Палон

17

Назаўтра ў абед канваір з жалезным крыжам папрасіў Міхася распаліць яму цяпельца. Калі хлопец назбіраў галля і прысеў на кукішкі, адбіраючы сушняк на распалку, вартавы, што стаяў над ім, раптам прашаптаў:

— Міхель, Лео — юдэ?

Міхася настолькі збянтэжыла нечаканае пытанне, што ён апусціў дрыжачыя рукі, якія не патраплялі выбіраць тонкія сухія галінкі, і на імгненне зніякавеў.

— Ён — украінец. З Кіева. А што такое? —пасля вымушанай паўзы разгублена прамямліў хлопец.

— Даўгалыгі палонны ў кароткім шынялі выбраў момант і таямніча шапнуў мне, што Лео—юдэ. Асабіста мне ўсё роўна, хто ён—рускі, украінец ці юдэ. Але каменданту гэта не ўсё роўна. Брэе роднага брата прадасць. А на дзве залатыя каронкі Лео ён пагаліцца тым болей. Даўгалыгі палонны можа шапнуць Брэсу, што Лео—юдэ. Ты, Міхась, нічога не кажы Лео, хай ён не трывожыцца. А з таварышамі парайся, як пазбегнуць бяды.

Яшчэ змалку Міхась бавіў час у супольных гульнях з яўрэйскімі дзецьмі ў сваёй вёсцы і штодзённа бачыў, якія па-суседску шчырыя адносіны ў іх бацькоў з ягонымі бацькамі. Ні ў школьныя, ні ў студэнцкія гады хлопец ніколі не звяртаў увагі на тое, хто яго аднакласнікі і аднакурснікі па нацыянальнасці. Займаючыся першы год у педтэхнікуме, ён кватараваў у былых аднавяскоўцаў-яўрэяў, сціплых і простых людзей. Іх старэйшыя дзеці параз’язджаліся з дому і мелі свае сем’і. З бацькамі жыў толькі малодшы сын, Герка, што вучыўся ў шостым класе. Гэта быў несусветны вісус і свавольнік, які выкідваў такія конікі, што Міхасю неаднойчы прыходзілася чырванець. Бывала, набожныя гаспадары дадуць яму куру і пашлюць разам з Міхасём да разніка, каб той яе зарэзаў. Герка забярэцца ў куст, сам зарэжа куру і потым гуляе з Міхасём на беразе рачулкі, каб раней часу не вярнуцца дамоў і не выклікаць ніякай падазронасці ў бацькоў. Альбо, калі тых няма дома, возьме ды Міхасёвым салам на стале нашмальцуе з усіх бакоў бохан хлеба, са смехам прыгаворваючы: «Няхай ядуць трэфнае. Будуць здаравейшыя!»

Аднойчы праз ягоныя дурыкі Міхасю дасталося ад гаспадыні.

Седзячы на тапчане, хлопец рыхтаваў хатняе заданне, а Герка шумліва свавольнічаў побач.

— Сціхні ты, бандыцкая цура! — некалькі разоў пагражала з кухні гаспадыня.

Але вісус яшчэ мацней дурэў і не збіраўся супакойвацца. Нарэшце, калі свавольнік адчуў, што матчына цярпенне скончылася, ён паваліў Міхася, накінуў на яго прасцірадла, а сам борздзенька шмыгнуў пад тапчан. Разгневаная гаспадыня імкліва ўляцела ў пакой і, пакуль Міхась выблытаўся з-пад прасцірадла, пару разоў паспела агрэць яго чапялою. Праўда, як убачыла, што перад ёю не сын, а кватарант, пабялела, нібы палатно, і доўга не магла апамятацца, гэтак перажывала за сваю прамашку. Баялася, ці не пакалечыла хлопца. Міхась шкадаваў перапалоханую да смерці жанчыну. Яна даглядала яго, нібы клапатлівая маці.

На ўсё жыццё хлопцу запомніліся яўрэйскія стравы: смачная тушаная бульба з буйной каляровай фасоляй, селядзячны фаршмак, цымус і велікодная маца.

У педінстытуце Міхась пасябраваў з яўрэйскім юнаком Барысам. З ім яны вучыліся ў адной групе і ўсе чатыры гады займалі суседнія ложкі ў інтэрнатах. Барыс быў на тры гады старэйшы за Міхася і паспеў набыць некаторы жыццёвы вопыт, бо да інстытута працаваў электрыкам на Урале. Міхасю імпанавала сябрава сціпласць і стрыманасць. У гэтых адносінах яны нечым былі падобныя адзін да аднаго. Абодва па-сур’ёзнаму ставіліся да вучобы. Іх не спакушалі пустыя забавы і гулянкі.

Калі пад страхам смерці Міхась уцякаў з разбамблёнага Мінска і па дарозе завітаў да Барыса дадому, ад шматкіламетровага бегу ў яго адняліся ногі. Дзесяць дзён яны не згіналіся, спруцянелыя. Хлопец ляжаў у ложку, а Барысава маці адпойвала яго гарачым малаком.

Там абодва сябры добраахвотна пайшлі разам у войска, але іх разлучылі, бо, адпаведна ўзросту, узялі ў розныя часці.

Сіліч чуў, што нямецкія фашысты вынішчылі яўрэяў Германіі і цяпер знішчаюць іх ва ўсіх захопленых краінах. Але хлопец уяўляў сабе ўсё гэта неяк туманна, бо не бачыў на свае вочы. А тут раптам вартавы паведамляе яму страшную навіну пра таварыша, з якім ён паспеў зблізіцца ў няволі. Пагрозу, навіслую над Леанідам, Міхась успрыняў блізка да сэрца. Устрывожаны ёю, насілу распаліў вартавому цяпельца і ўвесь абедзенны перапынак перахваляваўся, не ведаючы, як паведаміць яе сваім таварышам, разам з якімі ў кювеце сядзеў Леанід. Толькі калі палонныя пачалі сноўдаць па гравійцы з лапатамі ды з насілкамі, Сіліч вычакаў зручны момант і па сакрэту перадаў трывожную вестку спачатку Багдану Платонавічу, а потым Хяндогу з Казнадзеем.

— Сволач даўгалыгая! Усіх апярэджвае выграбаць памыйніцу, а тут застаўся ні з чым, — вылаяў Бырвіна Багдан Платонавіч. — Зайздрасць заела, што Леанід некалькі разоў распальваў вартавому цяпельца. Думае, хлопцу перапала што-небудзь. Выдае свайго, каб самому выслужыцца. Небяспечны тып. Нябось, і гэты кароткі шынель яшчэ невядома якім чынам з чужых плячэй садраў!

Калі Міхась сказаў пра небяспечную навіну Хяндогу, той з’едліва зазначыў:

— Не ведае камендант, каго прызначыць наглядчыкам. Чалавек сам напрошваецца, — і пасля некаторага роздуму дадаў:—Такога трэба абясшкодзіць, каб не натварыў бяды. Звычайна гэтыя тыпы баязлівыя. Прышчэмім яму язык.

«Канечне, адзінае выйсце з такога становішча — прышчаміць язык Вырвіну. Але якім чынам?—не разумеў Сіліч. —Солі ж на хвост яму не насыплеш. А запалохваць або ўпрошваць, каб ён не балбатаў лішняга — яшчэ болей рызыкоўна. Толькі сапсуеш усю справу. — Хлопец у думках праклінаў дзікунскія законы арыйцаў. — Адных яны вынішчаюць, другіх спрабуюць ператварыць у нявольнікаў, трэціх—плануюць анямечыць. Як быццам чалавек вінаваты ў тым, кім нарадзіўся на белы свет».

Шмат чаго перадумаў яшчэ хлопец, але ўсё роўна не ведаў, як выратаваць ад небяспекі сябра. Ён разумеў, што трэба неадкладна прымаць нейкія меры, але што рабіць канкрэтна, не цяміў. Ад гэтага яшчэ болей перажываў і хваляваўся за лёс таварыша. Заставалася толькі спадзявацца на Хяндогу, на ягонае ўмельства і знаходлівасць.

А ў таго, як на злосць, мусіць, таксама не надта вытанцоўвалася задума. Ва ўсякім разе, добрых пару гадзін Хяндога не гаварыў Міхасю ні слова. Хлопец пачаў ужо думаць, што Хяндога забыўся пра ўсё або таксама не можа знайсці ніякага паратунку. Нарэшце ў канцы рабочага дня, калі Багдан Платонавіч і Леанід з накіданымі насілкамі адышлі ад кучы патрушчаных руінаў, Хяндога шэптам спытаўся ў Міхася:

— У цябе захаваўся надпіс, што гравіраваць на вазах?

— Яго я адразу ж адарваў. А рэшту чыстай паперы збярог.

— Хто-небудзь бачыў, як вартавы перадаваў яе табе?

— Наўрад. Ён перадаў яе разам з запальнічкаю, калі я распальваў яму цяпельца, —не разумеў Міхась, да чаго хіліць размову Хяндога.

Якраз у гэты момант вярнуліся з парожнімі насілкамі Леанід i Багдан Платонавіч, і гаворка паміж Міхасём і Хяндогам абарвалася.

Як толькі Міхась нетаропка накідаў ім патрушчаныя руіны і абодва напарнікі адышлі зноў, Хяндога, накідаючы насілкі Ярмоліку з Казнадзеем, паціху сказаў:

— Канечне, алоўкам карыстацца рызыкоўна. Многія маглі бачыць, як мы на гільзах рабілі ім надпісы. А чарніла і днём з агнём не знойдзеш.

— У вартавога можа быць самапіска, — нечакана знайшоўся Міхась.

— Спытайся. Калі ёсць, папрасі на дзень. Скажы, што яна патрэбна, каб ратаваць сябра. Раз вартавы паведаміў пагрозлівую вестку, значыць, баяцца яго няма чаго. Толькі скажы, каб ён перадаў самапіску непрыкметна.

Сіліч не ўяўляў, што задумаў Хяндога. Але паслухмяна выканаў яголае даручэнне. Назаўтра, калі канваір паклікаў яго распальваць цяпельца, хлопец даведаўся, што ў вартавога сапраўды ёсць самапіска. Міхась чыстасардэчна прызнаўся, чаму цікавіцца ёю, і папрасіў, каб той захапіў яе на працу і незаўважна перадаў яму. На наступны дзень вартавы прынёс хлопцу самапіску.

Якраз назаўтра быў выхадны. Як па заказу, дзень выдаўся пагодлівы, сонечны. Многія палонныя бавілі час у двары лагера, кожны заняты чымнебудзь сваім.

Хяндога ўпотайкі ўзяў у Міхася самапіску і рэшту чыстага аркуша паперы, а хлопца папрасіў, каб ён з Леанідам затрымаўся на дварэ. Надзейна заслонены з бакоў Казнадзеем, Ярмолікам і Багданам Пятровічам, Хяндога, не кажучы нікому н! слова, лежачы на пустых нарах, наспех штосьці напісаў на паперы i разам з самапіскаю борздзенька схаваў у кішэню. Ніхто з напарнікаў не бачыў, што ён рабіў пасля. Яны толькі ведалі, што Хяндога аддаў Міхасю самапіску, якую той вярнуў вартавому. Але праз дзень-другі яны ўсе заўважылі, што Вырвіна нібы падмянілі. Ён прыціх, стаў сумны і насцярожаны. Стараўся быць толькі там, дзе збіралася шмат палонных. Як быццам пабойваўся заставацца ў пакоі на адзіноце.

— Чым ты гэтак напалохаў яго? — пацікавіўся ў Хяндогі Міхась, калі побач не было Леаніда.

— Запіскаю, што паклаў у кішэню яго шыняля.

— А што ты напісаў у ёй?

— Папярэдзіў, што калі не будзе трымаць язык за зубамі, дык у прыбіральні ўтопім у дзярме.

«Добра, што я тады не сапсаваў той аркуш паперы: не накрэмзаў на ім запіску мацеры, — нарэшце супакоіўся за Леанідаў лёс Міхась, —Ну што з таго, што спачатку на хвіліну абрадаваў бы яе тым, што я жывы? Затое пасля, праз маю гаротную долю, толькі асудзіў бы яе на штодзённыя пакуты. Дый яшчэ гэтак асароміў бы старога бацьку, абняславіў ягоную сівізну, расчараваў ягоныя спадзяванні. А Хяндога, 0ач, пагражаючы суровым прысудам, нягодніка паставіў на месца. Адна i тая ж папера, а што значыць, калі яе скарыстаць з розумам? — I раптам увесь яго твар ажно перакрывіла незадаволеная ўхмылка, калі ўспомніў, як некалі Паўло хаваў у кішэню прадажную газету, а Міхась тады нават не западозрыў, навошта яна яму, і падумаў зусім пра іншае.—Таксама адна i тая ж газета, а выкарыстаць яе можна было па-рознаму».