Я караю — і колькасць аварый змяншаецца. Адказнасць за аварыі ляжыць не на чалавеку, а на нейкай безаблічнай сіле, і апанаваць ёю можна толькі тады, калі трымаеш у руках людзей. Калі б я быў заўсёды справядлівы, кожны начны палёт ператвараўся б у гульню са смерцю».

Рыўера нечакана ахапіла стома: нялёгка давалася яму гэтая няўмольнасць, настойванне на сваім. Ён падумаў: «А як добра было б пашкадаваць людзей…» Заглыблены ў свае думкі, ён усё гартаў паперы.

«…што да Рабле, з гэтага дня ён болей не лічыцца ў складзе нашага персанала».

Рыўер прыгадаў старога Рабле, учарашнюю размову:

— Навука. Гэта будзе добрая навука іншым.

— Але, месье… Падумайце, месье!.. Гэта ж першы раз! Адненькі разок за ўсё жыццё!

— Будзе навука.

— Але, месье!.. Гляньце, месье!

Абтрапаны пулярэс, а ў ім — стары газетны аркушык: малады Рабле сфатаграфаваны каля самалёта.

Рыўер бачыць, як трымціць у старых руках гэтае наіўнае сведчанне былой славы…

— Гэта было ў дзевяцьсот дзесятым, месье… Гэта ж я сабраў першы ў Аргенціне самалёт! Я ж у авіяцыі — з дзевяцьсот дзесятага… Ужо дваццаць гадоў, месье! І як вы толькі можаце гаварыць… А маладыя! Месье, яны ж будуць смяяцца з мяне ў цэху!.. Ах, як яны будуць смяяцца!..

— Гэта не мяняе справы.

— А мае дзеці, месье! У мяне ж дзеці!..

— Я вам ужо сказаў: вы атрымаеце месца падсобніка.

— Але мая годнасць, месье, мая годнасць! Падумайце, месье, дваццаць гадоў у авіяцыі, стары рабочы, і раптам…

— Месца падсобніка.

— Я адмаўляюся, месье, адмаўляюся!

Старыя рукі дрыжаць, і Рыўер адводзіць вочы ад гэтых пабітых маршчынкамі, загрубелых, такіх дзівосных рук.

— Месца падсобніка.

— Не, месье, не… Я хачу вам сказаць…

— Можаце ісці.

«Я прагнаў з такой жорсткасцю не яго, — думае Рыўер. — Я прагнаў зло, у якім ён, магчыма, і невінаваты, але прыладай якога ён стаў.

Бо акалічнасцямі трэба кіраваць — тады і яны падпарадкоўваюцца, тады ты ствараеш. Дый людзей ствараеш. Альбо збаўляешся ад іх, калі яны — прылады зла».

«Я хачу вам сказаць…»

Што хацеў сказаць яму гэты бедны стары? Што яго пад старасць пазбаўляюць адзінай радасці? Што яму дарагі сам стук інструментаў па металу самалёта, што ягонае жыццё пазбаўляецца вялікай паэзіі? І потым… што трэба ж неяк жыць?

«Я вельмі стаміўся», — думаў Рыўер. У ім падымаўся нейкі ласкавы жар. Ён паляпаў далонню па паперы, падумаў: «Я так любіў аблічча гэтага старога таварыша…» І зноў убачыў рукі старога. Зноў прыгадалася, як яны слаба ўздрыгнулі, быццам спрабуючы стуліцца. Дастаткова было сказаць: «Ну, годзе. Годзе. Заставайцеся — і па старых руках прабегла б хваля радасці», — уяўляў Рыўер. І гэтая радасць, пра якую сказаў бы не твар, сказалі б старыя рабочыя рукі, — гэтая радасць была б Рыўеру самай дзівоснай радасцю ў свеце. «Парваць паперу?» Сям'я старога і яго вяртанне ўвечары дадому — і сціплая гордасць:

— Ну што, цябе ўсё-такі пакідаюць?

— То дзіва! То дзіва! Гэта ж я сабраў першы ў Аргенціне самалёт!

І моладзь у цэху не будзе больш пасміхацца, і да старога зноў будуць адносіцца з пашанай…

«Парваць?»

Зазваніў тэлефон, Рыўер зняў трубку.

Працяглае маўчанне, потым водгаласы, гулкая глыбіня, якую надаюць людскім галасам прастора і вецер. Нарэшце з трубкі пачулася:

— Гаворыць аэрадром. Хто ля апарата?

— Рыўер.

— Месье дырэктар, шэсцьсот пяцідзесяты гатовы да адпраўлення.

— Добра.

— Нарэшце ўсё ў парадку. Але ў самы апошні момант давялося рамантаваць праводку: выявілася, што пашкоджаныя кантакты.

— Добра. Хто мантаваў ланцуг?

— Удакладнім. Калі дазволіце, прымем строгія меры: няспраўнае асвятленне на борце — рэч вельмі небяспечная!

— Бясспрэчна.

Рыўер думаў: «Калі не вырываць зло з коранем, не вырываць яго шторазу, як толькі сустракаеш, тады ў палёце пагасне святло. Ведаць прылады зла і не змагацца са злом — злачынства. Не, Рабле будзе звольнены».

Сакратар нічога не бачыў, ён па-ранейшаму стукаў на машынцы.

— Што вы друкуеце?

— Двухтыднёвую справаздачу.

— Чаму яна дагэтуль не гатовая?

— Я…

— Давядзецца праверыць.

«Дзіва, дый годзе, як бяруць верх выпадковыя абставіны, як абуджаецца агромністая цёмная сіла, тая самая, што ўзбударажвае бязмежныя пушчанскія нетры, што расце, шырыцца, апантана ракоча ўсюды, дзе толькі пачынаецца вялікая справа».

Рыўеру ўявілася, як пад націскам тонкіх ліянаў рушацца гіганцкія храмы.

«Вялікая справа…»

Рыўер спрабаваў пераканаць самога сябе: «Гэтыя людзі… Я люблю іх. І я ваюю не з імі, а з тым злом, якое дзейнічае праз іх…»

Ягонае сэрца білася коратка, часта і вельмі балюча.

«Я не ведаю, ці добра тое, што я раблю. Не ведаю дакладнай цаны ні чалавечага жыцця, ні справядлівасці, ні гора. Не ведаю толкам, чаго вартая радасць чалавека. Не ведаю, чаго вартая рука, якая дрыжыць. І якая цана шкадавання ці ласкі…»

Ён мроіў наяве:

«Жыццё так перапоўнена супярэчнасцямі… Кожны выкручваецца як можа… Але заваяваць права на вечнасць, але тварыць — у абмен на сваю тленную плоць…»

Пасля кароткага роздуму Рыўер пазваніў.

— Перадайце пілоту эўрапейскага паштовага: хай прыйдзе да мяне перад вылетам.

І падумаў:

«Нельга дапусціць, каб гэты паштовы вяртаўся з паўдарогі. Калі я не ўстармашу як след маіх людзей, яны ніколі не пазбудуцца страху перад ноччу…»