Камень з гары

52

— Ах, як ты ўдарыў мяне... пад самае сэрца!.. Прызнацца, я даўно чакала гэтага моманту, была гатовая да ўсяго, але тое, што мне адкрылася, вышэй за ўсе мае фантазіі і здагадкі. Ты перада мною паўстаў у такім святле, што я нават не ведаю, што і падумаць... Я аддала табе ўсё, без астатку, я паставіла цябе на ногі, радавалася тваім першым крокам, дрыжала, хварэла душою за твае промахі, няўдачы, усё чакала, спадзявалася, што з цябе выйдзе чалавек, пісьменнік, што табою я буду ганарыцца, што я смела змагу глянуць людзям у вочы... Урэшце, я спадзявалася, што ты ўспомніш пра мяне, як пра свайго вернага сябра — успомніш, як я табе памагала ў цяжкую хвіліну, як падтрымлівала цябе, асцерагала ад рэзкіх удараў, паваротаў, паказвала як магла твае промахі і памылкі, аберагала ад неспакою, хвалявання, ад чужых языкоў, старалася, каб ты адчуваў утульнасць і мой клопат, усё брала на свае плечы, абы ты не адрываўся ад свайго занятку, абы ў цябе было спакойна на душы... Ажно вось як ты мне аддзячыў!

Памятаеш, які ты быў тады, як мы пазнаёміліся з табою на возеры? Ты быў як цень... Ты скардзіўся, што ў цябе заўсёды баліць галава. А потым, як мы пажаніліся, праз паўгода ты стаў зусім другім чалавекам. Ты навучыўся смяяцца, гаварыць, пазіраць людзям у вочы. А да гэтага ты не ўмеў ні тога, ні другога, ні трэцяга. Ты акрыяў, стаў падобны да нармальнага чалавека, хоць табе і было цяжка пазбыцца сваіх прывычак. Цябе недзе цягнула, я гэта бачыла, я адчувала. Ты часам целам быў са мною, а душою — недзе там, невядома дзе... Аднак я не ваявала з гэтымі тваімі замашкамі, думала, што без іх ты засохнеш. Я дазволіла табе хадзіць у бібліятэку, хоць усе, хто нас ведаў, гаварылі мне: не рабі глупства, ён адаб’ецца ад рук, саб’ецца з дарогі. І потым дзесяткі раз я чула ад людзей, што цябе бачылі там і там, зусім далёка ад бібліятэкі. Але я плявала на гэта. Я верыла табе, хоць часам, у хвіліну, калі мне рабілася адзінока і цяжка, я пачынала сумнявацца ў табе, пачынала верыць людзям — што ты злоўжываеш маім даверам і смяешся з мяне. Але гэта былі нядоўгія хвіліны ўпадку духу, я гнала ад сябе ўсякія сумненні і сілай прымушала сябе верыць табе. Памятаеш, у Марыі Антонаўны быў зяць, Віктар. Аднойчы я сядзела ў іх з Валькаю. Ён аднекуль прыйшоў. Потым пытае: «А дзе ваш гаспадар?» Я кажу: як заўсёды, у бібліятэцы. А ён паглядзеў на мяне і паківаў толькі галавою. «Нешта я яго бачыў нядаўна зусім у другім месцы». А Плоткіна мне па сакрэту казала: «Ваш муж прыходзіў у дзве гадзіны ночы, а часам і зусім не начаваў дома...» Сэрца маё аблівалася крывёю, але я табе і слова не казала пра гэта. Я верыла і не верыла. Бо ведала, што часам людзі, якія, здавалася, хочуць табе дабра, у душы рады твайму няшчасцю, яны падліваюць масла ў агонь, хочуць пасварыць, нацкаваць мужа на жонку, а жонку на мужа. Такіх прыкладаў у жыцці сотні... Я гнала ад сябе кепскія думкі, аднак асадак у душы заставаўся. І часам я пачынала глядзець на цябе з недаверам. Штораз болей мне пачынала здавацца, што ты не любіш свае сям'і — мяне і дзяцей, што многа крычыш на іх без дай прычыны і б’еш занішто, за дробязь, што ты гатоў аддаць усё, што маеш, каму папала, толькі не сваёй сям’і. Бацькам ты павінен памагаць да смерці, гэта твой і мой святы абавязак, але пры чым тут сёстры? У іх свае сем’і, свае мужы, хай яны іх і глядзяць. Не мірацца яны, не ладзяць між сабою,— што ж, мы тут невінаваты, хай самі знаходзяць дарогу да сэрца адно ў аднаго. Завялі сем’і — хай варушаць мазгамі, хай даглядаюць дзяцей. А твае падачкі іх не ратуюць, а нас пагубяць. Сваімі падачкамі ты робіш ім горш. Заместа таго каб самім думаць пра сябе і свае клопаты, яны спадзяюцца на цябе, на тваю дапамогу. Мне неяк твой бацька сказаў, яшчэ як толькі мы пажаніліся: «Ведай, сынова, ты яшчэ мецімеш з імі гора, як я ўсё жыццё меў. Расцягнуць маю гаспадарку — сядуць на вашы плечы. Папомніш маё слова, што так будзе». І так яно і стала, да гэтага і дайшло. Яны селі на цябе, а ты маўчыш. А ім гэтага і трэба... Дык што, думаеш, мне не было крыўдна? Як хадзілі адзеты нашы дзеці? Як жабрацкія! Табе ўсё не было часу за бібліятэкай глянуць, калі яны збяруцца разам на двары: нашы і чужыя. Мне душа балела глядзець. Чужыя дзеці ў касцюмчыках, у дарагіх, у новых, у шарсцяных сукеначках, у футрачках, а нашы — як сіроты якія. Вось як ты глядзеў дзяцей, дарагі мой гаспадар! Ты ўсё болей і болей адрываўся ад сям’і, лятаў недзе ў аблоках, думаў невядома пра што, толькі не пра сям’ю, не пра дзяцей. Ну, я ўжо няхай, ты мяне не любіў ніколі, ты прыкідваўся, а вось дзеці — усё ж такі твае, родныя, ты іх павінен калі не любіць, то хоць глядзець, як бацька, бо навошта ж іх было пускаць на свет, каб яны пры жывым бацьку раслі сіротамі? Табе было не да дзяцей, не да жонкі. Ты пачаў убірацца ў сілу, ты стаў выглядаць чалавекам, цябе сталі пахвальваць як маладога пісьменніка — і ты яшчэ болей задраў нос, рашыў, што табе ўсё можна,— і прапаў для сям’і зусім. У нас стала болей грошай, ты часам браў вялікія ганарары, але дзе яны дзяваліся — аднаму табе вядома. Усё роўна я хадзіла і хаджу яшчэ ў тым паліто, што прыйшла да цябе. Ці хоць раз ты сказаў мне: «Жонка мая, хадзем у магазін, купім табе новую сукенку, купім табе новае паліто, бо ў гэтым ты ходзіш сем год, хадзем купім табе новыя туфлі, бо гэтыя выйшлі з моды!» О, не! Ад цябе я гэтага не пачула і ўжо не пачую. Калі нам і даводзілася хадзіць разам у магазін, то мы толькі грызліся, як звяры, ты гнаў мяне, калі я прыпынялася перад чым-небудзь, каб хоць паглядзець, а не купіць, бо купляць у нас не было за што. Пэўна ж, табе, відаць, не было лёгка на душы, што вось другія купляюць, у іх ёсць за што, а ў цябе няма, што ты бяднейшы за другіх, а значыць — горшы, дурнейшы, непаваротлівейшы. Ці ты думаў зусім не тое? Мо думаў: «Не задавішся, будзеш жыць. Я табе нічога не вінен, падзякуй яшчэ богу, што ўзяў цябе замуж, а то звекавала б дзеўкаю...» А ты ведаеш, лягчэй звекаваць дзеўкаю, чым жыць так, як я жыву. Гэта збоку мо каму здалося, што ў нас няма куды дзяваць грошай. Гэта так думалі твае сёстры, думаў той, хто не ведаў нас зблізку. Што ты! Рэдактары, пісьменнік, гэтулькі зарабляюць, такія ганарары! А ты гэтыя свае ганарары мо разносіў сваім пасіям. Бо мне адна кабета сказала, што купіў гэтай рыжай Жане гадзіннік і заручальны пярсцёнак, і што як стаў хадзіць туды, то купілі яны і халадзільнік, і радыёлу, і дарагі, вялікі, на ўсю падлогу, дыван. Мо гэта плёткі, аднак дыму без агню не бывае. Што грошы ты пускаў на вецер, то гэта праўда. Разоў некалькі я ў цябе знаходзіла то дзесятку, то дзве ў патаемным месцы, а адзін раз дзве паперкі па дваццаць пяць рублёў. І куды ты іх дзяваў, адзін бог ведае. Ясна адно: без грошай любоўніца не прыме, калі ідзеш да яе, то трэба ўзяць хоць паўлітру. Вось на гэта ты і хаваў ад мяне грошы. Піў ты, пілі яны. Не ведаў ты ці не хацеў ведаць, што п’яце маю кроў! Маю кроў... Ты апошнім часам зусім расперазаўся, страціў над сабою ўсякі кантроль... ішоў куды хацеў, прыходзіў калі хацеў, маўчаў як сцяна, шкуматаў дзяцей, гыркаў на мяне — то за шкарпэткі, то за трусы, то за беспарадак у хаце. Ты знаходзіў сотні прычын, каб раскрычацца, аблаяць, запалохаць дзяцей і ўцячы самому туды, дзе цябе чакалі пышныя грудзі і гарачыя абдымкі. Ты рваўся з дому, як сабака з прывязі. Нават аднаго дня ў тыдзень не мог уседзець дома, усё бег недзе, усё ўцякаў. І табе толькі аднаму здавалася, што ніхто не ведае, куды ты ходзіш, у якую бібліятэку. Твае таварышы гаварылі мне: бачыў Косцю твайго з бутэлькай у кішэні, пайшоў на Высокую вуліцу; другі раз пайшоў да Роўбы вешаць люстра, прабыў тры гадзіны, прыйшоў выпіўшы... Во, наша суседка Зубкова казала мне: прыходзяць дзве кабеты, адна маладая, насатая, завітая, другая гадоў сорак, але таксама модная, з высокаю прычоскай, расфарбаваная... Яна якраз была на двары, сядзела на лаўцы. Тыя падыходзяць да яе, і старэйшая пытае, дзе тут жыве Драгун. Яна паказала дом, пытае, што ім трэба. Віляюць хвастамі. Потым усё тая ж, старэйшая, пытае, ці праўда, што ён жанаты, ці мае дзяцей... А другі раз, як я была з дзецьмі ў бацькоў, а ты тут гаспадарыў? Памятаеш? Ды зноў як Зубкова да цябе нечага пазваніла... Казала, мо мінут дзесяць чакала, покуль адчыніў. І быў збянтэжаны, сам не свой. А ў пакоі стаялі нечыя туфлі на шпільках. І нехта быў у спальні, яна чула, як нехта хадзіў. Ты забыў гэта? А панчохі ў туалеце? Я такіх зроду не насіла, гэта не мае... А скажы, дзе ты быў на Восьмага сакавіка, на Першага мая? Як паводзіў сябе на Далёкім Усходзе? Ці пішуць табе адтуль? Што ў цябе было з Марынай? Хто каго кінуў і чаму яна адумалася зноў вярнуцца да цябе? Што ты ёй абяцаў? Што развядзешся і жэнішся? Чалавек! Ты зусім страціў сорам, не паважаеш сваіх астатніх валасоў, не паважаеш ні жонкі, ні дзяцей... Нават твае родныя сумняваюцца ў тваёй чэснасці. Маці пытае: «Ну, як Косця, не б’ецца, не п’е? Не ходзіць куды па начах?» Я вочы вырачыла. Чаму б’ецца? Што я такое зрабіла, каб ён яшчэ на мяне руку падымаў? Хіба я гэтага заслужала? А п’е — як і ўсе добрыя людзі, не многа, у меру. А ходзіць у бібліятэку, куды яму яшчэ хадзіць? Дома няма кабінета, каб можна было сесці і што зрабіць. А маці і кажа: «Не пускай ты яго, яшчэ скруціцца. Мужчынам не трэба вельмі волі даваць». Сястра твая, Надзька, прама кажа: «Кідай ты яго, ён цябе не любіць, ён ходзіць да другіх». Твой зямляк Кузьміч прыехаў неяк, ты на Далёкім Усходзе быў, пытае, ці мы яшчэ не разышліся. Чаму? — здзівілася я. Бо ўсе так дома гавораць: Косця спіўся, ходзіць да чужых бабаў, хоча кідаць жонку... Дыму без агню не бывае... Ты афішыраваў, што ты мяне не любіш, ты гаварыў гэта ўсім і кожнаму, хацеў прынізіць мяне перад людзьмі, баяўся браць мяне з сабою ў госці, каб я не засланяла цябе, каб не бачыла, як ты сябе паводзіш, не чула, што гаворыш. Ты забыўся, як на вечары ў Ляўковіча ты плакаў, што ажаніўся без кахання? Як зайздросціў Ляўковічу, што ён жыве з першым сваім каханнем? Я тады гатова была праваліцца праз зямлю і сказала сабе: колькі жыць буду, болей з табой нікуды не пайду, не хачу цярпець ганьбы... Ды, прызнацца, і не было мне ў чым хадзіць, так, як людзям... А ты ўзрадаваўся, што няма ніякага кантролю, што можна што хочаш рабіць, гаварыць, куды хочаш і з кім хочаш ісці... Так міналі гады, а ты нават не глядзеў на мяне, не пытаў, што я думаю і чым жыву, што мяне мучыць і што мне трэба. Ты нават быў рады, што я ад цябе адчапілася... Але я ведала, што рана ці позна вяровачка скончыцца, усё выйдзе наверх. І вось цяпер выйшла! Ты паказаў сябе ва ўсім бляску! Ад цябе адвярнуліся ўсе твае сябры, хоць іх было нямнога, бо ты апошні час не хадзіў да іх, да добрых людзей, а валачыўся да розных шлюхаў. Ты збіраў матэрыял! Збіраў!.. Ты раздаваў, раскідаў, растрачваў сумленне, сваю душу! Ты разменьваўся на дробязі, ты зусім перастаў глядзець на свет цвярозымі вачыма... Усе твае так званыя творы апошняга часу — непрыкрытая распуста, прапаганда сексу, парнаграфія і агідны натуралізм... Я не магу чытаць без агіды ні адно тваё апавяданне на эратычную тэму, таму што там не людзі, не чалавек, а голы звер... П’яны голы звер! І ты яшчэ гэта называеш творчасцю? Каго ты абараняеш? Прастытутак? Лічыш іх нешчаслівымі, пакрыўджанымі лёсам, ашуканымі?.. А твая жонка шчаслівая? Не ашуканая? Не абкрадзеная? І яшчэ кім? Сваім уласным мужам, для якога яна не шкадавала нічога, нават свае крыві... І вось падзяка за маю вернасць, за маю любоў... І так усё маё жыццё: за дабро мне заўсёды плацілі злом. Усе мае лепшыя сябры пад канец станавіліся маімі ворагамі. А ворагі часта абарочваліся сябрамі і памагалі ў цяжкую часіну. Але ад каго, ад каго — а ад цябе я не чакала такога ўдару. Ты адпомсціў мне страшна, жорстка, бесчалавечна: за ўсё, што я, мо сама таго не жадаючы, зрабіла табе кепскага, сказала часам лішняе слова, паказала на тваю слабасць,— ты сабраў у адно і адпомсціў, ударыў з-за вугла... Бо ўсё, што я ні гаварыла, усё, што ні рабіла, было скіравана на адно: мацаваць сям’ю, гадаваць дзяцей, памнажаць наш дабрабыт. Мо я што і рабіла не так, дык прабач мне за гэта, але мэта была ў мяне самая святая, самая чыстая, самая высокая: гонар, спакой і здароўе нашае сям’і...

А ты рабіў усё наадварот. Усё, што я з такім цярпеннем збірала, складала, мацавала з году ў год, ты разбіваў адным махам. А цяпер ты разнёс ушчэнт увесь наш сямейны лад, не пакінуўшы нават і падвалін. Аднавіць, адбудаваць усё зноў у нас ужо не будзе ні сіл, ні жадання... Ты будзеш жыць сабе, мы сабе.. Толькі я не ведаю, як ты так доўга працягнеш. Ганарар за кніжку ўжо разышоўся. Яшчэ пару месяцаў — і ўсё. Што тады? Ты цешыш сябе, што знойдзеш работу. Дзе цябе абяцалі ўзяць і не ўзялі? Падлічы! Газета, кінастудыя, краязнаўчы музей, Дом народнай творчасці ў оперным тэатры, рэпертуарны аддзел, радыё, нарэшце, літаратурны музей. Не стаў ты ні музейнай рэдкасцю, ні салістам балета, як ты жартаваў, ні радыстам, ні журналістам-нарысістам. Твая слава ходзіць следам за табою... Цябе баяцца браць, бо ты ўпарты, непадатлівы, не любіш прызнаць, што памыліўся, стаіш на сваім, як асёл. І часам выказваеш такія думкі, ад якіх робіцца страшна. Можна падумаць, што мы раслі не пад адным небам... Ты нямала насаліў Важніку, але ён табе верне ў дзесяць столак. Ты думаў, што ён дасць табе літапрацоўку Шахрая? Няма дурных! Ён дасць каму хочаш, толькі не табе... Ты ў яго нічога не заслужыў, нават кватэры! Так што ўлічы ўсё гэта і змяні свой характар, калі можаш, свае погляды на сякія-такія рэчы, тады будзеш жыць... А так — прападзеш!