Sami Swoi

Rozdział 5

Koniec podróży jakże często jest dopiero początkiem drogi. Byli już w domu Pawlaka, ale wędrówka Johna jakby wciąż trwała: patrząc przez okno na podwórze, nie widział obejścia swego brata, Kaźmierza, tylko tamto podwórze przy krużewnickiej chacie; kiedy spostrzegł, że lep na muchy przywieszony jest do złoconej lampy o czterech niezgrabnych kryształowych kinkietach – przypomniał sobie naftową lampę, którą ze względu na oszczędność nafty zapalało się tylko w wielkie święta; widząc stół i kredens zastawiony puszkami sardynek, soków owocowych, półmiskami pełnymi kiełbasy i własnej roboty salcesonem, zobaczył tamten stół w Krużewnikach, gdzie do jednej michy z żurem sięgało sześć drewnianych łych. Tak, ta podróż, choć w przestrzeni dla niego się skończyła, to w czasie jakby trwała nadal.

– Może głodny? – pyta Marynia, przez nieśmiałość zwracając się do męża, a nie do Jaśka, który teraz przygląda się, jak Jadźka przewija płaczącą córeczkę.

– Awo, taż przecie jest czym zakąszać – rzuca przez ramię Kaźmierz, zajęty odbijaniem butelki z wódką. Marynia wskazuje na zgromadzone na cześć gościa specjały. Jaśko rzuca okiem na tę wystawę bez zbytniego zainteresowania. Nagle wzdycha, jakby mu się przypomniało coś tak pięknego jak sen ułana.

– Ja mieć smak na mamałygę ze szpyrką. Na wspomnienie tej potrawy coś od wewnątrz rozjaśnia jego twarz. Marynia stropiona patrzy na Kaźmierza: skąd ona teraz ma wziąć mamałygę? Starali się przewidzieć życzenia gościa, ale nikomu nie przyszło do głowy, że człowiek z tamtego świata będzie sobie życzył takiego byle jakiego dania.

– Ot, pomorek – Kaźmierz szepcze półgębkiem do Maryni i popycha ku drzwiom Pawełka.

– Galopem ty leć do Jarmolinów, może u nich ta mamałyga znajdzie sia. Żeby odwrócić uwagę brata od zamieszania, jakie spowodowało jego gastronomiczne pragnienie, pochyla się nad małą Anią i wskazując Jaśka, pyta z pełną powagą:

– A wiesz ty, kto to jest? Twój chrzestny. Witold unosi małą w poduszce. Ania wyciąga ciekawe paluszki do kolorowej muszki przy kołnierzyku gościa, potem wtyka paluszek między jego rozchylone w uśmiechu szczęki. Rozćwierkała się śmiechem, widząc, jak John porusza muszką na gumce. Wzruszony tym John bierze z rąk bratanka becik i podrzuca Anię w górę.

– Co ona taka duża? – dziwi się.

– Osiem miesięcy czekała na przyjazd stryja – wyjaśnia Witold. Trzymając małą na ręku, Jaśko wpatruje się w zdjęcie ślubne, na którym Witold ze sztywnym uśmiechem wbija wzrok w obiektyw fotografa, bodąc czołem loki otulonej muślinem Jadźki.

– Do kogo ty podobna? – zastanawia się głośno, przenosząc wzrok z buzi maleństwa na twarze z fotografii ślubnej.

– Te oczy to po matce. Ale skąd ja je znam'? Witold wymienia błyskawiczne spojrzenie z Jadźką. Ta cofa się w głąb pokoju, jakby chcąc się na wszelki wypadek usunąć z pola widzenia. Kaźmierz pospiesznie napełnia wódką dwa kieliszki i żeby przerwać tę niebezpieczną próbę identyfikacji, gestem głowy nakazuje Maryni odebrać z rąk gościa becik z Anią. W wolną rękę brata wtyka wypełniony po brzegi rżnięty kieliszek. Nabiera powietrza, jakby szykował się do skoku w głęboką wodę. Kiedy zaczyna mówić, jego śpiewny głos brzmi niczym początek jakiejś ballady.

– Posłuchaj, Jaśku, co ja, brat twój, w osobistej swej postaci przed tobą stojący, mam ci do powiedzenia, i wybaczenie mi daj, żeś ty dla mnie nie żaden „John”, tylko ten sam Jaśko, co w kropiwnianych portkach w Krużewnikach dwa ogony na wygon gnał, a było to jeszcze za Franza Josepha, co to później o nim śpiewka taka była: „Kiedy żył F'ranz-Joseph, miałeś chociaż kozę, kiedy rządzi nasz prezydent, masz ty chłopie tylko bidę”… Uśmiecha się Jaśko na tę przemowę, na to wspomnienie kropiwnianych portek i Franza Josepha, ale zaraz uśmiech powściągnął, bo zrozumiał, że dopiero w tej właśnie chwili zaczyna się między nimi prawdziwa rozmowa, choć jeden mówi, a drugi tylko milczy.

– Posłuchaj więc, Jaśku, co mam ci do powiedzenia, a mam ja do powiedzenia dużo i w te najważniejsze słowa zacznę: „Ano, Jaśku, bój się Boga, wreszcie jesteś!” – na moment wzruszenie odbiera mu głos, ale wnet się opanował. Stoi przed starszym bratem, trzyma wciąż pełny kieliszek w drżącej ręce, bo przyszło mu złożyć jakby raport z całego życia. Wszyscy obecni zastygli w bezruchu, czując, że nadeszła historyczna chwila. Kaźmierz zerka nerwowo w stronę lepu na muchy, gdzie bzycząc walczy o życie świeżo przylepiony owad.

– To powiedziawszy, do mniej ważnych rzeczy chcę przystąpić i po gospodarsku chcę się wyrazić. że co moje, to i twoje – trąca zamaszyście swoim rżniętym kieliszkiem o kieliszek Jaśka i przechylając głowę do tyłu, jakby chciał sprawdzić, czy owa mucha jeszcze żyje, gładko wlewa sobie jego zawartość do gardła. Jaśko próbuje pójść w jego ślady, ale wieloletni brak praktyki daje znać o sobie. Krztusi się, aż oczy wychodzą mu z orbit, ręką usta zasłania, jakby w obawie, że może wypluć szczęki. Witold musi grzmotnąć go swoją krzepką łapą w plecy, żeby gość odzyskał równowagę. Kaźmierz wziął Jaśka pod łokieć niczym biskupa w trakcie procesji i oprowadza po domu, jakby chciał go przekonać, że to, co zyskał na skutek historycznych wydarzeń, nie jest gorsze od tego, co stracił.

– Ano patrzaj, Jaśku: dom ten jest murowany, podpiwniczony – przeszli z pokoju przez sień do drugiej izby.

– Na podmurówce kamiennej on stojący, kryty nie żadną tam strzechą, jak u tata naszego, tylko eternitem, jak się należy według rozumu i przepisów przeciwpożarowych. Ani grzybów, ani długów na nim nie ma, bo tylko durny w kieszeni otwarty scyzoryk nosi, a że durnego brata ty nie masz, na to ci się klnę w osobistej swej postaci tu stojący… Jaśko prześlizgnął się wzrokiem po szafie na wysoki połysk, po pudle jeszcze poniemieckiego radioodbiornika „Telefunken”, ale utkwił spojrzenie przy wielkim lustrze. Za jego ramą widnieje wetknięty wachlarz kolorowych pocztówek z Ameryki: Fabryka Forda w Detroit, drapacze chmur w down-town Chicago, rozwidlające się jak węże nitki autostrad. Barwny pasjans Ameryki, która dla niego – Johna Pawlaka z Chicago – nie jest z bliska aż tak kolorowa jak wysyłane przez niego kartki.

– Tu we wojnę ja robił – Jaśko-John stuka paznokciem w widoczek fabryki Forda w Detroit, następnie wskazuje drapacze chmur chicagowskiego down-town.

– A tu żyję. I tu umrę.

– Niech on wypluje to słowo – protestuje szczerze Kaźmierz.

– Jak my się odnaleźli, to nam czas dopiero pożyć, a nie umierać.

– Sure, ale na każdego jego pora przychodzi.

– Taż ty na chrzciny przyjechał, Jaśku, a nie na pogrzeb. Jak ty zobaczysz, że wokół są sami swoi, tak tobie bezlitośnie żyć się dopiero zachce. Taż ty tam przecie wśród obcych żył!

– W Chicago więcej Polaków jak w waszej Łodzi – informuje John. Ale Pawlaków nie ma!

– I Pawlaków znajdziesz. Wystarczy książkę telefoniczną otworzyć. A książka tam taka gruba, jak nasz proboszcz Paralata.

– Patrzaj jego – cieszy się Marynia.

– Taż on jeszcze naszego proboszcza z Krużewników pamięta!

– Yes… Wszystko pamiętam. Nawet jak te dzwony naszego kościółka gadały sobie z dzwonami z cerkiewki: ba-bam-bim, ba-bam-bim… Pamięć to był jedyny skarb, jaki zabrał ze sobą na tę wędrówkę za ocean; pamięć była jego kompasem, który mu nie pozwolił się zagubić w tym morzu różnych narodów i ras. Pracując z „Ajryszami”, „Talianami” czy Grekami, był nie tylko Polakiem, ale Pawlakiem ze wsi Krużewniki, starostwo Trembowla, województwo tarnopolskie. Stamtąd musiał uciekać, ale tam miał zamiar wrócić. Czy robił na „overtimy” jako tragarz w porcie nowojorskim, czy był lakiernikiem w fabryce Forda, czy już jako „foreman” kierował brygadą przy budowie mostów w Chicago – każdy z początku odłożony dolar był przeznaczony na powrotną drogę do Polski. Polska to była właśnie krużewnicka chata, zapach ziemi po pierwszej wiosennej orce czy krakanie wron na rżysku. Nie zapomniał też księdza Paralaty, który go kiedyś chrzcił, potem udzielał sakramentu pierwszej komunii. Kiedy tylko został „foremanem” i zaczął lepiej zarabiać, wysłał mu dolary na zakup dwóch świeczników przed główny ołtarz. Masywne świeczniki pyszniły się w skromnym, wiejskim kościółku jako dowód na to, że Jaśko Pawlak nie zapomniał, gdzie go namaszczono i wodą pokropiono. Oprócz świeczników John ufundował jeszcze trąbę basową dla strażackiej orkiestry. Ufundował ją John Pawlak, żeby o Jaśku Pawlaku nie zapomniano. I jeszcze jeden prezent przysłał wybranej osobie. Marcysia od Szałajów dostała od niego wydane przez „The Saalfield Publishing Company” historie biblijne do kolorowania. Przysłał je, by Marcysia wiedziała, że on wciąż o niej myśli, do niej tęskni i z inną się żenić nie zamierza. Jak Marcysia zobaczyła te „Bible pictures to color”, to się nadziwić nie mogła tym żyrafom, kangurom i pingwinom, co po potopie schodziły z arki Noego na ląd. Ale nie napisała do Johna listu z podziękowaniem nie tylko dlatego, że nie umiała za bardzo pisać, ale i dlatego, iż właśnie nadszedł wrzesień 1939 roku i kolejny potop zalał ziemię. Od tej pory John-Jaśko nic nie wiedział o losach Marcysi od Szałajów, w której się kiedyś zachwycił i na narzeczoną upatrzył. Tak właśnie powiedział matce: „Zachwyciłem się w niej. Albo ta, albo żadna!”. I tak wyszło, że żadna. Snując się po różnych miastach Ameryki, poznając różne kobiety – Irlandki, Włoszki, Greczynki – w żadnej się tak zachwycić nie potrafił jak właśnie w Marcysi od Szałajów.

– Mówią, że w Ameryce wszystko znajdziesz, a ty żony nie znalazł? – dziwi się Marynia.

– Sure, za dolary ty wszystko dostaniesz, ale nie love… nie serce. Marcysia to była dobra dziewczyna. I co z nią? Ach, John-Jaśko nawet nie wie, w jak kłopotliwej sytuacji stawia swego brata. Kaźmierz zerka na Marynię: opowiedzieć bratu dzieje jego narzeczonej czy raczej okryć je milczeniem? Jaśko chce jednak wiedzieć, jak potoczyło się życie tej wybranej, o której zapomnieć nie mógł i której na dowód pamięci wysłał przed samą wojną historie biblijne do kolorowania. Kaźmierz, jak wiejski kowal, co się bierze do rwania zęba obcęgami, daje mu najpierw kieliszek wódki na znieczulenie.

– Jeden jest sposób urodzenia, a tysiąc zginienia – zaczyna dyplomatycznie opowieść o Marcysi. Kiedy była jeszcze narzeczoną Jaśka, to chodziła na plebanię doić krowy księdza Paralaty. Potem rodzice jej umarli i poszła do Trembowli na służącą do hurtownika Langnera. I tam jej właśnie Kaźmierz woził listy od Jaśka, tam też dostarczył ową biblię do kolorowania. Ale Marcysia już tej biblii nie chciała…

– Why? Dlaczego ona nie chciała? Miała innego narzeczonego? Nie chciała już biblii, bo miała innego Pana Boga: rewolucję! Marcysia dość miała panów, którym służyła, i kiedy po 17 września wkroczyła do Trembowli wyzwolicielska Armia Czerwona, ona pierwsza zaczęła występować na wiecach, wyrażając radość z oswobodzenia ludu spod ucisku sanacyjnej Polski. Tak się zakochała w rewolucji, że została kochanką majora Bobywańca z NKWD. Pili co noc, a jak sporo wypili, to Bobywaniec strzelał z nagana do portretów Rydza Śmigłego i Mościckiego, a Marcysia tańczyła na balkonie w nocnej koszuli.

– Sumienie sprzedała – John jest załamany relacją o bujnym życiu Marcysi od Szałajów, która najwyraźniej nie skorzystała nic z biblijnych historii do kolorowania i została Judaszem w nocnej koszuli.

– Ale serce to ona zawsze miała dobre – Marynia usiłuje ocalić prawo gościa do dobrych wspomnień.

– Sierotom węgiel na zimę zdobywała, nauczycielce muzyki fortepian od porąbania przez komsomolców ocaliła. Na to serce liczyli ci, co chcieli ocalić od wywózki leśniczego Kedaja. Bo kiedy przyszła pierwsza lutowa wywózka 1940 roku, leśniczy Kedaj znalazł się na liście przeznaczonych do transportu. I wówczas ksiądz Paralata i hurtownik Langner zwrócili się do Marcysi, żeby się za leśniczym Kedajem u majora Bobywańca wstawiła, choćby przez pamięć na to, że leśniczy, przyłapawszy ojca Marcysi na kłusownictwie, nie wysłał go do więzienia, tylko odebrał od niego przysięgę, że więcej on po dworskich lasach kłusował nie będzie. I Marcysia obiecała w imię pamięci Szałaja-kłusownika wstawić się u majora Bobywańca. Żeby nadać sprawie poważny charakter, uznała, że powinni wszyscy troje-ona, ksiądz Paralata i hurtownik Langner-jako reprezentacja społeczeństwa udać się przed oblicze majora Bobywańca. Bobywaniec przyjął swoją kochankę i resztę delegacji leżąc w skarpetkach na kanapie i celując z nagana w zegar z kukułką. Na wstępie uspokoił ich, że broń jest nie nabita, ale rychło okazało się to kłamstwem. Wystarczyło bowiem, by wysłuchał opinii o leśniczym Kedaju – że choć był na służbie państwowej, to miał zrozumienie dla ludu pracującego i nawet złodziejom i kłusownikom szedł na rękę -kiedy wypalił z nagana prosto w wahadełko zegara. Zerwał się z tapczanu i wrzasnął: „I kto tu przychodzi wstawiać się za tym polskim panem? Klecha, burżuj i kurwa! Pojedzie ten Kedaj na białe niedźwiedzie, a wy z nim!” Jak major Bobywaniec obiecał, tak i zrobił: wszyscy następnym transportem pojechali na wschód. I tak ślad zaginął po księdzu Paralacie, hurtowniku Langnerze i Marcysi, która zbyt dosłownie potraktowała hasła, że Armia Czerwona przyniosła ludowi na swych bagnetach wolność. Wszyscy trafili do łagrów Kazachstanu.

– I see. Terrible… To nie mogli oni wziąć adwokata? – pyta teraz zaskoczony John. Nie bardzo chce mu się pomieścić w głowie, że można kogoś niewinnie skazać na wywózkę; na obóz. Kaźmierz patrzy na Marynię, jakby u niej szukał poratowania: jak wytłumaczyć bratu, że przybywa on z innego świata? Bierze go pod łokieć i prowadzi do drugiej izby. Wisi tam stary oleodruk przedstawiający Świętą Rodzinę.

– Patrzaj, Jaśku – Kaźmierz wskazuje postacie, popstrzone przez muchy, przydymione przez czas – dla tych, co żyli pod Hitlerem i Stalinem Pan Bóg to był jedyny adwokat. Jak on ciebie nie wybronił, tak ty bezlitośnie ofiarą historii stawał sia. Jaśko przybliża twarz do obrazu, bada go wzrokiem, a potem rozjaśnia się cały jakimś wewnętrznym światłem.

– Ten sam – mówi w zachwyceniu.

– Yes. Ten sam, przed którym składałem przysięgę.

– On razem z naszą kobyłą tu przyjechawszy – potwierdza Marynia. I przed nim teraz możemy uklęknąć, żeb' podziękować panu Bogu, że my znów razem w jednym domu.

– Kaźmierz postanawia chytrze wykorzystać wzruszenie brata.

– To nie mój dom.

– On taki sam mój, jak i twój. Jaśko kręci głową przecząco, chce coś wytłumaczyć bratu, że on swój dom ma w Chicago, ale ten nie daje mu dojść do słowa: jeśli swój zamysł ma doprowadzić do szczęśliwego finału, musi Jaśko uwierzyć, że jest wśród samych swoich. Nalewa kolejny kieliszek, unosi go w górę, w stronę obrazu, jakby całą Świętą Rodzinę brał na świadka, że teraz wreszcie zostanie powiedziane to, co powiedziane być musiało.

– Przysięgał ty naszemu tatowi, że jak już groźbę od ciebie los odwróci, na swoje ty się przykołdybiesz, żeb' kości nasze nie szukały sia po świecie.

– Z satysfakcją obserwuje, że te uroczyste słowa robią wrażenie na przybyszu. Oczy Jaśka jakby zwilgotniały, a głowa potakuje śpiewnym zdaniom inwokacji.

– Nu tak, i wrócił ty i tak prosto powiedziawszy, od dzisiaj dom ten jest także samo mój, jak i twój. I twoje jest siedlisko, na którym on stoi, twoja też ziemia, co moim potem nasiąknąwszy… Trzyma kieliszek i czeka, że Jaśko swoim go trąci i w ten sposób uzna wspólnotę ich korzeni i losu. John przez chwilę szuka słów, które wiózł ze sobą przez ocean i które wyjaśnić miały rodzinie, że do szczęścia nie trzeba mu wcale tego, co mu przed chwilą ofiarował jego brat, lecz czegoś zupełnie innego, co w garści można zmieścić.

– I see… Thank you… Ale posłuchaj, Kaźmierz, co ja powiem -z trudem stara się przełamać sztywność dawno nie używanego języka. -To nie jest mój dom, boja się w nim nie rodził,ja w nim nie płakał ani się nie śmiał, you understand? Ta ziemia też nie moja, bom boso po niej nie latał, anim ziarna w nią nie kładł, ani ojców w niej nie pochował. Mam ja roków fifty and eight i za odpocznieniem się oglądam. Przyjechał ja żegnać się z wami. A ziemię, sure, chcę ja od ciebie wziąć, ale tę ziemię z naszych Kruszewników, żeby mój grób w Chicago nią posypali. Przerywa, widząc porozumiewawcze spojrzenie, jakie Kaźmierz wymienił z żoną. Czyżby nie wiedzieli, o czym mówi?

– Pisałeś, Kaźmierz, żeś przywiózł na te poniemieckie tereny worek tej ziemi, co ją tato co wiosna swoimi krokami odmierzał, czy mu aby kto kusoczka nie odkroił. O tamtą ziemię mi idzie, you understand?

– Aj, człowiecze, taż tej ziemi ledwie że półmorgowy spłachetek był, a gąb w chacie do żywienia jedenaście. Przez tamtą ziemię musiał ty o „schifkartę” się starać i do Ameryki uciekać.

– Nie przez ziemię, a przez Kargula! – twardo ucina Jaśko i teraz już nikt nie może mieć wątpliwości, że przybysz niczego przez te lata nie zapomniał. Minęły rządy, przewaliła się wojna jak potop, miliony ludzi zmieniło miejsce zamieszkania, a on wciąż niósł przez ten czas w pamięci tamtą sprawę. Kiedy z ust Jaśka padło nazwisko – „Kargul” -jakby ktoś podpalił lont. Teraz wszyscy obecni czują, że iskra nieuchronnie zbliża się do beczki z prochem. Jadźka, jakby wiedziona złym przeczuciem, chwyta w ramiona poduszkę ze śpiącą Anią; Marynia nerwowo zerka przez okno na sąsiednie podwórze, czy aby przypadkiem nie snuje się po nim ten, w którym do dziś Jaśko upatruje przyczynę wszystkich dramatów swego emigracyjnego losu. Ale podwórze Karguli jest puste. Kaźmierz potoczył niespokojnym okiem po twarzach obecnych. Wszyscy sprawiali wrażenie ludzi, oczekujących wybuchu odbezpieczonego granatu. Jaśko czuje to dziwne napięcie, ale nie zna jego przyczyn.

– Aj, Bożeńciu, taż kiedy to było, jak my z Kargulem wojnę toczyli.

– Kaźmierz lekceważącym gestem chce wyrazić swój stosunek do sprawy.

– Przez ten czas zdrowy koń zdążyłby trzy razy zdechnąć, a prosty chłop zgarbacieć… Patrzy czujnie spod oka, czy Jaśko da się przekonać, że pewne sprawy należą do swego czasu i ten, co się tylko do tyłu ogląda, sam się pcha Lucyferowi na widły.

– Kargulowi ja nigdy tego nie zapomnę – w ustach Jaśka brzmi to jak przysięga, od której mu odstąpić nie wolno. Kaźmierz nerwowo rusza wąsikami, wierci się niespokojnie na kanapie, cały czas starając się nadać twarzy wyraz niewymuszonej pogody i serdeczności:

– A czegoż on tak na Kargula naburdasił sia? – zaczyna ostrożnie, przepraszając wzrokiem synową za słowa, które dotyczą jej ojca.

– Taż może i był z niego hardabas, ale przecie nie taki znów najgorszy…

– Nie najgorszy? – Jaśko patrzy podejrzliwie, jakby chciał sprawdzić, czy aby brat za bardzo się nie upił. Kaźmierz czuje, że ma ostatnią szansę dyplomatycznego rozegrania sprawy. Śmieje się ze sztuczną beztroską, jakby zobaczył w tej chwili gołego Kargula w pokrzywach. Klepie się dłońmi w uda.

– Oj, dali my jemu popalić…

– A czego on taki wesół?

– Awo, Jaśku, przypomnij ty sobie, co było, jak nasz tatko Kargulową krowę na polu zdybał…

– Taki był początek – mruknął Jaśko.

– A tyś koniec zrobił! A świadka mam w tym obrazie, przed którym ty klęczał – Kaźmierz znów patetycznym gestem wskazuje na obraz Świętej Rodziny.

– Dla rodziny to zrobiłem.

– Bo ziemia i rodzina to jedyna rzecz, co ciebie nie zdradzi – skwapliwie podejmuje Kaźmierz ten wątek.

– Pamięta, jak się z Kargulami zaczęło?