Перакат

Ваўкалакам абярнуся

Хто не ведаў у наваколлі крошынскага каваля? Сам пан здароўкаўся з ім за руку, а ксёндз у сваіх казанях не раз ставіў у прыклад яго добрасумленнасць у рабоце, ціхі і пакорлівы характар, павагу да жонкі. Над апошнім той-сёй пасмейваўся, і было чаму: узяў каваль сабе ў жонкі дзяўчыну, якой бы па гадах дачкой яго звацца, і галоўнае, не з тых, хто баіцца ў дзеўках заседзецца. А на такую прыгажуню калі рука і паднімецца, то толькі для таго, каб пагладзіць на мяккіх плячах, прылашчыць горача! Ды і з чаго не быць міру ў іх сям'і? Вакол толькі і размоў, што пашанцавала дзеўцы — такога ўмельца яшчэ трэба пашукаць. Ён жа на ўсе рукі майстар. I хату сабе паставіў — люба-дорага паглядзець, аканіцы ўсе і налічнікі выразаныя, і ў тых узорах звяры і птушкі розныя, быццам і не просты каваль тут жыве, а сапраўдны пан.

Усё добра ў каваля. Але чаму ў поўнач, калі даўно спяць людзі, трапеча агеньчык лучыны ў хаце каваля Багрыма?

…Сячэ бясконцы асенні дождж. Чутно, як глуха рыпяць над рэчкай старыя вольхі, як вые ў коміне вецер і шалясцяць за вокнамі голыя кусты.

Каваль Паўлюк нацягвае старую сярмягу і, закрываючы галаву мехам, выходзіць з хаты.

Страшна ў такую ноч апынуцца дзе-небудзь удалечыні ад жылля, добры гаспадар і сабаку пашкадуе, пусціць у сенцы. Што ж выгнала з цёплай хаты каваля? Можа, задушна стала, выйшаў падыхаць свежым паветрам? Але не прывучаны да такіх тонкасцяў мясцовыя жыхары, не зразумеюць яны і панскія капрызы Багрыма.

Ён упэўнена прабіраецца напрасткі да рэчкі, садзіцца пад вербай — яе тоўсты, каржакаваты ствол крыху прыкрывае ад дажджу і ветру, і сядзіць, сядзіць… Да таго часу заседзіцца, пакуль не перастане адчуваць свайго цела, пакуль не скачанее да сінявы.

Усхліпвае пад пранізлым ветрам кустаўё, плешча ў травяных берагах вада, і нешта незразумелае, як насланнё, находзіць на Паўлюка. I вось ужо плывуць, плывуць перад ім карціны: плачуць дзеці, галосяць жанчыны, а каля паласатага слупа — «рабога», як празвалі яго ў вёсцы, — б’юць чырвонымі лазінамі хлапчука. Паўлюк бачыць распухлую, усю ў сініх пісягах спіну. Вось адна з палосаў лопнула, расплылася крывёй — і ён адчуў, як балюча закалацілася сэрца і паплылі перад вачыма барвовыя кругі. I тады проста ў галаву ўпіваецца, як шыла, востры прарэзлівы віскат, пасля хрып… Хіба думаў ён тады, што не раз у будучым давядзецца бачыць такое, што змірыцца ён, нарэшце, з тым, як забіваюць на вачах людзей гнуткімі лазінамі да смерці?

Тады, як толькі апрытомнеў, схаваўся на сенавале і да самай зары праседзеў там, затым, прыбегшы дадому, доўга запісваў свае перажыванні, развагі, якія мучылі яго ўсю ноч, а пасля, у хаце, раптоўна выліліся ў вершаваныя радкі.

Ён не помніць зараз тых вершаў, захавалася толькі тое, што пісаў ён пра злых людзей, пра тое, што хоча бегчы ад іх, куды павядуць вочы, каб не бачыць барвовай, акрываўленай спіны сябра свайго Янкі, не ведаць несправядлівасці і гора.

Але куды бегчы, куды схавацца?

Вялікі свет, шмат у ім дарог, але дзе тая, адзіная, якая прывяла б у каралеўства дабрыні, справядлівасці?

Быў той верш пра пакуты, пра гора, але лёгка, нібыта рухала ім нейкая нетутэйшая сіла, складаў яго Паўлюк. I было такое адчуванне, быццам апынуўся ён на вяршыні вялізнай гары, і стаіць там адзінока, і можа бачыць усе куткі зямныя. Здалося яму тады, і галава ад таго закружылася, што скрытае паказалася яму і слова яго здольна падняць кожнага, а крыкні ён зараз — абрушыцца на галовы ворагаў каменны град. Ад таго моцна, быццам біў нехта ў вялізны барабан, бухала сэрца, заліваліся чырванню шчокі і кожная жылка звінела, быццам быў сатканы ён, малы Паўлюк, з тонкіх моцных струн…

Цяпер ужо душа яго стала іншаю, цяпер не раскрываецца яна надта ні для радасці, ні для гора; зачарсцвела яна, пакрылася нейкай коркай, і перасталі нараджацца вершы, што так лёгка і свабодна струменіліся з яе.

Можа, таму і ідзе цяпер Паўлюк Багрым да ціхай Шчары, каб дапамагчы душы вярнуцца ў тое далёкае мінулае, абтрэсці, як асцюкі, гады, што ўпіліся ў яго намёртва і сагнулі магутную некалі спіну. Хочацца ўспомпіць, як гарэла скрозь шчыліны ў гумне чырвоная зара, як апякала босыя ногі раса… але памяць падказвае іншае, маўчыць усё ў ім, нібыта скаванае злой сілай, якая забрала ў яго дар слова.

За тыя вершы яго аддалі ў салдаты. Хоча не хоча Паўлюк, але карціны дзяцінства ўпарта зацягваюцца туманам, а рэзка, ясна выступае іншае.

Вось стаіць ён, выцягваючыся «ва фрунт», у шарэнзе такіх жа запалоханых навабранцаў, а нізкарослы белабрысы унтэр ідзе ўздоўж шарэнгі, упіваецца ў кожнага сваімі жоўтымі савінымі вочкамі. «Божа, пранясі! Пранясі, божа!» — пачынае маліцца Паўлюк, адчуваючы, як унутры ў яго ўсё заледзянела ад страху. Але жах, што свеціцца ў вачах, відаць, як бы прыцягвае да сябе ўзводнага. Той крочыць наперад… і магутны ўдар кулаком аглушае яго, але ў наступны момант, як бура, паднімаецца ў ім нянавісць. «За што?» — крычыць ён, здаецца, на ўвесь свет, але другі ўдар, мацнейшы, напаўняе рот крывёю, прымушае захлынуцца крыкам…

Пасля ён прызвычаіўся да ўдараў, умеў хутка адвесці ўбок галаву, каб не залівацца крывёй і саслабіць удар. Але ўсё роўна — не адставаў ад яго унтэр, відаць, адчуваў ён у зацятым маўчанні крошынскага навабранца нешта такое, што трэба было абавязкова забіць, затаптаць.

I зноў бачыць Багрым: вось, зашпільваючы на хаду аплік, трусіць ён па заледзянеламу пляцу. Круг першы, трэці, дваццаты… Упаў, паслізнуўшыся, сусед, але паднімаць яго нельга. Грубы крык б'е ў спіну, штурхае наперад. Трэба бегчы, бегчы, бегчы, цяжка перабіраючы пудовымі ботамі, а салёны пот залівае вочы, ноздры, руччамі сцякае за каўнер…

I так — дваццаць пяць неверагодна доўгіх гадоў, што змардоўвалі не толькі цела, але і забівалі душу — упарта, але незваротна. Страшныя, мёртвыя гады! Нішто не ўспамінаецца з таго часу, апроч нянавісці і страху перад днём, што наступіць заўтра. Ты жывеш і не жывеш, думаеш, але і думы не належаць табе, бо ты не маеш права думаць інакш як згодна з уставам! Ты — носьбіт чужой, варожай табе волі, і яна дзень за днём скручвае і нявечыць…

Пра вершы не прыходзілася і думаць. У першыя гады яшчэ спрабаваў запісваць нешта на кавалках паперы, якія даводзілася даставаць патаемна, з перасцярогай. Але паступова гэта рабілася ўсё цяжэй і цяжэй — пасля доўгага цяжкага дня напружваць сілы і памяць. Для каго, для чаго старацца, калі невядома, ці будзе ён жыць заўтра, ці павесіцца на салдацкім рэмені, як гэта рабілі некаторыя салдаты?

Але ён выжыў, вярнуўся на радзіму. Калі пасля дваццаці пяці гадоў выйшаў з лесу і ўбачыў крошынскія хаты — закалыхалася пад нагамі зямля, здавалася, прыпадзе зараз да яе, зямелькі, заплача горкімі і радаснымі слязьмі… Але не, не заплакаў. Нібыта сапраўды заледзянела, высахла ў ім душа.

Вось і зараз — сядзіць ён на беразе ракі, і здаецца: яшчэ крыху, і нахлыне на яго тое адчуванне, якое паспытаў некалі, пальюцца радкі, якімі выкажа ўсё, што набралася за гады ў сэрцы. Але не — пуста і глуха навокал, пуста і глуха ў ім самім, толькі сціскае сутаргай горла, — і зноў вяртаецца ён ў цёплую сваю хату ні з чым. Брыдзе пад дажджом без думак, без пачуцця.

У хаце крыху ачуньвае. Паволі здымае вільготную сярмягу, мех з галавы, развешвае ўсё каля печы. Павольна паднімае галаву і зноў кладзе яе на падушку маладая жонка — салодкія сны бачацца ёй у такую пару! Паўлюк моўчкі распранаецца, дзьмухае на лучыну і лезе на печ. Салодкае цяпло расцякаецца па целе, але сон таксама не прыходзіць.

Новыя твары ўстаюць перад ім — вось стаіць каля грубкі настаўнік, ксёндз Магнушэўскі. Не надта быў ён падобны на тых ксяндзоў, якія бачылі ў навакольных хлопах быдла. Гарадскія і дворныя наны называлі Магнушэўскага «мужычым прапаведнікам», а некаторыя сцвярджалі, што ён не ў сваім розуме. Іначай чаму ж і гаварыць стаў па-мужыцку, хаця раней, як вядома, вучыў дзяцей самога князя? Стаіць настаўнік, трымае ў руках кніжыцу, чытае з яе байку Эзопа, а за вокнамі парафіяльнай школы калываюцца на марозным ветры белыя ад шэрані дрэвы, згорбіўшыся, стаяць пад снегавымі шапкамі ўбогія сялянскія хаты, цікаўна зазірае ў акно чырванагруды снягір…

Як кіпела тады ў Паўлюку нястомная прага ведаць болей, як хацелася яму сваім розумам зазірнуць у далёкае мінулае, вызнаць тое, аб чым пісалі даўнейшыя мудрацы! Якой моцнай была вера ў тое, што лёс яму прызначаны незвычайны, што ёсць у ім дар, які даецца нямногім!

Пра гэты дар не раз гаварыў яму і настаўнік:

— Можа, табе, сын мой, адпушчана першаму расказаць усяму свету пра народ свой?

I была ў яго голасе здзіўленасць і нейкая добрая задуменнасць. А аднойчы запрасіў у свае сціплыя пакоі, паказаў паліцы, на якіх стаялі старадаўнія кнігі, рукапісы (збіраў ксёндз старыя, абгарэлыя, знявечаныя кнігі, пераплятаў іх, вяртаў да жыцця). Папрасіў пачытаць свае вершы. Пасля доўга маўчаў. Паклаў выхаванцу на галаву цяжкую даланю, прапахлую зямлёй і ладапам, і горыч адчулася ў ягоным голасе:

— Міру вучу цябе, дзіця маё, але ведаю — цяжкая доля цябе чакае… Балюча будзе тваёй душы — не тыя песні яна спявае…

Прарочымі аказаліся тыя словы, не раз успамінаў іх Паўлюк. Але тады, выслухаўшы настаўніка, тут жа забыўся на іх — сіла маладосці, няведання кіпела ў ім, не баяўся ён будучыні. А між тым бяда, як чорная хмара, уставала над іх сялом — відаць, бачыў яе стары ксёндз, але не мог нікому сказаць пра тое. Быў і ён паднявольны, ведаў, што перадаюць ягоныя словы каму належыць. Ды і што мог ён тады сказаць малому хлапчуку? Што панна Антаніна Радзівіл, адзіная наследніца князя Мацея, уладара навакольных земляў, выходзіць замуж за шляхціца Станіслава Юрагу, а той вядомы ў ваколіцы сваёй ненасытнай прагавітасцю і драпежнасцю?

Тады ішла вясна. Сакавітай зялёнай травой ляжаў луг, над ракой Шчарай ляталі дзікія гусі. Празрысты, духмяны, лашчыў твары дзяцей ранішпі вецер. Паўлюк, які з братамі вёз з лесу дровы, саскочыў з каня і кульнуўся ў маладую траву — кажуць, перад навальніцай трэба кульнуцца тры разы, тады не заб'е цябе ніякая малання. Устаў — і пачуў крыкі і плач, што несліся з вёскі. А пасля даведаўся аб тым, што пан Юрага, стаўшы гаспадаром наследных земляў панны Радзівіл, вырашыў прыбраць да прагных сваіх рук і крошынцаў. Ведаў ён, што даўно, яшчэ пры Каролю Радзівілу, дадзена была крошынцам вольная, ведаў пра гэта, але загадаў ашуканствам украсці яе ў старасты, і ад таго пасля павесіўся стараста, не вынесшы ганьбы. А пакуль павінны былі крошынцы рабіць на пана Юрагу, як прыгонныя. З вольных у прыгонныя! — не згаджаліся на гэта мужыкі, і таму выклікаў пан Юрага ў Крошын салдат. Не баяўся ён ні суда божага, ні суда свецкага — сваяк яго князь Радзівіл быў маршалкам у Навагрудку!

Прайшлі праз шпіцрутэны амаль усе мужыкі і падлеткі Крошына, а ўлады пачалі пільна прыглядацца да таго, што дзеецца ў парафіяльнай школцы. I дачакаліся — аднойчы прачытаў Паўлюк вершы аб крошынскіх падзеях — кроўю і гневам былі напоены там радкі…

Так ён апынуўся ў салдатах. I гэта было другое яго жыццё, якое ён ужо не спадзяваўся пражыць да канца.

Ды літасцівым быў лёс — вярнуўся Паўлюк у Крошын, завёў гаспадарку, прыдбаў павагу акружаючых. Жыві сабе ды жыві, забудзься на салдатчыну, на шпіцрутэны, на крыўду, якою захлыналася сэрца.

Жыві сабе, Паўлюк!

Нашто ж зноў устае каваль, бярэ ў рукі пяро і спрабуе вывесці нязграбныя, непаслухмяныя літары на кавалку старога пергаменту, выцвілага ад часу, які адшукаў ён у касцельных сховішчах?

Але зноў не тое, не тое! Адчай скажае твар каваля, і ён робіцца страшным, быццам апантаным пякельнай сілай.

Цікаўны сусед, што ўстаў па патрэбе з печы і, не вытрымаўшы, цікаўна зазірнуў у акно, бачыць твар каваля і, спалоханы, хрысціцца, а пасля таропка ідзе прэч.

…I папаўзла па Крошыну чутка, што ўсялілася ў каваля Багрыма нетутэйшая сіла, ператварыўся ён у ваўкалака. Таму і не спіць начамі, і блукае да самых пеўняў у лясах і балотах. I хаця выкаваў ён для боскага касцёла нечувана прыгожую жырандолю, усё роўна не будзе душы яго паратунку…

Пад нагамі нашымі

Ішоў па воласці падарожны, і быў той падарожны чарнарызцам. I штогод, вясной і летам, хадзіў па дворышчах і вервях, слухаючы, што дзеецца на свеце, а калі ішло на зіму, вяртаўся ў келлю і пісаў кнігу — летапісам называлі яе.

Праходзячы каля нейкага сяльца, зайшоў ён да златакаваля Другіні, сына Ізмаравага.

Вялікую славу прарочылі таму майстру, здзіўляў ён усіх умельствам сваім. I стаяла імя яго на вырабах, якія куплялі ў князя нават іншаземныя гандляры.

Шмат дзён і начэй гасціў там падарожны, а калі сабраўся ў дарогу, прыйшла ў сяльцо бяда: наляцелі на яго чужынцы-варагі.

Нікога не шкадавалі яны — ні дзяцей, ні старых, і ўпаў, паранены паганай стралой, падарожны, але яшчэ бачыў ён, як абараняўся малады майстра, пакуль не скалолі яго так, што не засталося на целе жывога месца.

У старога ж рана аказалася лёгкаю — у плячо, — і ён ачуняў і пайшоў далей ад папялішча.

А калі вяртаўся ў манастыр, убачыў у беднай істобцы падлетка, і той, трымаючы ў руках наруч, вугалем змалёўваў з яго ўзоры, а ўнутры гэтага шырокага бранзалета стаяў знак майстра Другіні.

На пытанне: «Дзе ўзяў наруч і навошта так робіць?» адказаў отрак, што знайшлі яго ў забітага ворага і ўразіла яго ўмельства майстра.

Вярнуўся падарожны ў манастыр і пра ўсё, што бачыў, расказаў ігумену Пафнуцію і прасіў яго дазволу напісаць пра гэта.

Але пасмяяўся з яго ігумен і сказаў, што чакае манаха кара, калі не тое, што патрабуецца, не тое, што дазволена, будзе запісана ў летапісу.

I напісаў летапісец пра звады княжацкія, пра ззянне невядомага свяціла, пра гасцей заморскіх.

А пра майстра Другіню не напісаў.

А вечарам, седзячы ў трапезнай за міскай журу, адчуў ён у сэрцы вялікую журбу і, не вытрымаўшы, казаў браціі:

— Вось ідзём мы па дарогах, і шмат касцей чала-ечых пад нагамі нашымі…

Тыя, што пракладалі дарогі,— што засталося ад іх? Адны косці, і тыя трухлеюць і рассыпаюцца…

Можа, ішлі яны таксама, поўныя сіл, і думалі, што будуць жыць вечна і што слава іх дасягне нябёсаў…

Ашукаліся — ды хіба дарэмна ішлі? Вось крочым цяпер мы, успамінаем іх і ўдзячныя назаўсёды ім, першым…

Хай мы слабыя духам, адступаем — што з таго? Царствы рассыплюцца, вецер развее каменныя збудаванні, а след, які праклалі першыя, застаўся… I хаця імёны іх і вобразы сцёрліся — што з таго?

Святаслава

Лось, якога высачылі яшчэ з учарашняга дня і амаль загналі княжацкія дружыннікі, знік, нібыта скрозь зямлю праваліўся. I хаця Рагвалод, прышпорыўшы каня, усё яшчэ шалёна гнаў яго між высачэзных соснаў, увесь час прыгінаючыся, каб не выбіў вочы які сук ці галінка, прадчуванне ўдачы знікала, шырокі ласіны круп, што мільгаў у маладым сасняку, болей не паказваўся.

Рагвалод рэзка нацягнуў повад і спыніў каня, які цяжка дыхаў, кусаў жалезную вуздзечку, і крывавая пена ляцела на зямлю.

Не чуваць было ні хрыплага гаўкання ганчакоў, ні крыкаў загоншчыкаў. Сосны, абкружаныя пабляклымі кронамі асін і бяроз, кустоўнікам, зараснікамі маліны, мерна пагойдваліся, і там, уверсе, нешта бесперастанна гудзела, як бы і на самай справе жыло там нешта жывое, магутнае… Грыдні адсталі ад княжыча, і ён неспадзявана для сябе самога апынуўся ў лесе адзін.

Рагвалод выняў з сядзельнай торбы рог. Працяжны покліч як ускалыхнуў нетры: з дрэваў пырхнулі птушкі, нешта вогненна-рыжае мільганула ў кустах, мацней затрымцелі лісты асіны. Але адказу не было: далёка ад сваіх адарваўся княжыч, у глухое, нежылое месца завяла яго пагоня! Стаміўшыся, ён апусціў руку, праехаў яшчэ наперад, аглядаючыся, — і нечакана ўбачыў непадалёк дзяўчыну. У кабаце, што быў накінуты на грубую кашулю, падол якой пакрывалі пырскі балотнай твані, у лапцях, яна трымала ў руках лубянку з журавінамі. Танны металічны абручык на галаве блішчаў паміж позніх асенніх кветак. Дзяўчына стаяла, прыхіліўшыся да сасны, і княжыч не адразу ўбачыў калчан са стрэламі, які вісеў на яе плячы. Ён пад'ехаў бліжэй.

— Гэй ты! — крыкнуў ён. — Ці далёка да горада?

Яна ўсміхнулася прыветліва, спакойна адказала:

— Княжычу трэба павярнуцца ад сонца і ехаць увесь час, каб глядзеў Ярыла яму ў патыліцу. Не справа, не злева, а ззаду!

Яна абвяла свабоднай рукой паўкруг, паказваючы, як трэба яму ехаць, і тады ён убачыў, што калчан, з якога тырчалі жалезныя стрэлы, упрыгожаны касцяной накладкай такой тонкай работы, якая павінна была ўпрыгожваць хіба толькі яго рэчы — яго, наследнага княжыча, а не яе, дачкі смерда. З-за пляча ў яе тырчаў лук, і гэта напомніла яму гісторыю пра нейкую паганскую багіню, якая таксама палявала на звяроў і птушак, а ўрэшце зацкавала сабакамі юнака, які падгледзеў яе ў час купання. Гісторыю тую расказаў вясёлы госць, што прыехаў з далёкіх арабскіх краін мяняць тканіны, сасуды з духмянасцямі і ўпрыгожанні на лён, скуры і воск. Княжыч прыпомніў яго расказы і ўсміхнуўся такому параўнанню. А дзяўчына тым часам адвярнулася ад яго, каб пайсці сваёй дарогай, нібыта кожны дзень бачыла яна перад сабой знатных людзей.

— Ты… пачакай! — разгублена крыкнуў ёй услед княжыч. I — раззлаваўся: — Чаму не пакланілася? Не бачыш, хто перад табой?!

Яна спынілася, здзіўлена абярнулася.

— Ну! Я табе кажу — на калені!

— Я не рабыня твая, княжыч! — Яна бліснула гнеўным поглядам, матнула галавой, горда папраўляючы лук за спіной. I гэта раззлавала яго яшчэ болей. Ірвануўшы каня, ён у імгненне апыпуўся каля непакорнай і замахнуўся цяжкім скураным бізуном.

Яна не спалохалася, не адхіснулася, толькі на кароткую хвілю звузіліся яе вочы — светлыя, колеру чыстага веснавога неба, і палыхнулі на загарэлым твары гневам і абурэннем. I чамусьці апусцілася паднятая яго рука.

Глядзі ты — яна прыгожая! Сапраўдная красуня! Не параўнаць з ёю Васількоўну, дачку суседняга князя, да якой нядаўна адпраўлялі сватоў! Ён чамусьці аблізнуў перасохлыя вусны, спытаўся, каб парушыць злавесную цішыню:

— Бач якая… Клічуць цябе як, дачка чыя?

— Святаслава, княжыч. А бацьку з маці не назаву табе, не хачу бяду ліхую наклікаць на іх галовы.

— Не ліхаімец я, пашто мне караць тваіх бацькоў! А імя чаму табе далі мужчынскае, ды такое, якое баярыну прыстала, а не простай халопцы? Няўжо хрысцілі цябе ў царкве?

— Маці хрысціла, употай ад бацькі. Была яна дачкою багатага купца, а палюбіла бацьку — і пайшла за ім у лясы дрымучыя… Імя ж мужчынскае таму, што сына вельмі чакаў бацька і не хацеў ён змірыцца з тым, што дачка нарадзілася.

Яна адказвала складна, так, як быццам і сапраўды не баялася яго, і твар яе стаў інакшым — зноўку прыветлівым і простым. А пасля падхапіла лубянку, якую паставіла на асеннюю зямлю, і наважылася ісці далей.

Не ведаў ён, пра што яшчэ гаварыць, каб засталася, каб вочы яе зноў сталі светлымі і ласкавымі. Юным быў яшчэ княжыч, а яна, хаця і здавалася равесніцаю, гаварыла, як сталая з малым яшчэ хлапчанём… Конь ціха ўжо ішоў за ёю, і гэтаму таксама падзівіўся княжыч — надта прывык ён, нягледзячы на маладосць, што чырванеюць баярскія дочкі, сустракаючыся поглядам, што халопкі робяцца ніжайшымі, калі ён праходзіць міма, і конь яго быў капрызлівы, гарачы, па аднаму знаку гаспадара мог збіць магутнымі грудзьмі чалавека і, як ні ў чым не бывала, праскочыць далей па безданаможнаму целу!

— А ў лесе адна не баішся? — загаварыў ён нарэшце.

— А хіба адна я, княжа? — коратка глянула на яго дзяўчына і лёгка тарганула плечуком, на якім вісеў лук. — Маю добрага абаронцу і сябра!

— Няўжо ён так добра аберагае?

— I не толькі ён. Племя наша пайшло ад Сварожыча, і не можа з намі бяда якая здарыцца ў лесе.

— Няўжо і мядзведзь нікога не задзірае, і воўк каля вашага племені ягнём робіцца?

— Не смейся, княжыч. Мядзведзь задзірае ці воўк — гэта Сварожыч гневаецца, значыць. Аднак загаварылася я з табою — дзед мой, відаць, зачакаўся. Будзе мне ад яго!

— Пастой! — яшчэ раз закрычаў услед Рагвалод. — Дзе жыве тваё племя?

Яна адмоўна хітнула галавой і так хутка знікла ў пажоўклым бярэзніку, які рос каля сцяжынкі, што ён не паспеў спыніць яе ці заўважыць, куды накіравалася дзяўчына. Разгублены, доўга стаяў Рагвалод каля сцяжынкі, глядзеў на тое месца, дзе лёгка матлянулася па сухіх сцяблінах іван-чаю грубая кашуля Святаславы…

Дабраўся ў горад ён толькі глыбокай ноччу. Ярка асветленыя, нягледзячы на паўночны час, стаялі княжыя палаты, чэлядзь і грыдні з палаючымі смалякамі бегалі па двары: толькі што прыехаў з пагароддзя стары князь, і на двары білі начальніка атрада, што суправаджаў княжыча на паляванне і ўпусціў яго… Рагвалода сустрэлі аглушальнымі крыкамі радасці — яшчэ не вярнуліся першыя дружыннікі, што былі пасланыя ва ўсе бакі з наказам адшукаць яго. Не звяртаючы ні на каго ўвагі, малады княжыч прайшоў у свае пакоі, і там, у спальні, асцярожна зняў з яго, соннага, адзенне і чырвоныя саф'янавыя боты дзядзька-чалядзінец, і сонныя дваровыя дзеўкі пры святле лучын мылі і чысцілі прапахлы потам каптан, бярозавым дзёгцем начышчалі новыя — чорныя боты, якія паставілі ўжо на світанні пад дзверы святліцы.

Прачнуўся Рагвалод позна, і адразу ўзнікла ў ягонай памяці сустрэча ў лесе, размова з дзяўчынай, раптоўнае яе знікненне. Але адразу апякла крыўда на Святаславу і помслівы гнеў — не сказала, дзе жыве яе племя, не пакланілася на развітанне, а самае галоўнае — не захацела, відаць, болей бачыць яго і пайшла сабе гордая, незалежная, як быццам і не жыве на свеце ён, Рагвалод, наследнік княства, пасля бацькі гаспадар пад тутэйшай зямлёй і ўсім, што жыве на ёй, што расце, дыхае!

Крыкнуў чалядзінца. А калі ўбег той у святліцу, прыніжана згінаючыся ў паклоне, загадаў прывесці да сябе сына тысяцкага, самага хітрага і пранырлівага воя з усёй дружыны. Ведаў Мядзведзь таемныя сцяжынкі, па якіх прыходзілі ў горад з цёмных акружных лясоў вольныя людзі, прыносілі на продаж воск, лён, свае няхітрыя вырабы, Але не самі прадавалі іх — перакупшчыкі нажывалі на тым нямала грыўнаў, бо не асмельваліся паказвацца ў гандлёвых радах людзі, якія дзесяцігоддзямі хаваліся ад княжацкіх пабораў і хцівасці. Ведаў хітры сын тысяцкага многіх са жрацоў, што спраўлялі свае трэбы ў патаемных капішчах Перуна, Сварога, Дажбога, ведаў і тых, у чыіх сем'ях на бацькоўскую суботу ці дзяды закрываліся ручнікамі твары праваслаўных святых і вымаліся са сховішчаў драўляныя ці касцяныя паганскія богі,— але маўчаў, таму што тайнае веданне — вялікая сіла, і дае яна вострую асалоду ад думкі, што, калі спатрэбіцца, ведае ён, на што націснуць, каб зрабіўся ў ягоных руках самы цвёрды, жалезны чалавек мякчэйшым за воск…

Праз два дні ехаў Рагвалод разам з Мядзведзем у лес. Ведаў ён цяпер, што жыла Святаслава ўдваіх з дзедам: маці памерла пры родах, а бацьку яе, паляўнічага, загрызла мядзведзіца. Жыла дзяўчына ў самай глушэчы, асобна ад племені, і даводзілася дзеду яе, Няжыле, дапамагаць унучцы пры рабоце, хаця ён амаль аслепнуў і хадзіў, тыцкаючы перад сабой палачкай. Але каб адшукаць лагчыну, дзе адзінока стаяла хата і пуня, нямала давялося паблукаць па лесе нават хітраму Мядзведзю! Збянтэжаны, ён быў наважаўся вярнуцца, не паднімаючы вачэй на княжыча, але зусім нечакана ўбачылі лагчыну і рачулку побач.

Коні імгненна дамчалі іх да хацінкі, і Рагвалод таропка рвануў пахілыя, счарнелыя дзверы.

Спачатку здалося — у хаце нікога няма. Але паступова вочы прывыклі да цемры, і тады ўбачыў княжыч нізкуіо печ, складзеную з гліны і рачных камянёў, якую палілі па-чорнаму, няўклюдны драўляны тапчан, які закрывалі цяжкія аўчыны. А побач з тапчапам, на пачарнелым дубовым кругляку, сядзела яна, Святаслава, закусіўшы вусны, глядзела на няпрошаных гасцей. На ёй была тая ж кашуля, толькі на галаве цяпер быў замест абручыка вузкі палатняны ручнічок. З-пад пасконіны выглядалі вузкія ступні, па каленях яе, расстаўленых шырока, па-мужчынску, ляжалі раскідзістыя ласіныя рогі. На лаве, перад Святаславай, дымілася варам ендава [¹], у якой ляжала пекалькі зрэзаных атожылкаў. Тут жа ляжалі лучковы бураўчык са скураной цецівой, жалезны цыркуль, некалькі каменных разцоў — усё, што патрэбна для рэзчыка. Насупраць печы, пад бажніцай, на стале ляжалі ўжо гатовыя вырабы: грабеньчыкі з разьбянымі спінкамі, прыгожыя касцяныя гузікі, накладкі на калчаны ці шчыты. Стаяў Дажбог, выразаны з белага буку і ўжо задымлены. Рагвалод, сустрэўшы яго сляпы погляд, здрыгануўся — такой грознай і ўпартай сілай павеяла ад шырока расстаўленых вачэй паганскага бога.

Ён уладна махнуў рукой Мядзведзю, што паказаўся на парозе, відаць, спачатку прывязаўшы коней, і той адступіў у сенцы. Чутно было, як ён пайшоў ад хаты, насвістваючы.

— Добры дзень, — парушыў тады маўчанне Рагвалод.

Яна ўстала, нялоўка адкінуўшы ўбок ласіныя рогі, нізка паклапілася яму.

— Тут кланяешся, а ў лесе не захацела? — ціха сказаў ён.

— Ты тут госць. Сядай, — кіўнула яна на стол, над якім на бажніцы стаяў вялікі стары Сварожыч.

— Няма калі. А прыехаў я за табой, — змрочна адказаў княжыч.

— За мной? — яна адступіла, зноў прысела на кругляк. Сінія вочы яе бліснулі, губы сцяліся.

— Узяць хачу ў княжы двор цябе… не пашкадуеш… апрану ў заморскія тканіны… — і ўжо смялей закончыў: — Кахаць буду, і пакрыўдзіць цябе ніхто не пасмее…

Яна маўчала, глядзела яму ў вочы, як быццам шукала нешта. Нарэшце адказала ціха, як бы раздумваючы:

— Як жонку — не возьмеш, не пасмееш. Як рабыню — не жадаю!

Не помнячы сябе, схапіўся быў княжыч за меч, але апамятаўся, крутануўся на месцы — і кінуўся да дзвярэй.

…Наступнай раніцай, ледзь сышла з неба зара-зараніца і крануў вогненны Ярыла вяршаліны магутных соснаў, у бор, дзе стаяла хацінка, наляцелі коннікі.

Цяжкія ўдары сарвалі дзверы з вяртлугаў. Мядзведзь першым кінуўся ў хату. Стары Няжыла, выставіўшы наперад рукі, хрыпла пытаўся:

— А што вам тут трэба, добрыя людзі?

Але магутны штуршок дружынніка адкінуў яго да печы. Падаючы, стары ўдарыўся сівой галавой аб вугал печы. Пасыпаліся з бажніцы драўляныя і касцяныя фігуры паганскіх багоў. Некалькі дружыннікаў рынуліся да кругляка, на якім нерухома сядзела Святаслава, якая звязала ў вузел усё самае каштоўнае, што было ў яе, каб ісці разам з дзедам яшчэ далей у гушчар — ратавацца. Не паспела: перад світаннем хадзіла ў месца запаветнае, заклінанні чытала Зары-зараніцы: «Закрый ты мяне, дзявіца, Зара-зараніца, ад сілы варожай, ад стралы паганай, ад косці, ад жалеза, ад сталі і медзі». А пасля ў ранішняй расе купалася, каб зняла раса ранішняя, некранутая, чары, што прываражылі на бяду княжыча… Не, не дапамагло, як не дапамог вялікі Сварожыч, што валяецца ў куце, расшчэплены мячом булатным…

Калі выцягвалі яе дружыннікі з хаты, убачыла, як з-пад сівой скроні дзеда Няжылы цячэ на падлогу крывавы струменьчык — убачыла, і святло згасла ў яе вачах. Нічога ўжо не чула Святаслава — ні таго, як кінулі яе ўпоперак каня, захутаную ў посцілку, ні таго, як застукалі капыты аб вузлаватыя карані старых меднастволых ялін…

I зноў ціха стала ў лссе, як быццам нічога і не было. Толькі маленькая вавёрка, якую прыручыла Святаслава, спалохана глядзела бліскучымі вочкамі на шырокае жарало хаты, дзе раней былі дзверы, на ўтаптаныя ў зямлю разьбяныя ўпрыгожанні, на Дажбога, які цьмяна і ўпарта глядзеў знізу на сцены і печ…

А для Святаславы несканчона пацягнуліся дні і тыдні. Церам, у якім жыла яна цяпер, стаяў паводшыбе, ля канюшні, дзе трымалі лепшых княжацкіх коней. Бліжэй за ўсіх стаяла доўгая прыбудова, дзе жылі дваровыя дзеўкі, халопы, ключніцы. Сюды ніколі не зазіралі лішнія людзі, і гэта было маленькім суцяшэннем для яе. Не магла яна забыць старэчых грэблівых вачэй старога князя, які нічога не сказаў сыну, — праз год вяселле з Васількоўнай, а пакуль хай сабе цешыцца! Халопка, якая была прыстаўлена да яе, называла Святаславу прыгажуняй, але і ў яе вачах чытала тая часам, разам з зайздрасцю, нейкую пагарду… Быў цяпер на княжацкай наложніцы залаты налобнік, з якога на скроні падалі падвескі-лунніцы, што ззялі на сонцы барвовымі эмалевымі крупінкамі. Каралі з жоўтых заморскіх камянёў абвівалі яе шыю, залатыя браслеты-змейкі ззялі таксама на тонкіх загарэлых руках. У бронзавым дыску бачыла яна свой адбітак — чужым і нянаскім здаваўся ён самой Святаславе…

Княжыч, здавалася, не мог жыць без яе. Штовечар прыходзіў ён у церам, прыносіў падарунак, і многа іх сабралася ўжо ў дубовай скрыні з сярэбранымі насечкамі: кавалак парчы, што ззяў тонкімі залатымі ўзорамі, туфелькі з саф'яну, карункі, што плятуць у заморскіх краінах з нітаў, якія вырабляюць чарвякі,— шоўкам называлі яго купцы. А зусім нядаўна яшчэ адно з дзівосаў прыпёс княжыч — сарочку, якая, аказваецца, была зроблена ў Нябеснай імііерыі жаўтатварымі людзьмі з вузкімі вачыма — з нітаў, якія тчэ павук… Вохкалі дзеўкі-прыслужніцы, а Святаслава глядзела на падарунак, і толькі слабой, змучанай усмешкі дабіўся ад яе княжыч! Не вытрымаў ён, грубымі словамі няславіў няўдзячную, ды ад крыку яго, ад слоў толькі бляднела Святаслава; але не казала ні слова ў адказ, і ён выскачыў, чырвоны ад злосці.

Але назаўтра зноўку прыйшоў — ціхі, пакорлівы, падарунак прынёс яшчэ багацейшы, як быццам хацеў тым падарункам загладзіць свае ўчарашнія словы. Але і без таго дароўвала яна — што заставалася?

I ад усяго гэтага яшчэ гарчэй рабілася на душы палонніцы. Цэлымі днямі нерухома сядзела яна ля акна, але толькі краёчак далёкага лесу быў відзён між княжымі пабудовамі. Цэлымі начамі, калі не бываў у святліцы княжыч, бясшумна хадзіла яна па святліцы, падлога якой была засцелена звярынымі шкурамі. Бывала, што падала яна ў страшнай журбе на падлогу, абдымала мядзведжую поўсць, што слаба пахла лесам, смалой, нечым звярыным… Яна глядзела на свае рукі, якія сталі белымі і мяккімі, нібыта ніколі не ведалі чорнай, да знямогі, работы, не нацягвалі цецівы, не здымалі скуру з забітага звера, не трымалі свярдзёлак. I паступова прыходзіла адчуванне, што самае галоўнае, тое, ад чаго не можа супакоіцца душа, гэта яно — работа разьбяркі… Прыходзілі ў сне ўпартыя, грозныя вочы Дажбога, запальвалі душу ўспаміны пра ўзоры, што выводзіла некалі на дрэве ці косці, шукаючы ў самім дрэве абрысы то лесавіка, што вартуе лясныя гушчары, то змяі-чараўніцы, то Зары. Не было чаго зараз шукаць, не было з ёю свярдзёлка і нажа, адно паспела толькі зрабіць Святаслава, калі ад'язджаў на тры дні Рагвалод —. упрыгожыць прыхаматлівай вяззю ягоны паляўнічы рог, якім там, у гушчары, клікаў ён у той дзень сваіх грыдняў. I тое, калі вярнуўся княжыч, загадаў ён, каб секлі лазінамі дзеўку-чалядніцу, якая прыносла каханцы княжацкай нож. Раўнаваў ён да ўсяго, што магло б заняць сэрца Святаславы, хацеў, каб аднаму яму належалі ўсе, самыя патаемныя яе думкі!

Цяпер з яшчэ большым імпэтам сачылі слугі за кожным яе крокам, за кожнай зменай у твары — надзіва прыгожым стаў ён у апошнія месяцы, і вочы пабольшалі як быццам…

Ніхто не ведаў, аб чым думае Святаслава. Але прыйшло да яе вялікае рашэнне, і з таго часу змянілася яна — павесялела, нават песні пачала спяваць. Супакоіўся Рагвалод, падумаў з палёгкай — асвойталася…

Але аднойчы на світанні ён прачнуўся адзін. Расплюшчыў вочы, хуценька памацаў рукой каля сябе — нікога! Усхапіўся так, што затрэсліся сцены. Басанож бег па двары да стайні.

— Дагнаць яе! — зароў грыдням, што мігам ускочылі на коней і памчаліся за ім. — Дагнаць подлую!

А калі шалёным наметам пранесліся коні праз горад, перагнаў яго Мядзведзь. На кані перад ім, цесна прыціснуўшыся да магутнай фігуры дружынніка, які шчыльна ахінуў яго плашчом, ляжаў карычневы ганчак з вузкай разумнай мордай.

— Не спяшайся, княжа! — крыкнуў Мядзведзь праз шум ветру. — Зараз Сокал павядзе нас!

Ён ткнуў у нос ганчаку кашулю Святаславы — і калі толькі паспеў яе прыхапіць? Пасля спусціў яго з каня.

— Шукай, Сокал, — сказаў ён сабаку. — Шукай яе. Ну!

Сокал, нізка апусціўшы галаву, пабег у кусты. Следам, ломячы іўняк, пабеглі дружыннікі.

След, вузенькі, як шнурочак, яны ўбачылі адразу, калі выскачылі на луг. Ішоў ён праз луг да Дзвіны, па беразе. I тады зразумеў княжыч, куды накіравалася бяглянка. Там, за жальнікам, за бярозавым гаем, ёсць сяльцо. Жыве там нехта з родзічаў Святаславы, пра гэта прагаварылася яна неяк у хвіліну адкрытасці. Збегла! Ад яго ласкі, ад блізкасці, ад падарункаў, якія ён прыносіў штодзень!

Знайсці, засекчы лазінамі да смерці, распяць на варотах!

Дзікае, помслівае пачуццё, як тады, калі ўпершыню адмовіла яму, гнала яго наперад. Ён не адчуваў стомы, адно свістаў у вушах вецер. Далёка ззаду засталіся грыдні і знясілены Сокал.

Ён здалёк убачыў белую яе постаць. Ішла таропка, але не азіраючыся, каб не губляць дарэмна часу. Але раптам, як адчуўшы яго далёкі позірк, а можа, пачуўшы конскі тупат, Святаслава азірнулася.

Кінулася бегчы ўздоўж берага, але тупат насцігаў яе ўсё бліжэй і бліжэй. Далёкае гаўканне сабак пачулася ад гаю, крыкі грыдняў, што імчаліся за княжычам.

Яна спынілася, стала тварам да яго. I ўжо мог разгледзець Рагвалод збялелы твар, бачыў, як хістаецца пад абрывам тонкая постаць у белым.

Ён сцебануў каня, і ў той жа момант, страшна ўскрыкнуўшы, Святаслава зрабіла да абрыву адзін крок, другі — і раптам кіпулася ўніз, у бездань, што сінела ўнізе, пенілася імклівьімі, шалёнымі струменямі цяжкай вады!

Распластанае ў палёце цела з заломленымі ў адчаі рукамі мільганула ў паветры, пасля пачуўся моцны плёскат… Даляцеў да абрыву княжыч, але ўбачыў толькі, як пацягнула вада маладое, моцнае цела. Мільганулі рукі яе, пасля твар… а пасля стала так ціха, што адчуў Рагвалод, як штуршкамі б'ецца яму ў галаву кроў і ціха, але няспынна шуміць рака. I быццам ніколі не было на свеце Святаславы, яе чуйнага сэрца і рук, што сумавалі па рабоце!

…Васількоўна, калі стала жонкай Рагвалода, крадком зняла са сцяны паляўнічы рог, упрыгожаны рукамі суперпіцы, увесь час баязліва гледзячы на дзверы, нібыта баялася, што вось-вось прыйдзе муж, хаця ведала, што няма яго — днямі прападае Рагвалод на паляванні, рэдка заходзіць да яе ў святліцу. З дурной бабскай зацятасцю выняла яна прынесеную грыднем сякеру, і з усяе сілы ўдарыла па рогу…

Мінулі гады, стагоддзі.

Раўнадушная зямля прыняла ў сябе і князя, і Рагвалода, і патомкаў іх. Нікога не засталося з роду Рагвалодава…

Але затое застаўся Дажбог — вечны, ненарушны, як чалавечая памяць.

Стаіць ён у музеі і глядзіць навокал таямнічым, усёпранікальным позіркам. Многае помніць ён, і асабліва тую, якая дала яму жыццё. Маўчыць Дажбог, але гаворыць сама ягоная прысутнасць. Гаворыць пра тых, хто хадзіў раней па зямлі, па якой ходзім мы, пра тых, чыя кроў цяпер пульсуе ў нашых жылах — успамінам і напамінкам…

Расанка

Шарак, падняты ганчакамі, панёсся па полі, высока ўскідваючы ногі, перамахваючы купіны. Ястраб-цецеравятнік кінуўся на яго зверху, але заяц імкліва перавярнуўся, шкрабануў лапамі, так што птушка, ратуючыся ад вострых кіпцюроў, узвілася, нібы падкінутая магутнай хваляй. Маленькі шэры камячок з новай сілай кінуўся да лесу. Але, калі чэліг зноў павіснуў пад ім, шарак не паспеў перавярнуцца. Імгненне — і пачуўся заечы крык, цягучы і тонкі, як у перапалоханага дзіцяці.

— Усё, — з палёгкай уздыхнуў сакольнік. Ён перавёў пагляд на князя Усяслава: напружанне амаль сутаргава сцяла яго малады твар, высокі лоб быў сабраны ў зморшчыны, вочы, не адрываючыся, глядзелі ўдалечыню. Пасля ён махнуў сакольніку, але той і сам заспяшаўся: чэліг натужна махаў крыламі, а заяц, ужо напалову знясілены, яшчэ тузаўся. Сакольнік з цяжасцю вызваліў яго з вострых кіпцюроў раз'ятранай птушкі, кінуў у лазовую клетку. Ястраб, адарваны ад здабычы, незадаволена кружыўся над імі, але, паваблены Усяславам, неахвотна паляцеў да князевай рукі і сеў на аксамітавую, шытую сухім золатам пальчатку.

Ціхі, лагодны восеньскі дзень плыў над прасторамі. Полаччыны. Няяркае ўжо сонца мякка залаціла выжараную за лета пожню, кроны каржакаватых бяроз, што дзе-нідзе стаялі ў полі. Цёплы вятрыска амаль неадчувальна кранаўся ўспацелых ад дзікай гонкі твараў.

Паляўнічых было няшмат: князь Усяслаў, сакольнік Чарэня з памочнікам ды чатыры грыдні, кожны з якіх меў прывязаны да сядла вялікі берасцяны кораб з дзіркамі, дзе сядзеў сокал альбо ястраб. Паляванне было малое — князь не вельмі любіў пыхлівыя выезды, дзе было шмат людзей, ганчакоў, коней, і ўсё гэта крычала, гаўкала, іржала, так што паляўнічыя птушкі пасля палявання трымцелі і адмаўляліся ад ежы. Аднойчы нават здарылася бяда: адзін з ястрабаў, прывязаны ў спешцы заблізка да лепшага дзікамыта [²] зжэр таго, так што раніцай ад птушкі, за якую было аддадзена намытчыку [³] столькі кун, што за іх можна было купіць хату ды некалькі кароў, засталіся толькі косці ды пер'е. За гэта сакольніка Чарэню білі лазінамі, але на пасадзе сваёй пакінулі — з усіх сакольнікаў ён найбольш падабаўся кпязю, бо характару быў буйнога і нястрыманага, але з птушкамі працаваў адменна.

— Гаспадзін, павярнём назад? — прапанаваў Чарэня, справіўшыся нарэшце з ястрабам, які біўся ў яго на плячы, чэпка трымаючыся кіпцюрамі за суконны каптан сакольнага. Верхні аплік каптана быў абарваны, з-пад сіняга сукна выглядала льняная кашуля, багата вышытая чырвонымі нітамі. Буйныя светла-рыжыя кучары выбіваліся з-пад саламянага брыля, падаючы чырвонаму ад сонца твару з яснымі сінімі вочкамі і амаль белымі бровамі выгляд зухаваты і непераможны.

— Рана яшчэ. Пяць зайцаў — не здабыча, — незадаволена адказаў князь.

Высокі, з магутнымі плячамі, ён ладна сядзеў у сядле, і шэрыя яго вочы былі ясныя, свстлыя, а галоўнае — спакойныя, і, гледзячы на яго, нельга было думаць, што імя яго прамчыць, як дзівосная камета, праз стагоддзі, адгукаючыся ў летапісах, паданнях, у бессмяротным «Слове аб палку Ігаравым» — то захапленнем, то смяротным жахам, то нянавісцю, ад якой, здаецца, палымнеюць знешне бясстрасныя словы, што пісалі летапісцы ў ціхіх келлях. Пакуль за плячыма Усяслава быў толькі паход на торкаў і той — пад камандай ненавісных яму Яраславічаў, і вялікія намеры яшчэ спелі ў ім, як спеюць зярняты ў буйным коласе, што згінаецца пад летнім ветрам і градам.

— Назад скакаць — доўга. Далёка мы… — ціха адказаў Чарэня, баючыся разгневаць Усяслава.

— Прывык паш Чарэня штовечар да нейкага князя і яго саколкі бегаць, вось і цягне яго ў Полацак, — не вытрымаў нехта з грыдняў.

— Да якога князя? Якой саколкі? — недаўменна падняў бровы Усяслаў.

Чарэня спунсовеў, мову ў яго як адняло.

— А дзяўчына якая! — . асмялеўшы, зноў загаварыў той жа грыдзень. — Што волат! Ей бы толькі на чале войска крочыць.

— Што, і праўда саколку якуго нагледзеў? — цікаўна загаварыў Усяслаў, стрымліваючы разгарачанага пагоняй каня. Яго шэрыя вочы пранізліва ўпіліся ў Чарэню, і сакольнік, які збіраўся ўсё адмаўляць, печакана для сябе сцвярджальна кіўнуў галавою:

— Нагледзеў, княжа.

— У каго?

— У твайго памытчыка, гаспадзін.

— У памытчыка? У Няжылы? — прыпамінаў князь. — У яго ж дзеўчанё яшчэ!

— Дзеўчанё! — засмяяўся Чарэая. — Не-а, яна ўжо дарослая дзяўчына, адно кепска — бацька не хоча аддаваць яе за мяне, кажа, што занадта дураслівы я.

— Дураслівы? Нічога! — як узгарэўся Усяслаў.— Затое лепшы сакольнік у княстве! Хай толькі паспрабуе адмовіць на гэты раз!

— Гэй вы! — крыкнуў ён грыдням. — Даганяйце!

I, як шалёны, памчаўся назад, бязлітасна сцябаючы каня плёткай. Грыдні, падхапіўшы свае карабы, ірвануліся за князем. Ведалі — калі нешта ўзгарыцца яму, зробіць як захоча, няхай давядзецца загнаць каня, сябе ці людзей — усё роўна яму. Пацямнеюць вочы, шалёны бляск загарыцца ў іх — і бывай спакойнае жыццё, — днямі будзе прападаць на паляванні, або нястомна аб'язджаць гарады ў княстве, або сам паедзе на збор дапіны, каб прасачыць, ці не ашукваюць яго цівуны…

…Душачы ашалелых ад жаху курэй і разганяючы сабак, маленькі атрад з гіканнем пранёсся па вуліцах Полацака. Таропка адскоквалі ўбок купцы, што нядаўна зачынілі свае лаўкі і паважна вярталіся дадому. Здалёк здымалі шапкі і кланяліся вятшыя людзі і чадзь.

Памытчык Няжыла мясціўся пепадалёк ад Дзвіны, пад абрывам, парослым падбелам, блёкатам, кустамі бруслёну. Сонца села ў цёмна-сінюю хмару — нябесную ладдзю, — і з ракі патыхала халаднаватай вільгаццю, а ўнізе, яшчэ ледзь-ледзь прыкметны, закурыўся белаваты туман. Таму дзверы хаты былі зачыненыя — няроўны час, прынясе нядобрага чалавека!

Грыдні ўзбеглі на ганак, з усяе сілы загрукалі ў дзверы, абабітыя жалеззем.

— А каб вас Пярун, — захрыпеў з сенцаў мужчынскі голас.

— Каго там нячыстая сіла нясе? — высока падтрымаў мужчыну жаночы крык.

— Адчыняй! Князь Усяслаў! — крычалі грыдні. Тады паспешліва загрымелі засаўкі, і гаспадар, у адных портах і доўгай кашулі, вылецеў на ганак, нізка кланяючыся, запрашаў у хату, шыпеў на сваіх, каб далі святда. Ярка ўспыхнулі ў жалезных заціскачках святочныя лучыны, што запальваліся толькі падчас Купалля і Ярылы, гаспадыня з дачкою замітусіліся ля стала, накрываючы на стол белы абрус.

Багата і чыста жыў памытчык — стол і лавы дубовыя, моцныя, печ пабеленая, а падлога не земляная — жоўтыя дошкі так і блішчаць, як нацёртыя воскам.

У бажніцы нядрэмна зіркае на гасцей Пяруні Род і ражаніцы стаяць вакол яго. Вокны не бычыным пузыром зацягненыя, а слюдзяныя, і ў покуці — гэта таксама заўважыў Усяслаў — ляжалі скруткі бяросты і свярдзёлак, каб выводзіць на бяросце літары граматкі ці запісы. Малайцы палачане, — узрадаваўся ён, — яшчэ нядаўна дзяцей у школку не загнаць было, таму што палохаліся тутэйшыя людзі чарнарызнікаў — манахаў, што вучылі дзяцей грамаце. А цяпер у школцы і сына рамесніка ўбачыш, не толькі баярскіх дзяцей! Вялікім, магутным княствам робіцца Полацкая зямля, добрае семя кінуў у зямлю бацька яго, Брачыслаў!

— Сядайце, госці дарагія, за стол, — соладка заспявала гаспадыня, нізенька-нізенька, да самай зямлі, кланяючыся князю. Ён і не заўважыў, калі на абрусе пастаўлены былі драўляныя місы з халоднай дзічынай, загустай [⁴], мочанымі брусніцамі, сырам, адкуль выцягнулі жанчыны бочачкі, дзе пеніўся духмяны квас.

— Ну за стол дык за стол, — Усяслаў першы палез пад бажніцу, з асалодай удыхаючы пах дзічыны. За ім — грыдні. Чарэня сеў з краю, але еў мала, усё азіраўся на гаспадыню і дачку.

— Ну, пакажыце нам сваю красуню, — наеўшыся, князь павярнуўся да гаспадара. — А то ходзіць тут, ходзіць…

Дзяўчат у хаце было дзве: высокая, мажная, белатварая, з вялікімі, крыху выпуклымі вачамі, і другая — маленькая, чорнавалосая, з апушчаным поглядам, якая не спыняючыся хадзіла ўзад-уперад па хаце, перад сабой трымаючы скураную пальчатку, на якой, шчыльна захутаная ў конус-пялёнку, сядзела птушка. З конуса адно тырчала птушыная галава, маленькія вочкі былі напаўзакрытыя, толькі час ад часу выблісквалі яны злосным, непрымірымым святлом.

— Дачка мая — гэтая, Малінай зваць яе, — паказаў Няжыла на высокую, якая падавала на стол (тая закрылася рукавом, пачуўшы, што гаворка ідзе аб ёй). — А гэта — пляменніца.

— З пляменніцай пачакай, а вось гэтую пакажы. Ці баішся нас, чырвоная дзявіца?

Бліскучае, як у сарокі, вока, што выглядвала з-за рукава, сажмурылася. Дзяўчына апусціла рукі.

Паласаты андарак шчыльна ахопліваў магутпую яе фігуру, белая каса спусцілася на плячо.

— Нашто ж мне баяцца цябе, княжа? Ты ж не воўк і не мядзведзь. Дый ад тых не заўсёды бегчы трэба.

Маці ад печы зашыпела на дзяўчыну, але Усяслаў падняў руку, і яна замоўкла.

— Адкуль ты ведаеш, які бывае воўк ці мядзведзь?

— Чаго ж мне не ведаць? Вунь, бачыш? — яна паказала рукой на лаву — там ляжала мядзведжая шкура — вялізная, калматая. Здавалася, мядзведзь, расставіўшы лапы, спіць.

— Што, сама ўпалявала?!

— Нягож!

Чарэня глядзеў на дзяўчыну з любасцю, і яна, зіркнуўшы на яго, ледзь прыкметна ўсміхнулася.

— Ды ну! — не паверыў Усяслаў.— Няўжо такая дужая?

— А ты паспрабуй! — з годнасцю адказала дзяўчына.

Няжыла ў страху заплюшчыў вочы: Маліна смела падышла да маладога князя. А той шчыльна ўзяў яе за локці, паспрабаваў прыўзняць. Але напружынілася дзяўчына — і як гара каменная: не скрануць яе з месца!

— Та-ак, дапраўды, — з павагай сказаў Усяслаў, адпускаючы яе. Бацька за спіной князя грозна нахмурыў бровы — дачка, сагнаўшы з твару міжвольную ўсмешку, кінулася прыбіраць са стала, толькі каса матлялася па спіне.

— А не баішся, — звярнуўся Усяслаў да Чарэні, які, адкрыўшы рот, назіраў за ўсім, — не баішся, што жонка пад абцас зацісне і запішчаць не дасць?

Але Чарэня так заматляў галавой, што ўсе рассмяяліся, толькі памытчык Няжыла спахмурнеў — ой, давядзецца аддаваць дачку за гэтага бешанца [⁵], а такі зяць усё, што сабраў доўгімі гадамі памытчык, возьме ды развее па ветры — любіць ён у косці гуляць, брагу пенную любіць аж занадта! Але, супакойваючы сябе, падумаў яшчэ Няжыла, што, пэўна, і дачка ягоная не дасць сябе ў крыўду — вунь як з самім кітязем загаварыла!

А той распытваў далей:

— А пляменніца чым у цябе займаецца? Таксама, можа, на мядзведзяў ды ваўкоў ходзіць? Падыдзі сюды! — паклікаў ён дзяўчыну.

— Не, гаспадзін, — баязліва растлумачыў памытчык, — нельга ёй спыняцца. Мы ж з ёю розмыта [⁶] выношваем, як бачыш, а гэта табе, княжа, не гняздар [⁷] ці слетак [⁸].

— Харошага хаця розмыта ўзяў? — ажывіўся Усяслаў, стараючыся разгледзець птушку, якую бесперастанку насіла пляменніца Няжылы.

— Белага, гаспадзіне.

— Ого! — прысвіснуў Усяслаў.— За яго атрымасш багата. Дзе браў яго?

— Далёка хадзіў па яго, княжа: датуль, дзе на Дзвіне лёд не растае! Тры дні ў засадзе седма сядзеў. Узяў быў за манную [⁹] птушку сініцу, але дарма — не ішоў на яе сокал! Ажно прыгледзеўся — яны там, сокалы, на ластавак бяруць. Пакуль ластаўку ў гняздзе выглядзеў! А пасля схаваўся каля ракі, толькі саракапута прывязанага пакінуў. Ну, як саракапут зачокаў — я зараз жа ластаўку — уверх! Чэглок тут як тут — ударыў і ўверх. Пасля зноў яе зачапіў, зноў. Так загуляўся, што і не апомніўся, як я яго ў сетку ўслед за ластаўкай пацягнуў. Але ж і ўпарты! Ніяк не хоча есці. Я, носячы, замарыўся, цяпер яна носіць. А спыпіцца нельга — ачомаецца ястраб — і пачынай усё спачатку! Давай я панашу! — пацягнуўся ён да пляменніцы.

Але тая адхіснулася, сярдзіта сказала, ссупуўшы тонкія чорпыя бровы:

— Пайдзі сначатку ў крыніцы вымыйся! А то брагай нясе ад цябе!

Гаспадар, надзіва гасцям, пакорліва падняўся і паслухмяна пайшоў да дзвярэй.

— Чаго ён баіцца чыжа гэтага? — гучна запытаўся адзін з грыдняў у Чарэні. Той спалохана замахаў на яго рукамі:

— Цішэй ты!

Чырвоны яго твар з памутнелымі ад брагі вачыма крыху пабляднеў. Усяслаў здзівіўся.

— Што з табой? — строга запытаўся ў Чарэні, які нават адышоўся далей ад дзяўчыны, нібы баючыся, што яна незнарок закране яго падолам доўгай сукенкі.

— Ды яна, — касавурачыся на гаспадыню, нібы чакаючы ад яе падтрымкі, паказаў на дзяўчыну, — мела бацьку валхва, і той перад смерцю ўсё ёй перадаў. Ды яшчэ як перадаў!

— Брат Няжылы валхваваў?

— Не, не брат… Сястра Няжылы парадзіла яе вось, — ён паказаў на Расанку, — ад валхва і памерла, пры родах яшчэ. Тады той забраў дачку — і ў лес. А пасля ўжо, як памёр, прасіў, каб забраў Няжыла яе да сябе. Не хацеў, бач, каб і яна валхвавала. Баяўся за яе.

— Правільна баяўся. Не паганскаю верай моцны Полацак, таму яшчэ бацька мой, Брачыслаў, загадаў, каб знішчалі паўсёдна капішчы Перуновыя! — ссунуў бровы Усяслаў.

— А сам ты, княжа, ці не ад свяшчэннага змея народжаны? — ціха спыталася ад печы Расанка, і ястраб, што драмаў на яе плячы, устрапянуўся, адкрыў круглыя бліскучыя вочы.

— Казкі гэта! — стукнуў на стале Усяслаў.— Казкі! Не можа ад змея раджаць жанчына! I бацька мой Брачыслаў караў усякага, хто асмельваўся казаць гэта!

— Як жа не можа? — па-ранейшаму ціха загаварыла Расанка. — А цар Іскандэр Двурогі? Сама прызнавалася маці яго Алімпія, і зпаменні ёй былі перад нараджэннем. Тое ж і тваёй маці было. Будзеш і ты праслаўлены, і імя тваё перажыве летапісы… Бацька мне гэта казаў, і ты вёдаеш яго — Крыве-Крывейта! — ціха гаварыла яна, але глыбокае перакананне было ў голасе, і гэткай жа перакапапасцю дыхала ўся яе кволая постаць. А апошнія словы ўдарылі яго, як молатам. Упершыню сумеўся Усяслаў. Зусім нядаўна бачыў ён сон — сон пра тое, што было калісьці, і ў сне ўспаміналася ўсё так ярка, выразна, нібыта зноў быў ён маленькім хлапчанём, якога вядзе за руку высокая, статная жанчына з залатым абручом вакол пукатага лба, з залатымі наручамі і ў сукенцы, затканай сярэбранымі нітамі. Ён ведае, што гэта — маці. Вакол магутныя дубы, і рэчка віецца побач — яна далей зліваецца з другою ракой, вялікай і імклівай. Толькі тая, вялікая, — цёмная, магутная, а гэтая светлая і празрыстая да самага дна, і светлыя водбліскі ад сонца, што іграе ў рацэ, кладуцца на вялізны каменны храм Перуна. Ён ведае гэты храм, ён помніць яго — і чырвоныя глыбы, навекі ўрослыя ў сцяну, і зубрыныя рогі над уваходам. Рогі быкоў, зуброў, аленяў вісяць і над ахвярнікам, на першай прыступцы перад якім гарыць агонь. Агонь, як растлумачыў ім суровы, з пасечаным тварам галоўны жрэц, гарыць і на вяршыні ахвярніка, толькі там ён ніколі не згасае, а тут, унізе, гарыць на той прыступцы, якая пазначана знакам, у які ўваходзіць на сённяшні дзень Ярыла. Ён помніць і гэтыя знакі на прыступках — на адной намаляваны танканогі алень, на другой — рак, і дзева, і чалавек, які ліе ваду з агромністага гляка… I ў круглай вежы з чырвонай цэглы зноў сядзіць той самы жрэц, што назірае за Ярылам: — з самага ранку да позняе начы, калі садзіцца Ярыла ў сваю нябесную ладдзю. А пасля галоўны жрэц бярэ Усяслава за руку — о, якая халодная, якая магутная рука ў вешчбіта! — I вядзе ўніз па каменных прыступках. Недзе з цемры вынырае яшчэ адзін жрэц, ён падае Усяславу смаляны корч, і яны ўсе трое, трымаючы запаленыя карчы, спускаюцца ў падзямелле! Помніцца, як страшна было яму, але ён ідзе паслухмяна і там, у падзямеллі, бачыць вялізную змяю, што абвілася вакол каменнага слупа. Гэта — свяшчэнны Змей. Ён шыпіць, высоўваючы доўгі тонкі язык, і Усяслаў, як тады, уздрыгвае, але нават не спрабуе вырваць сваю руку з магутнай халоднай далоні жраца… Крыве-Крывейта клікалі яго…

О, як даўно гэта было! Няма цяпер храма Перуна, няма старога жраца. Толькі ў апоншія гады свайго жыцця асмеліўся Брачыслаў зруйнаваць храм, і то пасля выгаднага саюзу з Кіевам, калі надта ўзмацнела яго ўлада і сіла. Усё жыццё марыў ён зрабіць гэта, каб навекі згінула выдумка пра тое, што жонка яго, прыгажуня Звеніслава, нарадзіла сына ад змея, ад валхвавання, а яшчэ — каб уладаром зямлі Полацкай быў толькі ён — адзіны. Кажуць, стагнала зямля, калі руйнавалі храм — спачатку развялі пад чырвонымі вежамі вогнішча, а пасля лілі на распаленыя глыбы ледзяную, крынічную ваду. Крыве-Крывейту не забілі — недзе бясследна згінуў ён. I вось, аказваецца, не прапала яго семя, узрасло гэтай шчуплай дзеўчынай з глыбокім грудным голасам, і дзе ўзрасло — у хаце памытчыка Няжылы!

— Чаму я не ведаў дасюль гэтага? — сурова запытаўся ён у гаспадара, які, калоцячыся ад страху, стаяў у дзвярах — у чыстай белай кашулі, з тварам, на якім былі бачныя толькі выцвілыя, цяпер чорныя ад жаху вочы.

— Адзіная пляменніца мая, — мармытаў Няжыла, — адзіная! А ты б забіў яе, княжа, як загадалі забіць Крыве-Крывейту. А гэта грэх, грэх вялікі! Не простая яна дзяўчына. Жыццё і смерць прадказвае, жывое ратуе. Нядаўна вылечыла ад смерці майстра Радзіма, а шклавару Абсею прадракла тры тыдні мучэнняў вялікіх, перш чым памрэ ён. I што ж — усё спраўдзілася! Крыкам крычаў ён, не паспявала жонка паіць макавым адварам, каб трохі лягчэй было!

— То, можа, і мне скажаш, ці доўга жыць буду? — пільна ўглядаючыся ў Расанку, спытаў Усяслаў.

Яна кіўнула Няжыле, на хаду перадала яму заснуўшага ястраба. Той схапіў конус-пялёнку дрыжачымі рукамі, захадзіў па хаце. Грыдні, з якіх даўно саскочыў хмель, амаль не дыхаючы, глядзелі на ўсё, што адбывалася ў хаце.

Дзяўчына падышла да Усяслава, узяла яго за руку, быццам слухаючы, як магутна ідзе па жылах кроў-руда, як стукае сэрца. Доўга ўглядалася ў вочы. Ведаў Усяслаў, што погляд яго прымушае людзей баязлівых затрымцець, як у ліхаманцы, а смелых — уздрыгнуць, апусціць вочы, але тут адчуў ён у чорных, крыху пашыраных зрэнках Расанкі сілу, што была непадуладная яму.

— Праўдусказаў бацька: жыць табе і жыць! — крыху сумна сказала яна.

— А табе? — ужо весела запытаўся Усяслаў.

— Мне? — яна задумалася. — Мне нядоўга адпушчана. Твайго жыцця на шэсць маіх хопіць…

Сустрэліся іх погляды зноў — і першым апусціў вочы Усяслаў. Ніколі гэтага не бывала раней. Ці таму, што праўду адчуў у яе словах, ці таму, што стаміўся на паляванні. Відаць, сапраўды стаміўся…

— Паехалі! — загадаў ён грыдням. — А ты рыхтуйся да вяселля!

Гаспадар дагодліва сагнуўся ля дзвярэй. Баяўся ён Усяслава, надта баяўся. Тросся сёння і за дачку і за пляменніцу. Але, хвала багам, усё, здаецца, абышлося. А вяселле… Ну што ж, Чарэня не самы горшы жаніх. Спадзяваўся хітры Няжыла на баярскага ці, на крайні выпадак, на купецкага сына, але і княжацкі сакольнічы — не апошняя спіца ў калясніцы…

Грыдні мігам падхапіліся з-за стала.

— А ты куды? — спыпіў Усяслаў Расанку, якая, накінуўшы на сябе цёмны суконны плашч, таксама заспяшалася да дзвярэй.

— Спазнілася я з-за вас сёння, бачыш, вунь Чагір пахаладнела, раса выпала!

— Варажбой пойдзеш займацца? А ведаеш, што за гэта можа быць?

— Епіскап на плошчы праклён прачытае? — Яна ледзьве ўсміхнулася. — Што мне тыя праклёны, калі са мною зоркі гавораць?

— Самі зоркі? — насмешліва сказаў Усяслаў.— Ці не многа бярэш на сябе, дачка Крыве-Крывейты? Можа, табе мужа добрага пашукаць, каб забылася ты на глупствы, каб добрых дзяцей раджала? Колькі гадоў табе?

— Калі вялікі голад быў, сонца спаліла рунь — ці памятаеш расказы, якія знаменні былі?

— Калі неба расчынілася і воін на чырвоным кані ва ўсе бакі быў відзён?

— Дапраўды так. Вось у той год нарадзілася я.

— Тады, значыць, табе… Шаснаццаць — і не маеш мужа?!

Бліснулі белыя, як часначынкі, зубы. Твар Расанкі з упалымі шчокамі пакруглеў, шэрыя вочы заіскрыліся:

— Сокал мне не суджаны, а певень нашто? Вось такі! — яна кіўнула на Чарэню. Той уздрыгнуў, але нічога не сказаў. Затое азвалася Маліна. Выступіла, нібы закрываючы яго сваім целам.

— Певень-певень, але яго і наўе [¹⁰] баіцца!

— Твая праўда! — ласкава зірнула на яе Расанка. — Даруй, што жаніха пакрыўдзіла. Затое слухай вось што: што сёння возьмеш — да скону тваё будзе. Глядзі толькі ў расе ногі не вымачы, бачыш, ветах які яркі!

Ад гэтых слоў нават бясстрашная Маліна адступіла назад, а гаспадыня спалохана схапіла яе за руку, нібыта баялася, што сапраўды пойдзе дачка пад ветах, памочыць ногі ў расе і шчасце сваё тым загубіць. Але тая вырвалася, падышла да Чарэні, ласкава ўсміхпулася яму:

— Не бойся Расанкі. Яна добрая. Два гады жыву ў адной хаце, а зла яшчэ ад яе не бачыла.

— I не ўбачыш. Пайду я хутка ад вас, не стану перашкаджаць. — Расана шчыльней загарнулася ў плашч. — Дзякуй, княжа, за тое, што не стаў мяне судзіць-вязаць, як усюды цяпер валхвоў судзяць. Казала яму, — кіўнула яна на Няжылу, — каб не баяўся цябе, не будзеш ты на яго гневацца, што сірату прывеціў. Не паверыў, відаць, дзядзька: да апошняй хвіліны тросся…

— За цябе ж тросся, — прамармытаў Няжыла, задам адступаючы да дзвярэй, каб даць дарогу князю і яго грыдням.

Цёмна было ўжо на дварэ, і толькі буйныя зоркі высыпалі пад Дзвіною. Грыдні запалілі лучыны, але Усяслаў загадаў ім патушыць агонь. Коні мерна хрумсталі аўсом, цярпліва чакалі гаспадароў. Драмалі вуліцы, толькі ў рэдкіх хатах там-сям мільгалі слабыя водбліскі святла ды ў княжацкіх харомах свяціліся вокны грыдніцы і святліц — там чакалі гаспадара. Драўляныя цэрквы цямнелі тонкімі абрысамі шатаў, узвышаючыся над горадам, вокны епіскапскага палаца былі расчынены, адзінока гарэла свяча — відаць, епіскап рыхтаваўся да заўтрашняй казані.

Прама над галавой Усяслава няярка гарэла Кол-зорка — да яе прымацаваны зоркі, што перамяшчаюцца па небе, толькі яна адна ніколі не сыходзіць са свайго месца. Шалясцела ўнізе рака, мякка штурхаючыся ў берагі. «Добры руен [¹¹] стаіць сёлета! — думаў Усяслаў, мерна гайдаючыся ў сядле. — Добры ўраджай — значыць, купцоў многа наедзе ў Полацак. I мёду сёлета шмат, колькі ж гэта бяркоўцаў можна прадаць у Візантыю? Купцы — гэта вагавае [¹²], урокі [¹³], гэта тавары і, галоўнае, — напаўненне казне. А багатая казна — значыць, ужо хутка можна будзе прыступіць да справы, аб якой марыў яшчэ Брачыслаў — будаваць каменную Сафію тут, у Полацаку. Нездарма ж ён званы зняў з Ноўгарадскай Сафіі, нездарма паходы наладжваў — мацаваў княства».

Але праз усе гэтыя думкі міжволі не-не ды і прабіваўся вобраз Расанкі — худыя плечы пад паланянай кашуляй, просты жалезны абручык на галаве, раздзеленай праборам. А болей за ўсё бачыліся яе вочы — шэрыя, з густымі кароткімі вейкамі. Такі погляд бывае толькі ў тых, хто сапраўды ўмее глядзець на зоркі, гаварыць з дрэвамі, з зямлёй. Ёсць такія людзі, Усяслаў ведаў гэта: яны знаходзяць пад зямлёй ваду, загаворваюць кроў-руду, лечаць хваробы. I сам ён у свае дваццаць з нечым многае знаў і ўмеў з тайных ведаў — вучыла некалі маці, а таксама нянька Ратміра, а болей — як усплывала нешта з яго самога, прымушала рабіць так ці гэтак — поглядам прыгнуць каня да зямлі, адкрыць гора ці радасць у чалавечай душы, як бы ні хаваў таго чалавек, і суцешыць словам. А яшчэ ўмеў ён адчуваць жывую душу ў раслінах, і ведалі людзі ў Полацаку, што ёсць на Усяслававым дварэ дзве бярозы, да якіх ён часта падыходзіць, гаворыць з імі. Раслі тыя бярозы дужымі, далёка перагналі сваіх равесніц, і бачылі грыдні ці, можа, здавалася ім, што, як толькі падыходзіць да іх князь, гнуцца бярозы долу і шэпчуць яму нешта ў адказ…

«Чаму не запрасіў яе ў княжы двор? — думаў ён цяпер. — Лекарка яна, значыць, прыдасца ў паходах, а там, у паходах, у бітвах, шмат чырвонай крыві пральецца, патрэбны будуць войску і зёлкі, і замовы». Быў у княжым двары заморскі лекар, прывезены з Візантыі, многа кунаў плаціў яму Усяслаў, і многае ведаў вучоны лекар. Але адмаўляўся ён хоць што-небудзь са сваіх ведаў перадаваць тутэйшым, таіў свае кнігі ў сундуку і ніколі не пакідаў у пакоі ключы, як быццам баяўся, што нехта прачытае ў тых кнігах вучоныя рэцэпты і выжыве з багатага двара варвараў яго, грэка Калімаха.

Але аднойчы пабачыў Усяслаў, што пісаў вучоны грэк у свой папірус мясцовыя рэцэпты — як здымае ліхаманку квашанае цеста, як лечыць загнаенне мяккі зялёны мох, якога так многа ў тутэйшых лясах. Пабачыў і пашкадаваў — чаму не паслаў у Візантыю, у царгародскую акадэмію, кемлівага хлопца-палачаніна? I, пашкадаваўшы, зрабіў гэта. Але ці хутка вернецца Азарка, ці вернецца ён увогуле? Чуў ад купцоў, якія прыязджалі з Цар-горада, быццам зусім асвойтаўся Азарка з мясцовымі норавамі, марыць папасці ў двор да самога васілеўса і начыста адмаўляе ўсё сваё, роднае…

…Прайшло некалькі тыдняў, і паднялі ноччу князя: абрабавалі нейкія прышлыя людзі купцоў на Гоцкім двары. Моцнай і высокай была агароджа на двары готаў, днём і ноччу каравулілі ўнутры ўзброеныя кнехты, і калі хто з кнехтаў каравуліў дрэнна, то плаціў ён купцам да пятнаццаці куп, апроч таго, бегалі штопоч у двары вялізныя калматыя сабакі — кожны ледзь не з цяля ростам, маглі яны разарваць любога, хто паквапіцца на багацце купцоў. Аднак і сабакі ляжалі атручаныя, і кнехты з баявымі сваімі сякерамі ляжалі парубленыя, а прышлыя людзі, што назваліся сёння па прыездзе купцамі ноўгарадскімі, пагрузілі парабаванае ў лодкі, што былі прывязаны да вымалу [¹⁴], і паплылі супраць ночы ў бок, процілеглы таму, якім навінны былі ад'язджаць ноўгарадчане… Рваў на сабе валасы тысяцкі, што не праверыў граматы прыезджых, адклаў на заўтрашні дзень, таму што захварэў яго сын адзіны… Паслаў Усяслаў ладдзі воінскія за разбойнікамі, толькі ці дагоняць іх, невядома, а з казны трэба куны плаціць готам, каб няславу загладзіць.

Толькі пад раніцу вызваліўся ён. Едучы дадому, спыніўся каля Палоты — вымыцца халоднай вадою, каб прагнаць стому. Роснай травой пайшоў напрасткі да ракі, здымаючы каптан і меч, з якім не разлучаўся. А калі падышоў да Палоты, убачыў у скупым перадсвітальным змроку блізка ля сябе жаночую постаць. Ці чараўніца гэта, ці беражніца [¹⁵] ці віслена [¹⁶], што сп'яну заблудзілася?

— Гэй, хто там? — крыкнуў нягучна.

Грыдні імгненна кінуліся туды, па хаду вымаючы мячы, быццам магла адзінокая жанчына зрабіць што ліхое князю. I тады пачуўся голас, ад якога здрыганулася ў ім сэрца:

— Гэта я, Расанка, гаспадзін! Скажы грыдням, каб не краналі мяне.

— Назад! — крыкнуў ён, і грыдні, як ганчакі, паслухмяна адступілі пазад.

— Што ты тут робіш? — сурова запытаўся ён, калі дзяўчына падышла бліжэй. — Ведаеш сама, што валхваваннем і чараўніцтвам забаронена займацца. I я не выратую, калі ўзбурыцца епіскап, дый не хачу з ім сварыцца — пакуль, хаця і кіеўскі ён прыхвасцень. Ды што табе казаць пра гэта!

— Чаму ж, я разумею, — сказала яна працяжна. — Я разумею, але не валхваваннем займаюся. Траву вось нясу хворым.

Яна паказала вязку жаўтаватых кветак. Моцныя, упартыя іх сцябліны былі звязаны лутохай — ліповай карой.

— Бачыш, якая. А лячыць трэба да ўсходу Ярылы, іначай сілу сваю згубіць.

— Што ж гэта за трава? — Усяслаў нагнуўся, спрабуючы разгледзець яе.

— Кроў спыняе, печань супакойвае і крывавыя паносы сцішае. Многае яна можа, — адказала Расанка. Яна нахілілася, паправіла лычак [¹⁷]. — Замерзла. Ногі мокрыя.

— Здалёку ішла?

— Здалёку.

— А адкуль?

Яна змоўчала.

— Баішся, што капішча тваё епіскапу выдам?

— Баюся, княжа, — проста сказала Расанка.

— А хворы хоць хто?

— Сын тысяцкага, Івор.

— Тысяцкі цябе запрашае?! — не паверыў Усяслаў.— Лекару майму не давярае, а да цябе звяртаецца?

— Не сварыся на яго, княжа. Ведаў ён бацьку майго і, хаця хрысціўся ў царкве, Перуну ахвяры прыносіць, як і раней.

— Цяжка тут епіскапу, — чамусьці ўздыхнуў Усяслаў.— I мне цяжка…

— Епіскап тут чужы, а ты свой. Людзі табе давяраюць. Чакаюць ад цябе, што лягчэй жыць ім стане.

— Хіба мала раблю для княства Полацкага?

— Мала, княжа, мала. Палюддзе не зменшыў ты, а павялічыў…

— Калі ў казне грошай не будзе, кожны, хто захоча, княства заваюе. Яраславічы даўно на Полацак глядзяць прагнымі вачыма, наўгародцы таксама толькі і чакаюць, калі за паходы Брачыслававы могуць з намі сквітацца.

— Той, хто пад лазінай цівуна з ранку да вечара працуе, каго купцы імянітыя палююць ды на кірмашы ў хазарскую сталіцу вывозяць за рабоў, таму трэба надрывацца яшчэ болей, і канца гэтаму няма…

— Твая праўда, але для таго, каб разбой купцоў перапыніць, каб яны дзяўчат нашых на рынкі да балгар і арабаў не вывозілі, трэба веча браць жалезнай рукой. А каб руку адзець у жалеза, і грошы, і ўлада патрэбныя.

— I жалезнае сэрца, — ціха дадала Расанка.

— I жалезнае сэрца! — з выклікам сказаў Усяслаў.

Яны замаўчалі. Але стаялі побач, як нерухомыя, быццам чакалі нечага.

…Адчуваў ён, што не так ідзе гаворка, якую чакаў, сам таго не ўсведамляючы. Лягчэй было яму на ўсім скаку, цеціву нацягваючы, страляць у імклівага звера, мечам рубіць торкаў падчас бою, чым гаварыць з гэтаю дзяўчынай. А тым часам зусім пасвятлела, і мільёнамі іскрынак засвяцілася на лузе раса. Чырвонае, вялізнае, плаўна ўставала пад небакраем сонца.

— Прыгожа ў нас, — смутак загучаў у голасе Расанкі.— Як прыгожа! Ніколі, здаецца, не магла наглядзецца на вакольнае. Травы якія! Усе розныя — і кветкі, і лісты.

— I ты ўсе іх ведаеш?

— Не, не ўсе. Многія нават не бачыла. А чула ад бацькі пра Перуноў цвет, ці разрыў-траву. Кажуць — калі прыкласці яе да зачыненых дзвярэй ці замка — тут жа разляцяцца яны на часткі. А кінуць у кузню — і не зможа ніводзін каваль працаваць, бо не слухаецца яго жалеза. Цікава было б паглядзець на гэта!

Яе твар стаў зусім дзіцячым, шэрыя вочы заіскрыліся смехам.

А сонца тым часам усё паднімалася, і тады яна як схамянулася, войкнула:

— Усё, не паспела! Прыйдзецца вечарам траву даваць. Як бы горай за дзень Івору не стала.

— Мая віна, таму зараз жа пашлю свайго грэка да тысяцкага.

— Толькі не кажы, што мяне бачыў!

— Не скажу. Не буду яго палохаць. Хай думае, што нічога не ведае князь.

I яна, як быццам чакала гэтыя словы, павярнулася і пайшла назад, да вербаў, што нізка схіліліся над Палотай.

— Ці прыйдзеш у княжацкі палац? — услед за ёй запытаўся Усяслаў.

— Можа, і прыйду. Не ведаю сама пакуль што… Яна знікла за вербамі, як быццам і не стаяла тут, не гаварыла з ім. Грыдні ціха хаваліся за недалёкімі бярозамі, чакалі, калі пакліча іх князь. А ён усё не клікаў, усё глядзеў услед Расанцы…

Не ведаў ён, што бачыць яе апошні раз. Паехаў у пагароддзе, а вярнуўся і пачуў, што загадаў епіскап гнаць з Полацака валхвоў і валхвіц, але спачатку білі іх лазінамі перад драўлянай Сафіяй і трымалі з ранку да ранку на плошчы, каб кожны мог падысці і плюнуць у твар, калі захоча. Але не знайшлося такіх, толькі п'яны ад брагі баярын Зюзя хацеў перацягнуць кнутом дачку Крыве-Крывейты, ды тут жа аднялася ў яго рука…

I пайшлі валхвы ў цёмныя лясы, што абкружалі непраходнай сцяной Полацак. I недзе там знікла, як згінула, Расанка…

Кідаў не раз аб ёй употай Усяслаў жэрабя — ці жывая, ці ўбачацца яны? Але падалі на яе імя толькі чорныя дошчачкі, а светлыя, васковыя, не трапляліся ні разу…

Прайшлі гады. I, седзячы ў порубе ў Кіеве, пачуў Усяслаў ад сваіх людзей, што нядаўна ў Перуновым капішчы на Валоўяй гары, што была за два дні шляху ад Полацака, прынесла сябе ў вялікую ахвяру Перуну дачка Крыве-Крывейты, валхва і чараўніка, якога баяўся калісьці сам Брачыслаў. Даўно не было на Полаччыне чалавечай ахвяры, але насоўвалася на яе цёмная хмара — палавецкае войска, і, жадаючы адвесці бяду ад роднай зямлі, згадзілася валхвіца, каб пралілася кроў яе на ахвярнік Перуну, каб паслаў ён грамовыя стрэлы на паганых полаўцаў, вярнуў княству Усяслава, якога захапілі ашуканствам Яраславічы. Цалавалі яны крыж, што не прычыняць страту Усяславу, але слабым аказаліся іх багі — так нібыта сказала перад смерцю Расанка.

I, седзячы ў цёмным порубе, адзінае акенца якога было заткнута кузлачком кудзелі, адчуў Усяслаў, як нешта гарачае падкаціла яму пад грудзі, а пасля цяжка і салёна зашчыпала ў вачах…

А яшчэ праз гады, калі быў ён цяжка паранены, прынёс яму лекар піць травяны адвар. I знаёмым-знаёмым пахам павеяла на Усяслава.

— Што гэта за трава? — спытаўся ён слабым голасам.

— Расанка, княжа, — адказаў яму лекар. — Іначай яшчэ завуць людзі — зверабой. Так загадаў зваць яе епіскап,

Піў Усяслаў гаркаваты настой, які вяртаў сілы. Думаў пра лёс свой і справы свае. Пра зямлю, якую любіў моцна і да якой вярнуўся, пакінуўшы славуты і вялікі кіеўскі стол.

I пра Расанку думаў, пра траву, якая захавала яе імя.

Часам заглядаў і ён у будучае, але не ведаў, што моцным акажацца загад царквы — не ўпамінаць імя валхвіцы, што траву, якую завуць расанкай, стануць пасля зваць святаяннікам зверабоем.

Але ў самых далёкіх кутках Полаччыны захаваецца і гэтая назва — расанка…

Набег

Вечарамі, праходзячы ля борцяў, заўважаў Алёшка, што пчолы працуюць не як заўсёды, дружна лятуць да ліпы і назад; над калодаю шмат абібокаў адчайна гудуць, нібы сварацца. Ён усміхнуўся: нагадалі яму растрывожаныя пчолы полацкае веча, калі быў на ім апошні раз. Крычаў пачырванелы ад гневу тысяцкі — не далі столькі, як патрэбна, вояў Кажэвенная і Абутковая вуліцы, а купцы, што з мячамі, стаялі тут жа, гаманілі між сабою, што збіраецца іх да портаў раздзець князь Усяслаў, бо каменная Сафія патрабуе ўсё повыя сарокі [¹⁸] сабалёў і вавёрак, новыя обалы жалеза і купы, купы [¹⁹]… Дзякуй вялікаму Стрыбогу, усё гэта цяпер далёка — і тысяцкі, і цівуны. Жывецца яму тут ненамнога лягчэй, чым калісьці ў селішчы ля Полацака, ды затое вальготна, свабодна. Ніхто не стаіць над табой з бізуном — няхай так будзе заўсёды!

А пчолы бесталкова таўкліся ля калоды, нібыта залез да іх пчаладзёр — з тых, што абіраюць чужыя борці. Гэта мог быць толькі аблог [²⁰], і таму вечарам, памыўшыся на ноч, Алёшка паказаў сямейным, сыну ды нявестцы, каб заўтра нікуды не ішлі з хаты — ні па ягады, ні на загатоўку борцяў, а нацягалі раненька з крыніцы колькі кадушак вады ды добра вымыліся самі.

Ледзь толькі ўзнялося над лагчынаю чырвонае Ярыла, ля хаты заварушыліся — пабегла за кароваю ў лес малая ўнучка, ляскаючы пугай па зараселых кустах і весела скачучы ля зялёнага, нявыспелага жыта, што, заціснутае лесам, квола, але дружна пачало каласіцца. Як заціснутая магутнымі дубамі і ялінамі, стаяла ў лагчыне і хата, ля якой ціха звінела і булькатала лясная рэчачка, што пачыналася непадалёку адсюль. У ёй шмат вёснаў назад упершыню вымачыў Алёшка зерне і рабіў так тры ранішнія зары — і што ж? На лапіку зямлі, тады зусім малым, толькі што выпаленым, такое вымахала жыта, што і дасюль помніць Алёшка смак першай лусты хлеба. У крыніцы ж мылася Дасада, нявестка. Перад тым як абвёў іх з сынам жрэц вакол свяшчэннага дуба, замову ён сказаў старадаўнюю: «мыю я чырвоную дзеўку з загорнага студзянца ключавою вадою, сціраю я з чырвонай дзеўкі ўсе ўзарокі з прызарокамі» — і колькі жывуць разам — не нагледзішся на маладых. Вось і цяпер — толькі падоена карова, а сын з нявесткаю ўжо ідуць ад крыпіцы, узяліся за рукі, і валасы ў абодвух не прасохлі яшчэ — у Дасады — цёмна-русыя, у Івашкі — мяккія і светлыя.

— Годзе, годзе мілавацца, — буркатліва загаварыў Алёшка, адной рукой гладзячы белую бараду, другой моцна трымаючы венік. — Ты бяры клякотку [²¹] Дасадушка, а ты, сыне, ля борцяў бярозкі паўтыкай…

Сам ён падхапіў прынесеную Івашкам кадку з вадою і таропка пайшоў да борцяў, дзе насіліся ў паветры непакорныя пчолы, што хацелі адысціся ад сваёй пчалінай сям'і і цяпер выманьвалі з борці матак.

Першая матка выпаўзла, калі Івашка тыцнуў у зямлю апошнюю бярозку. Алёшка борзда злавіў яе яшчэ на лятку, загнаў у матачнік. Другую матку злавіць ён не паспеў — тая ўжо разам з роем пасела на адно з пастаўленых сынам дрэўцаў. I адразу загуў рой, збіраючыся ў дарогу. Тым часам Дасада з усяе сілы біла ў клякотку, і Алёшка праворна трасянуў на рой мокрым венікам, і той, аглушаны, як перад навальніцай, абкружыў з усіх бакоў матку і клубком павіс на галінцы. Алёшка перадаў сыну драўляную клетку-матачніцу — пчолы трывожна гулі над імі — і, асцярожненька выцягнуўшы дрэўца з мяккай зямлі, панёс рой у раёўню [²²]. Ссыпаўшы туды клубок, ён абвязаў раёўню лясёнкай і панёс яе ў хату, каб вечарам адшукаць у ім матку і перанесці ў новую борць. Але паляванне за пчоламі не закончылася: пад трэцяй борцю зноў закружыўся рой, і Дасада зноў закруціла сваю клякотку — шум аглушаў пчол.

Ніхто з іх не пачуў тупату коней, што нечакана паказаліся з лесу. Атрад воінаў з баявымі сякерамі, у наглуха зашпіленых чырвоных ахабенях [²³] абкружыў Алёшку і маладых.

— Чые вы? — строга спытаўся галоўны — з усмешлівымі вачамі на загарэлым твары — дружыннік.

«Чые вы? — гэтага пытання баяўся Алёшка ўсе нялёгкія, але вольныя гады, што пражыў ён у адзінокай лясной лагчыне, як зацёртай між балотаў, збегшы аднойчы з селішча, дзе хацеў быў цівун забраць з сабою маладуго жонку Алёшкі. Тут ён зрабіў сабе хату, дзе нарадзіўся Івашка, тут год за годам выпальваў ляда і сеяў жыта, не мерачы нікому долі, тут збіраў мёд і рабіў свечы, што раз у год вазіў на продаж — і таксама не аддаючы нікому свайго, заробленага… і вось не абараніў Стрыбог — дайшлі да яго князевы слугі!

— Бірку [²⁴] пакажы нам сваю! — яшчэ стражэй загадаў дружыннік. Здагадаўся, што нездарма так спалохаліся гэтыя людзі — не тацяў жа ўбачылі перад сабою, а князевых слуг!

Алёшка ўпаў на калені. За ім, блытаючыся ў доўгай кашулі, бухнулася Дасада. Івашка з-пад доўгіх саламяных валасоў глядзеў воўкам.

— Казаў табе, Пуцята, — вольныя гэта і даніну не плоцяць! — задаволена вышчарыўся чорны, зарослы барадою ледзь не да вачэй, дружыннік, звяртаючыся да сотніка. Той заклапочана пачасаў патыліцу:

— То што будзем рабіць?

— Што тут думаць? — загарачыўся чарнявы. — За імі столькі наляцела, што яны даўно обелі — рабы княжыя. Хапайма!

— Стой! — перапыніў яго Пуцята. — Возьмем аднаго — якраз у дружыну падыдзе. — Ён тыцнуў пальцам у Івашку. — Ну, хочаш воем быць? Меч табе дадзім, стрэлы ёсць у цябе. Чужыя землі ўбачыш, крыві чужой твой меч нап'ецца. Ну?!

Івашка, зверавата бліскаючы вачыма, адмоўна паківаў галавой. Любіў ён сваю хату ля рэчкі, роўнае гудзенне пчол у ціхі чэрвеньскі дзень, любіў драўляным нарогам узрываць цёплую зямлю, бачыць перад сабой Дасаду, што вядзе каня за аброць, і валасы яе, па плячах распушчаныя, якімі гуляе вецярок, любіў гладзіць заскарузлымі далонямі.

— Не забірайце Івашку, мужа майго! — загаласіла яна.

— Які ён табе муж? — здзекліва загаварыў дружыннік. — У царкве вянчалі вас?

— Не… — прашаптала жанчына. — Але жрэц…

— Не? Значыць, проста жывеш у блудзе…

— У блудзе? Няхай вас Пярун грамовымі стрэламі заб'е! — слёзы высахлі ў Алёшкавай нявесткі.— Не аддам вам Івашку!

Стары бортнік разгублена глядзеў знізу на коннікаў. Івашка, які нерухома стаяў каля васкабойкі, калупаючы яе пальцам, раптоўна выпраміўся і кінуўся ў лес.

Праз некалькі скачкоў ён схаваўся б між дрэў, хаця і кінуліся паўздагон дружыннікі, каб не чарнявы: вокамгненна ён выхапіў з калчана стралу, крутануў плячом, так што лук з-за спіны апынуўся ў руках, і, амаль не цэлячыся, спусціў цеціву.

Звон стралы зліўся з крыкам Дасады. Івашка на хаду як спатыкнуўся і з усяго маху расцягнуўся на зямлі. Зараз жа да яго кінуліся дружыннікі.

— Не памрэ, — задаволепа ўсміхнуўся стралок. — Ведаем, куды цэліць. Пакульгае крыху — і цішэйшым стане… — Ён войкнуў — пчала, што кружылася пад ім, раптоўна ўджаліла яго ў нос. Адмахваючыся рукой, ён адступіўся.

Страла прабіла нагу амаль наскрозь, але косці не закранула, і Івашка, падкульгваточы, пацягпуўся за канём, да якога яго прывязалі.

— Каня дай, калі не хочаш, каб ён да Полацака так цягнуўся, — лагодна сказаў старому Пуцята. Той павёў вачыма на Дасаду — яна кінулася ў лес, толькі ўзвіхрылася кашуля, — а сам пайшоў у хату і, вярнуўшыся з кавалкамі старых сотаў, пачаў выціскаць мёд на сынаву рану, а пасля моцна перавязаў яму нагу лутошкай [²⁵]. Дружыннікі тым часам грузілі ў мяхі воск, свечы, кадушку мёду прывязвалі да каня Пуцяты, іншыя шныпарылі каля хаты, відаць, яшчэ шукаючы спажывы. Чарнявы лаяўся, расціраючы пачырванелы і распухлы нос.

Дасада вывела з лесу каня. Івашку пасадзілі на яго, моцна прывязалі.

Старэйшы дружыннік на развітанне аддаў старому палку, дзе нажом высечаны былі цейкія знакі.

— Гэта пакажаш цівуну ці зборшчыку, — сказаў ён. — Палову я аддам каму трэба, — ен спрытна рассёк палку ўздоўж, так што на абедзвюх палавінках знакі засталіся, адну пакінуў сабе.

— Чакай сына з паходу і рыхтуй подаці,— паспеў ён крыкпуць, і коннікі схаваліся ў лесе гэтак жа імгненна, як і з'явіліся.

Пякло гарачае чэрвеньскае сонца. Ляталі туды і назад патрывожаныя было пчолы, насілі ў соты сваю адвечную даніну. Маўчала ў густой траве Дасада, падкурчыўшы босыя ногі, маўчаў бортнік. Куды было бегчы цяпер?

…Упадзе на сырую зямлю Івашка, пранізаны калёнай стралой ля ракі Нямігі. Вылеціць душа яго праз залатое жарало, пральецца гарачая руда-кроў — скрозь сакавіцкі снег. Узыдуць на ціхай лясной палянцы чырвоныя, як кроплі, буйныя ягады. Уніз-ніц глядзяць яны, нібыта сумуючы аб нечым. Суніцамі завуць іх людзі…

Песні маці…

— Вось пра што пайбольш хацелася б мне расказаць, калі б надумаўся расказваць пра сябе. Але каго цікавіць жыццё старога, змарнелага арганіста, які, кашляючы і задыхаючыся, пляцецца па віленскіх вуліцах, спыняючыся ледзь не на кожным кроку, каб глытнуць паветра. Дамы апошнім часам, здаецца мне, усё шырэй рассоўваюць свае плечы, і я баюся праходзіць міма: а раптам яны сціспуць мяне зусім, раздушаць, каб я не апаганьваў вяльможнуго вуліцу сваім старым, мізэрным целам.

Канешне, я мог бы жыць пры касцёле, як жыў раней, амаль усё жыццё, калі б не здарылася тое… калі б не запаўзло ў душу таямнічае, чаго ніхто не павінен ведаць, аб чым я так старанна маўчаў усе гэтыя гады, зберагаў для сябе так, як берагуць людзі толькі тое, шло даражэйшае за жыццё… Варта было б касцельнаму вартаўніку вызнаць, з-за чаго пакінуў я свой пакойчык і перабраўся на самы канец Вільні — і ён, адчуваючы вострую асалоду ад таго, што можа пацвердзіць сваю добранадзейнасць, перадаў бы мой сакрэт ксяндзу, а той зараз жа выклікаў бы мяне, стаў бы павучаць, хавагочы црыкрасць за сваёй пастаяннай мяккай усмешкай: «Ах, пан Улашчакоўскі, пан Улашчакоўскі!» I я стаяў бы перад ім з апушчанай галавой, адчуваючы сябе малым вісусам, якога павучае дарослы разумны чалавек. I, злуючыся на сябе, згаджаўся б з ксяндзом і нават спрабаваў бы апраўдвацца. Чаго добрага, ён выцягнуў бы з мяне абяцанне больш не займацца падобнымі глупствамі!

О не, не!

Што з таго, што і цяпер ён глядзіць на мяне з нейкім прыхаваным жалем? Абысціся без мяне цяпер яму было б цяжкавата: як-ніяк, лепшага арганіста не знойдзеш у горадзе, ды і хто не ведае, што многіх паноў і паненак (а сярод іх ёсць нават тыя, хто служыць пры двары яго вялікасці караля), зрабіў нашымі мецэнатамі і пастаяннымі прыхаджанамі мой талент? Колькі разоў пасля службы яны са слязьмі на вачах чакалі мяне ля хораў, дзякавалі і адорвалі шчодра, а я аддаваў падарункі служкам?

А пасля, сустракаючы мяне ў горадзе, гэтыя важныя паны ніколі не маглі пазнаць мяне сярод чэрні, на якую яны не ўзнімалі вачэй. I калі я кланяўся карэце, у якой сядзела пышная, велічная пані Пшыбыльская, альбо тонкая, уся ў брыльянтах пані Вольская, альбо маленькая, падобная да кучаравай балонкі пані Юзафовіч — яны няўцямна глядзелі скрозь мяне, як быццам я нейкі прывід ці туман, на які такі шчодры наш горад…

Так, велічныя гэтыя пані, стоячы на каленях перад статуяй дзевы Марыі ці Езуса, гатовыя, здаецца, на той час ахвяраваць нават жыццямі сваімі, абы трапіць у царства божае, але варта ім узняцца з кален, і яны пачынаюць думаць пра тое, што ў суседкі ўбор даражэйшы, што муж не атрымаў прыбыльную пасаду, на якую спадзяваўся, ці аб тым, што ў ксяндза надта ружовы твар і ён залішне прыгожы для касцёла. Мужы ў гэтых пані такія ж — толькі думаюць яны пра каралеўскія міласці, сваіх каханак і сваіх коней… Я чытаю цяпер іх думкі гэтак жа лёгка, як датыкаюся пальцамі да белых, крыху з жаўцізной, клавішаў. Апошнім часам мне ўвогуле здаецца, што з мяне садралі скуру і менавіта таму так балюча раніць кожная дробязь, на якую раней і ўвагі ніякай я не звярнуў бы.

Божа, якім адзінокім, спустошаныы і разбітым стомай адчуваю сябе, калі заціхае апошні акорд, калі толькі ў высокіх вітражах быццам застраюць маленечкія аскабалкі мелодыі, якія ледзь чутна звіняць нават тады, калі я набліжаюся да выхаду!

Думаю аб тым — а ці трэба ўвогуле, хаця на імгненне, абуджаць у гэтых вяльможах шчымлівае адчуванне вечнасці? Як бы яны аднесліся да таго смельчака, які паспрабаваў бы ўтрымліваць іх душы на тым узнясенні крыху болей, чым яны здольныя вынесці? Магчыма, яны проста распялі б смельчака на тым самым крыжы, перад якім укленчваюці.?

Адзіная істота, якая можа слухаць мяне без канца, гэта Мацэліус. Гадзінамі ляжыць ён у нагах, гледзячы разумнымі зеленаватымі вачыма, у якіх не-не ды і мільгане нейкая іскрынка. Аб чым думае ён, калі слухае ўрачыстыя гукі фісгармоніі? Якія відовішчы ўзнікаюць у калматай, з вострымі вушамі галаве? Іскры якога вогнішча я бачу ў ягоных вачах — ці не таго, што ўдзень і ўночы палае нябачна пад нашымі нагамі? Калі я паліваю ў ягонуго місу палову сваёй беднай трапезы, ён глядзіць на мяне не міргаючы, нібыта ўзважвае нешта, а пасля асцярожна пачынае хлябтаць, а наеўшыся, насмешліва махае хвастом і скача ўбок, нібыта болей не хоча ні бачыць, ні чуць нічога ў бедным пакойчыку. А ён жа ўсім абавязаны мне — і жыццём, і сваім пераўтварэннем з абшарпанага, нікчэмнага кацяняці ў прыгожага, з шаўковай мяккай поўсцю вялізнага ката! Не мог я прайсці міма яго, калі ён паміраў у падваротні і толькі слаба мяўкаў. Мяне ж самога падабралі якраз гэтак жа — калі скачанеў і скарчанеў ад голаду і холаду на вуліцах Вільні і скурчыўся ў нейкім цёмным кутку двара, добра ведаючы, што болей не выйду адтуль.

Быццам не прайшло паўстагоддзя — так яскрава помню той час. Помню жах, які ахапіў, калі маці ўпершыню глянула на мяне дзікімі, вар'яцкімі вачыма і ўчапілася ў маё горла! Як хапіла сіл, каб разняць моцныя кастлявыя рукі, якія раней помніліся мне ласкавымі, мяккімі, добрымі!

Мы ішлі з ёй па пустэльнай дарозе, галодныя, спадзеючыся толькі на цуда. Я ведаў ужо, што гэта божы гнеў прайшоў над нашай вёскай Азяродамі, што страшная Мара-чума забрала ўсіх блізкіх — бацьку, сястрычак, дзядзьку… Усе, хто ўцалеў пасля чумы, разбрыліся хто куды, таму што пан, наш гаспадар, нікому не дазволіў ні заставацца ў Азяродах, ні блізка падыходзіць да ягонага двара. Божы гнеў не мінуў і нас з матуляй: яна, страціўшы розум, не ачуняла болей і памерла па дарозе ў Вільню, куды мы накіраваліся. Я не ведаў, куды ісці; і так крочыў і крочыў наперад, пакуль не апынуўся ў горадзе. Пасля прасіў міласціну на віленскіх вуліцах, пакуль і сам не зваліўся без памяці каля сцен касцёла святой Ганны. Помпіцца, што ў той вечар ішоў моцны дождж, вада ручаямі цякла па бруку, падала аднекуль зверху, і мяне абдавала хвалямі то холаду, то нясцерпнай гарачыні. Мроілася мне, што побач матуля, вясёлая, прыгожая, як у Азяродах. Гладзіць мяне шурпатай даланёй на галаве, спявае нейкую песню, і ад таго шурпатая каменная сцяна, за якую я хапаўся, здавалася мне цёплай і ўтульнай сцяной нашай хаты, дзе добра пахла смалой і мохам…

I так паміраў я і пасля ўжо не адчуваў ні гарачыні, ні холаду. Паміраў — але не памёр. Бо міма якраз праходзіў той, хто падабраў мяне, вылечыў сваімі малітвамі, бо наўрад ці памагаў мне застацца на гэтым свеце лекар, які моршчыўся і адварочваў нос ад хама, якім мяне называлі яшчэ доўга. Спачатку гучна, пасля ўпотай, бо мой выратавальнік не толькі загадаў, каб лячыў мяне лекар, але і прывёў пасля да ісціннай веры, перахрысціў і новае імя даў. Стаў я Франэкам — а спачатку быў Лаўрынам. Быў жабраком — а стаў вучнем арганіста пры касцёле святой Ганны, бо так хацелася яго міласці. А хто мог пярэчыць у чым каралеўскаму прапаведніку, рэктару духоўнай акадэміі, славутаму Пятру Скарзе!

Пасля яго міласць накіраваў мяне да вядомага Джэраніма, рэгента хору Вісліцкага касцёла — касцёла самога вялікага караля Сігізмунда, бо адкрыліся ў мяне, божай літасцю, вялікія здольнасці. Там навучыўся я законам складання музыкі, спазнаў, як утаймоўваць гукі, што, здавалася, кіпелі ўва мне!

О, я да скону буду ганарыцца тым, што музыку маю слухаў і сам кароль! Але гэта было пасля; а да таго не раз наведваўся ў касцёл яго міласць, пан рэктар, пытаўся пра мае поспехі і ласкава гаварыў, што адчуваю я бажэсцвенныя сферы музыкі, многае мне падуладна, але прарываецца ў маіх тварэннях нешта халопскае, мірское. Я і сам разумеў, што вінаваты, але ж адчуваў, што яны таксама ўдзень і ўначы гучаць ува мне, плачуць і лашчаць… Яны, песні маёй маці…

А днём сядзеш за арган — скрозь магутныя гукі гімна, харала, фугі нячутна прарастаюць, як першае жыта скрозь цвёрдую скарынку зямлі, падслуханыя ў сне «Ой рана на Йвана», «На лузе каліна чырвононькая…». Сам не разумеў, калі пальцы пачыналі слухацца не нотных значкоў, а гукаў тых далёкіх, і вось ужо несліся яны па ўсяму касцёлу, і быццам душа мая таксама ўзнімалася ўвысь.

Можа, ад таго я і не стаў панам, не паддаўся празе багацця і раскошы, не пераўвасобіўся ў аднаго з тых, хто прыходзіць слухаць маю ігру. Меў бы, калі б хацеў, многа грошай — але навошта мне яны? Не так і многа трэба чалавеку для шчасця, голым прыйшоў ён у гэты свет — такім і вернецца назад, ва ўлонне зямлі.

Ёсць у мяне мая работа, і шмат напісаў за сваё жыццё касцельных гімнаў, харалаў, мес. Іх іграюць у касцёлах, яны, запісаныя на паперу, пералятаюць межы каралеўства.

Але ёсць яшчэ тыя, пра якія не ведае ніхто. Запісаныя яны ў тоненькі сшытак, які хаваю кожны раз, калі выходжу з дому. Іх складаю ўпотай, на старэнькай фісгармоніі, якую паставіў у цесным пакойчыку. А хто прачытае іх, хто прайграе — не ведаю. Няма вакол нікога, каму мог бы даверыць іх, бо харалы гэтыя пра зямлю маю, пра мае Азяроды, пра народ, забіты і забыты богам, народ, які не мае нават свайго імя…

Толькі мой Мацэліус слухае яе.

Саромеюся я гэтай музыкі свае і гапаруся ёю. Хаваю ад усіх — і гатовы аддаць першаму, у кім яна адгукнецца маім болем; удзячны за ўсе яго міласці, майму духоўнаму настаўніку — і ненавіджу яго часам да звону ў скронях.

I так жыву, раздвойваюся на часткі. Іграю тое, за што атрымліваго почасці і славу, а пасля службы спяшаюся хутчэй на ўскраіну Вільні. Спапяляючая, шалёная радасць авалодвае сэрцам, калі саджуся за свой інструмент, калі пакойчык мой напаўняецца гукамі забытых песняў… вечнымі гукамі песняў маёй маці…