Перакат

Адна над безданню

У адзін з доўгіх ліпеньскіх дзён 1939 года, тых дзён, калі шэрыя хмары пакуль не падняліся і ляжаць па самым небакраі, а гарачае паветра нерухомае і напоена вільгаццю так, што цяжка дыхаць, у гродзенскі манастыр бернардынак увайшла жанчына. Святочная сукенка з цёмна-вішнёвага крэпдэшыпу ў зялёныя лісцікі цесна аблягала яе фігуру, прыўзнімаючыся на вялікім жываце, які жанчына хавала пад каляровай, з махрамі, хусцінай, у якіх звычайна любяць хадзіць на службы заможныя сялянкі. Твар, шырокі ў скулах, з вострым, амаль трохкутным, падбародкам, быў няўцямны — можа, з-за пакуты ці задухі. Манашцы, што вяла яе на калідоры, прыходзілася часта спыняцца і цярпліва чакаць, пакуль жанчына, сагнуўшыся крукам ад болю і падтрымліваючы жывот, прыціскалася да халаднаватай каменнай сцяны. Тады пот, як раса, выступаў на яе маладым загарэлым твары.

У пакоі ігуменні яна выпрасталася і, дастаўшы з-пад хусты завязаны ў вузельчык кавалак палатна, выцягнула з яго, пакорпаўшыся, брудную, запацелую паперку, працягнула настаяцельніцы. Тая, прыжмурыўшыся, нейкі час разбірала запіску, пасля падняла вочы і маўкліва глядзела на жанчыну, нібы вывучаючы яе. Жанчына тым часам старалася трымацца прама, але боль прабягаў па яе целу (як вецер па полі — хвалямі), і ад таго твар яе перакошваўся грымасамі.

— Што, панна Барткевіч, вярнуліся-такі ў лона косцёла. Ну што ж, пойдзем. У бядзе мы вас не пакінем.

Гэтае «панна» нібыта разанула маладзіцу. Яна падняла голаў, хацела нешта сказаць, але не адважылася, згаслымі вачыма глядзела на зялёнае сукно, што пакрывала стол, на вузкае высокае акно. Усё гэта — крэслы з прамымі спінкамі, паперы на стале, прахалода — нагадала ёй турэмную канцылярыю, дзе нядаўна яна падавала просьбу аб спатканні з мужам. У спатканні было адмоўлена, паколькі, як значылася ў рэзалюцыі, «вязень Васіль Дамашэвіч у царкоўным шлюбе не быў» і, значыць, у вачах улад быў па-ранейшаму халастым.

Ігумення ўстала з-за стала, падабрала цёмную сукню і пайшла ў дзверы не азіраючыся: ведала, што за ёю ідуць. Яе паходка была мяккаю і нячутнай; чаравікі ж, у якія былі абуты ногі маладзіцы, — з высокімі абцасамі, з высокай, цесна зацягнутай на распухлых ад гарачыні нагах шнуроўкай — грукаталі па цёмных плітках галерэі, як салдацкія боты, і гэта бянтэжыла яе, прымушаючы траціць апошнія сілы на тое, каб крочыць як мага цішэй. Вузел светлых пшанічных валасоў раскудлаціўся, пасмы прыліплі да потнай шыі. Амаль трацячы прытомнасць, яна валаклася за шырокай, уладнай постаццю ігуменні, і калі тая, прывёўшы яе ў вялікі выбелены пакой з адзіным драўляным распяццем на сцяне, паказала на вузкі ложак з шэрай шарсцяной коўдрай, яна ўпала на яе, бязвольная, аддзеленая ад свету звінячай сцяной болю і страху перад тым, што павінна было адбыцца. Яна амаль не распазнавала твары тых, хто дапамог ёй пераапрануцца ў шэры халат, хто прыносіў вады і кратаў яе мокры лоб, але ў ружовую заслону перад вачамі ўладна ўрываўся адзін твар, каб застацца ў свядомасці: малады, з пукатым белым ілбом, па якому ўжо прарэзаліся першыя зморшчыны, з поглядам пакорлівым і адначасна ненавідзячым. Гэты погляд, падалося хворай, працяў яе гэтак жа лёгка і адчувальна, як пранізваюць вілы ахапак сена, і яна замітусілася, адмахваючыся, і тут жа, адчуўшы, як тупым молатам ударыла ў паясніцу, закрычала хрыпла і працяжна…

Хмары, што з самай раніцы збіраліся над горадам, згусцелі, ператварыліся ў цёмныя навісі, што спускаліся над душнымі, распаленымі каменнымі цяснінамі горада ніжэй і ніжэй… і першы слабы віскат дзіцяці супаў з першым ударам грому, ад якога затрымцела тусклае полымя лямпы і заторгалася жоўтая пласцінка слюды ў авальным акне — каляровым, але цяпер як патускнелым і зблажэлым. Да парадзіхі падышлі дзве манахіні, заняліся ёю, адна з іх узяла на рукі дзіця.

— Сястра Вераніка, што з вамі? — здзіўлена запыталася худзенькая чарнавокая паслушніца, націраючы скроні парадзіхі пахучай камфарай і на момант застыўшы ад погляду нечакана падышоўшай трэцяй жанчыны. Тая, ссунуўшы бровы, пе міргаючы, глядзела на немаўля, якое слаба сучыла чырвонымі, тонкімі, як палачкі, ножкамі, слаба вякала і моршчылася. Дзіця было яшчэ слізкае, манашка паспешліва абцірала яго рукамі, якія былі пакрыты крывавымі шрамамі. Рукавы, што былі закасаныя па локаць, адкрывалі белыя, як нежывыя, рукі. Тая, што падышла, не рухалася, толькі бязмерная гідлівасць была ў яе вачах — светлых, дзіўна сініх, як марская вада каля берага ў ціхі вечаровы час.

Сястры Вераніцы нядаўна споўпілася дваццаць восем. У цемры, у бязрадасны шэры поўдзень яе высокая ўладная постаць, хударлявасць, чорная сукня давалі ёй выгляд старэйшы; у ружовым святле раніцы белая, з ледзь прыкметнымі вяснушкамі скура, цяжкія залацістыя валасы, капрызныя абрысы вуснаў нагадвалі царэўну, што хаваецца пад агіднай жабінай скурай. Жанчына гэтая, у свеце Феліцыя Прыбыловіч, была дачкой дробнага служачага пошты ў мястэчку, што ляжала ўсяго ў нейкай гадзіне язды ад Гародні. Франак Прыбыловіч, са збяднелай шляхты, меў у мястэчку благую рэпутацыю: яго патрапаную нялоўкую постаць добра ведалі ў карчомцы, а ў хаце ягонай, замест памёршай жонкі, гаспадарыла вывертлівая местачковая дзеўка, разбэшчаная і сквапная, і пад вечар, калі Франак ішоў у карчму, да вокнаў хаты ўпотай краліся сыны мясцовых багацеяў. Панна Феліцыя падчас сваіх прыездаў мела такі халодны прыём, што рана зразумела: у мястэчку ёй не знайсці прыстойнага мужа. У Гародні ж, дзе яна нязменна была першай вучаніцай прыватнай школы, усё не знаходзілася рыцара, пра якога марыць кожная дзяўчына яшчэ з падлеткавага ўзросту. Феліцыя рана зразумела: прычынай таго, што дзявочая яе прыгажосць не знаходзіць збыту, была беднасць. А ёй хацелася ўладарыць, хацелася асядлаць жыццё і гарцаваць па-над абставінамі на нейкім казачным жарабку, што ўзвіваецца пад аблокі. Цвяроза ўсё ўзважыўшы, яна пайшла ў манастыр. I чым далей, тым болей не шкадавала аб гэтым: мірскія ўцехі, якія страціла, былі нічым у параўнанні з тым, што адкрывалася перад ёю ў манастыры — з уладным яе характарам, воляй і ўменнем трымаць сябе ў жалезных рамках неабходнасці. Да таго ж яна ўмела пільна прыслухоўвацца да акружаючага, і халодны, цвярозы розум палітыка падказаў ёй лінію паводзін, якія маглі прынесці поспех. Старая ігумення была надта добрай, надта старалася яна літаральна выконваць запаведзі. Не тое патрэбна было зараз — сястра Вераніка думала пра гэта, гледзячы на юную маці. Меч патрэбен для іх, вось гэтых… быдла, што ўсё болей заяўляла пра сябе, бунтавала па-за сценамі, як грозная, сляпая сіла… Пачуўшы пытанпе, яна схамянулася.

— Думаю, што дзіця, якое мы прынялі, гэта — сын д'ябла, камуніста. I мы зрабілі, каб адным з іх было болей.

— Але ж мы ратавалі нямоглых… — прамармытала паслушніца. Сястра Вераніка рэзка перабіла яе:

— Не пра нямоглых, пра госпада думаць павінны!

— Канешне, канешне! — не зразумеўшы, заківала паслушніца, і зноў яе перабілі:

— Веру падрываюць з кожным днем! У турму ідуць, на смерць, а для чаго? Каб д'ябал да ўлады прыйшоў! Так?

Паслушніца зноў заківала, порахрысцілася. У манастыры ўпарта хадзілі чуткі, што сястра Вераніка заменіць неўзабаве старую настаяцельніцу. Чуткі гэтыя мацнелі і раслі ад таго, што сястра Вераніка некалькі раз, не баючыся, спрачалася з начальніцай і адзін раз нават вымаўляла ёй, прычым тая, махаючы рукамі, першай пакінула поле бою. Спрэчка ішла аб тым, ці павінен дапамагаць манастыр тым, чые мужы сядзелі ў турмах ці былі пад падазрэннем дэфензівы. Старая настаяцельніца лічыла, што павінны. Што з таго, калі муж першай сапрана з тых спявачак, што прыходзілі ў касцёл, вось ужо паўгода як быў арыштаваны? Хаця пані Касцюк насіла перадачы, але ж яна малілася за ято, дзеці яе таксама прыходзілі ў касцёл, і можа, сям'я зможа хаця ў будучым паўздзейнічаць на бяспутнага? Але сястра Вераніка гнеўна гаварыла аб тым, што пустазелле трэба выпальваць агнём, што трэба вышвырнуць з хору не толькі Касцюк, але і пані Зіневічаву, таму што тая дазволіла сыну займацца падрыўной дзейнасцю. I нягледзячы на тое, што сын памёр — быў забіты, як казала сама Зіневічава; ад прастуднай хваробы, як пісалася ў даведцы турэмнага доктара, — усё роўна сэрца гэтай жанчыны бунтуе, самі слёзы яе — пратэст… У манастыры таксама хадзілі чуткі аб нейкім высокім заступніку, дзякуючы якому і павышаліся шанцы сястры Веранікі… Вось чаму манашкі ўсё болей схіляліся на яе бок. Маладой гэтай жанчыне пачалі паступова аказваць ушанаванні, як і самой настаяцельніцы. I зараз яна ненавідна глядзела на Алену Барткевіч, якая, ужо ажываючы пасля перанесеных пакут, прагна цягнулася да немаўляці. Усмешка ўжо трапятала на яе твары, яшчэ шэрым і змучаным, але вочы ззялі і вусны раскрываліся насустрач чырвонаму гарачаму цельцу.

— Хлопчык… Васілёк… — яна схапіла нованароджанага, чыё цельца было ўжо спавіта белым палатном, і шчаслівы погляд яе сутыкнуўся з поглядам сястры Веранікі. Маладая маці ўздрыгнула; усмешка на яе твары згасла, і яна, зноўку пашарэўшы тварам, адвярнулася, асцярожна паклаўшы хлопчыка на жорсткую коўдру.

Навальніца прайшла, і вечаровае сонца мякка кранулася акна. Жоўтыя і чырвоныя плямы ўпалі на ложак, на белы скрутак каля маладой жанчыны, на светлыя яе валасы, якія сталі яшчэ болей жоўтымі, як бы заззялі над змучаным яе тварам. Яна прыўзнялася, пазіраючы на дзіця, не маючы сіл глядзець на пешта яшчэ. З-пад пабляклага халата выглядалі загарэлая шыя і белыя грудзі — вялікія для схуднелага цела, цяпер спустошанага і нязвыклага для яе самой, так што міжвольна жанчына ўсё праводзіла даланёй па жываце, нібыта не верачы ўласным адчуванням.

Сястра Вераніка паднялася і выйшла, дзверы здаліся маленькімі перад яе постаццю.

— Прыгожая… — нясмела сказала Алена, адарваўшыся ад сына. — Толькі нейкая надта злосная.

— Прыгожая — гэта праўда, — нібыта не чуючы апошпіх слоў, пацвердзіла паслушпіца. — Пра яе кажуць, што яна падта на Барбару Радзівілаўну падобная, на каралеву. Ці вы, можа, не чулі пра такую — яе свякроўка атруціла за прыгажосць.

Маладая жанчына збянтэжана патрэсла галавой.

— Вам, канешее, не да таго было, — не то пашкадавала, не то паздзекавалася паслуншіца, і Алена апусціла вочы. Яна і так адчувала сябе чужой і непатрэбнай тут, са сваёй бядой, якая ў вачах навакольных была не толькі бядой, але і грэхам. Грэхам і распустай выглядала тут усё дарагое і мілае для яе. Ды і не толькі тут. Увесь свет, здаецца, абрынуўся на яе, а адзіны чалавек, каля якога ўсё цяперашняе жыццё напаўпялася сэнсам, набывала рысы ахвярнасці і дабрыні, зараз гараваў у адзіночцы, яго, магчыма, білі, і, уяўляючы сабе, як курчыцца ад болю яго маладое моцнае цела, яна халаднела, слабасць, млявасць напаўнялі яе… Нявіннае, здавалася б, слоўца паслуншіцы напомніла ўсё гэта, і яна, нагінаючыся над дзіцем, цалавала і цалавала цёплы ягоны лобік, на які падалі мутныя кропелькі слёз. Паслушніца нешта прагаварыла і выйшла, пакінуўшы Алену з хлопчыкам.

Маладая маці плакала нядоўга, сон змарыў яе, вяртаючы румянак пругкім шчокам, творачы ў маладым целе цуд адраджэння. У сне яна бачыла Васіля — ягоны першы позірк, што здзіўлена і захоплена перагарадзіў ёй дарогу, калі яна разам з маці выходзіла з касцёла, радуючыся маладой траўцы на гарачым ад сонца прыгорку, жоўтым завушніцам вярбы на гнуткай зялёпай вербалозіне. Была вербная нядзеля, яна ўпершыню накінула на сябе квятастўю хусту, і здавалася ёй — плечы пад плюшавай жакеткай адчуваюць гарачыню заморскіх кветак, што цвілі на хустцы. Яна адпачасна бачыла і сябе і Васіля — з-пад чорнага пінжака выглядала кашуля, каля шыі вышываная сінімі васількамі, старэнькія боты падлатаны збоку акуратнымі латкамі. Якраз у іх, у тыя латкі, і ўпёрся погляд маці, якая сказала пагардліва:

— Чаго зыркаеш на яго? Вунь галота якая!

Маці, канешне, убачыла латкі, а яна… яна, агледзеўшы яго адным чэпкім дзявочым позіркам, заўважыла і русявыя, нейкія як попелытыя пасмы, на якіх не было звыклага картуза, і шырокія плечы, і смяшлівыя вочы. Але маці тут жа тузапула яе за руку, і яны пайшлі далей не аглядаючыся, хаця ад слова «галота» адразу як патускнелі і выцвілі і маладая зеляніна, і каляровыя пёркі на вербалозіне…

Калі Алена расплюшчыла вочы, то не адразу зразумела, дзе яна і што з ёю. Дзіця крыўдліва плакала, і гэты слабенькі, як кацянячы, галасок адразу, імкліва запоўніў пустэчу, што ўзнікла пасля таго, як Васіля забралі ў турму, а яна засталася адна ў горадзе — без кватэры, без працы, без будучага, з жахам думаючы пра таго, хто ад самага нараджэння павінен быў несці ў вачах людзей брыдкае, несправядлівае кляймо. Маленькі, кволенькі чалавечак зрабіў так, што ёй стала цёпла на душы і ўтульна, нібыта не была яна гэткаю ж гаротнай, як і некалькі гадзін назад, калі ішла ў сваё апошняе прыбежышча, не думаючы, не зважаючы ні на небяспеку, ні на рызыку, як цягнецца смяротна паранены звер.

Шмат разоў, застаўшыся адна, яна пыталася сябе — чаму пайшла за Васілём, пайшла ад роднай хаты, ад сытасці, кінулася за ім, нібыта ў вір. Пыталася — і не знаходзіла адказу, разумеючы, што, калі б усё паўтарылася наноў, ізноў пайшла б за ім — млеючы ад страху, не разумеючы і не разважаючы… Тое, што адбылося паміж ёю і Васілём, можна было б тлумачыць толькі адным словам, у якое ўваходзіла ўсё, чаго яна не разумела. Тое слова было «лёс». Лёс зрабіў так, што ёй няма без Васіля жыцця, лёс даў і забраў яго — ці надоўга, таксама залежала ад яго, лёсу…

Алена не ведала і не хацела ведаць, чым займаўся Васіль, чаму баліць яму тое, што астатнія вакол цярпелі і прымалі як належнае. Яна чакала яго пасля работы, рыхтавала няхітрую вячэру, прыбірала ў чужым, нанятым імі пакойчыку — з тых часоў, як пакінула хату, усё вакол было такое чужое, наёмнае, халоднае! — і ажывала, толькі калі бачыла мужа — вясёлага, прапахлага табакай. Васіль абдымаў яе, расказваў, што было новага на тытунёвай фабрыцы, дзе ён працаваў; строіў жарцікі. Яна падавала вячэру і, накуль ён еў — таропка, згаладнела, усё, што стаіць на стале, — прыціскалася да плячэй, абдымала ззаду і застывала ў цёплых тых дотыках, адчуваючы, як уваходзіць у яе вялікі спакой, як цяплее ўсё навокал… Па-за ім не было ні цяпла, ні святла, і таму, калі Алена засталася адна, яна жыла зусім пакутліва, прымаючы як непазбежнасць холад і пустэчу навокал. Яна як бы не заўважыла таго, што гаспадар кватэры выгнаў яе якраз перад родамі, амаль незаўважна прымала грошы ад людзей, што прыходзілі да яе, гаворачы, што яны сябры Васіля. Алена не задавала пытанняў, не цікавілася, дзе шукаць каго ў выпадку патрэбы. А патрэба была — два дні перад родамі яна амаль нічога не ела і таму, прыйшоўшы на ранішнюю імшу ў касцёл, упала без памяці перад маці боскай, што з дакорам глядзела на яе з вышыні. Мясцовы ксёндз ведаў яе гісторыю і, падумаўшы, вырашыў звярнуцца да сясцёр-бернардынак, а не адпраўляць жанчыну ў гарадскі радзільны дом, таму што наўрад ці вернецца адтуль яна, такая знясіленая. Ён ведаў выпадкі, калі турма прымушала адумвацца, рабіла людзей ціхімі, назаўсёды напалоханымі. Чаму ж не зрабіць для маладой набажнай прыхаджанкі добрае? А яна з тых, хто гэтае добрае памятае, I невядома, чым магла абярнуцца тая міласэрнасць!

Так яна апынулася ў бернардынак. I, паляжаўшы, пакуль трохі не вярнуліся сілы, узялася дапамагаць па кляшторнай гаспадарцы: падмятала двор, да бляску чысціла кухонныя катлы, мыла ўзорыстую чугунную агароджу. I ўпершыню за ўвесь час адчула надзею і ціхі спакой чакання. А можа быць, усё ж удасца пратрымацца, пакуль турма не выпусціць Васіля?

Яна рэдка выходзіла за сцены кляштара, хіба толькі ў тыя дні, калі можна было хадзіць у турму. Сёстры дапамаглі ёй дабіцца спатканняў — усё ж дзіця было ў гэтых разлучаных людзей, усё ж яны маглі яшчэ стаць мужам і жонкай… Васіль выходзіў да яе з усмешкай, бадзёрачыся, а яна кожны раз, як амярцвеўшы, першыя хвіліпы ўглядалася, быццам не пазнаючы. Вось яшчэ адна маршчынка лягла ля вуснаў, а складкі каля рота пакутліва паглыбіліся, валасы, што адрасталі, страцілі свой попельны бляск, пад запалымі вачыма ляглі новыя цені… Яна клала галаву мужу на грудзі, і здавалася, што нават сэрца стукае глушэй, больш стомлена, як бы пасяляецца ў ім нешта спакутаванае.

— Зноўку біліся? — ціха пыталася яна.

— Куды дзенешся? — спрабаваў гаварыць весела Васіль. — Ты пра гэта не ўспаміпай, лепей пра сына раскажы.

I Алена ў кароткія тыя хвіліны ўсё гаварыла і гаварыла пра маленькага Васілька — якія ў яго ружовыя пальчыкі, як ён глядзіць, усміхаоцца.

— Не хачу я, каб ты была ў кляштары гэтым, — сказаў аднойчы Васіль.

— Чаму, міленькі?

— Таму што… Зрабілі з цябе парабчанку.

— Не, што ты! Там усе добрыя да мяне.

— «Добрыя, добрыя»… Я дам табе адрас таварыша майго. Пабудзь у іх пакуль.

Алена адмоўна паківала галавой. Не, ёй нікуды не хацелася з кляштара. Там, за тоўстымі яго сценамі, да яе прыходзіла пачуццё, што яна нечым выкупляе свой грэх. Адно тое, аб чым нават не марылася — што яе не толькі не выгналі адтуль, але прынялі — ужо ўзвышала яе ва ўласных вачах і вачах іншых. Там ёй ёсць работа, ёсць нейкі, хай часовы, прытулак. Алена не думала аб тым, што яе не выганяюць таму, што такую работніцу, як яна, яшчэ трэба было пашукаць. Да таго ж кляштар стаяў так блізка ад турмы, што Алене заўсёды здавалася, нібы яна кожную хвіліну адчувае, што з Васілём. А там… невядомасць палохала яе тым болей, чым болей яна спадзявалася на нейкую дапамогу, якую ёй абавязкова акажуць сёстры. Калі — яна не ведала, але верыла, што акажуць абавязкова. I Васіль, як здагадаўшыся пра ўсе гэтыя думкі, болей не стаў упрошваць, каб яна памяняла месца жыхарства. Яму верылася, што той тэрмін, які далі яму, скасуюць. Дзесяць год! Гэта было б неймаверна — дзесяць год сядзець у смярдзючай цеснай камеры, куды амаль не даходзіла дзённае святло. Як і ўсе людзі, ён спадзяваўся, што нешта адбудзецца такое, што пазбавіць яго ад такога пакарання — немагчымых, доўгіх гадоў зняволення!

Алена не прапускала ніводнага разу спатканняў. Нават тады, як гарэла агнявіцай, прастудзіўшыся ў халодны сіверны вечар, калі трэба было чысціць дарожкі, замеценыя снегам. Яна прыносіла Васілю перадачы — бедныя астаткі таго, што ўдавалася наскрэбці з яе абедаў — то кавалак сыру, то бутэльку малака, то некалькі цыбулін… Канвойны грэбліва пераварочваў прынесенае — адным пальцам, паспешліва, і ёй здавалася, што сам гэты доўгі худы палец так і дыхае пагардай… Яна вярталася ў кляштар разбітая і спустошаная, але варта было ўдыхнуць цёплы, крыху душны ад нейкіх пахкасцяў водар калідора, як у душу Алены сыходзіў спакой, і яна, уцякаючы ў думках ад усяго, што нагадвала ёй пра турму, пра тое, што бачылася ў вачах Васіля, зноў сплятала карункі шчаслівага будучага, якое, нягледзячы ні на што, павінна было іх чакаць. Часам, праходзячы па вуліцах, Алена бачыла, як ішлі, паднімаючы палкі з лозунгамі, людзі ў картузах і шэрых світках, як падалі яны пад ударамі гумак, якімі паліцэйскія разганялі дэманстрацыі. Сэрца яе жахалася. Яна баялася паліцэйскіх — сытыя, з гладкімі раўнадуншымі тварамі, яны дзелавіта рабілі сваю справу — калечылі людзей, гналі, як скаціну, па вуліцах, упіхвалі ў машыны, і ў гэтай іх дзелавітасці бачылася ёй нешта нечалавечае, як быццам ніколі не нараджалі іх мацяркі, а яны так і ўзнікалі аднекуль — высокія, відныя, паслухмяныя толькі. адной руцэ, што нябачна кіруе імі… Адзін толькі раз бачыла Алена, як двое моцных высокіх гарадскіх дзецюкоў напалі на паліцэйскага — таўклі яго нагамі, а ён віўся сярод пылу, як чарвяк, засланяўся рукамі, і на імгненні паказваліся блакітныя, амаль белыя ад жаху вочы немаладога ўжо чалавека. Гэта сапраўды былі чалавечыя вочы, і яна так уразілася гэтым — бачыць у паліцэйскім істоту, — што аж спынілася непадалёку як зачараваная. А неўзабаве недзе паблізу заверашчаў свісток, і хлопцы, пакінуўшы паліцэйскага, прыгінаючыся, пабеглі ў бок недалёкага рова, а той, яшчэ не падняўшыся, усё тузаўся ў пыле, збіраючы злотыя, што выпалі з кішэняў, і ўжо не страх, а нянавісць плавілася ў бялёсых вачах, ён хрыпла мацюкаўся, і пляваўся, і так аблаяў Алену, што яна пабегла прэч як аншараная.

Васіль яшчэ раз напомніў пра сяброў, якія маглі. б прыняць яе і дзіця, даць ім прытулак. Але яна нават не хацела думаць пра іх, у душы сваёй ціха росцячы зло на тых, хто скруціў душу Васіля, аказаўшыся мацней за яе каханне — а ці ж не аддала яна ўсё, што мела ў жыцці, не кінула-рынула ўсё, каб найсці за ім? Дый хто яны былі? Ёй успаміналася, з якім захапленнем Васіль неяк расказваў пра аднаго з паплечнікаў: той, асуджаны на вісельню, паспеў крыкнуць перад смерцю: «Вешайце вышэй, каб было мне відно перад смерцю, як гараць вашыя маёнткі!» Здаецца, ён зваўся Андрэем… I з таго часу яна не магла спакойна сядзець, калі нехта з іх заходзіў да Васіля, каб да позняй ночы гаварыць пра тое, што на тытунёвай фабрыцы за адзін толькі месяц дзесяць няшчасных выпадкаў, што пакойчык на сям'ю каштуе ўжо трыццаць злотых і што заробак тут, «на крэсах усходніх», у два разы ніжэйшы. Што з тых размоў? Хіба можна было змяніць свет — такі непахісны ў сваім парадку, законах, звычаях? Нашто класці галаву пад сякеру, калі ёсць сям'я, дзеці, калі, нягледзячы на галечу, ёсць у чалавека хвіліны, моманты шчасця — ці то каханне, ці то проста ад яснага сонца, маладой травы, вясновага дажджу?! Алена, нягледзячы ні на што, прагна жадала шчасця — хаця крышачку яго, хаця драбочак. Калі надта захацець — збудзецца. Прыходзілі думкі — не вечны ж і бацька, што адрокся ад яе, даведаўшыся пра Васіля. А маці… маці, бадай што, даруе. I тое, што ёсць недзе вялікі драўляны дом, гаспадарка, дзе працуюць наймічкі, што стаіць пад абразамі скрыня, дзе паўнюсенька ўсялякага набытку і дабра, неяк сагравала яе, прымушала яшчэ болей аддаляцца ад тых, хто хацеў нешта змяніць, бунтаваў і трапляў у турмы і на шыбеніцы. У апошні час ёй часта чамусьці ўспаміналася родная хата, дзявочыя ўборы, якія штогод купляла маці, асабліва ж хромавыя чырвоныя боцікі, у якіх так лёгка і прасторна назе, калі бяжыш праз вуліцу і ловіш цікаўныя позіркі хлопцаў…

А дні рабіліся карацейшыя, святло запальвалі раней, і брамніца, з якой Алена пасябравала, усё часцей дазваляла ёй пасядзець у старожцы і нават давярала ключы ад брамы. Бывала гэта ў дні, калі старую сястру Антолю асабліва апаноўвалі ўснаміны пра даўняе нераздзеленае каханне, з-за якога яна ў свой час і пайшла ў кляштар. Можа, якраз таму Антоля была адзінаю, хто мог слухаць прызнанні Алены, прызнаваць за ёю права на шчасце, наіўныя развагі пра грэх і пакуты. А можа, таму наблізіла да сябе старая брамніца маладую сялянку, што толькі ёй, адвергнутай, магла даверыць сваю невялікую слабасць. Так ці іначай, калі згасалі над цёмнымі завіткамі манастырскіх сценаў ружовыя водбліскі, калі рабіліся чорнымі вокны ў пакоях і над прыціхлым дваром пачыналі лётаць кажаны, Алена, захутаўшы дзіця, ціха ішла да старожкі. Сястра Антоля, некалькі разоў выходзячы на двор і агледзеўшы ўсё навокал пільна і падазрона, вярталася да сябе і, хутка азіраючыся, налівала ў вузкі алавяны кубачак цёмнай пахкай вадкасці. Выпіўшы, яна кожны раз хрысцілася, і застарэлы адчай стаяў у блакітных яе вочках, у акуратных, нібыта вымытых зморшчынах і складках маленькага пудкага тварыка. Яшчэ раз выглянуўшы са старожкі і праверыўшы, ці няма каго паблізу, яна ўсаджвалася і пачынала расказваць Алене ўсё тую ж бясконцую гісторыю пра маладога паручніка і яго бацькоў, што не пажадалі беднай паненкі ў нявесткі.

— А я ж была прыгожая, прыгожая, пе тое што цяпер, як стары пянёк! — гаварыла сястра Антоля, а маладая жанчына гушкала Васілька, думала пра сваё. Часам кажан, разляцеўшыся, з маху чапляўся за белы покрыў і тут жа пікіраваў уверх, спалоханы гнеўным жэстам Алены. Было ціха-ціха, і спакой панаваў у Аленінай душы, толькі недзе глыбока, як пастаянны боль, да якога прыцярпелася, свідравала думка пра Васіля.

— Выпі ты, — час ад часу падавала кубачак вартаўніца. — Гэта малага. Табе можна.

— Што вы, цётачка! — неяк адмахнулася Алена. — Не буду я!

— «Цётачка»… Эх ты, вёска! — захмялелы, нейкі разгладжаны твар вартаўніцы ўсміхаўся, але вочы яе туманіліся ўспамінамі, і яна, робячы паўзу, зноў пачынала гаварыць, гаварыць… Шалясцела парадзелая лістота, з шоргатам падалі і падалі на белую старожку кляновыя лісты, на ціхай вулачцы гулка цокалі крокі загулялага прахожага. Часам з недалёкага рова даносілася журчанне ручая, што губляўся ўнізе ў гушчары дзядоўніку і шчаўя. Свежым халаднаватым вецярком, што ішоў з Нёмана, абдувала плечы сястры Антолі. Яна ўставала, зачыняла дзверы, але хутка ізноў адчыняла іх — ёй заўсёды не хапала паветра, цяжкае ўдушша прымушала яе курчыцца і стагнаць, і тады спалоханая Алена ўкладвала яе тут жа, на лаве, і махала хусткай.

Але аднойчы пад вечар сястра Антоля прыйшла да Алены сама.

— Вайна пачалася, ты ведаеш? — сказала яна спалохана.

— Вайна? — сэрца ў Алены здрыганулася, яна хутка зірнула па ложак, дзе спаў сын.

— Немцы ідуць, чуеш? А нашы як зайцы. Што ж гэта робіцца? — Антоля выглядала пастарэлай, зняможанай.

— Куды ж мы? — ціха прашаптала Алена.

— Нас не выганяць. Мы пры любых варунках выжывем. Але ж калі айчыну чужыя боты топчуць… — сястра Антоля не дагаварыла, твар яе зрабіўся жорсткі.— А табе трэба будзе месца шукаць. Чула я гаворку. У такі час трымаць жонку бальшавіка. Ідзі, дзяўчына, шукай сабе шчасця. Не чакай, покуль папросяць.

— Няма мне куды ісці! — з адчаем загаварыла Алена. — Можа, хіба Васіля выпусцяць.

— Хто яго выпусціць? Бальшавікі — яны і для немцаў як зараза. Не, ніхто яго не вынусціць. Так і памрэ ў турме.

Сястра Антоля паўтарала гэта з шаленствам, худзенькі тварык яе перакрывіла.

— Гэта яны вінаватыя! Яны! Радзіму прадалі немцам!

— Што вы гаворыце! — Алена хацела, па звычцы, змоўчаць, але нешта таксама паднімалася ў ёй — адчай ці нянавісць, яна не ведала. — Ці ж мой Васіль — прадаваў радзіму?!

— Вы, вы вінаватыя! Вы! — ужо амаль крычала сястра Антоля.

Толькі цяпер заўважыла Алена, што вочы яе несвядома туманяцца, а шчокі ліхаманкава гараць. Яна здзівілася і таму, што асцярожнасць пакінула сястру Антолю, і нават пашкадавала яе.

— Што змоўкла? — падступалася тая да Алены. — Знаеш, што вінаватая! I каб нагі тваёй болей не было ў маёй старожцы! Чуеш?

Алена моўчкі адступіла. Злосць яе прайшла, разгубленасць падступала ўсё болей і болей пад грудзі, як даўкі камяк, які ні праглынуць, ні перацярпець. Сястра Антоля, пахістваючыся, пайшла прэч.

Маладая маці спалохана стала збіраць свае няхітрыя пажыткі. Калі ўжо ціхая сястра Антоля загаварыла гэтак, то што ж скажуць іншыя? Яна ўзяла Васілька на рукі, закінула торбачку за плечы і выйшла на двор.

Халодны, непрыветлівы, канаў дзень. Ружовы захад гарэў і дыхаў пагрозай. Каменныя сцёртыя пліткі ярка блішчалі пад апошнімі праменнямі. Бліскучы глянцавы каштан сарваўся з дрэва, што расло за агароджай, упаў да яе ног. Яна з цяжкасцю нагнулася, падняла свабоднай рукой, адчуваючы прахалоду яго цёмна-карычневай спінкі.

— Вось і цацка табе гатовая, сынку. Восень падарунак прыслала…

Вецер біўся аб сцены кляштара, ірваў канцы хусты, якой яна абвязалася. Асцярожна прыціскаючы да сябе хлопчыка, яна прысела на халодную дубовую лаву каля брамы. Сястра Антоля зыркнула з акна, але змоўчала. Дзіця заплакала, Алена павольна заспявала, стрымліваючы слёзы:

— А-а, мой каток… Ты не плач, мой залаты. Пакуль сонца ўзыдзе, твой бацька прыйдзе…

Ёй здавалася — цемра ўсё шчылыіей ахутвае яе нечым задухлівым, чорным і ў халодным пустэльным свеце для яе толькі дзве жывыя мясцінкі — там, дзе б'ецца сэрца яе Васіля, і тут, дзе ляжыць цёплы камячок. Дзіця, відаць, сагрэлася і змоўкла, пасопваючы крыху прастуджаным носікам. Здалёку, ад сэрца Васіля, нібыта ішоў промень цеплыні, саграючы і яе і сына, і ёй рабілася страшна, калі ўяўлялася, як мала трэба, каб перарваўся той тоненькі, як іголка, праменьчык. А можа, калі яна пойдзе адсюль, яму, праменьчыку Васілёвай цеплыні, цяжэй будзе іх шукаць у вялікім горадзе? Тут што ні кажы, а ўсяго некалькі кварталаў да турмы… Яна сядзела, калыхаючыся ў такт песні, і заплюшчвала вочы, стараючыся як мага больш ясна і чотка ўбачыць мужа. Вось ён прыйшоў з работы, мыецца. Яна, Алена, палівае з вялікага збана ваду яму на шыю, а ён чмыхае ад задавальнення, выгінаецца, каб дастаць абмылкам сніну, а мышцы так і ходзяць пад смуглявай скурай… Яна заўсёды была дзіўна гарачай, ягоная скура, — і тады, калі ён прыходзіў з фабрыкі змёрзлы, у кажушку, які яна цыравала, колючы пальцы, і летам, калі ішоў з першай змены, трымаючы пад пахай палатняную торбу, куды яна клала яму ежу — па ёй цёмнымі плямамі расцякаўся пот. Мінулай зімой, калі над каменнымі сутарэннямі горада дзіка завывала завіруха, яна часта не спала па начах, прыціскаючыся да мужавых грудзей, адчуваючы, як роўна б'ецца ягонае сэрца, і шчымлівыя слёзы выступалі на яе вачах. У іх не было горычы, наадварот — шкадаванне, надзея і нешта галавакружнае як закіпалі ў грудзях. Ёй здавалася, што так заяўляе нра сябе цяжарнасць, і яна здзіўлялася толькі аднаму: заўсёды казалі жанкі, што няма нікога раднейшага за дзіця, але ці мог ёй быць хто раднейшым за Васіля?! Яна старалася не думаць пра тое, што яны так і не маглі ажаніцца — не давалі на гэта дазволу таму, што яны з мужам былі рознай веры, — а проста спадзявалася, што ўсё адбудзецца неяк само сабой.

Але пават цяпер яна не магла параўноўваць, хто даражэйшы: сын, што ляжаў на грудзях, прыкрыты цёплай хустай, ці Васіль, што лялжў цяпер, мабыць, на жорсткім, непрыветным ложку— на худой яго шыі, мабыць, яшчэ больш рэзка выдзяляюцца пісягі, і толькі сэрца яго, нібы намацваючы яе і маленькага, як бы пасылае ў поч цяпло і адзею. Яна ўспомніла, як няроўна і глуха грукацела яно па апошнім спатканні, і раптам спалохалася: устала, адной рукой прытрымліваючы хлопчыка, другой ахінаючы ад ветру ягоны тварык. Усё, здаецца, было па-ранейшаму, толькі вецер як быццам перамяніўся: ён яшчэ больш злавесна загудзеў, б'ючыся аб сцяну, і раптам моцным, тугім парывам ударыла ў недалёкую арабіну, і яна дробна закалацілася, уся выгнуўшыся назад. Лісты пасыпаліся з яе, няспелыя яшчэ гронкі затрэсліся, і вялікая чорная птушка, што прымасцілася на яе галінах, з шумам паляцела прэч і раптам закружылася пад маці і сынам. Алена пазнала: гэта была варона, і нейкім незразумелым холадам як абдало яе з галавы да пог. Яна ўстала. Не, рана яшчэ ісці адсюль, у цёмную, нелітасцівую ноч, трэба змагацца за сябе і за сына — яны абодва патрэбныя Васілю. Хай спачатку прагоняць яе, а так, проста, ні з таго ні з сяго збегчы, калі надыходзіць ноч… Яна паспешліва пайшла ад брамы, таропка спусцілася ў цёмнае скляпенне, дзе была яе каморка. Прадчуванне нечага жахлівага мучыла яе, і яна, ледзь паклаўшы дзіця, саслізнула ўніз і, голымі каленкамі стаўшы на халодную, усю ў шурпатых пясчынках, падлогу, зайшлася плачам і доўга малілася, аж пакуль, знясіленая, ледзь паднялася і, упаўшы побач з сынам, заснула неспакойпым сном.

Некалькі дзён прайшлі ў чаканні. Але ніхто нічога пе гаварыў ёй — усе, відаць, былі занятыя больш істотнымі справамі: трэба было неяк хаваць кляштарную маёмасць, здымаць каштоўныя аклады на іконах. Вядома, што нясе з сабой вайна, яна не разбірае падчас ні віноўнага, ні нявіннага…

…Калі Алена нясмела, каб яе не заўважылі, выбралася з кляштара, каб трапіць на спатканне да Васіля, яна не надта спадзявалася, што ўбачыць яго. Але маглі ж і ў самой турме адбыцца нейкія змены! А раптам удасца вымаліць яго ў турэмшчыкаў, раптам і ім не патрэбны гэты клопат перад наступленнем вайны, што набліжалася і набліжалася да горада. Яна хуткімі крокамі падышла да знаёмага акенца, пастукалася. Салдат, у канфедэратцы і светла-зялёным мундзіры, прачытаў прозвішча Васіля па пададзенай паперцы і пайшоў некуды, але праз колькі хвілін вярнуўся, моўчкі выкінуў вузельчык.

— Выбыў твой Дамашэвіч, — коратка сказаў ён і прыняў ад жанчыны, што стаяла за Аленай, торбачку з перадачай.

— Як гэта… выбыў? — Алена не зразумела.

— Ну, перавялі яго куды, — нецярпліва сказала жанчына, не адрываючыся ад твару салдата, як быццам просячы яго аб літасці. — У другую турму ці так…

— Што — так? — сэрца ў Алены тахнулася так, што ёй здалося, яна падскочыла.

Відаць, яна пабялела, таму што нейкі стары, што стаяў непадалёк, паспешліва падышоў да яе, узяў за руку, адвёў убок.

— Пачакай, дачка, — сказаў ён, але Алена не слухала, яна цягнулася, незаўважна для сябе, да акенца, трымаючы ў руцэ вузельчык. — Пачакай, зараз мы даведаемся.

— Не, не, пачакайце, як жа гэта? — мармытала

Алена, усё рвучыся ад старога. Жанчына, у якой праверылі перадачу, да драбніц перакапаўшы і праверыўшы прынесенае, стаяла ля акенца, чакаючы адказу. Запалыя вочы яе хмурна агледзелі Алену.

— Чаго ты мітусішся? Што, не разумееш, дзе ён? — яна падняла вочы ўверх. — Да пана бога, мусіць, адправілі…

— Ты што, маладзіца, з глузду з'ехала! — прыкрыкнуў стары. — Ты што вярзеш? Што соль на жывое сыплеш?!

— Усім зараз солана даводзіцца, — прамармытала тая, але змоўкла, спадылба гледзячы на Алену.

Стары падышоў да акенца, ціха загаварыў з салдатам. Той адказваў коратка, ноахвотна, рыўком беручы перадачы — у торбах, сумках, сетках.

— Трэба да начальства прабівацца, і зараз, — загаварыў ён зноў.— Тут, у гэтага, нічога не даб'ешся. Ідзі пакуль прысядзь, а то, бач, ногі не трымаюць. Эх вы, дзеўкі! Улезуць у палітыку, а самі кволыя, як курыцы.

Адвёўшы Алену ўбок, каб яна магла крыху аддыхацца, ён гаварыў і гаварыў, відаць, каб адцягнуць яе думкі ад таго, аб чым магла яна зараз даведацца.

— У мяне дачка якраз такая, як ты. Дачка! Ну і сораму ж за яе прыняў на сябе. А зараз нічога, як бы і прывык. Вось толькі старая знемаглася, амаль не ходзіць цяперака, акурат як Геленку нашу забралі!

— Не, — сказала Алена, перабіўшы старога. — Не, я не магу тут стаяць. Я ведаць хачу. Пойдзем!

Не здзівіўшыся яе просьбе, як быццам так і трэба было, стары пайшоў з ёю да начальніка. Відаць, каб не гэты маленькі, але з дзіўна маладымі сінімі вачамі стары, Алене самой нізавошта было б не дабрацца куды трэба. Але іх упусцілі, і начальнік — вялікі, чырвоны, з вырачанымі вачамі і вялікімі, ледзь не да падлогі, рукамі, закрычаў на яе, яшчэ болей выкочваючы вочы:

— Пся крэў, бальшавікоў пладзіць яны ўмеюць, а ўлады паважаць не навучацца. Так-так, не навучацца!

— Пан начальнік, — прыніжана папрасіў стары, і шапка ў ягоных руках дробна задрыжала. — Маладзіца вось збіраецца з ім шлюб браць. Сапраўдны, у касцёле. Яна ж жыве пры кляштары. Грэх трэба ёй зняць са сваёй душы…

— Позна ж яна пра грэх падумала! — закрычаў той, і чырвоныя яго вочы ўпіліся ў Алену.

— Чаму нозна? — Алена адчувала, што ёй робіцца ўсё больш млосна, і баялася толькі аднаго — не самлець тут, у кабінеце, бо другі раз яе не пусцяць, а як жа іначай даведацца пра Васіля?

— Таму і позна! — ён, азіраючыся на стол, шукаў вачамі паперу і, знайшоўшы, амаль кінуў яе Алене. Мярцвеючы, яна схапіла абвяшчэнне і, нічога не могучы прачытаць, ужо здагадалася — тое, пра што яна баялася думаць, заклінаючы лёс і ўсявышняга, тое адбылося… Стары зноўку моцна абхапіў яе за плечы і, бязвольную, усё вёў яе некуды ўніз, праз браму. Яна ішла, перастаўляючы ногі, пакуль без сіл не апусцілася проста на брук, на пукатыя літары падпісу на плітах — «Magistrat». «Позна! Позна!» — біліся, крычалі словы, і яна, прыходзячы ў прытомнасць, адчувала, як забіваюць яны яе, топчуць у каменную, нежывую гэтую зямлю ўсё, чым яна жыла, на што спадзявалася…

Яна апрытомнела толькі пад вочар. Над горадам плыў касцельны звон, мяккія вечаровыя цені ляглі на чыстую падлогу пезнаёмага пакойчыка. Яна нейкі час бяздумна глядзела па аблезлы старадаўні буфет з бясконцымі чорнымі завіткамі, з пузатымі фаянсавымі фігуркамі, на стол, дзе ляжаў белы, з ружамі абрус. На стале стаялі таксама чатырохгранная бутэлька з цёмнай вадкасцю і шклянка; промні пераліваліся на цёмных гранях. Жанчына, яшчэ нестарая, у шэрай сукенцы з гафрыраваным белым каўнерыкам, з цёмпымі косамі, што дзвюма дужкамі клаліся ёй на скроні, падышла, прысела нобач:

— Выпіце, пані, вам будзе лягчэй.

— Дзе… я? — Алена прыўзнялася, дзіка азіраючыся навокал.

— Сваяк вас прывёз. Дзядзька Казімір. Не кідаць жа вас на бруку!

Алена ўспомпіла ўсё: сённяшні дзень, старога з сінімі вачыма, абвестку аб смерці Васіля, і зноў вялізная пустата абрынулася на яе, халодная, маўклівая… Сэрца Васіля ўжо не стукала, пасылаючы ёй цяпло, даючы сілы чакаць. I калі, калі яна прагледзела, занялася сваімі справамі, клопатамі, калі яна адпусціла ад сябе тоненькі праменьчык?!

I другая думка пранізала яе. Сын… ён таксама адзін цяпер. Адзіны для яе ў свеце… Дзе ён, што з ім?

— Мне трэба ісці… Хутчэй… — замітусілася яна. Жанчына не ўтрымлівала яе. Яна дапамагла Алене

апрануцца, сунула ёй у руку адрас: -

— Будзе патрэба якая — прыходзьце.

Праводзячы Алену, абняла яе, пагладзіла па галаве:

— Вам жыць трэба, разумееце? Жыць!

Алена пе помніла, як яна ішла назад, у кляштар. Яна глядзела вакол, але ўсё, што абкружала яе — разгубленыя, радасныя, недаўменныя позіркі, штурхатня — усё слізгала міма свядомасці. На вуліцах было нязвыкла шумна, каля многіх дамоў грузілі на фурманкі хатні скарб, іржалі коні, там-сям, бліжэй да цэнтра, крычалі жанчыны. Стаміўшыся, яна прыхінулася да драўлянай агароджы на невялікай вулачцы, дзе з-за дошак плота глядзелі жоўтыя вяргіні, бляклыя астры і рамонкі. Ярка свяціла сонца, але вецер быў халаднаваты, і ў высокім сінім небе чамусьці лёталі вароны, махаючы крыллем і як галосячы. Глуха вухнула непадалёку, пасля бліжэй, яшчэ бліжэй. Па вуліцы з крыкам прабеглі нейкія людзі, адзін з іх схапіў яе за руку:

— Чаго стаіш? Жыць надакучыла?

— Што гэта? — павольна запыталася яна.

— Вайна, пані, вайна! — крыкнуў мужчына і пацягнуў Алену за руку, але яна вырвалася.

Усё мяшалася ў яе галаве. Якая вайна? Ужо ж ішла нейкая калатня. Ужо, пад ледзяным яе дыханнем, толькі ад таго, што яна была побач, гінулі людзі… I недзе недалёка адсюль ляжаў, бездапаможны, яе сын… Упершыню за цэлы дзень яна ўскалыхгулася думкай пра яго — пранізлівай, балючай, і заспяшалася, не азіраючыся, не думаючы пра выбухі, што час ад часу скаланалі паветра.

Калі яна зайшла ў двор кляштара, ёй здалося, што шум і мітусня па вуліцах і гэтае слова «вайна» прымроіліся ёй. Тут, у двары, было ціха, толькі арабіна калыхалася вяршалінай, асветленай вечаровым ужо сонцам — відаць, ніжэй яе захіляла агароджа. Манашкі нетаропка хадзілі па бруку, і галубы, перавальваючыся, сыта рухаліся следам. Алена, уваходзячы ў вароты, не глядзела навокал. Не звярнула яна ўвагу і на тое, што сёстры, міма якіх яна крочыла, адводзілі позіркі, а адна спачувальна кранула яе за плячо, як бы хочучы нешта сказаць, але не асмелілася, толькі перахрысцілася за яе спіной.

У каморы было пуста, толькі на адзінокім ложку, на шэрай пацёртай коўдры, цямнела невялічкая яміна, ды на распяцці, што вісела над ложкам, вісела, скручаттая, белая анучка. Алена пазнала яе у белую тую пялёнку яна штодзённа закручвала Васілька, а ноччу мыла яе, бо ў яе было ўсяго дзве пялёнкі, і раніцай гладзіла качалкай. Васілька не было. Яна хутка выйшла ў двор. Але там было пустэльна, як быццам толькі што дайшла да сцен то шумлівая, то сцішапая людская хваля, якая ўжо гаманіла недзе побач. Тады Алена заспяшалася да старожкі.

Сястра Антоля была там. Бледны, спалоханы яе твар яшчэ болей здранцвеў, калі яна ўбачыла Алену.

— Дзе Васілёк? — задыхнуўшыся, яна глядзела, як сястра Антоля павольна, з жахам, адступала прэч, як, дакрануўшыся спіной да сцяпы, яна сцялася, неяк дзіўна ўліпаючы ў белую тынкоўку.

— Васілёк! — ужо дзіка закрычала Алена. Яна ўварвалася ў старожку і, не думаючы, не цямячы ўжо нічога, учапілася ў белы накрухмалены нагруднік брамніцы.

— Н-не ведаю… — ледзь прагаварыла тая, зусім палатнеючы ад страху, мышыныя вочкі яе бегалі, яна нізка апускала галаву. Але, сціснутая за горла чэпкімі Аленінымі рукамі, загаварыла, вочы яе выпучыліся, яна задыхалася:

— Не вінаватая я… Не вінаватая, Езусам клянуся… Я гаварыла ёй… Яна прымусіла… Семя бальшавіцкае не павінна жыць… Госпад нас пакінуў, таму што мы не ваявалі, а прымалі дотык сатанінскі…

«Яна…» Алена зразумела гэта адразу тым звярыным, пахлынуўшым на яе, замест розуму і развагі, інстынктам, які сёння замяніў ёй свядомасць, як зразумела і тое, што Васілька няма. Свет паваліўся на яе — агромністы, чорны, як ноч, смяротны холад ахутаў душу.

— Дзе яна? — прахрыпела яна.

— Паехала… — таксама хрынучы, адказала брамніца. — Усе паехалі… I ігумення, і ксёндз… Чырвоныя ж ідуць… З Усходу…

…Хвалі перакідваліся за сцяну, аглушалі ціхі манастырскі двор. Недзе побач тупацелі сотні ног. Нейчы голас закрычаў «ура!», крык падхапілі. Скрозь расчыненую браму было відно, як ішлі танкі, за імі — загарэлыя хлопцы ў чырвонаармейскіх гімнасцёрках. Падалі восеньскія астры, півоні. Маладыя твары ўсміхаліся. Нейкая дзяўчына ў вышытай кофтачцы перабегла дарогу, абхапіла тонкімі рукамі шыю салдата. Вакол спачувальна засмяяліся. Чутно было, як непадалёк, недзе каля моста, усё яшчэ ішоў бой. Са званіцы касцёла, што быў пры кляштары, грымнуў стрэл, за ім другі. Маладзенькі салдат у сярэдзіне калоны вохнуў, скурчыўся, схапіўшыся за жывот. З-пад пальцаў яго паплыла ўніз кроў.

Алена павольна падняла галаву. Салдат, у канфедэратцы, у расшпіленым мундзіры, схіліўшыся над парэнчамі званіцы, зноў цэліўся ўніз. Вецер трапаў ягоныя валасы. Знізу грымнуў стрэл. Салдат зверху нялоўка павярнуўся, на імгненне павіс на поручнях, пасля цяжка рухнуў на адпаліраваныя пліты двара. Да брамы кінуліся чырвонаармейцы, кулі засвісталі каля іх — на звоніцы яшчэ нехта хаваўся. Адзін з чырвонаармейцаў упаў, другі, адбегшы ў старожку, падняў вінтоўку. Глуха гахнула, белым воблачкам паднялася ўверсе штукатурка.

Алена раўнадушна глядзела навокал. Пасля позірк яе, скамянелы і быццам сонны, спыніўся на вінтоўцы, што была ў руках чырвонаармейца. Ён, зорка гледзячы ўверх, старанна цэліўся. Яна бачыла стрыжаную патыліцу, мокрую ад поту кашулю, што пабялела на лапатках, чорны ствол вінтоўкі, што намацваў там, уверсе, нечае жыццё. Яна не адвяла ад чорнай рулі позірку і тады, калі, некалькі хвілін углядаючыся ў замоўклую званіцу, чырвонаармеец заўважыў яе і, з палёгкаю ўсміхнуўшыся, падміргнуў зеленаватым вокам, на які падаў пышны бялявы чуб:

— Укокал паразіта, га?

Яна, не зразумеўшы, маўчала. Чырвонаармеец, ускінуўшы вінтоўку на плячо, запытаўся:

— Нешта ты не падобная па манашку. Ты адсюль? Алена адмоўна паківала галавою — цяжкай, непаслухмянай.

— А чаго тут сядзіш?

— Сына майго тут забілі,— глуха прагаварыла Алена, ірвануўшы з галавы хустку. — Вось тут якраз. Са званіцы скінулі. Бачыш, пляма вунь?

Яна гаварыла, не верачы ў тое, што вымаўлялі вусны. Усё, нават словы, што выціскала яна з сябе, было ненатуральнае, як быццам гаварыла і рухалася за яе нейкая іншая сіла, нехта вымаўляў тыя словы і рабіў тыя рухі.

— Сына? — недаўменна агледзеў яе чырвонаармеец. — Маладая ты нібыта.

Яна сціснула вусны, паглядзела яму прама ў вочы. Ён апусціў галаву, падумаў.

— А ідзём з намі, калі ў цябе тут нікога няма. А з гэтымі,— ён кіўнуў на кляштар, — мы пасля разбяромся. Сваіх паклічу, калі што. Ну?

Сястра Антоля спалохана цікавала са старожкі. На двары было пуста, нібыта ніколі не ступала тут чалавечая нага. Па белай штукатурцы званіцы зверху павольна сцякаў струменьчык крыві.

Алена ўстала.

— А страляць навучыш? — запыталася яна раптам.

— Чаго, чаго? — не зразумеў ён.

— З вінтоўкі страляць. Во з такой.

Яна працягнула руку, чырвонаармеец крыху павагаўся, даў ёй вінтоўку. Няўмела трымаючы яе і крыху пабойваючыся, Алена зрабіла крок наперад.

— Крыху абвыкнеш — будзеш страляць як снайпер! — адабральна кіўнуў баец. — А то лепей за повара пойдзеш. У нас якраз аднаго забіла, на дурніцу неяк. Ды не бойся! Пагавару з камандзірам, як ты пацярпеўшая ад гэтых гадаў. У крыўду не дамо болей!

…У маі наступнага года да невялікага сельскага касцёла, з узорыстымі вітражамі, тонкімі гатычнымі вежамі, збудаванымі з шэрага каменю з ружовымі пражылкамі, і раскошнай, хаця крыху аляпістай ляпнінай унутры, пад'ехала фурманка. Два чалавекі сядзелі ў ёй — раённы ўпаўнаважаны НКВД і жанчына ў цёмнай шарсцяной спадніцы, у шэрай вязанай кофце. На маладых скуластых яе шчоках не было ні крывінкі, вялікія зеленаватыя вочы блішчалі. Яна скочыла з фурманкі лёгкім, пругкім рухам, кінула лейцы спадарожніку.

— Пасядзіце тут.

— Глядзі, Алена! Лепей пойдзем удваіх. Сама ведаеш… — пачаў быў упаўнаважаны — малады хмурны хлопец з густымі бровамі, што сыходзіліся ў адну лінію, у цёмным пінжаку і кашулі, што была зашпілена на ўсе гузікі да самага горла.

— А вы не турбуйцеся, Барысавіч. Я ж — загавораная! — нядобра ўсміхнуўшыся, Алена пайшла да касцёла па мяккай маладой траве, цвёрда, але пругка ставячы ногі ў карычневых паўбоціках. Яна спакойна прайшла ў цемру касцёла, на імгненне прыжмурылася, але тут жа зоркія яе вочы агледзелі калоны з пазалочанымі завіткамі і ўзорамі, прытворы і прастору перад алтаром, што ішла ў падкупальную вышыню, і спынілася каля далёкай калоны, дзе, схіліўшыся перад постаццю Езуса, высокая стройная жанчына ў цёмным збірала агаркі ад свечак. Толькі што, відаць, скончылася служба, у невялікім памяшканні было задушліва, пахла ладанам, воскам і чалавечым потам. Пачуўшы крокі, нязвыкла ўпэўненыя тут, звонкія, яна падняла галаву, пасля рэзка выпрасталася, трымаючы ў руках жоўценькія, падталыя свечачкі.

— Што, думала, не знойдзем цябе?

Жанчына не адказала. Яна толькі азірнулася назад, але Алена апярэдзіла яе.

— Зараз не ўцячэш. Ідзі!

Жанчына нялоўка, з намаганнем, каўтанула сліну. Яна была па-ранейшаму прывабнаю, толькі пад вачыма залеглі сінія ценпі ды крыху апусціліся куткі тонкіх вуснаў, і каля іх прарэзаліся тоненькія, але дужа прыкметныя маршчынкі.

— Ну, што стаіш?

Высока, на хорах, музыкант, відаць, спрабуючы інструмент, націсііуў на педаль, і працяжны, адзінокі гук прымусіў уздрыгнуць абедзвюх жанчын.

Феліцыя Прыбыловіч яшчэ пастаяла. Рука яе расціснулася, два камякі сутаргава змятага воску пляспуліся па каменную падлогу. Яна хутка павярнулася, пакрочыла да выхаду.

Свежы яркі пясок на сцежачцы быў крыху вільготны, жоўты, клёны каля касцёла толькі распусцілі свае востранькія лісты, праз кволую зеляніну былі бачныя карычневыя галіны. Барысавіч стаяў каля фурманкі, з трывогай гледзячы на дзверы касцёла. Убачыўшы жанчын, ён адвярнуўся і стаў узбіваць ляжалую салому, нацягваючы на яе каляровую посцілку. Алена падвяла сваю палонную да фурманкі.

— Сядай, — паказала на сярэдзіну.

Тая павагалася. Барысавіч памкнуўся да яе, як быццам збіраючыся памагчы, яна пагардліва апякла яго позіркам, лоўка падскочыла, пасля перакінула ногі, акуратна абярнуўшы іх доўгай сукняй. Мужчына крактануў, павольна ўзлез на воз следам і прамармытаў сам сабе:

— Ну і. мамзелька!

Пасля, крыху пакрыўджаны яе пагардлівым позіркам, заўважыў:

— Гляджу, не вельмі баіцёся? А дарма. За такія штукі не пагладзяць па галоўцы, — ён кіўнуў на Алену. — Дый вам і дзіцяці мала. Чулі, як вы тут супраць улады стараецеся…

Феліцыя Прыбыловіч павольна прагаварыла, прама, не міргаючы, гледзячы перад сабой:

— Вы чалавечы суд будзеце нада мной тварыць. А я божы суд рабіла…

Сказаўшы гэта, яна выпрасталася ў фурманцы і паволыіа склала рукі на грудзях. Твар яе паружавеў, ён зноў быў такім, як калісьці — уладным, пагардлівым, і нават прыгажосць на момант вярнулася да яго — тая сытая, холеная прыгажосць, якая і адна ўжо давала адчуванне абранасці і няпростасці гэтай жанчыны.

Алена не адрывала ад яе позірку, не заўважаючы, што конь, стаміўшыся стаяць, паціху пайшоў наперад.

— Ну што, трэба рухацца! — нічога не адказаўшы, прагаварыў упаўнаважаны. — Давай я сяду наперад, а то банды тут к ночы пагульваюць.

Ён пацягнуўся да лейцаў, але Алена спыніла яго.

— Божы суд, значыць? — вымавіла яна. — Божы, кажаш? Уставай!

— Ты куды? — застыла рука ўпаўнаважанага. Але тая тузанула Феліцыю, прымусіўшы яе сысці з фурманкі.

— А вы зноў пачакаеце, Барысавіч! — на бледных Аленіных шчоках прабіліся чырвоныя плямачкі.— Мы вернемся… зараз…

Жанчына ў цёмным, не сказаўшы ніводнага слова, пайшла туды, куды паказвала ёй Алена. Гнеў і скрытая нянавісць паступова праступалі ў яе твары. Алена поглядам паказала на маленькую бакавую дзверку:

— Там выхад наверх?

Феліцыя Прыбыловіч спыпілася, вочы яе ўспыхнулі:

— Ты, хамка, хочаш страляць — рабі гэта тут!

— А я ў спіну не страляю. Няхай нас божы суд рассудзіць… Ну!

Яна паказала на дзверы, і нянавісць таксама палыхнула з яе вачэй.

— Далей! — калі прайшлі першы пралёт, скамандавала Алена.

На трэцім пралёце яна выглянула. Чырвоная чарапіца даху канчалася тут, і вузкі, у два пальцы даўжынёй кант цягнуўся ўнізе, па схіле даху. Направа пачыналася вежа з невялікай пляцоўкай упутры. На сярэдзіне даху было невялікае акенца.

— Ідзі! — коратка сказала Алена, паказваючы па кант — па ім, здавалася, прайсці магла хіба птушка. Яна паглядзела ўніз: там цямнелі каменныя пліткі бруку, апушаныя зялёнай сакаўной травой, белая прыблудная кошка ласкава мылася, седзячы на яркім жоўтым пяску.

— Ідзі! — паўтарыла Алена. — Калі кроў мая… Васілька… не лягла на душу… ты пройдзеш!

Яны ўжо стаялі на званіцы, і вецер трапаў ім валасы. Вочы Феліцыі спыніліся па Аленінай галаве — там бялелі сівыя пасмы. Яна нядобра ўсміхнулася, апусціла галаву ў роздуме. Тонкія, нервовыя пальцы яе павольна, нябачна амаль, сціскаліся — так сціскаюцца лапы драпежніка, які рыхтуецца да скачка.

Скачок і сапраўды быў нечакапы. Алену з сілай ударыла аб сцяну званіцы. Некалькі сантыметраў улева — і яна вылецела б у вузкі праём. Ногі ў яе падкасіліся, яна, падаючы, ударылася галавой, і тупы боль на імгненне адключыў яе свядомасць. Пісталет, клацнуўшы, вылецеў на падлогу, рэзкі шчаўчок прымусіў Алену падхапіцца. Дзве жанчыны кінуліся да зброі, Феліцыя паспела схапіць яе першай. Тонкія пальцы яе ліхаманкава слізнулі па ствалу, яна выпрасталася, алс тут знізу раздаўся стрэл, і яна, як падкошаная, рухнула да ног Алены.

З шумам узляцелі са званіцы птушкі, абарваўся акорд, які ўзяў у касцёле музыкапт. Упаўнаважаны бег да званіцы, высока задзіраючы галаву, сварыўся.

Алена вынула з тонкіх скурчаных пальцаў Феліцыі свой пісталет, абцерла яго, апусціла ў кішэню. Пасля, асцярожна паднімаючы падол спадніцы, ступіла па вузкі, там-сям скрышаны ветрам кант. Упаўнаважаны стаў слупам.

— Куды! — закрычаў ён што было моцы. — Куды, дурная ты баба!

Яна не глядзела на яго. Трымаючыся адной рукой за чырвоную чарапіцу, яна асцярожна ступіла крок, пасля другі. Нага яе амаль напалову павісла пад бозданню, але, узмахваючы для раўнавагі другою рукою, яна ішла, балансуючы між дахам і агромністай пустэчай прасторы. I толькі калі, хіснуўшыся, яна дайшла да аконца і, трымаючыся за яго аберуч, села на каменны падаконнік, закінуўшы ногі ўнутр, ён, прамармытаўшы нешта, пайшоў увысь, на вежу, не слухаючы рэзкага голасу ксяндза, які ішоў следам, скардзячыся і пагражаючы адначасна.

Алена сядзела, і слабасць усё мацней навальвалася на яе, адбіраючы сілы і ахвоту рухацца. Ёй здавалася, што толькі цяпер скончылася, як адарвалася тое, ранейшае, ужо беззваротнае жыццё, што толькі цяпер трэба думаць і рашаць, як жыць далей. Раптоўна на шчоках яе пацяклі слёзы.

— Божы суд, — усхліпнула яна, аблізваючы салёныя вусны, не ведаючы, радавацца ці сумаваць ад таго, што зноўку можа плакаць, што мёртвы абруч, які столькі месяцаў сціскаў ёй галаву, як быццам лопнуў, упаўшы да ног, як толькі што ўпала Феліцыя — з тварам, скажоным нянавісцю, якой не дадзена было выйсця — гэтакая нянавісць не праходзіць, яна назаўсёды застаецца на мяжы старога і новага, на што падзяляецца свет…

Сіняе бяздоннае майскае неба ляжала над ёй. Яна адкінула галаву, заплюшчыла вочы, усё яшчэ плачучы, а галубы, вяртаючыся на наседжаныя мясціны, кружылі над ёю, над вежай, над мёртвай Феліцыяй, і араты, патрывожаны стрэлам, цяпер зноў таропка пагнаў каня па зямлі, што ажывала пасля доўгай лютай зімы, пракладваючы на ёй цёплыя, нагрэтыя шчодрым сонцам барозны.