Камень з гары

28

Сваркі з Плоткінымі здараліся ўсё часцей, узнікалі з-за якой-небудзь дробязі: Вера не зачыніла дзвярэй на балкон, надыміла керагазам, шумам у кухні разбудзіла Марынку. І пачыналіся яны звычайна тады, як Драгун быў у бібліятэцы ці на рабоце. Потым Вера расказвала яму, і ён дзівіўся, якія ёсць на свеце людзі. Ён прасіў жонку не прымаць усіх гэтых застрамак блізка да сэрца, пляваць на іх і болей смяяцца. Але яна так не магла.

Толькі потым Драгуны зразумелі, навошта Плоткіным спатрэбіліся сваркі: яны захацелі новую кватэру. А самы вялікі козыр на руках яны мелі той, што ім трапіліся сварлівыя суседзі, з якімі нельга жыць на адной кухні. І хутка такі кватэру ім далі, а на іх месца пераехала сям’я таксама з трох душ: бацька, маці і хлопец год шаснаццаці.

Трымаліся яны асцярожна, адчужана, з Драгунамі не павіталіся, не пазнаёміліся. Спярша перавязлі манаткі, гаспадар памяняў замок у сваю кватэру, на дзвярах на лесвічнай пляцоўцы прыбіў персанальную паштовую скрынку з вялікім вісячым замком, а прозвішча «Плоткіны» замаляваў і белай фарбаю вывеў новае — «Шварцман». Быў ён невысокі, лысы, насаты, з вялізнымі вушамі, якія віселі з абодвух бакоў яго галавы, як масіўныя замкі.

А новы замок, які Шварцман уставіў у свае дзверы, нешта адразу сапсаваўся, і гаспадар павінен быў ламаць дзверы сякераю. Адным словам, нейкі тыдзень ці болей у Шварцманаў чуўся грукат малатка, шорганне пілкі і лясканне жалеза аб жалеза. Замкі, запоры, завалы. Нават на кухонны столік Шварцман павесіў замок, а калі выходзіў у туалет, то замыкаў кватэру.

Драгун гаварыў Веры з іроніяй:

— Мусіць, у гэтых Шварцманаў поўна золата. Іначай чаго б яны так баяліся? Наш ключ да нашага раю ляжыць заўсёды ў шуфлядзе кухоннага століка, і Плоткіны гэта ведалі, і Шварцманы хай ведаюць. І мы не баімся... А што гэта робіцца?

Жонка пагардліва хмыкнула:

— Не дзівіся. Плоткіны іх застрашылі: тут зладзеі, бандыты, антысеміты і хто хочаш. Вось яны і будуюць сабе крэпасць.

— Мусіць, так і ёсць. Яны баяліся, што мы захопім іх два пакоі, а ім аддамо свой. Сем’і ж роўныя, што ў іх, што ў нас.

— Ты ўжо захопіш! Каб хто сказаў!

— Хіба я які пірат? Прыйдзе час — нам і самі дадуць.

— Чакай Пятра — з’ясі сыру.

— А што застаецца рабіць?? Што? Браць сілаю? Ці павесіцца?

— У цябе адна песня: чакай!

— А ў цябе другая: давай!

Слова за слова — і яны адчулі, што зараз пойдзе гарачая сварка. Кватэра — самае балючае месца ў Драгуноў. Але ён, калі што баліць, то не чапае яго, абыходзіць, маўчыць, а Вера якраз будзе таптацца на мазалі: аціхне-аціхне — і зноў за сваё.

Зазвінеў званок: раз, другі...

— Тваё шчасце! — сказаў Драгун і пабег адчыняць.

— Ці няшчасце,— наўздагон кінула яму Вера.

На парозе стаялі два яго землякі: з адной вёскі, нават суседзі, Кузьміч і Савош. Кузьміч трымаў сетку з двума вялізнымі кавунамі, а ў Саваша нешта тырчала ў кішэні.

— Заходзьце, хлопцы, заходзьце! Даўно не бачыліся!

Яны зайшлі ў пакой, павіталіся.

Кузьміч сяды-тады заходзіў да іх, а Савош быў тут наогул першы раз і Веры яшчэ ні разу не бачыў.

— Савош — мой сусед,— казаў Драгун жонцы.— Мы жылі цераз поплаў. У іх было многа вішань, ну, мы іх часта латашылі. І карову разам пасвілі, і сварыліся, і нават біліся. Памятаеш, як ты мне нажом рассек костачку на назе?

— Дык гэта я жартам,— смяяўся Савош.

Кузьміч даставаў з вялізнай сеткі кавуны — таксама вялізныя, як галовы.

— Гэта мы тут па дарозе купілі вашай малой.

Савош тым часам паставіў на стол паўлітроўку.

— Добрыя госці, усё сваё прыняслі. Каб часцей прыходзілі,— жартаваў Драгун.— Гаспадынька, збірай на стол. А ты, Валька, не еш многа кавуна, а то пуп развяжацца ад вады і жывоцік пацячэ.

— Не развяжацца, не развяжацца! — скакала Валька на адной назе вакол стала і рассыпала зярняты. А потым паслізнулася, упала і стала плакаць.

— Ціха, ціха. Сядзь на канапу і еш,— супакойваў яе Драгун.

Савош разглядаў пакой, зазірнуў у акно і сказаў:

— Каб яшчэ на аднаго, то сюды-туды... А як на сям’ю...— ён няўхвальна пакруціў галавою.

— А вы самі дзе жывяце? — спытаў Драгун, каб укалоць Саваша.

— У інтэрнаце...

— А ці ёсць якая надзея на кватэру?

— Якая там надзея? — умяшаўся Кузьміч.— Халасцяк можа пражыць у інтэрнаце да скону.

Хлопцы гаварылі па-руску, Кузьміч лепей, але з цвёрдым беларускім акцэнтам, а Савош нават шыпячыя вымаўляў мякка, затое часам устаўляў у мову жывыя беларусізмы, толькі даваў ім рускі канчатак ці ставіў няправільны націск на слове, лічачы, відаць, што ён гаворыць на чысцейшай рускай мове.

— Дык гэта знарок, каб вы жаніліся. Вас не падварушы, дык нічога і не будзе... Выходзіць, я за вас самы смялейшы. У мяне, як у таго цыгана, нічога не было, а ўзяў — і ажаніўся. А цяпер будзем разам збіраць свой скарб.

— З табою збярэш! — усміхнулася Вера.— Ідзі вось у магазін, бо ты і рад, што людзі прыйшлі са сваім.

Добра, што магазін быў пад бокам, у высозным міністэрскім доме. Драгун стаў у адну чаргу, у другую, у трэцюю. Ён радаваўся, што да яго завіталі гэтыя хлопцы. Малюнкі далёкага маленства ажывалі ў яго памяці, праходзілі перад унутраным зрокам знаёмыя людзі. Гэта проста цікава, што вось яны, тры хлопцы з суседніх хутароў, апынуліся тут, у Мінску. У гэтым Мінску цяпер з кожнай вёскі па дзесяць чалавек ці болей... А там іх хаты, ці, праўдзівей, хаты іх бацькоў, стаялі на адной лініі з усходу на захад: спачатку Кузьмічова, потым на горцы Савашова, а ў лагчынцы за поплавам — Драгунова. Драгунова маці правярала час па вокнах Кузьмічовай хаты: Кузьмічыха позна лажылася і рана ўставала. Працавітая была і сям’я Савашоў. Іхні хутар стаяў на добрай зямлі, у іх ніколі не было недародаў. У сям’і іх у той час яшчэ жылі старыя дзедаўскія парадкі. Як і памятае Драгун, яны садзіліся за стол у адзін час, кожны ведаў сваё месца і сваю лыжку. Гаспадыня падавала на стол мачанку ў вялізнай місе, а дзед Янка, па мянушцы Галубок, першы драўлянаю лыжкаю здымаў пробу, а потым у канцы даставаў мяса і пальцамі дзяліў яго на кавалкі — адпаведна ўзросту і сямейнаму стану. Янкаў сын, Пятрусь, будзёнаўскі кавалерыст, вясёлы жартаўнік і выдумшчык, так добра мог падрабляць галасы жывёл, птушак, што ўсе дзівіліся. А ў сям’і ён быў спакойны і пакладзісты, і нават пабойваўся свае нізкае таўсматае жонкі...

— Вам што? — пытае касірка.— Вы забылі, ці што? Хутчэй!

Драгун стукае сябе кулаком у лоб, з цяжкасцю адрываецца ад думак.

Цяпер ён і яны сталі гарадскія. Драгун першы завёў сям’ю, а яго суседзі-землякі ўсё яшчэ нечага агінаюцца, цягнуць. Мо ў іх жыве падсвядома тая закладзеная сялянскім ладам асцярожнасць і развага, што куды я прывяду тую жонку. Дзяды і прадзеды прыводзілі жанок у свае (няхай сабе і бацькавы) хаты...

Вера сустрэла яго мяккім папрокам:

— Ну, цябе па смерць добра пасылаць. Можна нажыцца...

Драгун памаўчаў, сеў на вольнае месца між жонкай і Кузьмічом.

— Мы тут пра цябе гаварылі,— сказаў Савош, пазіраючы сваімі хітрымі жвавымі вочкамі на Драгуна.— Кепска жывеш, браце. Усё-такі ты рэдактар, пісьменнік. А побач Шварцман мае два пакоі на траіх. А які ён мастак?

— Такі, як і я пісьменнік...

— Ну, вось бачыш...

— Дык што, выходзіць, я кепска стараюся, не хачу дабра свае сям’і? Парайце, што рабіць, парайце!

— Ну, дабівацца або, на горшае, будаваць хоць кааператыўна, ці як...

Драгун нявесела ўсміхнуўся, паківаў галавою.

— Ты вось вазьмі мяне за горла і скажы: дай сотню новымі, а то табе канцы,— і я не дам, бо не маю. А ты кажаш — кааператыўна...

— Ну, колькі ж ты ў месяц бярэш?

— Сто дзесяць...

— Хі-і! Навошта ж было вучыцца пятнаццаць год? — Савош павярнуў уверх далонямі свае прамасленыя, як вымазаныя ў графіт, дужыя рукі.— Ты ж ведаеш, колькі я скончыў. Пяць класаў. А ведаеш, колькі я зарабляю вось гэтымі мазольнымі рукамі? Дзвесце, дзвесце пяцьдзесят у месяц. Я наладчык... А ён інжынер — і атрымлівае гэтулькі, як і ты...

Кузьміч, які дагэтуль маўчаў, не вытрымаў:

— Не трэба ўсё вымяраць грашыма. Сваю работу на тваю я не памяняю. Мая цікавейшая. І думаю, што Драгунова — таксама. Соль не ў зарплаце, а ў рабоце.

— А мне — у зарплаце! За сто рублёў я табе на самай цікавай не стану горб нажываць. Няма дурных!

— Скажы, а колькі ты прапіваеш?

— Ну, трэць калі і прап’ю, то і застанецца болей, як у цябе.

— Але ў мяне чуць не кожны месяц пазычаеш? Чаму так выходзіць?

— Ты ўмееш эканоміць, а я — не...

— Дзівакі мы, хлопцы! — Драгун узняў чарку.— За вечную дружбу землякоў! Да дна!.. Я кажу — дзівакі мы. Вось мы траіх, некалішнія суседзі.— Ён павярнуўся да Веры, якая сядзела з Валькай на каленях.— Як мы страшэнна не падобныя да сваіх бацькоў! Яшчэ Кузьміч сюды-туды. Ён такі ж працавіты, цягавіты, эканомны, з моцнымі тармазамі, як яго бацька ці маці. Рэдка бывае такая ідэальная пара, як яго бацькі. Ці сварыліся яны калі-небудзь?

— Чаму не? Часам сварыліся. Але так, не злосна.

— А мае сварыліся, яшчэ і як!

— Ты і сам сварлівы,— зазначыла Вера. Сёння яна нешта маўчала, слухала, што гавораць мужчыны.

— Гэта праўда,— згадзіўся Драгун.— Я — як мой бацька. Чуць што — адразу ў крык. Але я і астываю хутка... А вось ты, браце Савош, на сваіх бацькоў не падобен. Ты проста як не іх сын. Выйшаўшы з такое сям’і: працавітай, эканомнай, нават прыжымістай, у якой саломінка на дварэ не прападзе, не то што якое дабро — раптам такі стопрацэнтны пралетар! Ніяк не даходзіць да мяне такая перамена!

— А што мне тое багацце? — Савош трохі падпіў, наверх прабівалася яго прыхаванае дагэтуль жаданне пахваліцца.— Ёсць сёння — і добра. Няма — заробім. Не заробім — пазычым. Заробім — аддамо, вып’ем, пагуляем. Усё проста і ясна... А навошта мне збіраць? Каб потым прападала?

— Але каб усе жылі пад такім лозунгам, то што было б?— спытаўся Кузьміч.— Гэта добра, што ты яшчэ адзін. А як завядзеш сям’ю?

— Таму я і не спяшаюся лезці ў ярмо...

— Ой, глядзі, мілы чалавек, цяжка будзе сябе перарабляць,— паспачувала Вера.— Бо жонкі звычайна на свет і на жыццё глядзяць не так.

— Я знайду сабе такую, як сам...

— Доўга ж ты шукаеш,— зазначыў Кузьміч.— І яшчэ, відаць, не скора знойдзеш...

— Каб чаго добрага! Абы толькі захацеў!

— Аднак ты вельмі самаўпэўнены. Але не забывай, што час бярэ сваё.

— Каго бярэ, а каго і не! Мяне не бярэ! — Савош стукнуў кулаком па стале.— Ты вось мне скажы,— глянуў ён на Драгуна,— чаго гэта ты яшчэ свой язык ломіш? Чаму не гаворыш, як усе мы: ён, я, яна?

— Браце, гэта доўга тлумачыць... Хіба я ламлю свой язык? Гэта ж ты ломіш. А думаеш — я...

— Чаго там, Драгун звязаны з работай,— сказаў Кузьміч, дастаючы папяросу, але так і не прыпаліў яе, толькі памяў у пальцах.— Гэта яго рабочая мова. Ты хочаш, каб і ён пісаў і гаварыў па-руску? Тады тут ужо была б не Беларусь.

Савош прапусціў Кузьмічовы словы міма вушэй. Ён пастукаў відэльцам па сподку і сказаў, усё так жа гледзячы Драгуну ў вочы:

— Растлумач, чаму я, а не ты?

— А як гавораць дома твае бацькі? — спытаўся Драгун.

— Дык пра іх і куры не пяюць. Яны адсталыя.

— Выходзіць, яны больш свядомыя за свайго гарадскога сына, бо не адарваліся ад роднае глебы. А ты — без каранёў, перакаці-поле: куды вецер, туды і ты.

— Як я бачу, мала цябе вучылі... А ўвесь рабочы клас? А інтэлігенцыя? Усе гавораць па-руску. А ты адзін мо на ўвесь Мінск. І яшчэ называеш нас адсталымі. Ты не ўлавіў дух эпохі!

— А скажы, ты лічыш сябе беларусам ці рускім?

— Беларусам, чаму гэта рускім? — пакрыўдзіўся Савош.

— Дык які ж ты беларус, калі гаворыш па-руску?

— Так усе гавораць. І я гавару. А што тут такога?

— А чаму рускі ў Мінску не хоча гаварыць па-беларуску?

— Навошта яму? І так ён усё разумее.

— То навошта ж нам падладжвацца пад яго?

— Хочаш не хочаш, падладзішся... Пойдзеш да дырэктара што падпісаць ці да начальніка цэха, дык што, будзеш яму па-вясковаму тлумачыць? Спытаеш па-руску. Ён мо і сам беларус, але чалавек адукаваны, даўно забыў сваё...

— Пастойце, хлопцы,— перабіў Савоша Кузьміч.— Я хоць і сам гавару па-руску, таму што школу канчаў рускую, ва універсітэце пяць год — таксама па-руску, але лічу, што гэта ўсё ж няправільна. Кожны народ мае права і павінен гаварыць на роднай мове. Калі ж гэтага няма — значыць, нешта не так...

— А чым руская горшая за беларускую?

— А чым беларуская горшая за рускую? — пытаннем адказаў Кузьміч.

— Дык чаму ж ты гаворыш па-руску? — насядаў Савош.— Выходзіць, што горшая!

— Груба кажучы, так зроблена.

— А хто зрабіў? — дапытваўся Савош.

Драгун ужо падумаў, што гэтага хлопца голымі рукамі не возьмеш, хоць у яго і пяць класаў. Якраз такія людзі вельмі лёгка паддаюцца першаму ўражанню, і іх тады нельга пераканаць, што яны памыляюцца. Доказаў для іх ніякіх няма: яны вераць слепа. Гэтым яны як карысныя, так і небяспечныя.

— Наш урад,— ужо неяк няўпэўнена адказаў Кузьміч.

— Які наш? Саюзны ці беларускі?

— Відаць, тут няма розніцы...

— Значыць, наш урад згодны з саюзным... Дык чаго ж тады хацець? Справа дзяржаўнай важнасці... Навошта нам трымацца за старое? Вось нас ужо большасць гаворыць па-руску. А меншасць павінна заўсёды ісці за большасцю. Дэмакратычны цэнтралізм, самі разумееце.

— Савош вельмі лагічна разважае,— заўважыў Драгун.— Вывад напрошваецца сам: наша мова не рабочая, фактычна не дзяржаўная, таму ты, я, пяты, дзесяты не звязаны з ёю практыкай. Яна нам непатрэбная. Гэта як выхадны касцюм, які мы апранаем раз у тыдзень ці радзей. Мы ад яго адвыкаем... Мова — адзежа душы, як казаў наш паэт Багушэвіч. Па ёй нас і адрозніваюць ад іншых народаў. Які ж ты беларус, калі ты сваю душу апрануў у чужую адзежу? Ты ўжо рускі, хочаш гэтага ці не. А назва застаецца ўмоўна. Справа не ў назве... Але той, у каго мацнейшая душа, носіць яшчэ сваю адзежу, а ў каго слабейшая — той ужо прамяняў на больш сучасную, зручную і, як яму здаецца, універсальную...

— Чаму ў мяне слабейшая душа? — ускіпеў Савош.

— Таму, што ты пойдзеш туды, дзе лягчэй, дзе лепш, дзе больш плацяць... А я застануся дзе трудней, дзе горш, дзе... Той, хто выракся роднага, чужога вырачацца яшчэ хутчэй, хай толькі гэта стане яму выгадна...

— Ты думаеш, мяне гэтым вельмі ўкалоў? Нічуць! — сказаў абыякава Савош і штучна пазяхнуў.— Я нездарма спачатку ў цябе спытаўся, чаму ты жывеш у гэтай нары. Цяпер мне ясна. Ты тут яшчэ доўга праседзіш... Бо ў цябе адсталыя погляды на жыццё... Хоць цябе і вучылі пятнаццаць год. Зразумей! Гэта табе гаворыць рабочы клас, а не абы-хто!