Пярсцёнак Лёвеншольдаў - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Сэльма Лагерлёф (ч. notes)

Примечания

1

Карл ХІІ (1682–1718) — шведскі кароль (1697–1718). Падзеі, аб якіх упамінаецца далей, звязаны з тым перыядам яго ўладарання, калі Швецыя вяла супраць Даніі, Рэчы Паспалітай, Саксоніі і Расеі Паўночную вайну (1700–1721) за пануючае становішча на берагах Балтыйскага мора. Першы перыяд вайны складваўся для Швецыі ўдала, аднак ваенны паход Карла XII ў Расею закончыўся поўным разгромам шведскай арміі пад Палтавай (1709). Паводле слоў Ф. Энгельса, пасля паражэння ў Расеі Швецыя страціла сваю эканамічную і палітычную магутнасць і была адкінута на становішча другаразраднай краіны. Вярнуўшыся на радзіму, Карл XII арганізаваў ваенны паход у Нарвегію (1716–1718), дзе і загінуў каля сцяны нарвежскай крэпасці Фрэдрыстэн.

2

Рыксдаг узнік у Швецыі ў 1617 г. і да 1867 з'яўляўся сходам прадстаўнікоў усіх саслоўяў, які выконваў ролю дарадчага органа пры каралі. Рыксдаг у сучасным значэнні — шведскі парламент.

3

Ваенны паход Карла XII у Рэч Паспалітую пачаўся ў студзені 1702 г. Нанёсшы шэраг паражэнняў польскаму войску, захапіўшы Кракаў і Варшаву, Карл XII дамогся звяржэння караля Аўгуста, выхаду Рэчы Паспалітай з антышведскай кааліцыі і падпісання мірнага пагаднення ў Варшаве (18 лістапада 1705 г.). Уварваўшыся затым у Саксонію і вымусіўшы яе да выхаду з вайны (Альтранштацкі мір 1706 г.), Карл XII арганізаваў ваенны паход у Расею (жнівень 1707 г.). Разлічваючы на дапамогу свайго тайнага саюзніка, украінскага гетмана Мазэпы, Карл XII павёў сваю армію цераз Украіну, але тут сустрэў рашучы адпор з боку расейскіх войск. Першае паражэнне шведскай арміі было нанесена ў бітве пры Лясной (28 верасня 1708 г.), а затым яна была поўнасцю разгромлена ў Палтаўскай бітве (27 чэрвеня 1709 г.) Пасля ўцёкаў Карла ХІІ у Турцыю рэшткі яго войска канчаткова капітулявалі 1 ліпеня 1709 г. Ф. Энгельс адзначаў, што сваёй спробай заваяваць Расею Карл XII загубіў Швецыю і паказаў усім непаражальнасць Расеі.

4

Пасля паражэння шведскай арміі ў Расеі ў разоранай вайной Швецыі ўзнікла апазіцыя, якую ўзначальвала служылае дваранства і падтрымлівалі іншыя саслоўі, незадаволеныя нарастаючым цяжарам падаткаў і павіннасцей, настойлівым імкненнем караля працягваць вайну. Яго лічылі вінаватым ва ўсіх бедах, якія наваліліся на Швецыю. Разам з тым сярод часткі шведскага насельніцтва бытавала ідэалізаванае ўяўленне пра Карла XII як пра вялікага палкаводца і героя. Гэтыя дваістыя адносіны да Карла XII знайшлі сваё адлюстраванне і на старонках рамана С. Лагерлёф.

5

Карл XII, вярнуўшыся ў Швецыю пасля чатырнаццацігадовай адсутнасці (1715), застаў краіну ў стане поўнага эканамічнага краху, але нягледзячы на гэта, вырашыў сабраць сродкі для працягу вайны. Наткнуўшыся на супраціўленне дзяржаўнага савета і рыксдага, ён адхіліў іх ад кіравання дзяржавай і перадаў усю паўнату ўлады ў рукі гальшэйнгаторпскага міністра Гёртца (1668–1718), які правёў шэраг эканамічных мерапрыемстваў з мэтай выцягвання з насельніцтва сродкаў для новых ваенных намераў караля. У ліку гэтых мерапрыемстваў былі канфіскацыя каштоўнасцей, а таксама выпуск абясцэненых, так называемых фальшывых грошай, празваных у народзе «Гёртцавымі далерамі». Перыяд уладарання ненавіснага чужаземнага міністра лічыцца адным з самых змрочных эпізодаў шведскай гісторыі і вядомы пад назвай «Гёртцавага часу».

6

Шэфель — старадаўняя шведская мера ёмістасці для цвёрдых і сыпучых целаў, роўная 20,9 літра.

7

У Швецыі існуе паданне пра каня, які калісьці быў пахаваны на могілках замест чалавека. Паводле павер'я, дух якога, на трох нагах і без галавы, бадзяецца па начах на могілках, прадракаючы пагібель кожнаму, хто яго ўбачыць, бо іменна гэты конь перавозіць людзей пасля смерці ў царства мёртвых.

8

У апошні перыяд вайны краіны — удзельніцы Паўночнага Саюза (Данія, Рэч Паспалітая, Расея) — узмацнілі ваенныя дзеянні супраць Швецыі. Кароль Аўгуст вярнуў сабе польскі трон, і шведскія войскі былі выгнаны з тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Дацкія войскі ўварваліся ў паўднёвую Швецыю, Расея заняла Фінляндыю, Эстляндыю, Ліфляндыю, Аландскія выспы.

9

Карл XII быў вельмі папулярны сярод салдат свайго войска, якім імпанавалі яго асабістыя якасці — храбрасць, самавалоданне, сіла волі.

10

Сэтар — невялікае паселішча тыпу хутара на аддаленых ад жылля лясных пашах.

11

Пастар-ад'юнкт — другі святар, якога прызначалі ў дапамогу пастару ў некаторых прыходах.

12

Ленсман — службовая асоба, прадстаўнік каралеўскай улады на месцах.

13

30 жніўня 1721 г. быў заключаны мірны дагавор паміж Расеяй і Швецыяй (Ніштацкі мір), згодна з якім да Расеі адышлі Інгерманландыя, Ліфляндыя, Эстляндыя, Выбарг і паўднёва-заходняя Карэлія.

14

У 1713 г., насуперак забароне Карла XII, быў скліканы рыксдаг, на якім разгарнуліся дэбаты наконт далейшага палітычнага курсу краіны. Большасць членаў рыксдага рашуча патрабавала неадкладнага заключэння міру.

15

Гатэнйельм — Ларс (Ласэ) Андэрсан Гатэ (1689–1718) — вядомы шведскі марак. Нарадзіўся ў сялянскай сям'і, плаваў на шведскіх і замежных гандлёвых суднах. У час Паўночнай вайны арганізаваў каперскую флатылію (гл. ніжэй). Нажыў вялікія багацці і часткова субсідзіраваў каралеўскую казну. У 1715 г. яму быў нададзены дваранскі тытул, пасля чаго стаў называцца Гатэнйельмам. Узвышэнне яго было адмоўна сустрэта шведскай арыстакратыяй, бо яго падазравалі ў сувязях з піратамі. Загінуў у марской бітве пры Гётэборгу.

16

Капер — уладальнік судна ці флатыліі, які займаецца ў час вайны марскім разбоем у нейтральных водах. У адрозненне ад піратаў каперы нападалі толькі на варожыя судны з ведама свайго ўрада, атрымліваючы на гэта спецыяльную грамату. Каперства існавала ў Эўропе да сярэдзіны XIX ст.

17

Царква ў прыходзе Ансала, дзе знаходзілася сядзіба Гата, якая належала бацькам Гатэнйельма.

18

Недакладнае выкладанне гістарычнага факту. У сапраўднасці Гатэнйельм заўважыў на адным з захопленых дацкіх суднаў два мармуровыя саркафагі, якія прызначаліся для дацкага караля Фрэдэрыка IV і яго жонкі. Датчане прапанавалі за іх вялікі выкуп, але Гатэнйельм заявіў, што мае намер пакінуць іх для сябе і сваёй жонкі. Тады па загаду дацкага ўрада былі выраблены два якраз такія ж самыя саркафагі з імем і гербам Гатэнйельмаў, і шведскі капер пагадзіўся ўзяць іх у абмен на каралеўскія. Гэтыя саркафагі ўстаноўлены ў ансальскай царкве, у магільным склепе Гатэнйельмаў, і ў адным з іх пахаваны Ларс Гатэ.

19

Рагнар Лодбрак, ці Рагнар Скураныя Штаны — герой вядомай ісландскай сагі і хронікі Саксона Граматыка. Здзейсніўшы мноства подзвігаў, Лодбрак трапіў у палон да англійскага караля Эле, быў кінуты ў змяіную яму і загінуў. Яго сыны адпомсцілі за яго, уварваўшыся ў Англію і забіўшы караля Элу. Прататыпам Лодбрака паслужыў дацкі важак вікінгаў, які жыў у сярэдзіне IX ст. У яго было пяць сыноў, якія ўзначалілі паход вікінгаў у Англію.

20

Каралінамі называліся салдаты арміі Карла XII (ад лац. Carolus — Карл).

21

Кароль Фрэдрык (1676–1751) — кароль Швецыі (1720–1751). Быў жанаты на Ўльрыцы Элеаноры, сястры Карла XII, з'яўляўся яго ваенным паплечнікам і пасля яго смерці дамогся права на атрыманне ў спадчыну шведскага трона.