Пярсцёнак Лёвеншольдаў

II

У сакавіку месяцы 1741 года памёр генерал-маёр Бенгт Лёвеншольд, а праз некалькі месяцаў у тым жа годзе здарылася так, што маленькая дачка ротмістра Ёрана Лёвеншольда, старэйшага генералавага сына, які жыў у той час у Хедэбю, памерла ад крывавага паносу. Хавалі яе ў нядзелю, адразу пасля службы, і ўсе малельшчыкі прама з царквы пайшлі за пахавальным шэсцем і праводзілі нябожчыцу да Лёвеншольдавай фамільнай грабніцы, дзе абедзве вялізныя магільныя пліты былі зрушаны на самы край. У скляпенні пад плітамі муляр зрабіў пралом, каб маленькую труну мёртвага дзіцяці можна было паставіць побач з дзядулінай.

Пакуль прыхаджане, якія сабраліся каля склепа, слухалі надмагільнае слова, мабыць, сёй-той і ўспомніў аб каралеўскім пярсцёнку і пашкадаваў, што вось ляжыць ён, маўляў, схаваны ў магіле без усякай карысці і радасці.

А магчыма, сёй-той і шапнуў суседу, што цяпер не так ужо і цяжка дабрацца да пярсцёнка: бо да заўтрашняга дня склеп наўрад ці замуруюць.

Сярод тых, каго трывожылі такія думкі, быў і нейкі селянін з сядзібы Маламстуга ў Ольсбю. Звалі яго Борд Бордсан. Ён быў зусім не з тых, хто гараваў бы да сівых валасоў з-за пярсцёнка. Наадварот, калі хто-небудзь пачынаў размову пра пярсцёнак, Борд звычайна казаў: што ў яго, маўляў, і так добрая сядзіба і яму няма чаго зайздросціць генералу, калі б ён забраў з сабой у магілу хоць цэлы шэфель[6] золата.

І вось цяпер, стоячы на могільніку, Борд Бордсан, як і многія іншыя, падумаў: «Дзіўна, што склеп застанецца адкрытым». Але не абрадаваўся гэтаму, а занепакоіўся. «Ротмістру, бадай, патрэбна б загадаць, каб склеп замуравалі сягоння ж пасля паўдня, — падумаў ён. — Знойдуцца такія, каму захочацца дабрацца да пярсцёнка».

Справа гэта яго зусім і не тычылася, але як бы там ні было, а ён усё больш і больш звыкаўся з думкай, што небяспечна пакідаць склеп адкрытым на ноч. Стаяў жнівень, ночы былі цёмныя, і калі склеп не замуруюць сягоння ж, то туды можа прабрацца злодзей і завалодаць скарбам.

Яго ахапіў такі страх, што ён ужо пачаў быў падумваць, ці не пайсці яму да ротмістра, каб папярэдзіць яго. Але Борд цвёрда ведаў, што ў народзе лічыцца дурнем, і яму не хацелася выстаўляць сябе на пасмешышча. «У гэтай справе ты маеш рацыю, гэта ўжо дакладна, — падумаў ён, — але калі перастараешся, цябе падымуць на смех. Ротмістр маху не дасць і ўжо абавязкова распарадзіцца, каб замуравалі пралом».

Ён так паглыбіўся ў свае думкі, што нават не заўважыў, як пахавальны абрад закончыўся, і працягваў стаяць каля магілы. І прастаяў бы яшчэ доўга, калі б жонка не падышла да яго і не тузанула за рукаў кафтана.

— Што гэта на цябе найшло? — запыталася яна. — Стаіш тут і вачэй не зводзіш, быццам кот каля мышынай норкі.

Селянін уздрыгнуў, узняў вочы і ўбачыў, што, апрача іх з жонкай, нікога на могільніку ўжо няма.

— Ды нічога, — адказаў ён. — Стаяў тут, і прыйшло мне ў галаву…

Ён ахвотна расказаў бы жонцы, што іменна яму прыйшло ў галаву, але ведаў, што яна куды больш здагадлівая за яго. І палічыла б толькі яго трывогі дарэмнымі. Сказала б, што замураваны склеп ці не — нікога гэта справа не тычыцца, апрача ротмістра Лёвеншольда.

Яны накіраваліся дамоў і вось якраз тут, на дарозе, павярнуўшыся спінай да могільніка, Борду Бордсану і выкінуць бы з галавы думкі аб генеральскай грабніцы, ды дзе ўжо там. Жонка ўсё гаварыла аб пахаванні: аб труне і аб тых, хто яе нёс, аб пахавальнай працэсіі і аб надмагільных прамовах. А ён час ад часу ўстаўляў слоўца, каб не заўважыла яна, што ён нічога не бачыць і не чуе. Жончын голас гучаў дзесьці далёка. А ў галаве ў Борда ўсё круціліся адны і тыя ж думкі: «Сягоння ў нас нядзеля, і, мабыць, муляр не захоча замуроўваць склеп у свой вольны дзень. Але раз так, ротмістр мог бы даць далакопу далер, каб той папільнаваў магілу ноччу. Эх, каб ён здагадаўся гэта зрабіць!»

Нечакана Борд Бордсан пачаў размаўляць услых сам з сабой:

— Што ні кажы, а трэба было мне пайсці да ротмістра! Так, трэба было! Такая важнасць, калі б людзі і паднялі мяне на смех!

Ён зусім забыўся, што побач з ім ішла жонка, і апамятаўся, толькі калі яна раптам спынілася і ўтаропілася ў яго.

— Ды нічога, — сказаў ён. — Гэта я ўсё над той справай галаву ламаю.

Яны зноў пакрочылі дадому і хутка апынуліся ў сябе ў Меламстузе.

Ён спадзяваўся, што хоць тут ужо пазбавіцца ад трывожных думак, і так яно, можа, і было б, калі б ён узяўся за якую-небудзь работу; але дзень жа быў нядзельны… Паабедаўшы, жыхары Меламстугі разышліся хто куды. Ён адзін застаўся сядзець у пакоі, і на яго зноў напаў ранейшы роздум.

Трохі счакаўшы, ён падняўся з лавы, выйшаў на двор і пачысціў каня скрабніцай, намерваючыся з'ездзіць у Хедэбю і пагаварыць з ротмістрам. «Інакш пярсцёнак украдуць сягоння ж ноччу», — падумаў ён.

Аднак ажыццявіць свой намер яму не давялося. Ён быў чалавек нясмелы. Замест таго ён пайшоў да суседа на двор пагаварыць аб тым, што яго непакоіла, але сусед быў не адзін, і Борд па сваёй празмернай нясмеласці зноў не адважыўся пачаць размову. Ён вярнуўся дамоў, так і не сказаўшы ні слова.

Як толькі сонца зайшло, ён улёгся ў ложак, збіраючыся адразу ж заснуць. Але сон не ішоў да яго. Зноў вярнулася хваляванне, і ён усё круціўся ды варочаўся ў ложку.

Жонцы, безумоўна, таксама было не да сну, і хутка яна пачала распытваць, што з ім такое.

— Ды нічога, — па сваёй звычцы адказваў ён. — Вось толькі справа адна ў мяне з галавы не выходзіць.

— Так, чула я сягоння пра гэта не аднойчы, — прамовіла жонка, — цяпер давай выкладвай, што задумаў. Ужо ж не такія, пэўна, небяспечныя справы ў цябе ў галаве, каб нельга было пра іх мне расказаць.

Пачуўшы гэтыя словы, Борд уявіў, што ён тут жа засне, калі раскажа жонцы.

— Ды вось ляжу я і ўсё думаю, — сказаў ён, — ці замуравалі генералаў склеп, ці ён усю ноч прастаіць адкрыты.

Жонка засмяялася.

— І я пра гэта думала, — сказала яна, — і здаецца мне, што кожны, хто быў сягоння ў царкве, аб гэтым жа думае. Але чаго ж табе з-за гэтакай справы не спіцца?

Борд узрадаваўся, што жонка не прыняла яго словы блізка да сэрца. У яго стала на душы больш спакойна, і ён рашыў быў, што цяпер ужо абавязкова засне.

Але як толькі ён улёгся зручней, неспакой вярнуўся да яго. Яму здавалася, быццам з усіх бакоў, з усіх хацін падкрадваюцца да яго чалавечыя цені. Усе яны выйшлі з адным і тым жа тайным намерам, усе накіроўваюцца да могільніка і да таго самага адкрытага склепа.

Ён паспрабаваў быў ляжаць не рухаючыся, каб даць жонцы заснуць, але ў яго забалела галава і пот праняў. І нехаця ён пачаў круціцца і варочацца ў ложку.

Нарэшце ў жонкі цярплівасці не хапіла, і яна нібы жартам кінула яму:

— Далібог, мужычок, ці не лепей ужо табе самому схадзіць на могільнік ды паглядзець, ці ўсё добра з магілай, чым ляжаць тут ды варочацца з боку на бок, вачэй не заплюшчваючы.

Не паспела яна вымавіць гэтыя словы, як муж яе ўскочыў з пасцелі і пачаў нацягваць на сябе кафтан. Ён вырашыў, што жонка праўду кажа. Ад Ольсбю да царквы ў Бру хады было не больш за паўгадзіны. Праз гадзіну ён вернецца дамоў і спакойна праспіць усю ноч напралёт.

Ды не паспеў ён выйсці за парог, як жонцы падумалася, што мужу будзе, пэўна, не па сабе на могільніку, калі ён пойдзе туды адзін-адзінюсенькі. Яна жвава ўскочыла і гэтак жа быстра надзела сукенку.

Мужа яна дагнала на ўзгорку каля Ольсбю. Пачуўшы яе крокі, Борд зарагатаў.

— За мной пайшла, даведацца, ці не сцягну я генералаў пярсцёнак? — запытаўся ён.

— Ах ты мой любы! Я ж ведаю, што нічога такога ў цябе і ў думках няма. Я пайшла толькі каб быць з табой, калі прад табой з'явіцца могільнікавы дух ці конь-мярцвяк[7].

Яны паскорылі крок. Надышла ноч, і ў беспрасветнай цемры віднелася на захадзе толькі вузкая светлая палоска. Муж з жонкай выдатна ведалі дарогу. Яны размаўлялі і былі ў добрым настроі. На могільнік жа яны ішлі толькі для таго, каб зірнуць, ці адкрыты склеп, і каб Борду не пакутаваць без сну, ламаючы сабе праз гэта галаву.

— Не, ніяк не паверыць, быццам яны там у Хедэбю такія ратазеі, што не замуруюць пярсцёнак зноў.

— Ды ўжо хутка аб усім даведаемся, — сказала жонка. — А вось, здаецца, і могільнікавая агароджа!

Селянін спыніўся, падзівіўшыся з вясёлага жончынага голасу. Не, быць таго не можа, каб яна накіравалася на могільнік з іншымі намерамі, чым ён.

— Перш чым увайсці на могільнік, — сказаў Борд, — нам, відаць, патрэбна б дамовіцца, што будзем рабіць, калі магіла адкрыта.

— Ужо і не ведаю, ці закрыта, ці адкрыта, а толькі наша справа — вярнуцца дамоў ды легчы спаць!

— І гэта слушна, твая праўда! — сказаў, зноў пакрочыўшы, Борд. — І не чакай, каб могілкавыя вароты былі ў гэты час не зачынены, — дадаў ён.

— Бадай, сапраўды, — падхапіла жонка. — Прыдзецца нам пералезці цераз сцяну, калі захочам наведаць генерала ды паглядзець, як яму там.

Муж зноў здзівіўся. Ён пачуў, як з лёгкім шумам пасыпаліся ўніз дробныя каменьчыкі, і тут жа ўбачыў, як на фоне светлай палоскі на захадзе вырысоўваецца жончына фігура. Яна ўзлезла ўжо наверх, на сцяну, і нічога мудронага ў тым не было, таму што сцяна была невысокая — усяго некалькі футаў. Дзіўным падалося яму толькі тое, што жонка праявіла такую жвавасць, узлезшы наверх раней за яго.

— Ну вось, — сказала яна. — Давай руку, я дапамагу табе ўзлезці!

Хутка сцяна засталася ззаду, і цяпер яны моўчкі і асцярожна прабіраліся сярод невысокіх магільных грудкоў.

Адзін раз Борд спатыкнуўся аб такі грудок і ледзь быў не паваліўся. Яму падалося, быццам хтосьці падставіў яму ножку. Ён так спалохаўся, што ўвесь задрыжаў і загаварыў гучна, на ўвесь голас, каб мярцвякі зразумелі, з якімі намерамі ён прыйшоў на могільнік.

— Не хацеў бы я прыйсці сюды, калі б справа мая была несправядлівая.

— Яшчэ чаго скажаш, — запярэчыла жонка. — Ужо тут ты маеш рацыю! А вунь ужо і магіла віднеецца!

Пад цёмным начным небам ён разгледзеў вывернутыя з зямлі магільныя пліты.

Неўзабаве яны былі ўжо каля самай магілы і ўбачылі, што яна адкрыта. Пралом у склепе не быў замураваны.

— Ну і няўклюды ж яны, — вылаяўся Борд. — Быццам знарок хочуць спакусіць тых, хто ведае, якая каштоўнасць там схавана.

— Пэўна, спадзяюцца, што ніхто не адважыцца крануць нябожчыка, — сказала жонка.

— Ды і ўвогуле мала радасці лезці ў такую магілу, — зазначыў муж. — Саскочыць уніз, бадай, не цяжка, толькі потым сядзі там, як лісіца ў нары.

— Сягоння раніцай я бачыла, як яны апусцілі ў склеп лесвічку, — сказала жонка. — Але яе ўжо, відаць, прынялі.

— А дай пагляджу я і на самай справе, — сказаў муж і пачаў мацаць рукамі ў магільным праломе. — Не, глядзі ты! — усклікнуў ён. — Гэта ж трэба! Лесвічка ж яшчэ тут!

— Ну і расцяпы! — падтакнула жонка. — Толькі, па мне, ці тут лесвічка ці не — розніца невялікая. Той жа, хто там унізе, і сам можа за сваё дабро пастаяць.

— Каб жа гэта ведаць! — падхапіў муж. — Можа, хоць лесвічку прыняць?

— Нічога ў магіле чапаць не будзем, — сказала жонка. — Лепш будзе, калі магільшчык раніцай убачыць магілу якраз такой, якой пакінуў яе напярэдадні.

Разгубленыя і нерашучыя, стаялі яны, утаропіўшыся на чорны адкрыты пралом. Ім бы пайсці цяпер дамоў, але штосьці таямнічае, нешта такое, чаго ніхто з іх не асмельваўся назваць сваім імем, утрымлівала іх на могільніку.

— Ды можна было б пакінуць лесвічку і на месцы, — сказаў нарэшце Борд, — калі б я быў упэўнены, што ў генерала ёсць сіла ўтрымаць злодзеяў.

— Ты ж можаш спусціцца ўніз, у склеп, — параіла жонка, — вось тады сам убачыш, якая ў яго сіла.

Здавалася, нібы Борд толькі і чакаў ад жонкі гэтых слоў. Мігам апынуўся ён каля лесвічкі і пачаў спускацца ў пралом.

Але толькі ступіў ён на каменную падлогу падзямелля, як пачуў парыпванне лесвічкі і ўбачыў, што ўслед за ім лезе і жонка.

— Вунь што, ты і сюды за мной цягнешся, — сказаў ён.

— Баюся я пакінуць цябе адзін на адзін з нябожчыкам.

— А не такі ўжо ён і страшны, — запярэчыў муж. — І не адчуваю, што халодная рука хоча мяне задушыць.

— Ды ўжо нічога ён нам, відаць, не зробіць, — падтрымала жонка. — Ён жа ведае, што ў нас і ў думках не было ўкрасці пярсцёнак. Вось каб мы дзеля забавы пачалі адкручваць века труны, тады іншая справа.

Муж вобмацкам прабраўся да труны генерала і пачаў мацаць рукой уздоўж века. Ён адшукаў шрубу з невялікім крыжыкам на плешцы.

— Тут быццам бы знарок усё так і прыладжана для злодзея, — сказаў Борд, пачынаючы спрытна і асцярожна адкручваць шрубы труны.

— Чуеш што-небудзь? — запыталася жонка. — Ці не варушыцца ён у труне?

— Тут ціха, як у магіле, — адказаў муж.

— Ён жа, мусіць, не лічыць, што мы задумалі адняць у яго самае дарагое, — працягвала жонка. — Вось каб мы века труны паднялі, тады іншая справа.

— Так, ды тут ужо давядзецца табе мне дапамагчы, — сказаў муж.

Яны паднялі века і цяпер ужо не ў сілах былі стрымацца ад сквапнасці. Ім не цярпелася авалодаць скарбам. Яны сарвалі пярсцёнак са струхлелай рукі, апусцілі века і, не сказаўшы ніводнага слова, цішком выбраліся з магілы. Ідучы цераз могільнік, яны ўзяліся за рукі, і толькі апынуўшыся па іншы бок нізкай шэракаменнай могільнікавай сцяны і спусціўшыся на прасёлак, адважыліся загаварыць.

— Думаецца мне, — сказала жонка, — што ён сам гэтага хацеў. Зразумеў, што нядобра нябожчыку берагчы такі скарб, вось і аддаў яго нам па добрай волі.

Муж зарагатаў.

— Так, ну і ну, няма чаго сказаць, — вымавіў ён. — Не ўжо, не прымусіш ты мяне паверыць выдумцы, быццам ён аддаў нам пярсцёнак па добрай волі; проста ў яго сілы не было нам перашкодзіць.

— Ведаеш што, — сказала жонка, — сягоння ноччу ты быў вельмі храбры. Мала такіх, хто адважыцца спусціцца ў магілу.

— А я зусім і не думаю, што паступіў нядобра. У жывога я б ніколі і далера не ўзяў, ну а што за бяда ўзяць у мёртвага тое, што яму ўжо не патрэбна.

Ішлі яны гордыя і задаволеныя і толькі здзіўляліся, што нікому, акрамя іх, не прыйшло ў галаву забраць пярсцёнак. Борд сказаў, што паедзе ў Нарвегію і прадасць там пярсцёнак, як толькі выпадзе які-небудзь зручны выпадак. Ім здавалася, што за пярсцёнак удасца атрымаць вельмі многа грошай і ніколі больш не давядзецца адчуваць страху перад заўтрашнім днём.

— А гэта што? — раптам прыпыніўшыся, запытала жонка. — Што я бачу? Няўжо зара займаецца? На ўсходзе ж павінна світаць?

— Не, сонцу яшчэ рана ўзыходзіць, — сказаў селянін. — Відаць, — пажар. І як быццам дзесьці каля Ольсбю. Ці не…

Яго перапыніў гучны жончын голас.

— Гэта ў нас гарыць! — крычала яна. — Меламстуга гарыць! Генерал падпаліў яе!

У панядзелак раніцай у маёнтак Хедэбю, размешчаны зусім блізка ад царквы, прыбег магільшчык і, ледзь не задыхаючыся, выпаліў: ім з мулярам, які збіраўся зноў замураваць склеп, падалося, быццам века генеральскай труны з'ехала набок і што шчыты з гербамі і ордэнскія стужкі, якімі яно прыбрана, ссунуты з месца.

Неадкладна людзі спусціліся ў склеп і заўважылі, што там пануе страшны беспарадак і што шрубы труны сарваны. Калі знялі века, то адразу ж убачылі, што на ўказальным пальцы левай генералавай рукі пярсцёнка няма.