Камень з гары

26

Усе навіны, падзеі — вялікія, малыя — рэдактары, хоць і занятыя па горла работай, не абыходзілі маўчаннем. Газеты яны чыталі, слухалі радыё, мелі сякі-такі доступ да крыніц інфармацыі, якой не даводзілася чуць іншым. Але не ва ўсіх ляжала душа да палітыкі. Многія ахвотней захапляліся футболам, паляваннем ці рыбнаю лоўляй. У рэдакцыі Нагорнага ведалі як заўзятага рыбака і паляўнічага, Маскалевіч быў аматар футболу і шахмат, Пракурат — таксама рыбак, Малышка складаў нейкі слоўнік, Каляда рабіў пераклады з нямецкай мовы, Драгун увесь вольны час траціў на пісаніну. Раней, гадоў колькі назад, ён не шкадаваў часу толькі на загаранне — лічыў, што гэта карысна для арганізма. А цяпер, калі ўбачыў, што вольнага часу ўсё менш і менш, махнуў рукою і на гэты занятак, адпачываючы толькі для таго, каб не зваліцца з ног. Раней ён і фізкультурай займаўся з ахвотай, а цяпер таксама закінуў — ведаў, што здароўя яму хопіць да таго часу, які ён сабе адмераў. Асноўнае — паспець нешта зрабіць...

Добрым заняткам Драгун лічыў паспрачацца у рэдакцыі, абмяняцца навінамі, пагаварыць за чаркай гарэлкі ў рэстаране ці дзе, хоць не з кожным, а з тым, што многа ведае і каму можна давяраць.

Многа спрэчак, як і ўсюды, выклікалі падзеі 1956 года, калі развянчалі культ асобы Сталіна. У ацэнцы гэтай падзеі аднадушных было мала: кожны меў нейкі свой погляд, сваю ацэнку гэтай самабытнай і прыкметнай, калі не сказаць яркай фігуры ў гісторыі савецкай дзяржавы. Ён зрабіў многа — і добрага, і кепскага. І што пераважыла б на вазе — цяжка адразу сказаць. Для Драгуна ясна стала адно: Сталін нанёс магутны ўдар ідэі камунізму, зрабіў болей шкоды марксізму, чым Троцкі, Каўцкі і Бернштэйн, разам узятыя. Безумоўна, што не хто іншы, як ён вінаваты ў трагедыі трыццаць сёмага года і ў крывавай драме сорак першага года. Савецкія народы за яго памылкі павінны былі расплаціцца морам крыві. Як жа пасля ўсяго гэтага лічыць такога чалавека станоўчым героем нашай гісторыі?

Не праходзілі міма ўвагі рэдактараў такія падзеі, як грашовая рэформа, як вайна з травапольнай сістэмай, усхваленне кукурузы, стварэнне саўнаргасаў, падвойных райкомаў і абкомаў, мецэнацтва да дзеячаў культуры. Многае радавала, многае выклікала недавер і скепсіс.

У шырокім хаду былі анекдоты, і Пракурат у гэтым плане не меў сабе роўных, бо ведаў іх безліч і ўмеў расказваць, як артыст.

Звычайна і рабочы дзень пачынаўся са свежага анекдота. Пракурат, перш чым сесці за стол, гаварыў:

— Слухайце апошні анекдот... Мікіта атрымаў ад Сталіна пасля яго смерці тры пісьмы з прыпіскай: адкрываць у цяжкую хвіліну... Пакіраваў трохі Мікіта і бачыць: туга! Адкрыў першы ліст. А там напісана: «Лай мяне». Мікіта так і зрабіў. Пайшлі справы. Потым зноў тупік. Адкрывае другі ліст. А там напісана: «Лай маіх памочнікаў». Мікіта так і робіць. Даў па карку Кагановічу, Молатаву, Маленкову... І зноў пайшло ўсё наперад. А калі праз пэўны час машына пачала буксаваць, бярэ Мікіта і адкрывае трэці ліст. А там напісана: «Рабі, як я!..» Ну, цяпер за працу!

І Пракурат садзіўся за стол, здзьмухваў з яго пыл, даставаў рукапіс і паглыбляўся ў работу. Да абеду сядзеў не падымаючы галавы, толькі часам зачытваў уголас якую-небудзь непісьменнасць, якой ніколі, каб год думаў, не прыдумаў бы, як, напрыклад, такое: «Гаспадар сустрэў нас ветліва, узяў нашага жарабца і запрасіў у хату». Ці: «Адкуль пайшлі арлоўскія рысакі?» — пытае адзін герой у другога. «Быў некалі такі знакаміты граф Арлоў, вось ад яго і пайшлі арлоўскія рысакі»,— адказвае другі.

Тады Роўба прасіла, каб ён паўтарыў яшчэ раз, а яна запісвала такі «афарызм» у спецыяльны сшытак.

Сёння Пракурат быў сумны і, як відаць, не збіраўся пачынаць з анекдотаў. Сеўшы за стол, ён толькі спытаў сам сябе:

— Чаму дарогі бываюць у зігзагах?

І сам сабе адказаў:

— Таму што трэба абмінаць пні...

Дастаў рукапіс, кінуў яго на стол, папкі не развязваў. Нешта яго грызла. І, здаецца, ён ужо паспеў выпіць, чаго звычайна не рабіў з самага ранку, а адкладваў на пазней, часцей за ўсё на абед.

З пярэдняга пакоя зайшоў Маскалевіч. Павітаўся, неяк уважліва агледзеў усіх, пакруціўся па пакоі. Хацеў ужо выйсці, узяўся за ручку ў дзвярах, але стаў:

— Вы не чулі, што з Кавальчуком?

Усе ўзнялі галовы.

Нагорны. А што ты чуў?

Маскалевіч. Вы што, газет не чытаеце?

Нагорны. У сённяшніх газетах нічога не пішуць. Хаця...

Маскалевіч. Значыць, кепска чытаеш. А некралог?

Нагорны. Праўда... Ты глядзі... «Смуткуе з прычыны заўчаснай смерці пісьменніка Кавальчука і выказвае спачуванне родным і блізкім...» А як, дзе, што?

Маскалевіч. Потым даведаешся. Ці хочаш зараз?

Жывіца. Калі ведаеш, дык не цягні жылы, кажы!

Пракурат. Ён таргуецца. Спытайце ў мяне, усё раскажу дарам.

Драгун. Давай сып!

Пракурат. Вы ведаеце, што група нашых пісьменнікаў паехала ў Францыю. І Кавальчук... Вось там, у Парыжы, ён ні з таго ні з сяго выскачыў з сёмага паверха гатэля. Кажуць, быў моцна п’яны...

Нагорны. Кавальчука ніхто ніколі не бачыў п’янага. Што ты гаворыш?

Пракурат. Я ведаю. Але такая версія... Нібы ў яго белая гарачка ці часовае парушэнне псіхікі.

Роўба. І ўсё?

Пракурат. А што, з цябе мала?

Жывіца. Тут нешта не тое... Каб хто другі, а Кавальчук і самагубства... Ніколі не падумала б. Такога рацыяналіста, як ён, трэба было пашукаць.

Пракурат. Твая праўда... Але што мне рабіць з яго кнігай? Вось глядзіце, як робіцца класіка... Учора я яшчэ мог правіць, як хацеў, а сёння ўжо кропку ці коску выкрасліць, трэба раіцца...

Зайшоў Каляда. Ён сядзеў далёка ад «штаба», таму рэдка заходзіў — хіба толькі што трэба спытаць. Пастаяў, паслухаў.

Каляда. Мяне цікавіць, чаму ён выбраў парыжскі гатэль для свайго эксперыменту. Няўжо яму не хапіла б высокіх дамоў у Мінску?

Жывіца. І я гэта кажу. Тут нейкая цёмная гісторыя.

Маскалевіч. У тваіх словах, Каляда, я ўлавіў непавагу да нябожчыка.

Каляда. Памыляецеся. Наадварот, цяпер я стаў яго паважаць болей, як пры жыцці, хоць ён нічога мне кепскага не зрабіў.

Драгун. Аказваецца, ён смелы чалавек. А па яго творах гэтага не скажаш. Затое я добра ведаю яго як рэдактара. Тут ён быў смелы! Калі што няясна — чык-чырык — і ўсё. Стыль умеў навясці, нічога не скажаш! Галоўнае, кажа, каб гучала па-беларуску, а што выклікае адступленне ад арыгіналу — глупства...

Нагорны. Ад Кавальчука такога фіналу я не чакаў. Ну, мог разбіцца на машыне — любіў хуткую язду. Мог скалечыцца на паляванні, быў заўзяты паляўнічы. Але каб такое — не ўмяшчаецца ў галаве.

Маскалевіч. І колькі матэрыялу для плётак!

Каляда. А мне здаецца, што Маскалевіч ведае ўсе падрабязнасці, але маўчыць.

Маскалевіч. Ведаю, толькі сумняваюся, ці гэта праўда.

Роўба. Давай выкладвай, праўда ці не. Разбяромся.

Маскалевіч. Не думаю... Кажуць, тут замешана яго першая жонка. Яна яўрэйка, у вайну трапіла ў мінскае гета, уцякла ў партызаны, а з партызан нейкім чынам апынулася ў Англіі. Нібыта ён з ёю меў сувязь... І вось у Парыж да яго прыехаў нейкі павераны ад яго жонкі з Лондана, яна там за вялікім начальнікам, здаецца, са Скотланд-ярда. Нешта там яны гаварылі, спрачаліся... А назаўтра ранічкай Кавальчук выйшаў на балкон, пералез праз ахоўную рашотку і бухнуўся галавой ўніз... Так ці не, пане Пракурат?

Пракурат. Ёсць яшчэ і антысавецкая версія. Што ён даўно быў унутраным эмігрантам, не прымаў нашых парадкаў — і вось захацеў хоць памерці ў свабодным свеце... Але адразу відаць, што ўсё гэта шыта белымі ніткамі.

Каляда. А што? Факт, што ў яго быў нейкі разлад.

Драгун. З жонкаю? Пэўна ж, быў.

Каляда. Што жонка? Яна яго апляла, як павук муху. І ён ледзь дабраўся да той рашоткі.

Жывіца. Мне тут усё няясна з пачатку да канца. І невядома, ці хоць адна версія блізкая да праўды.

Нагорны. Факт застаецца фактам: Кавальчук такім канцом сябе скампраметаваў.

Пракурат. І за гэта магу паплаціцца я, рэдактар яго кнігі.

Драгун. Скажуць: куды глядзеў рэдактар? Чаму не ўбачыў між радкоў замаскаванага ўнутранага эмігранта?

Пракурат. Цяжкая доля пісьменнікава!

Жывіца. Кіньце! Не бачылі яны асмаленага воўка.

Маскалевіч. Поўнасцю не згодзен з табою.

Жывіца. А хто цябе няволіць? Але што гора яны не бачылі, а прыдурваюцца, то гэта факт.

Маскалевіч. Што п’юць многа? А хто менш? Думаеш, рабочы клас? «Класс ведь тоже выпить не дурак».

Жывіца. Гора чалавек вынесе, а раскошы — не. Вось яны з раскошы і вар’яцеюць. Што ім яшчэ трэба? Так званай свабоды слова, адмены цэнзуры? Чаго захацелі! А дзе яны бачылі такую раскошу? На Захадзе? Хай пажывуць на Захадзе, тады запяюць другое.

Пракурат. Здаецца, мы стрыжом усіх пад нулёўку. Да кожнага трэба падыходзіць са сваёю меркай. Па-мойму, такзваных свабод патрабуюць тыя, што яшчэ зялёныя і нічога не маюць, нічога не зрабілі і не набылі... А як трохі прыбарахоляцца, адхопяць кватэры, дачы, заслугі, пасады — адразу пасуравеюць. З пісьменнікамі трэба гаварыць на мове звонкай манеты. Гэты гук іх зачароўвае. Яны адразу мяняюць арыентацыю. І толькі фанатыкі і прасцякі застаюцца на сваім...

Каляда. Грошы свабоды не заменяць.

Пракурат. Як каму... Сёння пастаў сто пісьменнікаў і скажы ім: грошы ці свабода? І ўсе возьмуць грошы.

Каляда. Бо грошы можна ўзяць, а свабоду ў кішэню не пакладзеш.

Маскалевіч. Правільна. Гэта абстракцыя. Аднак я не згодзен з Пракуратам. Свабода — гэта...

Драгун. Чаго захацелі! Паглядзіце на столь, вунь у гэты куточак. Аднаму богу вядома, нашто там дзірка.

Маскалевіч. Не той час, цяпер кажы што хочаш.

Нагорны. А хіба раней нельга было? Гаварылі...

Маскалевіч. Толькі чым гэта канчалася...

Жывіца. Што ні кажыце, а Кавальчук гора не ведаў. Меў машыну, дачу, добрую пасаду, выдаваўся, хадзіў гогалем. Чаго яму яшчэ не хапала?

Нагорны. Чалавеку заўсёды мала.

Роўба. Мо ў гэтым і яго трагедыя?

Каляда. А мо ў гэтым корань прагрэсу?

Пракурат. Правільна. Калі чалавек скажа: хопіць, мне даволі — яшчэ нічога, толькі ён адзін стаў свіннёю. А калі скажа чалавецтва — прагрэсу канец.

Каляда. Менавіта. Якраз тыя, у каго многа чаго ёсць, першыя лажацца на дарозе прагрэсу.

Нагорны. Іх душыць няўмольнае кола гісторыі.

Каляда. Покуль з багатага пух, дык з беднага дух.

Драгун. А хто большыя выгоды мае ад прагрэсу?

Пракурат. Якраз той, хто ляжыць на яго дарозе!

Драгун. Парадокс!

Пракурат. Усё жыццё з такіх парадоксаў.

Драгун. Вось чаму ты гаварыў пра дарогі ў зігзагах. Цяпер ясна. На дарозе вось такія пні, якія трэба аб’язджаць, і ад таго дарога падоўжваецца ў два разы.

Пракурат. У сто разоў!

Каляда. Не будзь Гогалем. Гэта ён любіў гіпербалы. Але я пайшоў. Дзякую за цікавую інфармацыю.

У дзвярах ён сутыкнуўся з дырэктарам.

Важнік. Да вас калі ні зайдзі — толькі размовамі займаецеся.

Пракурат. Сёння грэх не пагаварыць, Павел Іванавіч.

Важнік. А што сёння?

Маскалевіч. Ну, Кавальчук...

Важнік. Але, але...

Жывіца. Як вы на гэта глядзіце, Павел Іванавіч?

Важнік. Я веру таму, што напісана.

Пракурат. Але ж там нічога не напісана, акрамя факта смерці...

Важнік. Вось у гэта я і веру...

Жывіца. А ва ўсё астатняе?

Важнік. Трэба праверыць... Але даволі пра гэта. Дзе Гушчынскі? Яго няма, а ў рэдакцыі і рады. Ну, так далей не пойдзе... Вазьмуся я за Гушчынскага як след...