Палон

16

Багдан Платонавіч скептычна ўспрыняў канваіраву параду, каб вырабляць на продаж сувеніры. «Немцы адчуваюць сябе заваёўнікамі, а нас лічаць рабамі. Яны бясплатна возьмуць любую рэч гэтак, як пры вобыску адбірае ў нас усё лагерная ахова, —думаў ён, —Мала, што гэты памяркоўны вартавы за вазу даў буханку. Ён сам зазнаў гора, таму i спачувае бедакам. Вядома, калі б збываць сувеніры з ягонай дапамогаю, дык, можа, што-небудзь i атрымалася б».

Але вольнай часінаю ў Багдана Платонавіча ажно свярбелі рукі, так яму карцела зрабіць што-небудзь такое, каб ворагі бачылі, што не скарылі яго, і разумелі, на што ён здатны нават у такіх умовах. У абедзенны перапынак ягоныя вочы так і шныпарылі па дне ды па схілах кювета, вышукваючы ў траве што-небудзь вартае ўвагі. Нават абодва суседзі, з якімі ён пароўну раздзяліў канваіраву буханку, здзіўляліся, калі бачылі, як ён пасля апошняга вобыску прывалок у лагер парожнюю гаўбічную гільзу.

— Што ён будзе рабіць з ёю? — нічога не цяміў Леанід. — Для вазы ж яна і нізкая, і шырачэзная.

— Зрабіць латуневы цабэрак самазванаму наглядчыку, свайму земляку, каб набурболіўся баланды і абапіўся! —звайстрыў Сіліч, тым самым намякаючы на Паўлова выслужванне перад ворагамі.

Як любы сціплы і просты чалавек, Багдан Платонавіч не меў звычкі раней часу абвяшчаць, што ён збіраецца рабіць. Хоць у прымхі не верыў, але заўсёды памятаў: пакуль не пераскочыш канаву, не кажы гоп!

Таму суседзі яшчэ болей здзівіліся, калі ўбачылі, што ён адпілаваў дно гільзы і пайшоў шараваць яго пяском.

— Патэльню, ці што, надумаў зрабіць? — няўпэўнена запытаўся Леанід.

— А можа, падстаўку пад макацёр вазона? —гэтак жа няпэўна перапытаў Міхась.

Нават назаўтра, калі Багдан Платонавіч выкалупаў з травы ў кювеце некалькі парожніх буйнакаліберных патронаў і захапіў з сабою ў лагер, суседзі ўсё яшчэ не здагадваліся, што ён надумаў зрабіць на гэты раз. Толькі пасля таго, як сусед прынёс на нары надраеныя адрэзаныя ніжнія палавіны патронаў і раўнамерна расставіў іх кругом па дне гаўбічнай гільзы, хлопцы ўбачылі, што ў яго атрымаўся паднос з паўтузінаю кілішкаў.

— Адно заглядзенне! — выдыхнуў уражаны Міхась.

— За такі прыбор для віна не грэх запрасіць і два боханы, — падтакнуў Деанід, беручы і разглядаючы бліскучы сувенір.

— Засталося толькі надпіс выгравіраваць, — сціпла ўставіў словы Багдан Платонавіч і пасля некаторай паўзы пяшчотна папрасіў:

— Будзь ласкаў, Міхайла, нашрайбуй алоўкам па беражку кругом падноса іхнія мудрагелістыя літары.

«На што здольны ўмелыя рукі нават без усялякага інструмента! — захапляўся ў думках Сіліч, прымяраючыся, як найболей сіметрычна размясціць словы па нізкім беражку падноса. — Дзіва што Ляўша падкаваў блыху! Чалавек народжаны для ўрачыстасці жыцця, калі ў шматпакутных умовах здатны з прыладаў смерці рабіць прадметы хараства і весялосці!»

Пісаць па беражку нізкага падноса было нязручна. Міхась заціснуў яго паміж паўсагнутых каленяў і з цяжкасцю выводзіў за літарай літару, не перастаючы ў думках здзіўляцца: «I трэба ж так роўна абрэзаць шырачэзную гільзу! Дый яшчэ без рашпіля і напільніка падраўняць і абгладзіць вострыя краі! Што значыць трапнае вока і напрактыкаваныя рукі!»

— Прадзешавіць яшчэ не бяда, — раптам прадоўжыў ён думку, выказаную Леанідам. — А вось зусім не пратаргавацца б. Шкода будзе, калі такую рэч адбяруць бясплатна.

Каб не апынуцца ў дурнях, хлопцы рашылі збыць выраб праз зычлівага канваіра. Яны меркавалі, што, калі папрасіць яго, ён паможа. Спадзяваліся толькі на тое, што, калі вартавы скажа землякам, што рэч зроблена на продаж, тыя пры ім пасаромеюцца адбіраць яе задарма. Як ні кажы, а пры такой галадусе адхапіць пару буханак (хай сабе і нямецкіх) хоць што-небудзь ды значыць. Дзеля гэтага не ганьба выкарыстаць вартавога. Ён не адмовіцца памагчы. Тут жа няма ніякай заганнасці. З іх боку канючыць і прыніжацца не давядзецца. Усё будзе выглядаць па-людску. Раз сусед майструе такія вырабы ды яшчэ і дзеліцца заробленым хлебам, дык нягожа не паспрыяць, каб збываць іх.

Калі хлопцы папрасілі вартавога памагчы ў гэтай справе, ён, не раздумваючы, паабяцаў паспрыяць і нават не пацікавіўся, які сувенір зрабіў палонны. Мабыць, быў упэўнены, што Багдан Платонавіч зноў змайстраваў вазу для кветак.

Не так сам Багдан Платонавіч, як абое суседзі з нецярплівасцю чака* лі: што выйдзе з іхняе задумы? Ці ўдасца ажыццявіць яе?

А вартавы ўсё роўна як наўмысна толькі распальваў іхні апетыт. I чамусьці нічога не казаў пра сувенір іншым канваірам. Ці то не хацеў звязвацца са сваімі калегамі, ці спецыяльна чакаў, пакуль з’явіцца якінебудзь праезджы пакупнік. Хлопцы хваляваліся, чакаючы, што будзе далей.

Пасля абеду, калі непадалёку ад іх стаяў дарожны майстра, каля яго на абочыне спынілася легкавая аўтамашына. З яе вылез нямецкі афіцэр. Між імі распачалася гаворка. Калі да іх падышоў вартавы з крыжам, хлопцы насцярожыліся і вяла корпаліся, як быццам занятыя працаю, а на самай справе толькі і паглядалі ў бок немцаў. Але нічога асаблівага там не заўважалі. Немцы штосьці ажыўлена абмяркоўвалі. Потым майстра ці то ўгледзеў непарадак на працы, ці то жадаючы паказаць перад афіцэрам, што ён руплівы служака, нечакана рушыў да купкі палонных, якія згрувасціліся вакол кучы патрушчаных руінаў. Вартавы з крыжам па-ранейшаму размаўляў з афіцэрам. Калі афіцэр ужо быў наважыўся сядаць у аўтамашыну, канваір, напэўна, зацікавіў яго нейкай навіною. Бо афіцэр у чаканні затрымаўся, а вартавы звярнуўся да хлопцаў:

— Няхай падыдзе сюды палонны з сувенірам!

— Падыдзіце да іх, ён заве, — растлумачыў Леанід Багдану Платонавічу.

— Вымайце з мяшка выраб і з ходу паказвайце,—шапнуў Міхась.

Багдан Платонавіч спрытна перакінуў з-за плячэй на сагнутую левую руку рэчмяшок і, на хаду разбэрсваючы яго завязку, нетаропка пайшоў да немцаў. Правай рукою ён выняў дно адпілаванай гільзы, перахапіў яе леваю, што падтрымлівала верхні край павіслага за почапку рэчмяшка, і, як азартны шахматыст фігуры, з вартасцю пачаў выстаўляць на паднос кілішкі. Яны кляцалі, як патроны, якія затвор падае з магазінніка ў патроннік.

У афіцэра перахапіла дыханне і ажно палезлі на лоб вочы, а вартавы ў нямым здзіўленні таксама глядзеў на сувенір, як баран на новыя вароты.

— У гэтай свінні залатыя рукі! —нарэшце прамовіў па-нямецку афіцэр, беручы ў Багдана Платонавіча прыбор і ў захапленні разглядаючы выгравіраваны надпіс. — Прыма! Што ён хоча за яго?

— Філяйхт іст брот,— няўпэўнена адказаў вартавы і, звяртаючыся да палоннага, запытаўся: — Хлеб?

Багдан Платонавіч сцвярджальна кіўнуў галавою.

— Віфіль? Ганц веніг одэр філь? — зноў запытаўся вартавы з паблажлівай усмешкаю на твары.

Ягоная ўсмешка трошкі падбадзёрыла Багдана Платонавіча, і той паказаў два растапыраныя пальцы.

— Цвай ляйб брот,—растлумачыў вартавы.

— Хуберт, хадзі сюды, — звярнуўся афіцэр да шафёра, які з кабіны таксама зацікаўлена разглядаў у ягоных руках бліскучы сувенір.

Шафёр хуценька адчыніў дзверцы кабіны і паслухмяна падбег да афіцэра.

— Яволь! — шчоўкнуў ён абцасамі.

— Пакладзі ў машыну,—працягнуў яму афіцэр прыбор. — Знайдзі там дзве буханкі хлеба і аддай яму, — кіўнуў ён галавою ў бок палоннага.

Абедзвюма рукамі шафёр асцярожна ўзяў дно гільзы з расстаўленым] на ім кілішкамі і, нібы навічок-афіцыянт, важна панёс да задніх дзверцаў легкавушкі, нясмела вызваліў правую руку, адчыніў дзверцы і, сагнуўшыся, нязграбна ўсунуўся да пояса ў машыну. Афіцэр тым часам абышоў легкавушку і з другога боку залез у пярэднія дзверцы.

Хлопцы пачалі хвалявацца.

— Няўжо ашукае і паедзе? — прашаптаў Сіліч.

Шафёр трохі затрымаўся, корпаючыся на заднім сядзенні. З-за ягонай сагнутай постаці не відно было, што ён робіць там: загортвае і хавае кілішкі ці шукае буханкі хлеба? Нарэшце ён высунуў плечы і галаву, выпрастаўся, левай рукою прыціскаючы да грудзей белае бярэмка, зачыніў дзверцы, падышоў да Багдана Платонавіча і грэбліва працягнуў яму два пакункі. Палонны недаверліва паглядзеў на іх, нерашуча апусціў у рэчмяшок, зашморгнуў завязку, насунуў на яе пятлю почапкі, пад якую прадзеў руку, і, закідваючы клунак за плечы, пайшоў на сваё месца, не азіраючыся на легкавушку, якая плаўна кранулася і паехала. Палонныя, што корпаліся паблізу і бачылі ўсё гэта, суправаджалі яго паглядамі, поўнымі тужлівай зайздрасці.

А вартавы задаволеным позіркам правёў аўтамашыну і, як быццам нічога і не адбылося, уразвалку рушыў па абочыне.

— Данке,— ціха падзякаваў яму Леанід, калі канваір праходзіў міма.

— Няма за што. Падзякуйце майстру залатых спраў, — кіўнуў ён галавою ў бок Багдана Платонавіча і, не спяшаючыся, з насупленымі брывамі і задуменным тварам пашыбаваў далей.

У лагеры на нарах Багдан Платонавіч па-суседску падзяліўся заробкам i з Хяндогавай тройняю, да якой хінуўся ўсёй душой. Міхась з Леанідам і Казнадзей з Ярмолікам нецярпліва чакалі, пакуль ён і Хяндога трыбушылі абодва пакункі.

— Так загорнуты, што не толькі вільгаць, а нават вада не пранікае ўсярэдзіну, — прыцмокнуў губамі Багдан Платонавіч, асцярожна адклейваючы край упакоўкі,— Шкода рваць цупкую, усё адно як навошчаную паперу. На што-небудзь спатрэбіцца.

— Пергаментная, — удакладніў Хяндога. — Яны даўно рыхтаваліся да вайны. Усё рабілі з разлікам, з нямецкай пунктуальнасцю. Нават хлеб упакавалі ашчадна, каб не заплеснеў і не зачарсцвеў ад часу.

— Нешта ж ён не пахне, —здзівіўся Багдан Платонавіч, ніткаю разразаючы буханку на тры роўныя часткі.

— Хлеб чужыны без паху, — глыбакадумна падтакнуў Ярмолік.

— Можа, ён не аржаны, — усміхнуўся Хяндога. — У іх жа ўсё натуральнее замяняюць эрзацы.

Суседзі не загадвалі, каму даваць якую пайку. Не згаворваючыся,. абодва дзялільшчыкі аддалі сябрам акрайцы, сабе ўзялі сярэдзіны буханак. У гэтым адчувалася не камандзірская заклапочанасць пра падначаленых і не спагада старэйшых малодшым, а сціпласць і чалавечая сумленнасць.

— Дык у ім жа ніякага смаку! — здзівіўся Казнадзей, калі разжаваў і праглынуў першы кус, і ўжо са шкадаваннем прамовіў: — Не такі духмяны і пульхны, як наш, што надоечы перадалі жанчыны. Нават той, што даюць у лагеры, смачнейшы. Мабыць, выпякаюць яго ў нейкай мясцовай пякарні.

— Хто ведае, колькі гадоў праляжаў гэты на іхніх складах? — невядома да каго звяртаючыся, уздыхнуў Хяндога. — I ўсё-такі, што ні кажыце, але ён лепей за траву. Нейкая ж спажыўнасць у ім ёсць, калі яны самі ядуць яго. Трэба памазгаваць, як бы ад іх ён часцей перападаў і нам,— загадкава заключыў ён, на штосьці намякаючы.

«У ягонай галаве ўжо выспявае нешта, — западозрыў Міхась. — Што значыць чалавек справы. Адразу ж нешта плануе, маракуе, як дзейнічаць».

А Хяндогу было над чым задумацца.

Пасля таго, як вартавыя старанна параскройвалі боханы, прывезеныя сялянкамі, ён зразумеў, што пры такой пільнай прыдзірлівасці немцаў жанчыны пабаяцца перадаць палонным зброю. А калі нават i рызыкнуць зрабіць гэта, перахітрыць вартавых усё роўна не ўдасца. Дый яшчэ самі могуць ні за што паплаціцца жыццём. Ну, а калі справа паварочваецца іншым бокам, тады няма чаго гарод гарадзіць. Аўчынка вырабу не варта. «Самі ж мы яшчэ не зломкі. Мужчынам сорамна быць нахлебнікамі. Нягожа сядзець на ўтрыманні жанок, што пакінуты на волю лёсу i невядома, як самі мадзеюць. Не жабракі ж мы, каб перабівацца міласцінаю. У нас ёсць рукі і ногі. А імі можна нешта зрабіць, калі кумекаць галавою. Бач жа, гэты сусед якія рэчы з металалому робіць! Нават хлеб за іх немцы плацяць. Канечне, ён майстравы чалавек, у яго рукі ўмелыя. Але нястача любога навучыць майстэрству. Абы рукі былі ды галава на плячах».

— Не кожны змайструе такую рэч з гільзы ды з буйнакаліберных патронаў, — ні да кога канкрэтна не звяртаючыся, наіўнавата прамовіў Хяндога, жадаючы пераправерыць сваю думку i адначасова завязаць дзелавую гаворку з Багданам Платонавічам.

— Чалавечыя рукі не такое робяць, — сціпла адказаў той i болей памяркоўным тонам растлумачыў: —Калі б сякі-такі інструмент, дык яшчэ не тое можна было б зрабіць. А гэта — дзіцячая цацка.

— Дзе ж возьмеш інструмент у такіх умовах? —не адступаў Хяндога.

— Гэтулькі жалеззя валяецца пад нагамі! Падабраў што-небудзь прыдатнае дый аб камень ці аб цагліну адтачыў зубіла.

— З адным зубілам надта не разгонішся. Што ім зробіш?

— Зубілам шыйку гільзы адсячы, як плюнуць. Латунь мякчэйшая за жалеза. Аб цэглу абточвай завусеніцы і падраўноўвай краі. А надраіць да бляску і дзіцё здолее. Канечне, лепей пачынаць з простых рэчаў. З гільзы гатовая ваза для кветак, калі трохі рукі прыкласці. А з буйнакаліберных патронаў можна зрабіць падсвечнікі.

— Падсвечнікі могуць быць ходкім таварам, — умяшаўся ў гаворку Сіліч. — Немцы набожныя. Падсвечнікі яны будуць браць нарасхват!

— Сілком вырываць з рук дарма! — насмешліва ўставіў Ярмолік.

— Дарма і скула не сядзе! Няма дурных, каб па сваёй ахвоце працаваць бясплатна! — не сцярпеў Хяндога. — За наш тавар хай плацяць натураю, хлебам. Калі гэты вартавы з жалезным крыжам хоць трохі паспрыяе нам, немцы нідзе не дзенуцца, будуць купляць нашы вырабы. Толькі вы, Багдан Платонавіч, трошкі падвучыце нас, нягеглых. Збольшага на практыцы пакажыце, што да чаго. Мы пастараемся пераняць ваш вопыт.

— Бяда ўсяму навучыць, — лагодна адказаў Багдан Платонавіч, даючы зразумець, што ён гатоў памагчы.

У душы Хяндога дзякаваў яму за тое, што Багдан Платонавіч зрабіў пачын у заманлівай справе і навёў на думку распачаць занятак, з якога можа быць карысць. Што значыць практычны чалавек з умелымі рукамі! I як гэта ён, Хяндога/раней не дадумаўся да гэтага? Заклікаў палонных налягаць на падножны корм, прыносіць ламачча для паліва, каб гатаваць траву. Спадзяваўся, што разам з усім гэтым удасца пранесці ў лагер якуюнебудзь зброю, калі яна знойдзецца ў кюветах. Рабіў стаўку на жанчын. Думаў, што праз іх можна будзе раздабыць што-небудзь. Дзеля гэтага нават гатоў быў жабраваць, перабівацца міласцінаю тых, каго сам не здолеў абараніць, а пакінуў на здзек ворагам. Дык не сядзі склаўшы рукі, а пераймай вопыт знаходлівага чалавека ды бярыся за незнаёмы занятак. Вучыся рабіць забаўкі, за якія немцы плацяць хлеб. Варушы мазгамі, глядзіш, а там датумкаеш, дадумаешся яшчэ да чаго-небудзь.

I Хяндога заварушыўся сам і разварушыў абодвух сяброў.

У абедзенны перапынак яны знайшлі ў кювеце некалькі парозкніх буйнакаліберных патронаў. Кожны ўзяў па адным.

— Не трэба надта заядацца, няхай і іншым дастанецца, — пажартаваў Хяндога. Але потым схамянуўся: — А ў народзе ж прынята класці на магілу цотную колькасць кветак. Можа, і свечкі запальваюць у цот. Ці ў немцаў іншая завядзёнка? Каб не прагадаць, давайце на ўсякі выпадак возьмем чатыры патроны.

— Хопіць і трох, — запярэчыў Казнадзей. — Па адным на кожнага.

— Правільна,— падтрымаў яго Ярмолік. — Калі яны запальваюць цотны лік свечак, хай ставяць дзве, а трэцюю хаваюць на запас.

Багдан Платонавіч параіў суседзям, як зрабіць падсвечнікі. Нават ахвотна дапамог сім-тым. Абломкам нажоўкі зверху паразразаў крыжнакрыж шыйкі патронаў і паказаў, як паадгінаць убакі надрэзаныя долькі, нібы пялёсткі на кветцы. Суседзі старанна вышаравалі пяском латунь. Потым, каб на ёй не засталося ніякіх драпін, да бляску адпаліравалі паверхню попелам. Прыйшлося трохі праваждацца з адагнутымі пялёсткамі, якія нязручна было абгладжваць і чысціць. Тавар меў даволі прывабны выгляд і быў гатовы на продаж.

Аднак, як толькі суседзі сабраліся збываць вырабы, адбылася непрадбачаная' затрымка, якая выклікала ў іх замяшанне.

Дзень той з самай раніцы выдаўся хмурны і ў поўдзень таксама не прадвяшчаў праяснення. Палонным было трошкі лягчэй: над гравійкаю стаяў свежы халадок, знясіленых не палілі сонечныя промні.

Удалечыні паказалася легкавушка. Нягледзячы на тое, што палонныя расступіліся перад ёю, вызваляючы праезд, яна прыкметна збавіла хуткасць i рухалася запаволена, як быццам кагосьці выглядаючы. Нарэшце аўтамашына з’ехала на абочыну і спынілася там, дзе стаяў вартавы з жалезным крыжам. Пакуль з яе вылазіў афіцэр, туды падышоў яшчэ дарожны майстра з перакладчыкам Ванькам.

— Дзе той палонны, што збыў мне гэты падман? — па-нямецку злосна запытаўся афіцэр, разгортваючы ў руках газету, на якой ляжалі кілішкі з буйнакаліберных патронаў.

Адчувалася, што вартавы з жалезным крыжам трошкі збянтэжыўся.

— Хто прадаў гэта пану афіцэру?! — гучна выкрыкнуў перакладчык, тым самым выручаючы разгубленага вартавога, што стаяў, па-ранейшаму нічога не цямячы.

— Я! А што такое?—нясмела адазваўся Багдан Платонавіч, машынальна вытыркваючы ўгору і зноў апускаючы руку.

— Ком хэр! — паклікаў афіцэр.

Палонны разгублена ўторкнуў у кучу патрушчаных руінаў лапату, каб яна нікому не замінала, і нерашуча пайшоў да немца.

— Русішэс швайн, — нецярпліва крыкнуў афіцэр, пакуль палонны падыходзіў да яго.

— Украінішэс швайн, — дзёрзка ўдакладніў Багдан Платонавіч, спыняючыся перад немцам і з горкаю іроніяй тлумачачы: — Яна болей пародзістая, бо выкармлена на чарназёме.

— Вас загт эр? — не разумеючы, што сказаў палонны, запытаўся афіцэр у перакладчыка.

Пакуль той з цяжкасцю перакладаў сказанае, твар афіцэра ад нецярплівасці наліваўся чырванню.

— Ты дыверсант, рэзідэнт? Ты хацеў атруціць нямецкага афіцэра? Чаму на іх выступіла ядавітая зелень? — аўтаматнымі чэргамі выкрыкваў ён за пытаннем пытанне і напаследак тыцнуў палоннаму газету з кілішкамі.

Багдан Платонавіч разгублена ўзяў яе абедзвюма рукамі, усё яшчэ не разумеючы, чым выкліканы афіцэраў гнеў.

Калі Ванька пераклаў тое, што выкрыкваў немец, палонны нарэшце трошкі сумеўся і пачаў нясмела апраўдвацца:

— Яны паляжалі ў вільгаці, таму і пазелянелі. Калі патроны пакінуць у вільготным месцы, яны адсырэюць так, што не выстраляць. — А потым, употайкі заўважыўшы, як пасля Ванькавага перакладу ягонага тлумачэння афіцэр паступова ўціхамірваецца, хітравата ўсміхаючыся, да,даў: — Зробленая для ўжытку рэч не павінна ляжаць без справы. Кілішкамі трэба часцей карыстацца. Шнапс дэзінфіцыруе метал.

Трэба было бачыць, як па-рознаму рэагавалі на гэтую сцэну дарожны майстра і канваір з жалезным крыжам. З насупленага выразу майстра ўвесь час не сыходзіў цень неразумення. А вартавы пасля таго, як зразумеў, што адбываецца, насілу ўтойваў на твары ўсмешку.

Багдан Платонавіч тым часам вызваліў правае плячо з-пад лямкі рэчмяшка, разбэрсаў яго, пакорпаўся ўсярэдзіне і выняў кісет. Расшморгнуў яго і дастаў шматок сукна, абцярушанага ружаватым парашком. Нетаропка пачаў праціраць анучкай кілішкі, пасля кожнага густа абмокваючы суконку ў парашок. Кілішкі ўвачавідкі зазіхацелі. Калі ён працёр усе, хацеў адсыпаць трошкі парашку немцу і ўжо адарваў кавалак газеты. Але афіцэр апярэдзіў яго, сілком вырваў з рук кісет з анучкаю, забраў газету з кілішкамі і моўчкі пайшоў да легкавушкі. Усё гэта адбылося настолькі нечакана, што палонны не паспеў апамятацца. На душы ў яго зрабілася прыкра ад таго, што ён на імгненне паддаўся чалавечай слабасці і ўжо гатоў быў падзяліцца парашком з гэтым ненавісным тыпам. «Хай бы кілішкі, перад тым як з іх будуць піць, акісліліся нябачнай ядавітай зеленню, ад якой гэтыя вылюдкі патруціліся б, як птушкі». У маленстве ж ён-чуў, што бывалі выпадкі, калі ад ядавітай зелені, якой акісляўся медны посуд, атручваліся людзі.

Але камандаю «ідзі працуй!» дарожны майстра вярнуў Багдана Платонавіча ў стан рэальнага існавання. Палонны вярнуўся на сваё месца і ўзяў у рукі лапату.

А вартавому з жалезным крыжам не спадабалася бесцырымонная вы.хадка афіцэра. Ён нават не паспеў зрабіць яму заўвагу, настолькі хутка той рэціраваўся, ад чаго вартавы толькі грозна нахмурыўся, нібы небасхіл перад навальніцаю.

Пасля таго, як Багдан Платонавіч вярнуўся да сяброў, вартавы, прагульваючыся па абочыне, не ўстрымаўся, каб не спыніцца каля іх і не пацікавіцца:

— Што за парашок ён адабраў? — і ўжо са спачуваннем у голасе параіў: — Не трэба было перад ім вымаць увесь.

Сіліч пераклаў запытанне i немцаву параду.

— Суконкі з кісетам шкода, — адказаў Багдан Платонавіч.— А парашок свайго вынаходніцтва. Шаруючы цагліну аб цагліну, яго можна назапасіць колькі хочаш.

Па меры таго, як Міхась перакладаў адказ палоннага, твар вартавога паступова прасвятляўся. Нарэшце канваір засмяяўся, у захапленні паківаў галавою, маўляў, ну й вынаходнік, і як бы нехаця пашыбаваў па абочыне.

З-за постацяў іншых палонных, што сноўдалі з насілкамі і мітусіліся з лапатамі, суседзям Багдана Платонавіча добра не відно было і на ладнай адлегласці не вельмі чутно, што там адбывалася з ім. Таму яны толькі ўзрадаваліся адыходу вартавога і хутчэй накінуліся з роспытамі аб гэтай прыгодзе.

Багдан Платонавіч расказаў пра ўсё.

— Так і падсвечнікі, як парашок з кісетам, адбярэ бясплатна які-небудзь злыдзень, — самотна прамовіў Казнадзей, выслухаўшы ягоны расказ.

— I тады ўся наша праца — кату пад хвост! — падтакнуў Ярмолік.

— Калі ў царкве плацяць за свечкі, дык як жа можна адбіраць падсвечнікі? Грэх адбіраць боскія прычындалы. Нават разбойнікі не пасмеюць зневажаць бога, — не то іранічна, не то сур’ёзна заспакоіў сяброў Хяндога.

— Дык то ж разбойнікі, а гэта — бандыты. Дый то ж боскія прычындалы!— не пагаджаўся Казнадзей. — А ў гэтых падсвечніках штосьці богазневажальнае з выгляду.

— Чаму? — насцярожыўся Хяндога. — Падсвечнік жа не прыбор для віна, а прадмет боскага ўжытку.

— Як ні круці, дык патрон застаецца патронам. Што ў ім боскае? А ў буйнакаліберным тым болей. Ды яшчэ са стрэляным капсулем, — дабрадушна пакепліваў Казнадзей. — Шыйка, расквечаная пялёсткамі, не аздабляе ягонага выгляду.

— Для былога салдата ён застаецца патронам, а для веруючага будзэ. падсвечнікам, — памяркоўна прымірыў абодвух суседзяў Ярмолік.

— Канечне, падсвечнікі мелі б болей унушальны выгляд, калі б на іх былі якія-небудзь боскія загагуліны ці фінціклюшкі, —пагадзіўся з Казнадзеевымі заўвагамі Хяндога. — Але што паробіш? Нічога ж не прыдумаеш.

— А калі выгравіраваць на іх той надпіс, што ў немцаў на спражках? — нясмела прапанаваў Сіліч, які з Леанідам чакаў, пакуль Багдан Платонавіч накідае насілкі. — Бог з намі! Усяго тры словы і літар нямнога.

— А што? Сапраўды нічога! — пасля кароткага роздуму адрэагаваў Хяндога. — Бог з намі! Адно слова «бог», а ўжо адразу напрошваецца свечка. Для падсвечніка ўпаўне падыдзе.

— Аз кім бог? З тымі, хто страляў гэтымі патронамі, ці з тымі, хто загінуў ад іх куляў? — не ўстрымаўся і з’іранізаваў Казнадзей.

— Раз патроны стрэляныя, значыць, з тымі, хто імі страляў, — разважліва рассудзіў Хяндога. — З тымі, чыя справа справядлівая. Але цяпер нам не да гэтага. Важна раздабыць хлеб.

У лагеры Міхась i Багдан Платонавіч памаглі Хяндогавай тройні давесці да боскага выгляду блюзнерскія падсвечнікі. Нямецкімі літарамі ў тры радкі Сіліч вывеў алоўкам на кожным патроне: «Gott mit Uns!» А Багдан Платонавіч паказаў, як выдзеўбаць кернам гэты надпіс. Не спяшаючыся, Ярмолік выгравіраваў яго.

Цяжэй было збыць вырабы. Але Міхась з Леанідам папрасілі вартавога, i той зноў памог палонным.

За дзень па гравійцы праходзіла нямала грузавікоў і легкавушак. Heкаторыя зрэдку спыняліся каля дарожнага майстра, які з перакладчыкам безупынку сноўдаў сярод палонных, ці каля вартавога з жалезным крыжам, што шпацыраваў па абочыне. У іх штосьці пыталіся афіцэры і шафёры, якія сядзелі ў кабінах.

З вялізнага грузавіка, што прыпыніўся каля вартавога, вылез мажны белабрысы фельдфебель ці унтэр-афіцэр са срабрыстай акантоўкаю на пагонах. Спачатку ён, мабыць, удакладняў дарогу, а пасля разгаварыўся з вартавым, і той, напэўна, параіў яму набыць памятны сувенір. За буханку хлеба немец купіў у палонных тры падсвечнікі.

— Дзешава аддалі! — пасля шкадаваў Ярмолік. — Можна было б узяць болей.

— За боскія прычындалы мы цану назвалі па-боску, — апраўдваўся Хяндога. — Паверхня трох патронаў ПТР ненамнога большая за паверхню гільзы ад саракапяткі. Так што шараваць пяском ці адно, ці другое — аднолькава. Ну, а надпіс на вазе для кветак разы ў тры даўжэйшы, чым на ладсвечніку. Хай гэты белабрысы унтэр паліць у іх свечкі на памінках сваіх сяброў! Ці каб у ягонай Нямеччыне паставілі ў гэтых падсвечніках свечкі за спачын яго самога! Бач жа, на чужых харчах раз’еўся, як вяпрук!

Неўзабаве гандаль сувенірамі пачаў пашырацца. Галодныя людзі ўбачылі, што знайшоўся пралаз, праз які можна даставаць хлеб. Удалы пачын зрабіў Багдан Платонавіч. Астатнія толькі як маглі капіравалі і пераймалі яго працу. Нескладана было трошкі ўкараціць гільзу ад саракапяткі ці зверху рассячы і паадгінаць пялёсткамі шыйку буйнакалібернага патрона. Аб цагліну падраўноўваліся і абгладжваліся абсечаныя краі. У дадатак пры гэтым шараванні яшчэ атрымліваўся ружовы парашок, якім да зіхатлівага бляску начышчалася паверхня латуні. Той самы парашок, што вынайшаў Багдан Платонавіч і які адабраў у яго афіцэр.

Адвольна, самі па сабе ўстанаўліваліся цвёрдыя цэны на сувеніры: ваза для кветак або тры падсвечнікі каштавалі буханку хлеба.

Вядома, у вырабе гэтых рэчаў ніхто не мог угнацца за Багданам Платонавічам. Прычынай таму былі яго ўмелыя рукі, дый памагаў яшчэ абломак нажоўкі, знойдзены на складзе. З шырачэзных гаўбічных гільзаў і з буйнакаліберных патронаў ён па-ранейшаму рабіў прыборы для шнапсу, а з гільзаў ад 85-міліметровай зенітнай і ад 122-міліметровай карпусной гарматы — прыгожыя попельніцы. Адпілоўваў дно гільзы і да абрэзаных і абгладжаных краёў яе, на роўных адлегласцях адну ад адной, прыклёпваў тры ўвагнутыя пласцінкі, на якія курцы маглі класці цыгаркі. А ў цэнтры, у адтуліну, што вяла да капсулы, замацоўваў арла з выгравіраванымі ў елачку крыллямі, якога зубілам высякаў з рэшты распілаванай латуні. За кожны такі выраб немцы давалі два боханы хлеба.

Чуткі пра гандаль сувенірамі разнесліся па навакольных вайсковых часцях. На гравійцы часцей сталі спыняцца грузавікі, з кузаваў якіх вылазілі нямецкія салдаты. Яны расходжвалі сярод палонных і пыталіся, хто з іх прадае сувеніры. Вырабы размяталіся нарасхват і падчыстую.

Сіліча здзіўляла, што немцы так ганяюцца за гэтымі прымітыўнымі сувенірамі, якія сам ён не ўзяў бы і задарма. «Мабыць, у іх побыце пашырана мяшчанская завядзёнка? А можа, заваёўнікі ласыя на чужое дабро?» Яму было дзіўна, што ніхто з пакупнікоў бясплатна не адбірае ў палонных вырабы. Ці немцы адзін перад адным саромеліся рабіць гэта і выстаўлялі напаказ сваю культурнасць, ці як заваёўнікі праяўлялі цярпімасць I паблажлівасць да галоднай дармавой рабсілы? Вартавыя, што стаялі паабапал усцяж палосаў адчужэння, не звярталі ўвагі на бойкі гандаль: напэўна, як тылавікі, пачціва ставіліся да франтавікоў.

Бачачы, як ідзе ходкі тавар, многія палонныя, ужо не знаходзячы гільзаў ад супрацьтанкавых снарадаў, замянілі іх звычайнымі сямідзесяцішасціміліметровымі ад палкавых гарматаў. I ўжо нават не адсякалі шыйкі, а толькі выгравіроўвалі збоку надпіс ды надрайвалі выраб да бляску. У выніку таксама атрымліваліся своеасаблівыя вазы для кветак, праўда, хаця і шыракаватыя, але затое трохі завужаныя зверху.

Аднойчы, выдзёбваючы дату «1942» у надпісе на вазе, Сіліч упершыню звярнуў увагу на тое, што яна па напісанню зрокава вельмі падобна да 1242 года, калі адбылося Лёдавае пабоішча на Чудскім возеры. Як гэта ён раней не заўважыў такога? Аказваецца, ужо мінула ажно семсот гадоў з тае пары. За гэты час у жыцці змянілася прыкладна дзесяць пакаленняў. А далёкія нашчадкі псоў-рыцараў зноў хлынулі сюды, на гэтыя землі. У хлопца ўзнікла зларадная спакуса выдзеўбаць другую лічбу ў даце з загагулінаю ўнізе, каб яна была болей падобна на двойку. I замест «возера Ільмень» выгравіраваць «Peipus See» — «Чудское возера». Сувенір з такім надпісам будзе нагадваць немцам пра тую векапомную для нас i ганебную для іх гістарычную дату. Сваёй задумаю хлопец падзяліўся з суседзямі. Тым яна здалася таксама заманліваю, хаця выжлікала ў каго пакепліванне, а ў каго — перасцярогу.

— Блышыны ўкус, — пацвердзіў Казнадзей. — Гэта ўсё адно, што выстаўляць дулю, трымаючы яе ў кішэні.

Багдан Платонавіч той наадварот трошкі насцярожыўся:

— Каб самім сабе не сапсаваць абедню. Канечне, солі на хвост нам яны не насыплюць, бо не ўстановяць, хто зрабіў такі надпіс. Але каб не знайшоўся дурань, які са злосці прыкрые гандаль вырабамі?

— Калі яны наперабой расхопліваюць тавар, ніхто ў спешцы не бу,дзе разглядаць надпіс, — умяшаўся ў гаворку Хяндога, якому, відаць, імпанавала Міхасёва думка, —А як разгледзіць у сябе ў часці, дык пабаіцца паказваць іншым, а захавае далей або выкіне прэч.

— Галоўнае, у даце другую лічбу выдзеўбаць так, каб яна была надобна i на двойку i на дзевятку, — падтрымаў Хяндогу Леанід, — А мясцовасць у надпісе не мае значэння. Чудское возера не гэтак далёка ад Ільменя. Любая вайсковая часць магла дыслацыравацца паблізу аднаго i непа;далёку ад другога.

Палонным карцела пазлараднічаць над сваімі гаспадарамі і хоць чымнебудзь насаліць ім.

Нібы старанны шкаляр, што слібізуе пропісы, Сіліч настойліва практыкаваў руку ў напісанні загадкавай лічбы, каб яна адначасова была падобна і на двойку i на дзевятку. Закругленне ў верхняй палавіне яе атрымлівалася бездакорнае, горш выходзіла ў яго з ніжняй загагулінаю. Багдан Платонавіч са шкадаваннем наглядаў за марнымі стараннямі суседа, а потым, спачуваючы, сказаў, што паспрабуе сам падрабіць гэтую злашчасную загагуліну. I атрымалася яна ў яго няблага. Усе лічбы ў даце былі выгравіраваны глыбей, а загагуліна трохі мялей. Здалёку другая лічба выглядала дзевяткаю, але, калі ўважліва прыгледзецца да яе зблізку, яна здавалася двойкаю.

Злараднічаючы, суседзі час ад часу ўпотайкі рабілі шырпатрэбаўскія вазы з такімі надпісамі і пры масавым наездзе пакупнікоў, што расхоплівалі вырабы наперабой, збывалі іх без асаблівых цяжкасцей.

— Вядома ж, адсылаюць нашы вырабы ў сваю Нямеччыну, — пацвельваў суседзям Сіліч, задаволены сваей выдумкаю. — Няхай гэтыя сувеніры напамінаюць іх сваякам не толькі пра сённяшні Усходні фронт, але і пра колішняе Лёдавае пабоішча.

Гаротнікі паступова працверазелі і адыходзілі ад стрэсавага становішча, у якім апынуліся ў фашысцкім палоне. Час ад часу збываючы сувеніры і атрымліваючы за іх нямецкі хлеб, яны адчулі, што фізічна здольны ўцякаць, але бачылі, што ўмовы для ўцёкаў неспрыяльныя. Яны не маглі выходзіць за ланцуг ачаплення. А кінуцца праз яго напралом было тое самае, што пайсці на верную смерць. На адкрытай мясцовасці ўцекачоў адразу скасілі б кулі вартавых. Нават у тых месцах, дзе каля гравійкі рос дробны хмызняк, ён быў выцераблены паабапал метраў на дзвесце. Кожны разумеў, што ўцёкі адсюль немагчымыя. Хутчэй можна ўцячы з якіх-небудзь работ, куды зрэдку салдаты бралі па некалькі палонных.

Хяндога з яго назіральнасцю і кемлівасцю бачыў усё гэта лепей за іншых. Ён добра вывучыў абставіны прымяняльна да навакольнай мясцовасці і адчуваў, што цяпер можна арганізаваць людзей на калектыўныя ўцёкі. Іх паднялі б і павялі за сабою дзесятнікі на чале сваіх дзесятак. Але для такога выступлення неабходна зброя. Хаця б некалькі пісталетаў і гранат. З імі можна было б заняць кюветы, нібы траншэі, і з укрыцця ўдарыць па вартавых, што стаяць на адкрытай мясцовасці. Такім чынам можна было б захапіць што-небудзь з іхняй зброі. А бяззбройным кінуцца на канваіраў—значыць падставіць палонных пад кулі, выправадзіць на верную смерць. Паабапал гравійкі дваццаць вартавых, у карабінах кожнага з іх па пяць патронаў. На кожнага палоннага—адна куля. Пабягуць людзі ў два бакі—турэмшчыкі іх сустрэнуць прыцэльным агнём ва ўпор, кінуцца ў адзін бок—будуць расстрэльваць і спераду, і ззаду. Не гравійка, а турэмны калідор, на якім корпаюцца з лапатамі проставалосыя прывіды і сноўдаюць з насілкамі здані ў драўляных калодках на нагах. Пад прымусам гаротнікі вымушаны людской бядою вымошчваць гэтую дарогу ў невядомасць.

Хяндога болей за іншых перажываў безвыходнасць становішча, хоць і стараўся не выдаваць гэтага. Яму было сорамна, што жанкі навакольных вёсак збіраюць для іх міласціну, вымушаны дзяліцца кавалкам хлеба з гаротнымі землякамі. Усе яго спадзяванні на наладжванне сувязей з цывільным насельніцтвам не апраўдаліся. Турэмшчыкаў не перахітрыш. Яны занадта асцярожныя: вопыт маюць немалы, што набылі ў сваёй Нямеччыне ў астрогах ды канцлагерах.

Адзінай аддушынаю ў беспрасветным жыцці палонных быў цяпер гандаль сувенірамі. Самім і смешна і грэшна было ад таго, што за лом, хай сабе і каляровага металу, ім перападае нямецкі хлеб.

Па меры таго, як па гравійцы павольна рухалася ватага расхрыстаных галодных людзей, кюветы паабапал апустошваліся падчыстую. Хяндога разумеў, што металалому хопіць ненадоўга. Дастаткова палонным, рамантуючы гравійку, прайсці ўвесь участак з канца ў канец—i запасы стрэляных гільзаў і парожніх буйнакаліберных патронаў скончацца. Неабходна было паклапаціцца, каб яны неяк папаўняліся. А папаўняцца яны маглі, канечне, толькі нашымі людзьмі, іх захадамі і турботамі. I зноў у Хяндогі зацеплілася кволае спадзяванне на штосьці заманлівае, а ў галаве варухнулася дзёрзкая думка, якою ён падзяліўся з Міхасём і Леанідам. Хяндога параіў хлопцам напісаць сялянам пасланне. У ім шчыра падзякаваць за падтрымку і сказаць, што палонныя цяпер з артылерыйскіх гільзаў і буйнакаліберных патронаў робяць сувеніры, якія немцы купляюць за хлеб. Папрасіць, што калі сяляне ўбачаць дзе-небудзь згрувашчаныя запасы непатрэбнай амуніцыі, каб збіралі яе і, едучы на працу, раскідалі па кюветах. Хяндога спадзяваўся на тое, што разам з такой амуніцыяй трапіць да палонных і якая-небудзь зброя. Вінтоўку ці ПТР жанкі, можа, і пабаяцца прывезці, а пісталет або гранату могуць падкінуць у кювет. Хяндога не сумняваўся ў тым, што, калі хлопцы папросяць вартавога з жалезным крыжам, той аднясе пасланне сялянам, якія працуюць на гравійцы.

На практыцы Хяндогава задума ажыццявілася значна прасцей, і хлопцам не прыйшлося пісаць ніякага паслання. Калі пра яго яны намякнулі канваіру з жалезным крыжам, той уважліва выслухаў іх, але нічога пэўнага не сказаў. А як толькі дарожны майстра авясціў абедзенны перапынак, вартавы сказаў Леаніду, што яны пойдуць да сялян. Ці то немец пабойваўся паслання як пісьмовага доказу, у якім невядома што напішуць палонныя, ці хацеў хутчэй выканаць іх просьбу?

— На, вазьмі з сабой вазу, — заспяшаўся Багдан Платонавіч, калі вартавы сабраўся весці Леаніда. — Пакажаш ім. Думаеш, яны надта ведаюць, якія тыя гільзы ды буйнакаліберныя патроны?

— Няхай падкідаюць у кюветы ўсё, што трапіць пад рукі, — незадаволена буркнуў Хяндога. — Нам усё спатрэбіцца.

Калі вартавы павёў Леаніда перад сабою, дарожны майстра не пайшоў за ім услед, а застаўся ў ланцугу ачаплення з канваірамі, якія распачыналі полуднік.

Суседзі ляжалі на схілах кювета, з нецярплівасцю чакаючы звароту свайго таварыша. Ім рупіла хутчэй даведацца, як справіцца ён з ускладзенай на яго місіяй. Ля сялян канваір з Леанідам затрымаліся нядоўга. Але калі вярнуліся адтуль, вартавы адразу не адпусціў хлопца, а папрасіў распаліць цяпельца.

— Ну, як твой паход? Ці ўвянчаўся поспехам? — запытаўся Хяндога, калі Леанід шуснуў у кювет. — А то ў нас лопнула цярпенне.

— Парадак! Усё як мае быць, — адказаў Леанід, вымаючы з кішэняў портак два невялікія акрайцы і падаючы адзін Хяндогу, а другі — Багдану Платонавічу.

— Усё растлумачыў? — цікавіўся Хяндога, разломваючы акраец на тры роўныя часткі.

— Усё.

— I вазу паказаў? — не цярпелася Багдану Платонавічу.

— Паказаў.

— Ну, тады парадак, I сапраўды: усё як мае быць, — супакоіўся Хяндога.