Перакат

…А цягнік грукоча

Мы беларусы, абое з Іркай з Гродна.

Прыгожы горад. Старадаўнія касцёлы, будынкі з глухімі дворыкамі і аркамі. Замкавая гара, дзе ажно два замкі глядзяць адзін на аднаго — адзін глухі, пануры — Стэфана Баторыя, другі прыгожы, з ільвамі і калонамі — караля Аўгуста.

Здзіўляецеся, што я гісторыю ведаю? Пра ўсё гэта Ірка расказвала. Яна ж з мясцовых. А мы, хаця пражылі ў горадзе трыццаць адзін год — не я, канешне, мне ўсяго дваццаць два, а мае бацькі — мы не надта ў каралях ды эпохах разбіраліся. Бацька мой шафёрам на далёкіх рэйсах укалваў, кожную капейку адкладваў, пакуль домік над рэчкай не пабудаваў. Не дом — палац! Дарожкі заасфальтаваныя, цяпліца, ганак з мармуровай крошкі, а падпол — з цэменту, у які каляровыя шклінкі ўмураваныя… Хто ні заходзіў да нас — толькі пакрэхтваў ды дзівіўся. Было з чаго. У бацькі рукі залатыя ды нейкая прага неўтаймоўная да работы. Ні дня, бывала, не пасядзіць спакойна — усё шчыруе ды шчыруе. Маці, бедную, заганяў. Яна ў нас нейкім ценем зрабілася, не відно яе, не чутно, як быццам у хаце само сабой усё робіцца. Толькі праз сон, бывала, пачуеш, як нешта ціха шкрабецца на кухні, як быццам мышына. Ну, думаеш, маці і паспаць не дасць! Ужо ўсхапілася, а на дварэ ж яшчэ цемень, ноч яшчэ! Затое, калі ўстанеш, снеданне на стале, і ўсё такое смачнае, чысценькае, прыгожае. Паесці бацька любіў, асабліва ў апошнія гады, калі дастатнасць у хату прыйшла. Раней, як помню, усё бульба з алеем ды бульба з алеем. Неяк, прыйшоўшы са школы, скрывіўся я над місай: «Зноў гэная бульба!», дык ён мяне як пагнаў з-за стала ды загадаў маці нічога не даваць, ані лусты хлеба, анічога, дык я, згаладнеўшы, назаўтра ледзь не чыгунок той бульбы ўмяў і болей ніколі не азываўся за сталом… Круты мой бацька, слова ўпоперак не пацерпіць!

Гляньце, Ірка як спіць. Колы грукацяць, калоціцца вагон, а ёй усё нічога. Як дзіцё. Прыгожая яна, праўда?

Тарганулася, ну спі, спі, я толькі крыху коўдру папраўлю, а то ад акна дзьме… А цягнік усё грукоча…

Мы з ёю разам яшчэ ў школе вучыліся. З першага класа. Спачатку біліся — ну, гэта я такі задзіра быў і чамусьці ўсё яе задзіраў, ажно неяк як штурхану, яна паляцела і галаву разбіла аб камень. Кроў палілася, я ад страху дедзь не самлеў: думаю, дасць бацька лупцоўку! А ёй настаўніца галаву перавязвае, рукі дрыжаць, і пытаецца: «Хто штурхануў?» Ірка бледная, кроў з пальцаў сцірае; толькі рот адкрыла, як глянула на мяне — і кажа: «Я сама». Тут дзеці закрычалі: «Гэта Пецька, Пецька!» — «Няпраўда, — кажа Ірка, — я сама!»

Паверыце — у мяне ногі падагнуліся. I так мне яе шкада стала, так шкада! Яна ж заўсёды самая маленькая ў класе была, такая кволая, кволая, як верабейка. Я пасля так і клікаў яе — верабейка. А я, такі вялікі, як бацька заўсёды казаў на мяне: «Конь!», пакрыўдзіў яе, такую, такую…

Пасябравалі мы з ёю. Не адразу — пасля, калі ў восьмы перайшлі. Я да іх часцяком стаў бегаць. Алена Стэфанаўна, маці яе, часта хварэла. Пячонка ў яе балела, пават у бальніцы не раз ляжала — у занёманскай, той, што калісьці манастыром была. Мы з Іркай ёй перадачы насілі, а пасля па горадзе блукалі. Тады яна мне пра горад наш многае расказвала. I адкуль што бралася ў яе? Пра тое, як татары да самага Гродна — яго раней Гародняй звалі — падступілі, а ўзяць крэпасць не змаглі — такой яна была грознай і непрыступнай, і людзі такія бясстрашныя жылі, што татараў не спалохаліся, біліся да апошняга. Я глядзеў на тую крэпасць — ад яе толькі сцяна засталася з валуноў — і думаў сабе: тожа мне крэпасць, ды яе двума-трыма снарадамі калупні, і нічога там не застанецца, асабліва калі пальнуць сучаснымі ракетнымі ўстаноўкамі! А пасля неяк быў там, ля Замкавай гары, адзін, і дайшло да мяне, што не было тады ні бомбаў, ні снарадаў — нічога яшчэ не было, апроч дзідаў ды сякер! Не паверыце — аслупянеў, стоячы там, ля сцяны. Як быццам упершыню спасцігнуў, што былі да нас людзі, і яны жылі, і ваявалі, і марылі, і, можа, такія вось, як мы з Іркай, стаялі ля гэтых сцен і таксама любілі адно аднаго! Я тады ж і зразумеў упершыню, што люблю Ірку. Любліо яе росказні, захапленне, якое я раней не мог раздзяляць — захапленне навакольным, гэтымі гісторыямі, вуліцамі, даўніной. Люблю, як смяецца — закінуўшы галаву, бліскаючы зубамі — яны ў яе няроўныя, як у вавёркі, люблю, як узбіраецца на гару — хутчэй за мяне, аж захлынаючыся ад жадання нешта новае расказаць, падзяліцца…

Мама яе выкладала ў тэхнікуме літаратуру, і я думаў, што Ірка паступіць у педінстытут, ажно не — пайшла яна аператарам на азотнатукавы — тады ён у нас толькі пачаў працаваць, набіралі маладых хлопцаў і дзяўчат і вучылі на спецыяльных курсах. Пасля паступіла на завочнае ў Мінскі політэхнічны. «Маме цяжка будзе, — вытлумачыла мне, — сама атрымаю адукацыю». Ну, а я — вядома, я і не думаў нікуды паступаць. Быць шафёрам, як бацька, не хацеў — не люблю вандраваць, ды і калі ажанюся, як пакінуць Ірку адну, а самому за доўгім рублём кудысьці цягацца? Я пайшоў на завод. Спачатку вучнем токара. Цяпер працую на электраэразійным станку. Не чулі? Ну, канешне, дзе ж вам чуць пра іх, мы самі атрымалі іх толькі год назад. Станок гэты выразае адтуліны складаных профіляў электрычнымі разрадамі. Пяць — дзесяць тысяч градусаў дае такі разрадзік, ніводзін метад не можа супрацьстаяць. Мяккай латуннай драцінкай выразаеш такія дэталі, што іх хоць на вокны ў Новы год развешвай — як цацкі. Нямногім даверылі гэткія станкі. А мне далі.

Вам здаецца, што я хвалюся? Можа, і так. Шкада мне было кідаць свой завод, сваіх хлопцаў. Прывык там. I да мяне прывыклі. З майстрам адносіны добрыя, начальнік змены заўсёды пры сустрэчы руку пацісне. Казалі, што хутка фотку павесяць на дошку Гонару. Даюць прэміі і трынаццатую зарплату — як штык. На апошнюіо, смешпа вам сказаць, я Ірцы джынсы купіў, «Вранглер». З рук выхапіў, толькі вось на размер большыя ўзяў, Ірка ледзь не плакала, і давялося сяброўцы іх прадаваць. Ды яны ёй і не ідуць, калі сказаць па праўдзе, але ж галоўнае, што дастаў тыя джынсы, купіў на прэміяльныя. Я ёй усё куплю, што трэба будзе, што яна захоча. Мужчына ж я, праўда? А то апошнім часам у нас пайшла такая завядзёнка, што жанчына пачала пераганяць мужыка, і ўжо не яна, а ён глядзіць ёй у рукі — што кўпіць, колькі на абед ці піва дасць. Не, грошы ў нашай сям'і ў мяне павінны быць, але я за кожную канейку перад жонкай адчытвацца буду, калі яна патрабуе. Так ці не?

Чаму ж, калі нам добра было, мы цяпер на БАМ едзем? А нам і там будзе добра. Усюды добра, калі разам — у полі, у лесе, у вагоне. Але што праўда, то праўда — не думалі нікуды ехаць, тым болей што нядаўна з арміі прыйшоў. Ірка, як паложана, мяне чакала, і хлопцы казалі — ні з кім яе не бачылі, пават па танцы не хадзіла, толькі ў сваім клубе ў самадзейнасці з нейкім Грышкам дуэты спявала. Але тут мая разведка добра працавала — піводнага разу Грышка яе з канцэрта не праводзіў, яна ўсё з сяброўкамі ды сяброўкамі. Дык вось, прыехаў я і думаю — хопіць ёй чакаць, трэба жаніцца. Будзем жыць, дзе захоча, а лепей за ўсё — у нас бы. Хата стаіць на набярэжнай вуліцы, машын і транснарту няма, таму што горад на другім беразе, а тут, на гэтым, толькі замкі ды царква старадаўняя. Мы, можна сказаць, у музеі жывём, таму што парк, які за нашай вуліцай, таксама старадаўні, гістарычны. Ціха ў нас, бацька, праўда, цяпер амаль увесь час у хаце, перайшоў з далёкіх рэйсаў па аўтобус, але ж мы можам бакавы пакойчык заняць, каб не перашкаджаць яму…

Так я разважаў, але не так атрымалася.

Калі прыйшоў я дадому і заявіў, што падаў заяву, мама, якая каля печы вязала, толькі пабляднела і змоўчала. Бацька ж усхадзіўся:

— Што значыць — заяву? А жыць чым? А вяселле? На якія шышы рабіць усё будзеш?

— Я ж зарабляю. На вяселле хопіць, у сяброў, калі што якое, пазычу, — адказваю ціха, у вочы яму аддана пазіраю.

— А мы ўжо ні пры чым? Сам, як на скрут галавы, ляціш?

— То вы ж самі кажаце — на якія шышы… — запярэчыў я.

— Маўчаць! — грукнуў ён кулаком на стале. — Як не знайшоў лепшай, то хоць тут паслухайся бацькоў. Трэба ўсё цяперака вырашыць, падбіць бабкі, што і як, а то на дурніцу.ўсе ласыя!

Ірку яны ведалі. Бацька зіркаў на яе спадылба, але тое, што яна многае ведае, што маці інтэлігентка, яму падабалася. А тут, на табе— «не знайшоў лепшай…». Мама ж казала, што лепшай нявесткі ёй і не трэба. Дужа ўпадабала яна Ірку, усё пра яе распытвала — што ды як. Відаць жа, і бацька ўсё гэта ведаў, але думаў, што, можа, пакуль яшчэ мука перамелецца — ну, нашыя адносіны з Іркай, — і возьме ён за нявестку туго, каго хоча — Піліпаву Марыю, што ад прабабкі з Амерыкі нейкую спадчыну атрымала. Смяяўся я і са спадчыны і з Марыі — у пашы часы выбіраць сабе нявесту па грошах! Ды бацька апошнім часам Піліпа ўсё ў госці запрашаў, у нядзелю яны, бывала, вечна пад бярозай, што ля плота, сядзяць ды доўгія размовы вядуць.

«То давайце вырашаць, — кажу я. — Як скажаце, так і будзе».

Ведаў я добра — прымусам бацька не будзе мяне гнаць, супраць Іркі наўрад ці што скажа. Пра Марыю мы з ім неяк гаварылі, адмовіўся я, ды і ведае бацька — характар у мяне такі ж, як у яго. Не захоча ён, каб каса на камень наляцела. Ён і праўда памякчэў, надабрэў.

— То-та ж, — буркнуў.— А то сваім розумам… Глянуў на маці.

— Рыхтуй бутэльку. Заўтра да свацці і пойдзем.

— Як — да свацці?

— А гэтак! — абрубіў бацька. — Не з табой жа вырашаць, як і што для вяселля патрэбна!

…I праўда — назаўтра паехалі мы ўтраіх да Алены Стэфанаўны, Ірчынай маці.

Жыве яна пакуль што ў камуналцы — ціхая надта жанчына. Даўно б атрымала асобную кватэру, але прыжылася да суседзяў, і перасталі тыя яе мучыць, як бывала раней, — вось і жыве сабе патроху, а Ірка з ёю. Бацька, як зайшоў у іхні пакойчык, дык ажно сцепануўся, перасмыкнуў плячамі, і, можа, ад таго канарэйка, што ля акна ў клетцы месціцца, затрапятала, забілася, так што Алена Стэфанаўна замест таго, каб да бацькоў падысці, кінулася яе супакойваць. Пасля павярнулася да нас, пачырванелая, і рукой на крэслы паказала:

— Прашу.

I гэтае «прашу», бачу, надта продку майму не спадабалася. Прабурчаў ён «дзякуй» і змрочна сеў на канапу, таму што на тых крэселках, засцеленых нейкімі нянаскімі покрывамі, было б яму цесна. Мама таксама, як прышытая, ля яго села, дык ён адно глянуў — яна тут жа на крэселка адсунулася. А Ірка, уся ружовая, ля акна. I я нешта разгубіўся — тырчу ў дзвярах, быццам месца сабе не зпайду.

— Пачастуемся зараз чаем, мы піражкі спяклі,— кажа Алена Стэфанаўна.

— Піражкі? — бацька паварушыў плячамі, выцягнуў з кішэні бутэльку «Маскоўскай». — Такую справу чаем не зап'еш.

— Гарэлка? — Ірчына маці зноў разгубілася, кажа: — А ў мяне нічога да яе не падрыхтавана. Сухое вось ёсць, дык да яго сыр падыдзе…

— Што ж ты, маці, каўбаскі якой не ўзяла? Сыр! Гэта не закусь! — бацька звяртаецца да мамы, а сам вокам на мяне — зірк! — і ў воку тым пагарда, як быццам ён да дзікуноў трапіў. А Алена Стэфанаўна на яго глядзіць, як на дзіва марское.

— Цесна тут у вас, — кажа зноў бацька. Бачу, ён усё роўна як на злосць гаварыць пачынае. — Кніжак напіхана, як у бібліятэцы…

— Ага, — прастадушна пацвердзіла Алена Стэфанаўна. — Праўда, як у бібліятэцы.

— Ды хоць бы прыгожыя былі, а то нейкія патрапаныя, — працягвае бацька. — У майго прыяцеля вунь як паглядзіш — адна да адной, што ў колер, што ў вышыню. Спецыяльна падбірае.

— Тата, — умяшаўся я. — У яго ж лёгкая літаратура, а тут — сур'ёзныя даследаванні. Тут нават дарэвалюцыйныя кніжкі ёсць. Алене Стэфанаўне ад дзеда дасталіся. Ён у радстве нейкім быў з Каліноўскімі.

Глянуў на мяне бацька так, нібыта шылам наскрозь пранізаў.

— Гэта добра, што ты тут вучышся. Можа, і ў інстытут паступіш, — падкалупнуў.— Я, праўда, інстытутаў не канчаў, але жыву — дай бог усякаму!

Ён адным махам садраў фальговы корак з бутэлькі, разліў у чаркі жанчынам, а сабе папрасіў шклянку.

П'е ён шклянку, а я гляджу на Ірчыну маці і думаю, што мужная яна жанчына: хударлявая, крыху жаўтаваты твар, сама ў чорнай сукенцы з нейкім карункавым каўнерыкам сядзіць насупраць майго продка і, не міргпуўшы вокам, глядзіць, як ён тую шклянку вялізнымі глыткамі выпаражняе! А той пачынае выдурняцца, спецыяльна з сябе разыгрывае, як ён гаворыць, «простага чалавека»: рот даланёй падцёр, крэкнуў.

— Ну то што, свацця, — пачынае, — як будзем дзяцей жаніць?

— Як? — перапытвае Ірчына маці.— Звычайна. Хай сабе жэняцца. Толькі дзе жыць ім — не ведаю. Тут, як бачыце, не павярнуцца. Ім жа блага.

— Дзе жыць — гэта пасля. Перш-наперш — як быць з вяселлем?

— А што вы маеце на ўвазе?

Алена Стэфанаўна пачала нервавацца: бачу, чырвань праступіла на шчоках.

Мая мама сядзіць — ні гу-гу. Ды і што яна скажа?

— Грошыкі маю на ўвазе, — гне далей бацька. — Вяселле грошай перш-наперш патрабуе.

— У мяне ёсць, — прамармытала Алена Стэфанаўна, — трыста рублёў на кніжцы.

— Трыста рублё-ёў? — працягнуў бацька. — Не, даражэнькая. Сёння гэтым не абыдзешся. Калі палічыць гасцей — і вашых і нашых, — то набіраецца за сотню. Па дзесятцы на кожнага — і то тысяча. А тут дзесяткай не абыдзешся. Вяселле!

— Навошта ім такое вяселле? Хай лепей паедуць куды-небудзь удваіх. На Каўказ, па лермантаўскіх мясцінах…

— Лермантаў пачакае! Мне перад сваімі нялоўка, калі будзем вяселле сынава рабіць як жабракі. Але і сам не хачу на сабе ўсё несці. Адразу дамовімся: расходы папалам!

Бачу, ад гэтых ягоных слоў Ірка пачала ёрзаць на крэсле і шчокі ў яе таксама расчырванеліся, а вочы зрабіліся калючымі, як быццам у кожнай зрэнцы вытыркнулася іголачка.

— Бацька, — кажу, — не трэба пра гэтыя тысячы. Паклічам сяброў, самых блізкіх родзічаў — і досыць.

— А ты маўчы! — абсек ён мяне. — Нашто тады ўсё жыццё стараюся? Хай хоць цяпер паглядзяць, хто такі Іван Скобіч!

— Іван Вікенцьевіч, — ціхутка кажа Ірчына маці.— Нашто нам гэтыя разлікі? Давайце не будзем жыццё ім з самага пачатку труціць…

Пачуў я гэты ціхенькі голас, глянуў у Ірчын бок — і мяне ўсяго закалаціла: ах, як нядобра ўсё атрымліваецца! Але прывык бацьку слухацца, і як хачу што сказаць — язык ажно аднімаецца.

— Гэта чым жа труціць? — закіпеў і бацька. — Калі я хачу, каб усё па-людску было, то гэта — труціць? Я ім дабра жадаю! Хачу, каб і яны капейчыну якую атрымалі ад гасцей. Сам буду лічыць. У канвертах! Хай хто толькі паскупіцца! I ты, свацця, не скупіся — пазыч, калі няма.

— Не магу я пазычаць, — гэтак жа ціха гаворыць Алена Стэфанаўна.

— Чаму?

— Таму што калі што якое са мной здарыцца, то ёй, — яна кіўнула на Ірку, — пазыку аддаваць. Не хачу ёй на шыю такі хамут ускладаць.

— На маю шыю яго жадаеце ўскласці?! Падхапілася тут Ірка і нечакана для ўсіх бацьку майму на дзверы паказвае:

— Вон адсюль!!!

Аслупянелі ўсе. Цішыня… Бацька мой, вушам не верачы, устае, устае… і за ім усе ўстаді.

— Гэта ты мне кажаш? — пытаецца ён.

— Вам, вам кажу! — крычыць Ірка. Пабялела яна, як палатно, вочы блішчаць. — Ідзіце вон адсюль! З вашымі грошамі, з вашым вяселлем!

— Пайшлі, Сымон, — кінуў мне бацька і да дзвярэй пайшоў.— Вы яшчэ прасіць будзеце, і яна пабегае. Такімі хлопцамі не кідаюцца…

I тут я адчуў — усё, канец! Пайду адсюль за ім — не бачыць мне Іркі ніколі. Не будзе яна бегаць, не, а я ж пасля ўсё жыццё без яе, як воўк, выць буду…

— Не, бацька, — кажу (а язык мой, як жорны, варочаецца, калі мукі і зерня там занадта). — Я з імі застаюся.

Імгненне мы з ім у вочы адзін аднаму глядзелі. Ніколі не забуду той хвіліны, паміраць буду, не забуду, дальбог! Пасля ён выйшаў.

Ён выйшаў, а я застаўся.

I вось цяпер едзем мы з Іркай па БАМ, бо не заставацца ж нам на прыватнай, тым болей, не хочацца нікому тлумачыць, што з дому пайшоў.

Бацька мой, калі я рэчы свае збіраў і вымятаўся з дому, маўчаў. Пасля толькі ў мамы пытаўся, чаму гэта Ірчына маці, калі ён з яе хаты выходзіў, ціха так у спіну яму кінула: «Бедны чалавек». «Які ж я бедны, — пытаўся бацька, — гэта ж яна няўдаліца нейкая, ні кватэры, ні грошай. Але ж сказала так, а не іначай. Чаму?!»